________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
घडणाऱ्या घटनांचेही सूचन केलेले दिसते. साहित्याच्या आधारे इतिहासाची पुनर्रचना करण्याचा कितीही प्रयत्न केला तरी, कल्पनाविलासाची जोड असल्यामुळे तसेच ब्राह्मणांनी तो पक्षपातीपणे लिहिलेला असल्यामुळे त्याची प्रामाणिकता, नि:संदिग्धपणे मान्य करता येत नाही. खऱ्या अर्थाने प्राचीन भारताच्या इतिहासाची पुनर्रचना अलेक्झांडरने भारतावर केलेल्या स्वारीपासून अधिक तर्कनिष्ठतेने करता येते. भारतीय विद्येच्या अभ्यासकांनी मगध प्रदेशाची प्राचीनता, ऋग्वेदापासून दाखविण्याचे प्रयास केलेले आहेत. ऋग्वेदकाळात हा प्रदेश कीकट' या नावाने ओळखला जात होता. वर्णव्यवस्थेला आणि यज्ञसंस्थेला महत्त्व न देणाऱ्या आणि तपस्येने आध्यात्मिक उन्नती करू पाहणाऱ्या, काही विशिष्ट ब्राह्मण आणि क्षत्रियांचा संदर्भ कीकट ऊर्फ मगध प्रदेशाशीच निगडित आहे. जैन, बौद्ध आणि हिंदू पुराणकारांनी तेथील शिशुनाग, नंद आणि मौर्यवंशाचे केलेले वर्णनही प्रमाणित मानण्यात येते. ह्युएन त्संगचे प्रवास-वृत्तांत :
‘ह्युएन त्संग' (युआन च्वांग) या चिनी प्रवाशाने इसवी सनाच्या ६२९ च्या सुमारास, बौद्धधर्माच्या अभ्यासासाठी भारताला भेट दिली. त्याच्या प्रवासवर्णनात त्याने मौर्य साम्राज्याचे चित्रण केले. विशेषत: चंद्रगुप्त मौर्य या सम्राटाचा त्याने उल्लेख केलेला दिसतो. विशेष गोष्ट अशी की, त्याने सम्राट चंद्रगुप्ताच्या कुशाग्र बुद्धिमत्तेच्या अमात्याचा अर्थात् चाणक्य ऊर्फ कौटिल्याचा, मात्र उल्लेख केलेला नाही. ह्युएन त्संगच्या प्रवास वर्णनाचा जेव्हा अनुवाद करण्यात आला, तेव्हा भारतीय इतिहासकारांनी तो अतिशय काळजीपूर्वक वाचला आणि पचवला. त्याआधारे त्यांना चाणक्याची ऐतिहासिकता सिद्ध करता न आल्यामुळे असा प्रवाद प्रचलित झाला की, जणू काही चाणक्य ऊर्फ
