Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

હતી. ઉપરાંત, રેખીય સમયના ખ્યાલે “પ્રગતિ' સાથે સાથે વૈયક્તિક સિદ્ધિ અને ધ્યેયલક્ષી અભિગમ (achievement goal oriented approach) હેઠળ આધિપત્યલક્ષી મૂલ્યોને ઉત્તેજન આપ્યું. તેમાં પણ છેલ્લા ત્રણેક દાયકાથી માહિતી જ્ઞાનને લગતાં નવા યંત્ર વિજ્ઞાનનાં ઉપકરણોના વિકાસ સાથે પ્રાકૃતિક સમયનું સ્થાન લગભગ માનસિક સમયે લીધું છે. થોડીક જ ક્ષણોમાં બધું પ્રાપ્ત કરવાની માનસિકતાએ તનાવનું-સ્પર્ધાનું મૂલ્ય સજર્યું. એ રીતે ભૌતિક સમયનું રૂપાન્તર માનસિક સમયમાં થવા લાગ્યું.
(૩) જ્ઞાન : આધુનિક પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનમાં જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે પૃથક્કરણીય પદ્ધતિને પાયાની પદ્ધતિ ગણવામાં આવી છે. એકમો તથા એલનો (variables) પર આધારિત આ જ્ઞાનની પ્રકિયા દ્વિધાત્મક (binary) છે. શુદ્ધને અશુદ્ધથી અલગ પાડીને અતિ સૂક્ષ્મ સ્તરે વિભાજિત એવા અણુ-પરમાણુનો સંબંધ રેખીય પ્રકારનો છે. (જો કે ક્વાન્ટમ ફિઝિક્સ તેનો સ્વીકાર કરતું નથી), તેમાં કાર્ય-કારણભાવની અસરને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું છે. દકાર્તના સમયથી વિજ્ઞાનના પ્રભાવ હેઠળ જ્ઞાન પ્રાપ્તિના આ અભિગમમાં જ્ઞાતા અને શેય (subject and object) ને અલગ ગણવામાં આવ્યા છે. મનુષ્ય પ્રાકૃતિક વિશ્વથી અલગ છે. એવી ધારણા હેઠળ છેલ્લી ત્રણ સદીથી જ્ઞાનનું સ્વરૂપ મનુષ્ય કેન્દ્રી (anthropocentric રહ્યું છે. વળી, પ્રાપ્ત જ્ઞાનને પણ તે સમયના બૌદ્ધિક સંદર્ભના માળખા (paradigm) મુજબ કેન્દ્રીય, પરિધીય અને અપ્રસ્તુત એવું બહારનુંના ક્રમમાં જોવામાં આવે છે. અહીં કેન્દ્રસ્થ એવી સામાજિક અવકાશની વિભાવનાના વિસ્તૃત સાંસ્કૃતિક સ્તરથી લઈને છેક વ્યક્તિ સુધી, કેન્દ્ર તરીકે પોતાને જોતા જ્ઞાતા અને બીજા'- શેયના કંઠના સ્વરૂપમાં, પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શને આકાર લીધો છે. તેથી જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ યા પરોક્ષ રીતે બીજા સમાજ પર તેમજ પ્રાકૃતિક વિશ્વ પર આધિપત્ય સ્થાપવાના સાધન તરીકે પણ જોવામાં આવે છે. પશ્ચિમની જ્ઞાનમીમાંસા /epistemology) નું સ્વરૂપ એ રીતે ત્યાંના સામાજિક વિશ્વદર્શનનું મહત્ત્વનું અંગ છે અને આધુનિક ઇતિહાસ સંશોધન પદ્ધતિનો પાયો પણ આ જ્ઞાનમીમાંસા પર રચાયો છે.
(૪) મનુષ્ય-મનુષ્ય વચ્ચેના સંબંધો : પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શન મુજબ મનુષ્યના વ્યાપક ખ્યાલનું સ્થાન હવે વ્યક્તિના ખ્યાલે લીધું છે, તેથી મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેના સંબંધોનું સ્વરૂપ વ્યક્તિ કેન્દ્રી બન્યું છે. એટલે કે મનુષ્યનું રૂપાન્તર વ્યક્તિમાં થતાં પસંદગીની સ્વતંત્રતા ધરાવતી વ્યક્તિ તરીકે હવે તે સમાજના પાયાનો એકમ બન્યો છે. લોકશાહી, વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય, સમાનતા વગેરે ખ્યાલ વ્યક્તિના સિદ્ધિલક્ષી મૂલ્યોના સંવર્ધન માટે આવશ્યક ગણવામાં આવ્યા છે. તે માટે સ્પર્ધા-સંઘર્ષને સ્વાભાવિક ગણીને તેને સંસ્થાકીય સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. સામાજિક જીવનના મોટા ભાગના ક્ષેત્રે સમાન તક હેઠળ સ્પર્ધાને જ કેન્દ્રમાં રાખીને વિજેતા-પરાસ્ત, હોશિયાર-ઠોઠ, સફળ-નિષ્ફળ વગેરેના સ્પષ્ટભેદ દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ફ્રેંચ ઇતિહાસકાર માઈકલ ફૂકોના મંતવ્ય મુજબ મનુષ્યની વ્યક્તિ તરીકેની નવી છબી ૧૯મી સદીની શરૂઆતથી સ્પષ્ટ રીતે ઉપસી છે. તો બીજી બાજુ મનુષ્યના સ્વતંત્ર વ્યક્તિ તરીકેના ખ્યાલને મૂછિત બનાવતાં પરિબળોમાં સમૂહવાદ પર આધારિત ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદે આ સ્પર્ધાને વધારે વિકૃત સ્વરૂપ આપ્યું. અહીં પણ કેન્દ્રસ્થ એવી સામાજિક અવકાશની વિભાવના, અગાઉ ઉલ્લેખ થયો તેમ, છેક વિશાળ સાંસ્કૃતિક સ્તરથી લઈને જ્ઞાનના સ્વરૂપ અને મનુષ્યના વ્યક્તિ તરીકેના ખ્યાલ સુધી અને સાથે સમૂહવાદ પર આધારિત એવા રાષ્ટ્રવાદ અને ૨૦મી સદીમાં સામ્યવાદના ખ્યાલ સુધી સ્પષ્ટ રીતે વર્તાય છે. આમ, જેટલા પ્રમાણમાં કેન્દ્રની વિભાવના પ્રબળ તેટલા પ્રમાણમાં સ્પર્ધા તેમજ ઘર્ષણ અનિવાર્ય બનતું જાય છે. કારણ કે તેમાં આધિપત્યવાદી અભિગમ અભિપ્રેત છે.
(૫) મનુષ્ય-પ્રકૃતિ વચ્ચેના સંબંધો : પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનમાં મનુષ્યને પ્રકૃતિથી ઉપર ગણવામાં આવ્યો હોવાથી તે પોતાની પ્રગતિ-વિકાસ માટે પ્રકૃતિ પર આધિપત્ય સ્થાપીને તેનો ઉપયોગ-ઉપભોગ કરી શકે છે. અગાઉ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો તેમ મનુષ્ય કેન્દ્રીજ્ઞાન (anthropocentric knowledge) ને જ
પથિક સૈમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ ૦ ૪