Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 8

www.ky
ધર્મ, સમાજ અને વિજ્ઞાનને ક્ષેત્રે વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી પ્રકૃતિનો બેફામ ઉપયોગ કરીને પશ્ચિમના અર્થતંત્રના ખ્યાલે પર્યાવરણીય અસમતુલા સર્જી છે. પરિણામે હર્બર્ટ માર્કસ કહે છે તેમ necessity અને wants કે need અને greed વચ્ચેનો ભેદ જ નાબૂદ થયો છે.
(૬) મનુષ્યના આધિભૌતિક સંબંધ : પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનમાં થોડાક અપવાદોને બાદ કરતાં મનુષ્યના આધિભૌતિક સંબંધોની વિભાવનાને સ્થાન નથી. કારણ કે આ સામાજિક વિશ્વદર્શન અવકાશ, સમય, જ્ઞાન અને વ્યક્તિ તરીકે મનુષ્યની કેન્દ્રની વિભાવના પર રચાયેલું છે. માનસિક સમય સાથે કેન્દ્રને અતિક્રમવાનો ખ્યાલ તેની જ્ઞાનમીમાંસામાં નથી. જો તેમ થાય તો પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનનું સ્વરૂપ જ બદલાઈ જાય.
આપણે જોઈ ગયા કે મનુષ્યના ત્રણ પ્રકારના પાયાના સંબંધોના વિસ્તૃત એકમ તરીકે જો સમાજ કે સંસ્કૃતિનો અભ્યાસ કરવામાં આવે તો તેમાં આવતાં પરિવર્તનોની પ્રક્રિયાનું સ્વરૂપ અને તેની બીજા સમાજો પરની પારસ્પરિક અસરનો ખ્યાલ તેમના સામાજિક વિશ્વદર્શન દ્વારા વધારે સ્પષ્ટ થાય છે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પહેલાં મોટાભાગના માનવ સમાજોમાં આવતાં પરિવર્તનની ગતિ એકંદરે ધીમી હતી. વૈચારિક ક્ષેત્રે આવતાં પરિવર્તનો પણ તેમની ધીમી ગતિને લીધે સમાજને ખાસ આંચકો આપતાં ન હતાં. જાણે કે આખો સમાજ એક જ પ્રકારના ઐતિહાસિક સમયમાં જીવતો હોય તેવું લાગતું હતું. પરંતુ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની ગતિને ફ્રાન્સની ક્રાંતિએ વેગ આપ્યો. પરિણામે યુરોપીય સમાજના ત્રણ પ્રકાર (સ્વ સાથેના, સમાજ સાથેના અને પ્રકૃતિ સાથેના) ના સંબંધોના સ્વરૂપની સંરચના (structure) તૂટવા લાગી. ૧૯મી સદીમાં પરિવર્તનની ગતિ વધારે ઝડપી બની-તેથી નવી પરિસ્થિતિમાં માનવ સંબંધોને વધારે વ્યવસ્થિત રીતે (વૈજ્ઞાનિક અભિગમથી) સમજવા માટે જ્ઞાન અને સમયની વિભાવના પણ બદલાવા લાગી. ૧૮મી સદી સુધીની ઇતિહાસ સંશોધન પ્રકૃતિ અને લેખન-પ્રકૃતિનું સ્વરૂપ પણ હવે બદલાવા લાગ્યું. ૧૯મી સદી દરમ્યાન બીજા સમાજો પર પશ્ચિમનું આધિપત્ય સ્થપાવા લાગ્યું, તેની સાથેની ઇતિહાસની વિભાવના તથા સંશોધન પદ્ધતિ પર પશ્ચિમના રામાજિક વિશ્વદર્શનના સમય અને જ્ઞાનને આવરી લેતાં પાસાંનો પ્રભાવ સ્પષ્ટ રીતે વર્તાવા લાગ્યો. કારણ કે વિજ્ઞાન અને યંત્રવિજ્ઞાનના પ્રભાવ હેઠળ ઝડપથી પરિવર્તન પામતા પશ્ચિમના સમાજને તેમજ “બહાર’ના સમાજોને સમજવા માટે તેમજ નવા ઊભા થતા પ્રશ્નોને હલ કરવા માટે ઇતિહાસ ઉપરાંત બીજી ઘણી માનવવિદ્યાઓ અને વિશેષ કરીને સમાજ વિદ્યાઓનો વિકાસ થવા લાગ્યો હતો. જેમ જેમ વિજ્ઞાનના સંશોધન ક્ષેત્રે વિશેષીકરણનું મહત્વ વધવા લાગ્યું તેમ તેમ સમાજ વિદ્યાઓમાં પણ વિશેષીકરણનો પ્રભાવ વધતો ગયો. પરિણામે મનુષ્યના ત્રણ પ્રકારના સંબંધોને વૈજ્ઞાનિક અભિગમથી તપાસવામાં આવ્યા. તેથી મનુષ્યની અખિલાઈનું સ્વરૂપ નષ્ટ થયું. ઇતિહાસ સંશોધન પદ્ધતિમાં પણ તાટસ્થે જાળવવા માટે વસ્તુલક્ષી અભિગમને પ્રાધાન્ય મળ્યું. ગસેટ ઓર્નેગાએ બંગમાં કહ્યું છે તેમ ઇતિહાસના અભ્યાસમાં મનુષ્યને જયાં સુધી ‘વસ્તુ (dehumanised) ન બનાવવામાં આવે ત્યાં સુધી તેના બધા વ્યવહારોનો અભ્યાસ ન થઈ શકે. આ વસ્તુલક્ષી તર્કબુદ્ધિ (empirical rationality) ને ગસેટ ઓર્નેગા ભૌતિક-ગણિતીય તર્કબુદ્ધિ (physico-mathematical reason) તરીકે ઓળખાવે છે. આ સંશોધન પદ્ધતિમાં મનુષ્યની જીવનશક્તિમાંથી નિષ્પન્ન થતી બુદ્ધિ (vital reason) ની નોંધ લેવાતી નથી. આમ તો ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી ઔદ્યોગિક સંબંધોમાં અને ત્યાર પછી મોટાભાગની માનવસર્જિત સંસ્થાઓના સંચાલનમાં માંગ-પુરવઠાના નિયમ મુજબ મનુષ્યના શ્રમ અને બુદ્ધિની કિંમત નક્કી કરવામાં આવી. કાર્લમાર્સે પ્રથમવાર મનુષ્યના થતા શોષણ દ્વારા તેના વસ્તુકરણ (thingification)નો નિર્દેશ કર્યો હતો. આમ ૧૯મી સદી દરમ્યાન વ્યક્તિ તરીકે ઉપસેલી મનુષ્યની છબીમાં સ્પર્ધા આધારિત સંબંધોમાં ઉપયોગિતાને ધોરણે 'પોતે' અને “બીજા અંગેનો સ્પષ્ટ થયેલો ખ્યાલ ઔદ્યોગિક સમાજનું વિશિષ્ટ લક્ષણ બની ગયું.
આ પ્રકારની મનુષ્યને સમજવાની વસ્તુલક્ષી-અનુભવાતિ (empirical) જ્ઞાનમીમાંસા (episte
પથિક • સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨93 • પ