Agam Satik Part 09 Bhagavati Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 32

૧/-/૧ /૧૯ થી ૨૧
લવનું ૧-મુહૂર્ત છે. અહીં જઘન્ય સ્થિતિવાળાને જઘન્ય ઉચ્છ્વાસાદિનું અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાને ઉત્કૃષ્ટ ઉચ્છ્વાસાદિનું માન સમજવું... ચોથ ભક્ત એ એક ઉપવાસની સંજ્ઞા છે.
નાગકુમારની વક્તવ્યતામાં કહેલ દેશોન બે પલ્યોપમ સ્થિતિ કહી તે ઉત્તર શ્રેણીને આશ્રીને છે - ૪ - મુહૂર્ત ઉક્ત લક્ષણ લેવું. પૃ-બે થી નવ પર્યન્ત સંખ્યા વિશેષ.. નાગકુમારોની જેમ સુવર્ણકુમારોની સ્થિતિ આદિ કહેવા. ક્યાં સુધી ? સ્તનિતકુમારો સુધી. યાવત્ શબ્દથી – અસુસ્ક, નાગ, સુવર્ણ, વિધુત્, અગ્નિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિક્, વાયુ અને સ્તનિતકુમાર, આ પ્રમાણે ભવનવાસી દેવોના દશ ભેદ છે.
૪૯
હવે ભવનપતિની વક્તવ્યતા પછી, દંડકના અનુક્રમથી પૃથ્વી આદિની સ્થિતિ આદિનું નિરૂપણ કરે છે - વનસ્પતિ સૂત્ર સુધી સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ – અંતર્મુહૂર્ત એટલે મુહૂર્તની અંદર. ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨,૦૦૦ વર્ષ સ્થિતિ ખરપૃથ્વીને આશ્રીને જાણવી. - ૪ - x - વિમાત્રા એટલે વિષમ કે વિવિધ માત્રા, કાળ વિભાગ. પૃથ્વીકાયની ઉચ્છ્વાસાદિ ક્રિયા વિષમકાળયુક્ત છે, માટે ‘આટલા કાળે થાય' એમ નિરુપણ ન કરી શકાય. જેમ ધૈરયિક એવા અતિદેશથી “ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશો સાથે અવગાઢ પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે, કાળથી કોઈપણ સ્થિતિવાળા પુદ્ગલો આહારે છે, આદિ. વ્યાઘાત ન હોય તો છ દિશાઓમાં આહારનો વ્યાઘાત લોકાંતના નિષ્કૃટોમાં સંભવે છે. અન્ય સ્થળે અન્યત્ર આહારનો વ્યાઘાત ન સંભવે માટે વ્યાઘાત રહિત
સ્થળે છ દિશામાંથી આહાર કરે છે. કેવી રીતે ? પૂર્વાદિ ચારે દિશામાં રહેલા, ઉર્ધ્વ અને અધો ભાગે રહેલા પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. - ૪ - વ્યાઘાતને આશ્રીને ખૂણાઓમાં વ્યાઘાત સંભવે છે. તેથી કદાચ ત્રણ દિશામાં રહેલા પુદ્ગલોને આહારાર્થે ગ્રહણ કરે છે. કઈ રીતે ? જ્યારે પૃથ્વીકાયિક નીચે કે ઉપરના ખૂણામાં રહેલા હોય ત્યારે નીચે અલોક હોય છે. તેમજ પૂર્વ અને દક્ષિણમાં અલોક હોય છે. આ રીતે ત્રણે દિશા અલોકથી આવૃત્ત હોવાથી અન્ય ત્રણ દિશામાં રહેલા પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. એ રીતે ઉપરના ખૂણા વિશે પણ કહેવું. વળી જ્યારે ઉપર-નીચે અલોક હોય ત્યારે ચારે દિશાઓમાં રહેલ અને કોઈ એક દિશાઓમાં અલોક હોય તો પાંચ દિશાઓમાં રહેલા પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે. અહીં કર્કશથી રુક્ષ સુધીના આઠે સ્પર્શી લેવા. બાકીનું પૂર્વવત્ અર્થાત્ જે રીતે વૈરયિકોને કહ્યું, તે રીતે પૃથ્વીકાયિકોને પણ કહેવું. તે આ રીતે
—
હે ભગવન્ ! રુક્ષ પુદ્ગલોને આહારે તે સ્પષ્ટ કે અસ્પૃષ્ટ ? જો સ્પષ્ટ હોય તો અવગાઢ કે અનવગાઢ છે ? આદિ. નાનાત્વ - ભેદ.
