Agam Satik Part 09 Bhagavati Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 26

૧/-/૧/૧૦
33
પ્રતિસમય ક્ષય એ જ મરણ છે. આ રીતે તે ભિન્નાર્થ છે. ‘મરતું તે મર્ય’ પદથી આયુકર્મ કહેવાયું. ૮ - જીવથી આયુકર્મ દૂર થતાં તે મરે છે. અહીં - x • મરણ વિશિષ્ટ જ સ્વીકારવું. કેમકે સંસારમાં વર્તતાં દુ:ખરૂપી મરણો અનેક વખત અનુભવ્યા તે ન લેવા. અહીં મરણ પદથી સર્વકર્મ ક્ષયનું સહચારી તથા મોક્ષના કારણભૂત મરણ વિવક્ષિત છે.
‘નિર્જરાતું નિર્જરાય સકલ કર્મોના અભાવ વિષયક છે જીવે પૂર્વે તે અનુભવ્યું નથી. સર્વ કર્મના અભાવરૂપ નિર્જરાર્થ હોવાથી તે ભિન્ન છે. આ પદો વિશેષે કરી નાનાર્થક છે. પણ તે x • વિગત-અવસ્યાંતર અપેક્ષાએ વસ્તુનો વિનાશ, તે જ પક્ષ એટલે વસ્તધર્મ અથવા પક્ષ એટલે પરિગ્રહ, તે વિગત પક્ષને આ પાંચ પદો કહેનારા છે. અહીં વિગત એટલે અશેષ કર્મનો અભાવ ઈષ્ટ છે. કેમકે જીવે તેને પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલ નથી. તેથી તે અત્યંત ઉપાદેય છે. વળી તેને માટે જ પુરુષનો પ્રયાસ છે. આ પાંચ પદો આ રીતે વિગમાર્ચક છે -
(૧) કિધમાન પદમાં સ્થિતિખંડન વિગમ કહ્યો. (૨) ભિધમાન પદમાં અનુભાવભેદ વિગમ કહ્યો. (3) દહ્યમાન પદમાં કર્મદાહ વિગમ છે. (૪) મિયમાણમાં આયુકર્મ વિગમ છે. (૫) નિર્જિયમાણમાં અશેપકમભાવ વિગમ છે. આ કારણે આ પાંચ પદો વિગતપક્ષને કહેનારા છે.
• x • આ સૂત્ર ક્યાં અભિપ્રાયથી રચેલ છે ? કેવલજ્ઞાનોત્પાદ અને સર્વ કર્મનો નાશ કહેવારૂપ સૂત્રના અભિપાયથી વ્યાખ્યા વડે નિર્ણય કર્યો. સિદ્ધસેનાચાર્ય પણ કહે છે - ઉત્પધમાન કાલિક દ્રવ્યને ઉત્પન્ન કાલિક પ્રરૂપનાર, વિગચ્છકાલિક દ્રવ્યને વિગત કાલિક પ્રરૂપનાર ભગવદ્ દ્રવ્યને નિકાલ વિષયક વિશેષિત કરે છે. • x • ઉત્પન્ન પદથી અતીતકાલ વિષયક દ્રવ્ય કહ્યું, વિગચ્છતું પદથી પણ એમ જ કહ્યું. એ પ્રમાણે ઉપધમાનાદિનું પ્રરૂપણકત તેને નિકાલ વિષયક કહે છે.
કેટલાંક • સૂત્રમાં કર્મપદ કહ્યું નથી માટે ‘ચલન' આદિ પદોની વ્યાખ્યા સામાન્યથી કરે છે, કમપિક્ષાએ નહીં. જેમકે - (૧) ચલન એટલે અસ્થિરત્વ પર્યાયથી વસ્તુનો ઉત્પાદ (૨) વ્યજમાન એટલે કંપતું વ્યજિત એટલે કંપ્યું. કંપવું એ સ્વસ્વરૂપ અપેક્ષાએ ઉત્પાદ જ છે. (૩) ઉદીરવું એટલે સ્થિર હોય તેને પ્રેરવું, તે પ્રેરણ એ જ ચલન છે (૪) પ્રભ્રષ્ટ થતું તે પ્રભુખ થયું, પ્રહીયમાણ એટલે પડતું, પ્રહીણ તે પડ્યું. અહીં પ્રહાણ-ભ્રષ્ટ થવું એ પણ ચલન જ છે. ચલન આદિ ચાર પદ ગત્યક હોવાથી સમાનાર્થક છે. ચલવાદિ પર્યાયચી ચાર પદો ઉત્પાદ લક્ષણ પાને કહેનારા છે. તથા છેદ, ભેદ, દાહ, મરણ, નિર્જરા એ પાંચને પૂર્વોક્ત કર્મ વિષયથી અન્ય વિષયમાં પણ વ્યાખ્યાત કરવા.
