Kalyan 1961 01 Ank 11

Author(s): Somchand D Shah
Publisher: Kalyan Prakashan Mandir

Page 7

શ્રી કાનજી મતની સમીક્ષા
૫. શ્રી સૂરચંદ્રજી ડાંગી જૈનદર્શનના વ્યવહાર તથા નિશ્ચય બંન્ને સાપેક્ષ માર્ગોનું એકાંત ખંડન કરવાપૂર્વક પુણ્યતત્ત્વના તથા નિમિત્ત કારણોના સાફ નકાર કરનાર અને એકાંત નિયતિવાદને કદાગ્રહપૂર્વક પ્રચારનાર નૂતન સાનગઢી પંથના સ્થાપક શ્રી કાનજી ભતની તટસ્થ સમીક્ષા અ હું પ્રસિદ્ધ થાય છે. પર્યુષણા વિશેષાંકનાં પેજ ૩૭૯ પર પ્રસિદ્ધ થયેલ પ્રથમ હપ્તા પછી લેખના બાકીના ભાગ અહિં પ્રસિદ્ધ થાય છે.
દ્રવ્યના તેના સડજ ત્રણે કાળમાં રહેનાર સ્વરૂપની અપેક્ષાએ વિચાર કરવા તે નિશ્ચય દૃષ્ટિ અને અન્ય નિમિત્તથી અસ્તિત્વમાં આવેલા અને તેથી કરીને કિંચિત્કાલીન રહેનારા એવા વૈભાવિક સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ તેના વિચાર કરવા તે વ્યાવડારિક દૃષ્ટિ છે. જેમ કે વૈકાલિક યા સ્વા ભાવિક ચેતનાના સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ આત્મતત્ત્વના વિચાર કરવા તે નિશ્ચય દૃષ્ટિ છે અને ક સયાગનિત અપૂર્ણ મતિ આદિ જ્ઞાનાની દૃષ્ટિએ તેમજ કાષાયક ભાવાની અપેક્ષાએ આત્મતત્ત્વના વિચાર કરવા તે વ્યવહાર દ્રષ્ટિ છે એ બન્ને પ્રકારે પદાર્થનુ નિરીક્ષણ એ સભ્યગૂદશ ન છે.
(લેખાંક : બીતે)
વ્યવહાર
અનેકાંત તત્ત્વજ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ ઉપાદેય નથી, પરંતુ હેય છે. ભૂતા નથી પણુ અભૂતા છે, સત્ નથી પણ અસત્ છે, સ્વજાવ નથી પણ વભાવ છે, વાસ્તવ નથી પણ અવાસ્તવ છે. અનુપચરિત નથી પણ ઉપરિત છે. આનાથી તદન વિપરીત નિશ્ચય છે. આ અન્નેને આવી રીતે માનવા એજ સમ્યગ્દર્શન છે.
(૬) સમીક્ષા-વસ્તુના નિરૂપણમાં જ્યારે ભેદ સૃષ્ટિ પ્રધાનપણે હાય, ત્યારે તે વ્યવહારનયના વિષય બને છે, અને જ્યારે તેમાં મલે. દગામી વલણુ પ્રધાન અને, ત્યારે તે નિશ્ચયની પંક્તિમાં આવે છે. દા. ત. દ્રવ્ય-ગુણના, દ્રબ્ય.. પર્યાયના તેમજ દ્રવ્ય-દ્રવ્યના ભેદ પાડી વિચારમતિ-શ્રુત કરવામાં આવે ત્યારે એ વ્યવહાર દૃષ્ટિ છે. અને દ્રવ્ય સામાન્યના કોઇપણ ભેદ પાડયા વિના વિચાર કરવામાં આવે ત્યારે એ નિશ્ચય દૃષ્ટિ છે. કેવળ ચૈતન્યના જ્ઞાન-દર્શન આદિ ગુણ્ણાના કે પાંચાના ભેદ પાડયા વિના વિચાર કરવા તે નિશ્ચય દૃષ્ટિ અને જ્ઞાન દશન આદિના ભે પાડીને વિચાર કરવા, એ વ્યવહાર દૃષ્ટિ છે, એ બન્ને દૃષ્ટિએ તત્ત્વજ્ઞાનમાં સરખી આવશ્યક છે. એ બન્ને દૃષ્ટિઓથી તત્ત્વને જોવુ એ સમ્યગ્દર્શન છે.
२
ૌભાવિક અને અપૂર્ણ છતાં જૈન મત પ્રમાણે આદિ જ્ઞાનાએ વાસ્તવિક હાઈ અનુપરિત છે. અને લીપ, પાથી, લેખિની જેવા સાધનેને જ્ઞાન કહેવામાં આવે તે ઉપચતિ છે. આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે વ્યવહાર નયમાં બધા જ વિષયે અસત્-અભૂતા કે કે મિથ્યા કોટિના નથી. જૈન ગ્રંથામાં ઘણે ઠેકાણે નિશ્ચય નયને ભૂતા અને વ્યવહાર નયને અભૂતા કહ્યો છે. આ બે શબ્દો અજાણુને ભ્રમ ઉત્પન્ન કરે તેવા હોવાથી તેની થોડી સ્પષ્ટતા કરવી જરૂરી છે. ભૂતાના અ સત્ કે પરઅને અભૂતાના અ અસત્ કે અપ
મા