વૈરયિકોની અપેક્ષાએ પૃથ્વીકાયિકના આહાર સંબંધે ભેદ આ પ્રમાણે કેટલા ભાગને સ્પર્શે છે ? અર્થાત્ સ્પર્શન્દ્રિય વડે આહારના કેટલા ભાગને સ્પર્શે છે ? ગ્રહણ કરે છે? અહીં કહે છે કે જેમ સનેન્દ્રિય પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત, રાનેન્દ્રિય દ્વારથી આહારનો ઉપભોગ કરતા આસ્વાદન કરે છે. - ૪ - તેમ પૃથ્વીકાયિકો સ્પર્શનેન્દ્રિયથી આહારનો ઉપભોગ કરતા સ્પર્શ કરે છે. બાકીનું વૈરયિકોની જેમ 9/4
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
જાણવું. - ૪ - ઇત્યાદિ પૂર્વવત્. આ પ્રમાણે યાવત્ વનસ્પતિકાયિકોનું કહેવું. આ કથનથી અકાયાદિ ચારે સૂત્રો પૃથ્વીકાયિકના સૂત્ર સમાન કહ્યા. તેમની સ્થિતિમાં વિશેષતા છે – તેથી કહ્યું કે જે જેની સ્થિતિ હોય તે કહેવી. તે સર્વેની સ્થિતિ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત છે. ઉત્કૃષ્ટથી અટ્કાયની ૭૦૦૦ વર્ષ, તેઉકાયની ૩-અહોરાત્ર, વાયુકાયની ૩૦૦૦ વર્ષ, વનસ્પતિકાયની ૧૦,૦૦૦ વર્ષ છે. - ૪ - ૪ -
-
બેઈન્દ્રિયોની સ્થિતિ કહી ઉચ્છ્વાસ વિમાત્રાએ કહેવો તે શેષ. બેઇન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ ૧૨-વર્ષ છે. બેઈન્દ્રિય જીવોના આહાર સૂત્રમાં કહ્યું છે – આભોગ નિર્વર્તિત આહારની ઈચ્છા વિમાત્રાએ અસંખ્યેય સમયવાળા અંતર્મુહૂર્તમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત્ બેઈન્દ્રિયનો આહાર કાળ અસંખ્યાત સમય છે. અવસર્પિણીકાળ પણ આટલા સમયનો હોય, તેથી કહ્યું કે આંતર્મુહૂર્તિક. તેના પણ અનેક ભેદ હોવાથી કહે છે વિમાત્રાએ અસંખ્ય સમયવાળો.. બેઈન્દ્રિયનો આહાર બે રૂપે, તેમાં (૧) લોમાહાર – લોમ દ્વારા ગૃહિત આહારના પુદ્ગલો, સામાન્યથી વર્ષા ઋતુમાં તેનો પ્રવેશ થાય, તે લોમાહાર કહેવાય. તે મૂત્રથી જણાય છે. (૨) પ્રક્ષેપાહાર - તે કોળીયાથી થાય. તેમાં સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ ઘણાં પુદ્ગલો સ્પર્શાયા વિના જ શરીરની અંદર અને બહાર નાશ પામે છે. - ૪ - ૪ - જીભથી ન ચખાયેલા અને સ્પર્શનેન્દ્રિયથી ન સ્પર્શાયલા.
Чо
વરે - કયા કોનાથી અલ્પ-બહુ-તુલ્ય અને વિશેષાધિક છે ? જેનું આસ્વાદન નથી કરાયું, પણ રસનેન્દ્રિય વિષય છે તે થોડા અર્થાત્ ન સ્પર્શાયેલા પુદ્ગલોના અનંતભાગે વર્તે છે, વળી જે ન સ્પર્શાયલા સ્પર્શનેન્દ્રિયગમ્ય છે તે રાનેન્દ્રિયવિષયક પુદ્ગલો કરતા અનેકગણાં અધિક છે.
ત્રણ ઈન્દ્રિય, ચાર ઈન્દ્રિયવાળાની સ્થિતિ - અનુક્રમે ૪૯ રાત્રિદિવસ અને છ માસ છે. આહારમાં પણ ભેદ છે, તેમાં ભગવન્ ! તેઈન્દ્રિય જીવો આહારપણે જે પુદ્ગલો ગ્રહણ કરે છે, ત્યાંથી આરંભી અનેક હજાર ભાગ નહીં સુંઘાતા આદિ સુધી કહેવું. અહીં બેઈન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ ‘નહીં સુંઘાતા’ તે અધિક છે. આ રીતે અલ્પબહુત્વ તથા પરિણામ સૂત્રમાં ભેદ કહેવો. ચઉરિન્દ્રિયમાં પરિણામ સૂત્રમાં ચક્ષુરિન્દ્રિય અને ઘ્રાણેન્દ્રિયપણે એમ અધિક હોવાથી ભેદ છે.
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સૂત્રમાં સ્થિતિ - જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમરૂપ સ્થિતિ કહીને ઉચ્છ્વાસ વિમાત્રાએ કહેવો. તથા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયની આહોરેચ્છા માટે “ઉત્કૃષ્ટથી છટ્ઠ ભક્ત'' કહ્યું, તે કથન દેવકુટુ-ઉત્તરકુરુના તિર્યંચમાં મળે. મનુષ્યમાં પણ “અક્રમ ભક્તે' કહ્યું - તે દેવકુરુ આદિના યુગલને આશ્રીને જાણવું.
વાણવ્યંતરની સ્થિતિમાં નાનાત્વ છે. આયુષ્ય સિવાયના આહારાદિ પૂર્વે કહ્યા, તે નાગકુમારો મુજબ જાણવાં કેમકે પ્રાયઃ નાગ અને વ્યંતરમાં તેમનું સમાન ધર્મત્વ છે. તેમાં વ્યંતરની સ્થિતિ જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમની છે... જ્યોતિષ્કની સ્થિતિ સિવાય નાગકુમારોની માફક જ જાણવું. જ્યોતિષ્કની જઘન્ય