________________
ધમ્મચક્ક–પવત્તન–સુત્ત’ એ નામ અશોકના પછી લાંબે વખતે પ્રચારમાં આવ્યું હેવું જોઈએ. ચક્રવર્તી રાજાની થા લેકપ્રિય થયા પછી બુદ્ધના આ ઉપદેશને આવું ભપકાદાર નામ આપવામાં આવ્યું.
વિનયસમુકસે' એ જ ધમ્મચક્કપત્તનસુત છે એવું માની લઈએ, તે ભાજ઼ શિલાલેખમાં નિર્દેશ કરેલા સાત ઉપદેશ બૌદ્ધ સાહિત્યમાં મળી આવે છે, તે આ પ્રમાણે છે –
(૧) વિનયસમુકસે = ધમ્મચક્કાવત્તનસુત્ત (૨) અલિયવસાનિ = અરિયવંસા (અંગુત્તર ચતુઝનિપાત) (૩) અનાગતભયાનિ = અનાગતભયાનિ (અંગુત્તર પંચકનિપાત) (૪) મુનિગાથા = મુનિસુર (સુત્તનિપાત) (૫) મેને તે = નાળકસુર (સુત્તનિપાત) (૬) ઉપનિસપસિન = સારિ પુત્તસુત્ત (સુત્તનિપાત્ત) (૭) લાઘુલવાદ = રાહુલવાદ (મજિઝમ, સુત નં. ૬૧)
આ સાતમાંનું ધમ્મચક્કપત્તન બધે મળી આવે છે. તેથી તેનું વિશેષ મહત્ત્વ છે એ કહેવાની જરૂર નથી જ; અને તેથી જ અશેકે તેને અગ્રસ્થાન આપ્યું છે. બાકીનામાંથી ત્રણ એક નાનકડા સુત્તનિપાતમાં છે. આ ઉપરથી સુત્તનિપાતનું પ્રાચીનત્વ સિદ્ધ થાય છે. તેના છેલ્લા બે વર્ગોપર અને ખગ્નવિસાણસુર પર નિદ્દેસ નામની વિસ્તૃત ટીકા છે, જેનો સમાવેશ આજ ખુદ્દનિકાયમાં કરવામાં આવ્યો છે. સુત્તનિપાતના આ વિભાગે નિદ્સના પહેલાં એક બે સૈકા પહેલાં અસ્તિત્વમાં હતા એમ માનવું જોઈએ, અને તે કારણસર પણ સુત્તનિપાતનું પ્રાચીનત્વ સાબિત થાય છે. આમાં બધાં જ સુત્તો અતિ પ્રાચીન હશે, એમ નથી. તો પણ તેમાંનાં ઘણુંખરાં સુત્ત ખૂબ જ જૂનાં છે, એમાં શંકા નથી. આ પુસ્તકમાં બુદ્ધચરિત્ર કે બુદ્ધના ઉપદેશોની બાબતમાં જે ચર્ચા કરવામાં આવી છે તે આવાં પ્રાચીન સુત્તીને આધારે જ કરી છે.
હવે આપણે ખાસ બુદ્ધચરિત્રનો વિચાર કરીએ. ત્રિપિટકમાં
