________________
એક જ જગ્યાએ આખું બુદ્ધચરિત્ર આપવામાં આવ્યું નથી. તે જાતકકથાની નિદાનકથામાં મળે છે. આ અદ્રસ્થા બુદ્ધઘોષના વખતમાં એટલે પાંચમા સૈકામાં લખેલી હોવી જોઈએ. તેના પહેલા જે સિંહાલી અદકથાઓ હતી તેમાં ઘણોખરો સારાંશ આ અદ્રસ્થામાં આવી જાય છે. આ બુદ્ધચરિત્ર ખાસ કરીને લલિતવિસ્તારના આધારે રચેલું છે. લલિતવિસ્તર ઈસ.ના પહેલા સૈકામાં કે તેના પહેલાં કેટલાંક વર્ષ લખાય જોઈએ. તે મહાયાનો ગ્રંથ છે અને તેના પરથી જ તકકથાકારે પોતાની બુદ્ધિચરિત્રની કથા રચી છે. લલિતવિસ્તર ૫ દીઘનિકાયના મહાપદાન સુરના આધારે રચવામાં આવ્યો હતો. તે સુત્તમાં વિપસ્સી બુદ્ધનું ચરિત્ર ખૂબ વિસ્તારથી આપ્યું છે; અને તે ચરિત્ર પરથી લલિતવિસ્તરકારે પિતાનું પુરાણ રચ્યું. આવી રીતે ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં ભળતીજ વાતો ઘૂસી ગઈ છે.
મહાપદાનસુરના કેટલાક ભાગો જુદા પાડીને તે ગાતમબુદ્ધના ચરિત્રને સુત્તપિટકમાં જ લાગુ કરેલાં દેખાય છે. દાખલા તરીકે, ત્રણ પ્રાસાદની વાર્તા લઈએ. વિપસ્સી રાજકુમારને રહેવા માટે ત્રણ રાજમહેલ હતા, એ કથા ઉપરથી ગૌતમબુદ્ધને રહેવા માટે તેવા જ પ્રસાદ હોવા જોઈએ, એવી કલ્પના કરીને તેને રહેવા માટે ત્રણ મહેલ હતા અને તે મહેલે માં એ ખૂબ મોજશોખમાં રહેતો હતો એ વાત ખુદ ગોતમ બુદ્ધના મોઢામાંજ મૂકી છે. આ વાતની અસંભવનીયતા મેં બતાવી છે જ (પૃ. ૯૨). પણ તે કથા અંગુત્તરનિકામાં આવી છે અને તે જ નિકાયમાં અશોકના ભાજ઼ શિલાલેખનાં બે સુત્તો આવે છે. આથી પહેલાં મને એ કથા ઐતિહાસિક છે એમ લાગ્યું. પણ વિચાર કરતાં મને જણાયું કે અંગુતરનિકામાં ઘણું ભાગો પાછળથી ઉમેરાયા છે. ત્રણ વસ્તુઓને લગતી વાતોનો સંગ્રહ તિકનિપાતમાં કરવામાં આવ્યું. તેમાં અર્વાચીનતાને અને પ્રાચીનતાનો વિચાર કર્યો હોય એમ જણાતું નથી.
* બહાપદાન સુત્તમાંની વિપસી બુદ્ધની લોકવાયકાઓ ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં ટુકડે ટુકડે કેવી રીતે ઘૂસી ગઈ અને તેમાંની કઈ સુત્તપિટકમાં મળી આવે છે, એ આ પુસ્તકના અન્તમાં આપેલા પહેલા પરિશિષ્ટમાં જેવું.
