Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 4

સ્થળ-કાળના પિંજરામાંથી
પ્રા. આર. એલ. રાવલ*
આ લેખ વિશેષ પ્રમાણમાં આત્મલક્ષી રહેવાનો, ઇતિહાસ વિષયના અધ્યયન-અધ્યાપન સાથે ઇતિહાસની વિભાવના અંગેના મારા વિચારોમાં પણ પરિવર્તન આવતાં ગયાં. મર્યાદિત સંખ્યામાં જે સંશોધન લેખો લખાયા તેમાંના થોડાક લેખો તો મારા મહાનિબંધના વિષયના સંદર્ભમાં જેનો ઘણીવાર મહાનિબંધમાં વિસ્તૃત રીતે સમાવેશ કરી શકાયો ન હતો, તેને અનુલક્ષીને લખાયા હતા. તેથી એક પ્રકારનું પુનરાવર્તનનું તત્ત્વ તેમાં દાખલ થયું. મારી બીજી મર્યાદા એ રહી કે મોટા ભાગના લેખો સાંસ્કૃતિક, સામાજિક પાસાને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાયા છે. તેમાં વ્યવસાયી ઇતિહાસકાર માટે જરૂરી એવી નક્કર ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિ અને તેને લગતા દસ્તાવેજોનો ઉપયોગ થયો નથી. આંકડાકીય માહિતી સાથે તેનું મહત્ત્વ દર્શાવતા આર્થિક પાસાને પણ આવરી લેવામાં આવ્યું નથી. વળી જે સર્વસામાન્ય વિધાનો કરવામાં આવ્યાં છે તેમની ઠોસ ઐતિહાસિક માહિતીથી પુષ્ટિ કરવામાં આવી નથી. ઉપરાંત, ઐતિહાસિક તથ્યોનું વિશ્લેષણ કરવા કરતાં, તેમાં આદર્શવાદી રંગદર્શિતાનું તત્ત્વ વધારે રહેલું છે. આવી તેમજ બીજી પણ કેટલીક મર્યાદાઓ મારા સંશોધન અભિગમમાં રહી છે એવું લાગે છે.
ઇતિહાસને આનુષંગિક એવા વિષયના વાચન સાથે ઇતિહાસના અધ્યાપક તરીકે જે વિષયો શીખવ્યા તે અંગેની પ્રણાલિગત સંશોધન પ્રદૂતિ પ્રત્યે વિશેષ રસ જાગ્યો નહીં. મને પસંદ એવા થોડાક ચિંતકો કે ઇતિહાસકારોના લખાણોના સંપર્કમાં આવ્યો તે પહેલાં પણ ઇતિહાસને સમજવાનો મારો હેતુ અસ્પષ્ટ પણ વિચાર વિકાસને લગતી ખોજનો જ હતો, એટલે કે મહત્ત્વની ઘટનાઓ કે બનાવોને તપાસી તેનું સ્થળ વિશ્લેષણ કરવા માટે જરૂરી દસ્તાવેજો મેળવવાની વૃત્તિ મારામાં નથી. તેમ છતાં આવા જે કંઈ થોડાક પ્રયાસો થયા તે માત્ર મારી વ્યવસાયી કારકિર્દીને અનુલક્ષીને જ કર્યા હતા. તો પછી મેં ઇતિહાસ વિષયનો ઉપયોગ માત્ર શૈક્ષણિક કારકિર્દી માટે જ કર્યો ? તેનો જવાબ હા’ અને ‘ના’ એમ બંનેમાં હોઈ શકે.
અગાઉ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો એ રીતેં મારા માટે ઇતિહાસ જીવનની ખોજપૃચ્છાવૃત્તિનો એક મહત્ત્વનો ભાગ બન્યો હોવાથી તેમાં રંગદર્શી તત્ત્વ તેમ જ આત્મલક્ષી અભિગમ રહ્યો છે, ઇતિહાસ વિષયને સમજવા માટે જે જ્ઞાનમીમાંસા (Epistemology) અને તેને આધારે વિકસેલી સંશોધન પદ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે તેનાથી મને પૂરતો સંતોષ નથી. તેનો અર્થ એ નથી કે અત્યારની ઇતિહાસ સંશોધન પદ્ધતિ નિષ્ફળ ગઈ છે. વાસ્તવમાં તે જરૂરી છે. દા.ત. ભૌતિક પરિબળો સાથેના માનવ જીવનના સંબંધો અને તેને પરિણામે વસ્તી, ધરતીકંપ, દુકાળો, વગેરેને ઐતિહાસિક સંદર્ભમાં સમજવા તેમજ પુરાતત્ત્વ વિદ્યાના જ્ઞાનને માટે આ પદ્ધતિ ખૂબ ઉપયોગી છે. કાલ્પનિક કે દંતકથાઓને આધારે ઐતિહાસિક હકીકતો તરીકે રજૂ કરવામાં આવતી વિવિધ માન્યતાઓ અને તે દ્વારા થતું સમાજનું શોષણ અટકાવવા માટે પણ આ પદ્ધતિ આવશ્યક છે. ૧૯મી સદીથી વિકસેલી આ પદ્ધતિમાં થોડાંક પરિવર્તન પણ આવ્યાં છે. બીજી વિદ્યાશાખાઓના સંદર્ભીય ઉપયોગ દ્વારા ઇતિહાસ સંશોધન પદ્ધતિને વધારે વ્યાપક બનાવવામાં આવી છે. પરંતુ ગાંધીજી, જે કૃષ્ણમૂર્તિ, નહેરુ, માર્ટિન બ્યુબર, આર્નોલ્ડ ટોયબી, ઓખેંગા ગસેટ, આર જી. કોલિંગવૂડ, બ્રુડેલ, હર્બર્ટ માફુસ, જોહાન ગાલ્લુંગ, માઈકલ ફૂકો અને * નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક, ઇતિહાસ વિભાગ, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ,
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ર૦૦૩ ૦ ૧