Nyayamanjari Part 02

Author(s): Jayant Bhatt, Chakradhar, Gaurinath Shastri
Publisher: Sampurnand Sanskrit Vishva Vidyalay

Page 291

२४८
न्यायमञ्ज
[ सप्तमम् तद्ग्राह्यवर्तमानवस्तूविशेषणीभूते, संस्कारसचिवस्य चास्य सामर्थ्य न केवलस्येत्युक्तम् । तस्मादतिक्रान्तकालविशेषितपूर्ववत्तिस्तम्भादिपदार्थविषयमिन्द्रियादिसन्निकर्षोत्पन्नमेवेदं प्रत्यभिज्ञाज्ञानमिति सिद्धम् ।
अथ वा पूर्वाभिज्ञानविशिष्टग्राह्यमाणमिष्यतां प्रत्यभिज्ञानं गन्धवत्कुन्द5 बद्धिवद, यथा हि लोचनगोचरेऽपि कुन्दकूसमे तदविषयगन्धविशेषिते बाह्येन्द्रिय
द्वारकग्रहणमघटमानमिति मानसमेव सुरभिकुसुममिति ज्ञानम्, एवं पूर्वज्ञानविशेषितस्य स्तम्भादेविशेषणमतीतक्षणविषय इति मानसी प्रत्यभिज्ञा । पूर्वप्रवृत्तबाह्येन्द्रियोपजनितज्ञानविशिष्टबाह्यविषयग्राहिणि चान्तःकरणेऽभ्युपगम्यमाने सति नान्धाद्यभावप्रसङ्ग इति बहुशः कथितम् ।
ननु कुन्दादेविशेषणं वर्तमानमस्ति सौरभम्, इह त्वतीतं पूर्वविज्ञानमिति कथं विशेषणमत्र ? किं तेन सता करिष्यसि शतादिबुद्धिष्वतिक्रान्तस्यापि कपित्थादेः कारणत्वदर्शनादिति । तदेवमन्तःकरणजन्मनापि प्रत्यभिज्ञानेन स्थैर्यमवस्थाप्यत एव भावानाम् ।
__या तु मुण्डितकेशादिप्रत्यभिज्ञानतुल्यता।
स्तम्भादिप्रत्यभिज्ञायाः कथ्यते साप्यसङ्गता॥ तत्रान्तराले मण्डितशिरोदर्शनमेव बाधकमिह तु न किंचिदस्ति. अत एव शब्दे सदैव स्फुरन्त्या विनाशबुद्ध्या वैधुर्यमुपनीता प्रत्यभिज्ञा तु न तामवस्थापयितुं समर्थेत्युक्तम्, ज्वालादावपि तैलवत्तिक्षयानुमानबाधितत्वाद्
भ्रान्ता प्रत्यभिज्ञा, न तु तथा स्तम्भादावनुमानमपि बाधकमस्ति, सत्त्वान20 मानन्तु निरस्तमेव । यद्यपि च नैष नियमः प्रत्यक्षानुमानयोविरोधे प्रत्यक्षं
बलीय इति, त्वरिततरपरिभ्रमितचक्रीभवदलातग्राहिणः प्रत्यक्षस्यानमानबाधितत्वदर्शनादिति । तथा प्रकृतं क्षणिकत्वानुमानमन्यथासिद्धमनन्यथासिद्धन्तु
तैलवत्तिक्षयाद्यनुमानबाधितत्वादिति । तैलवत्तिरूपस्य क्षयदर्शनात् कारणभेद: पूर्णकालाद् उत्तरकालानां गम्यते । न हि यदेव तैलतिरूपपूर्वकालायाः कारणं तदेवो25 तरासामिति वक्तुं शक्यम् । प्रत्यक्षेण पूर्वकालाकारणस्य तैलतिरूपस्य क्षयदर्शनादेत
कारणभेदस्तावदिति । ततश्च काला धर्मिण्यः परस्परभिन्ना इति साध्यम्, भिन्न कारणजन्यत्वाद् घटपदादिवदित्यनुमानप्रवृत्तिः। प्रत्यक्षस्याप्यनुमानबाधितत्वदर्शनादि । चक्र