________________
અર્થ શિખવવું એવો થાય છે; અને તેના પરથી જ પછી વિનયના નિયમોને વિનયપિટક કહેવા લાગ્યા. બુદ્ધ જે વખતે ભિક્ષુઓને ભેગા કરવાને પ્રારંભ કર્યો, તે વખતે વિનયગ્રંથનું અસ્તિત્વ બિલકુલ ન હતું. જે શિખામણ હતી તે સત્તાના રૂપમાં જ હતી. બુદ્ધ પહેલાં પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને પિતાના શિષ્યો કર્યા તે ધમ્મચક્ક–પવત્તન સુત્ત'નો ઉપદેશ આપીને. તેથી વિનય શબ્દનો મૂળ અર્થ શિખામણ એ જ લેવો જોઈએ અને તે વિનયન સમુત્કર્ષ એટલે બુદ્ધને ઉત્કૃષ્ટ ધર્મોપદેશ. જે કે “સમુક્કસ' શબ્દ પાલિ સાહિત્યમાં બુદ્ધના ઉપદેશના અર્થમાં વપરાયેલો નથી જોવામાં આવતા, તો પણ
સામુશ્કેસિકા ધમ્મદેસ 'ના એ વાક્ય અનેક જગ્યાએ મળી આવે છે. દાખલા તરીકે, દીનિકાયના અબદ્રસુત્તને અને આવતા આ ઉલ્લેખ જુઓ-“યા માવા ગાણિ ગ્રાહ્યા વાતાર્તિ ચિત્ત, मुचित्तं विनीवरणचित्तं उदग्गचित्तं पसन्नचित्तं, अथ वा
बुद्धानं सामुक्कंसिका धम्मदेसना तं पकासेसि दुक्ख समुदयं નિષ મi” (જ્યારે ભગવાને જાણ્યું કે પૌષ્કરસાદિ બ્રાહ્મણનું ચિત્ત પ્રસંગને અનુકૂળ, મૃદુ, આવરણોથી વિમુક્ત, ઉદગ્ર અને પ્રસન્ન થયું છે, ત્યારે બુદ્ધની જે સામુષિક ધર્મદેશના હતી, તે તેણે પ્રકટ કરી. તે કઈ? તે દુઃખ, દુ:ખ સમુદય, દુ:ખનિષેધ અને દુ:ખનિરોધનો માર્ગ.')
આ વાક્ય આ જ સુત્તમાં આવ્યું છે એમ નથી; પણ મઝિમનિકાયના ઉપાલિસુત્ત જેવાં બીજાં સુત્તમાં, અને વિનયપિટકમાં અનેક જગ્યાએ એ જ વાક્ય આવ્યું છે. ફરક એટલો જ કે અહીં પિક ખરસાતિ બ્રાહ્મણને ઉદ્દેશીને તે લખાયું છે, ત્યારે બીજી જગ્યાએ
એ ઉપાલિ વગેરે ગૃહસ્થાને ઉદ્દેશીને લખાયું છે. આ ઉપરથી વિનયસમુત્કર્થનો એવો અર્થ થાય છે કે, વિનય એટલે ઉપદેશ અને તેને સમુત્કર્ષ એટલે આ સામુકર્ષિક ધર્મદેશના. એક સમયે આ ચાર આર્યસત્યોના ઉપદેશને વિનયસમુક્કસ કહેતા હતા, એમાં શંકા નથી.
