Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

Author(s): Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 9

www.ko Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mology) અંગે માઇકલ ફૂકો તેના "The Birth of Clinic" નામના પુસ્તકમાં ઉલ્લેખ કરે છે તેમ, ડૉક્ટરને પોતાના જ્ઞાન ફલકને વિસ્તારવા માટે જીવંત દર્દી કરતાં તેના મૃત દેહમાં વધારે રસ હોય છે. વૈજ્ઞાનિકોને પણ આઈન્સ્ટાઇન જેવી વિલાણ પ્રતિભા ધરાવનાર વ્યક્તિઓના મૃત્યુ પછી તેમની ખોપરી તપાસવામાં રસ હોય છે, કારણ કે મૃતદેહ તેના કબજામાં તેની સતત નજર (gaze) હેઠળ સંપૂર્ણ રીતે હોવાથી તે તેનો સઘન રીતે પૃથક્કરણાત્મક અભ્યાસ કરી શકે, આ જ્ઞાનમીમાંસા હેઠળ જીવનને દરેક ક્ષેત્રે બીજાં જૂથો કે સમાજોને પોતાના વિશિષ્ટ જ્ઞાન દ્વારા નજર' (gaze) હેઠળ રાખીને તેમના પર ધૂળ કે સૂક્ષ્મ આધિપત્ય સ્થાપવાની વૃત્તિ કામ કરતી જોવા મળે છે. એ રીતે મનુષ્યનું પ્રદેશ, જાતિ, વર્ણ, રંગ, ધર્મ કે અનેક પ્રકારના વ્યવસાયને ધોરણે અનેક પેટા વિભાગોમાં વર્ગીકરણ કરવામાં આવે છે અને પૃથક્કરણીય પદ્ધતિથી તેને સમજવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. આપણી અત્યારની ઇતિહાસ સંશોધન પદ્ધતિ હેઠળ પણ વિવિધ સમાજો, ઘટકો કે બનાવો-ઘટનાઓના કેન્દ્રમાં રહેલા મનુષ્યને સમજવા માટે ઈતિહાસકાર તેની સાથે પોતાનો સીધો-જીવંત સંબંધ જોડતો નથી, એટલે કે તે ભૂતકાળને પોતાનો-વર્તમાનનો ભાગ બનાવતો નથી. ઇ.એચ.કાર મુજબ ઇતિહાસ એ ભૂતકાળ અને વર્તમાન વચ્ચેનો સંવાદ છે. પરંતુ વાસ્તવમાં તે તેથી પણ વિરોષ છે. તે એ અર્થમાં કે ઇતિહાસકારમાં ભૂતકાળના માનવસમાજ અંગેની સંવેદનશીલતા હોવી જોઈએ. પેલોપોનેશિયન યુદ્ધને લીધે જે આઘાત ગ્રીક ઇતિહાસકાર યુસીડાઇડીસને લાગ્યું તેનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ ટોયલ્મીએ યુરોપીય સત્તાઓ વચ્ચે થયેલા પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ વખતે કર્યો. કાળક્રમ મુજબ બનાવો ભલે જુદા જુદા સમયે બનતા હોય પરંતુ તેમની સમુપસ્થિતિનો અનુભવ, કોશે કહે છે તેમ, કોઈ પણ સંવેદનશીલ ઇતિહાસકાર પોતાનામાં કરતો હોય છે. એ અર્થમાં ગસેટ ઓર્નેગા ઇતિહાસને વર્તમાનના વિજ્ઞાન તરીકે ધરાવે છે. પરંતુ તે માટે પાશ્ચાત્ય વિશ્વદર્શન હેઠળ વિકસેલી જ્ઞાન- મીમાંસા પર્યાપ્ત નથી. પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના સંદર્ભમાં આધુનિક ભારતના ઇતિહાસના મુખ્ય પ્રવાહો પર દષ્ટિપાત કરીએ તો જણાશે કે બ્રિટિશ સત્તાની સ્થાપનાની સાથે સાથે તદન જુદા જ પ્રકારની શાસન પદ્ધતિની પણ શરૂઆત થઈ. આ શાસન પદ્ધતિનાં વિવિધ પાસાં (લશ્કરી, વહીવટી, કાનૂની, શૈક્ષણિક, સામાજિક, આર્થિક વગેરે)નો પ્રભાવ સમગ્ર ભારતીય સમાજ-સંસ્કૃતિ પર પડવા લાગ્યો. તેને પરિણામે આવેલાં પરિવર્તનોનાં બાહ્ય સ્વરૂપની ચર્ચા તથા પૃથક્કરણની જરૂર હોવા છતાં તે પર્યાપ્ત નથી, એટલે કે સમગ્ર સમાજલક્ષી (societal) સંબંધોની ઉપલી સપાટી પર દેખાતાં પરિવર્તન પર નીચેની સપાટીએ કામ કરતા પશ્ચિમના સામાજિક વિશ્વદર્શનના પ્રવાહોની કેટલી ઘેરી અસર થઈ છે તે તરફ આપણું વિશેષ ધ્યાન ગયું નથી. ફ્રેન્ચ ઇતિહાસકાર બ્રેડેલ કહે છે તેમ ઇતિહાસની ઉપલી સપાટીએ બનતા બનાવો કે ઘટનાઓ માત્ર સમુદ્રની ઉપલી સપાટી પરનાં મોજાં ના ફીણ સમાન છે, જયારે સપાટી નીચે કામ કરતા ભરતીના પ્રવાહો તરફ બહુ ઓછાનું ધ્યાન જાય છે. આધુનિક ભારતના સંદર્ભમાં આ નીચેના પ્રવાહો અને તેમના પ્રભાવનો ખ્યાલ બે અલગ સમાજ સંસ્કૃતિના સામાજિક વિશ્વદર્શન વચ્ચે થતી આંતરપ્રક્રિયાના સ્વરૂપને સમજવાથી આવે છે. એ રીતે જોઈએ તો ભારતમાં બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદ એવા પ્રકારના આધિપત્યની સંરચના હતી કે જેને લીધે અહીંના સામાન્ય મનુષ્યના સ્વ સાથેના સમાજ અને તેની સંસ્થાઓ સાથેના, અને પ્રકૃતિ સાથેના સંબંધોમાં મૂળભૂત પરિવર્તન આવવા લાગ્યું. વળી એ ભૂલવું ન જોઈએ કે આ પરિવર્તનનું મુખ્ય વાહક રાજય પોતે જ બન્યું. બ્રિટિશ શાસન પહેલાં પ્રણાલિગત સમાજમાં રાજયની ભૂમિકા માત્ર સામાજિક સંસ્થાઓના બાહ્ય સંબંધો જાળવી રાખીને તેમની સુરક્ષાના બાહ્ય ક્વચ તરીકેની હતી. હવે રાજ્યનું મહત્ત્વ નવા સંદેશા-વાહનવ્યવહારનાં સાધનો સાથે જીવનના દરેક ક્ષેત્રે વધવા લાગ્યું. આ આધિપત્યવાદી પરિવર્તનને ઘણીવાર સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાતા પણ ન હતા કારણ કે તેની પ્રથમ અસર પથિક - ત્રમાસિક - ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., 2003 0 6 For Private and Personal Use Only