તેઓની વ્યાખ્યા પ્રતીત છે. આ પાંચનું ભિજ્ઞાર્થપણું આ રીતે છે - કુહાડાથી લતાનો કાપવું તે છેદ, ભાલાથી શરીર કાપવું તે ભેદ, અગ્નિથી બાળવું તે દાહ, પ્રાણ ત્યાગ તે મરણ, અતિ પુરાણું થવું તે નિર્જલ. આ બધાં પદો ભિનાર્થક છે તો પણ સામાન્યથી વિનાશને કહેનાર છે. આ સામાન્ય પ્રકારે ‘ચાલતું તે ચાલ્યું' વગેરે
૩૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ અતવરૂપ હોવાથી તેનું નિરૂપણ શા માટે કર્યું ? • x • અહીં નિશ્ચયનયમતથી વસ્તુ સ્વરૂપને જણાવવાનું આમેલ હોવાથી ચલનાદિ પદનું નિરુપણ તાવિક છે. તેમાં અતવરૂપ જ અસિદ્ધ છે. વિશેષથી જાણવા વિશેષાવશ્યક અને જમાલિયસ્ત્રિ જોવા.
અહીં પ્રશ્નોતર માં મોક્ષdવ વિચાર્યુ, મોક્ષ જીવોને હોય, જીવોના નૈરયિકાદિ ૨૪-ભેદ છે - વૈરયિક, ૧૦ અસુરકુમારો, પાંચ પૃથ્વીકાયાદિ, 3-બેઈન્દ્રિયાદિ, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને નર તથા વ્યંતરાદિ-3.
• સૂત્ર-૧૧,૧૨ -
[૧૧] (૧) ભગવન! નૈરયિકોની સ્થિતિ કેટલા કાળની છે ? ગૌતમ! જાન્યથી ૧e,ooo વર્ષ, ઉટણી 33-સાગરોપમ.. () નૈરમિકો કેટલા કાળે શાસ લે છે ? : મૂકે છે ? ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ કરે છે ? ગૌતમ ! ‘ઉચ્છવાસ પદ’ મુજબ જાણવું. (૩) હે ભગવન ! નૈરયિકો આહારાર્થી છે ? પwવણના આહાર ઉદ્દેશકમાં કહ્યા મુજબ જાણવું.
[૧૨] નૈરસિકોની સ્થિતિ, ઉચ્છવાસ, આહાર, શું તેઓ આહાર કરે ? સવત્મિuદેશે કરે ? કેટલો ભાગ? સવહિાર કરે ? કેમ પરિણમાવે ?
• વિવેચન-૧૧,૧૨ -
[૧૧] જેઓની પાસેથી ઈષ્ટ ફળરૂપ કર્મ ચાલ્યું ગયું છે તેઓ નિરય, નિયમાં થાય તે નૈરયિક. હે ભગવન્! નૈરયિકોની કેટલો કાળ સ્થિતિ - આયુકર્મવશ નરકમાં રહેવાનું પ્રરૂપેલ છે ?
હે ગૌતમ આદિ સ્પષ્ટ છે. વિશેષ એ કે – પહેલી નરકના પહેલા પ્રdટની અપેક્ષાએ ૧૦,000 વર્ષ અને સાતમી નરકાપેક્ષાએ 33-સાગરોપમ, મધ્યસ્થિતિ, જઘન્યસ્થિતિથી સમયાદિ વડે અધિક હોય છે. તેઓ ઉચ્છવાસાદિવાળા હોય છે. તે સંબંધે - x • કહે છે-કેટલા કાળે શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે ? વિશેષ સ્પષ્ટ કરવા ઉયવસત્તિ અને નિઃશ્વસનિ કહ્યું. આન એટલે ઉચ્છવાસ, પ્રાણ એટલે નિઃશ્વાસ. - X - X -
બીજા કહે છે મનન, થી અધ્યાત્મકિયા પરિગ્રહ થાય છે અને 3જીવન, નિ:શનિથી બાહ્યનો. આ પ્રશ્નનો ઉત્તર પન્નવણાસૂમના ઉપવાસપદ મુજબ જાણવો. તે આ છે - તેઓ સતત શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે. નિરંતર ઉપવાસ અને નિઃશ્વાસ હોય કેમકે અતિ દુ:ખિત છે. અતિ દુ:ખ વ્યાપ્તત્વથી નિરંતર ઉચશ્વાસનિ:શ્વાસ દેખાય છે. સતતપણે કદાચિપણે પણ હોય, માટે કહે છે ચોક સમય પણ તેનો વિરહ નથી.
શિષ્યના વચનમાં આદર બતાવવા અહીં માપન આદિનું પુનઃ ઉચ્ચાર કર્યું, ગુરુ આદર કરે તો શિષ્યો સંતુષ્ટ થાય છે. અને પુનઃ પુનઃ પ્રશ્ન શ્રવણ અને અર્થ નિર્ણય કાર્યમાં જોડાય છે, તેથી જ લોકોમાં ગ્રાહ્ય વચન થાય છે, ભવ્યોનો ઉપકાર અને તીર્યવૃદ્ધિ થાય.
હવે નૈરયિકોના આહારનો પ્રશ્ન - સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - આહારની