Agam Satik Part 09 Bhagavati Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009000/1

Page #1

।। નમો નમો નિમ્મતનુંસળK II
આગમસૂત્ર
સટીક અનુવાદ
G
અનુવાદ શ્રેણી સર્જક - મુનિ દીયરત્નસાગર

Page #2

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરભ્યો નમ:
આગમસટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ - ૯ માં છે..
ભગવતી-૧ )
-: અનુવાદ-શ્રેણીના સર્જક :
o “ભગવતી” અંગસૂત્ર-૫ ના...
–૦- શતક-૧
મુનિ દીપરત્નસાગર
– – શતક-૨
તા. ૨૩/૧૦/૨૦૦૯
શુક્રવાર
૨૦૬૬ કા.સુ.પ
0- શતક-3
આગમ સટીક અનુવાદ ભાગ ૧ થી ૪૨ સંપૂર્ણ મૂલ્ય-રા-૧૦,૦૦૦
- X
- X
- X
- X
- X
- X
- X
-
૦ શ્રી શ્રુત પ્રકાશન નિધિ ૦
સંપર્ક સ્થળ) આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી ફ્લેટ નં. ૧૩, ચોથે માળે, વ્હાઈ સેન્ટર,
ખાનપુર, અમદાવાદ.
* ટાઈપ સેટીંગ Sિ : મુદ્રક :શ્રી મહાકાલી એન્ટરપ્રાઈઝ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ચાંદલોડિયા, અમદાવાદ. |III ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ. (M) 9824419736 | ||| Tel. 079-25508631
[9/1]

Page #3

ઋણસ્વીકાર
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
都發不經
0 વંદના એ મહાન આત્માને ૦
વિક્રમ સંવત-૨૦૬૧માં ફાગણ સુદ-૩ નો દિવસ અને મંગલપારેખના ખાંચામાં શ્રી શાંતિનાથ પરમાત્માની વર્ષગાંઠનો પ્રસંગ, અતિભવ્ય અને ઘણી જ લાંબી રથયાત્રાના પ્રયાણની ઘડીએ, આગમોના ટીકા સહિતના અનુવાદ કરવા માટેની મનોભાવનાનું જેમના મુખેથી વચન પ્રાગટ્ય થયું, અંતરના આશીવદિ, સૂરિમંત્રથી અભિમંત્રિત વાસ ચૂર્ણનો શેપ અને ધનરાશિની જવાબદારીના યથાશક્ય સ્વીકાર સહ જેમની કાર્ય પ્રેરણાની સરવાણીમાં ભીંજાતા મારા ચિતે આશિર્ષ અનેરો હર્ષોલ્લાસ અનુભવ્યો. જેમની હયાતી દરમ્યાન કે યાતી બાદ પણ, જેમના નામસ્મરણ માત્રથી આ કાર્ય વિતરહિતપણે મૂd સ્વરૂપને પામ્યું, એવા... પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હચમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મના
ચરણ કમળમાં સાદર કોટીશ વંદના
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ | ૯ | ની સંપૂર્ણ દ્રવ્ય સહાયના પ્રેરણાદાતાશ્રી પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવેશ શ્રી છે દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.ના શિષ્ય પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ
તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી લાભલેનાર છે
શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન જે.મૂ.પૂ.સંઘ છે મા તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ટ્રસ્ટ
સુરત
0 કેમ ભૂલાય એ ગુરુદેવને પણ ? ૦
ચાસ્ત્રિ પ્રતિ અંતરંગ પ્રીતિથી યુક્ત, અનેક આત્માઓને પ્રવજ્યા માર્ગે પ્રયાણ કરાવનાર, સંયમમૂર્તિ, પ્રતિ વર્ષ ઉપધાન તપ વડે શ્રાવકધર્મના દીક્ષા દાતા, શારીરિક સમસ્યાઓ વચ્ચે પણ બંને શાશ્વતી ઓળીની આરાધનાને ન ચૂકનારા, સાગર સમુદાયમાં ગચ્છાધિપતિ પદને શોભાવનારા અને સમર્થ શિષ્ય પરિવારયુક્ત એવા મહાન વિભૂતિરત્નપૂજ્ય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.
જેમના આજીવન અંતેવાસી, શાસનપભાવક પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.સા.
જેમણે આ અનુવાદ કાર્ય માટે ઘણાં વર્ષો પૂર્વે પ્રેરણા કરેલી અને આ કાર્ય સાવંત પાર પહોંચાડવા માટે વિપુલ ધનરાશિ મોકલાવી.
ઉકત બંને આચાર્ય ભગવંતોની અસીમ કૃપા અને તેઓ દ્વારા પ્રેરિત સંધો થકી થયેલ ધનવર્ષના બળે પ્રસ્તુત કાર્ય મૂર્તસ્વરૂપ પામ્યું.

Page #4

દ્વવ્યસહાયકો
(અનુદાન દાતા,
અગમ સટીક આનુવાદા કોઈ એક ભાગના સંપૂર્ણ સહાયદાતા
સચ્ચાસ્ત્રિ ચુડામણી પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ સ્વ. આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજીના આજીવન અંતેવાસી સગુણાનુરાગી પૂજ્ય આદેવશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.ની
જ્ઞાનઅનુમોદક પ્રેરણાથી પ્રેરિત શ્રી આઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત.
૧૬ ભાગોના સંપૂર્ણ સહાયક થયેલ છે.
પરમપૂજય સરળ રવાભાવી, ભકિ પરિણામી, ભુતાન ગી સ્વ આચારવિશ્રી વિજય ચકચંસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની
પુનિત પ્રેરણાથી ૧૦ ભાગો માટે
નીચેના સંઘો સહાયક થયા છે. (૧) શ્રી મંગલપારેખનો ખાંચો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ
બે ભાગ. (૨) શ્રી ભાવનગર જૈન શ્વે ભૂ.પૂ. સંઘ, ભાવનગર - બે ભાગ. (૩) શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે. મૂપૂ. સંઘ, નવસારી બે ભાગ. (૪) શ્રી ગિરિરાજ સોસાયટી આદિનાથ જૈન સંઘ, બોટાદ બે ભાગ. (૫) શ્રી જૈન શ્વેમૂપૂ. તપાગચ્છ સંઘ, બોટાદ એક ભાગ (૬) શ્રી પાર્થભક્તિધામ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, તણસા એક ભાગ
પિરમપુજ્ય આચાર્યદિવ શ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીની પ્રેરણાથી તેમના સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યાઓ તરફથી પ્રાપ્ત સહાયની નોંધ આગળ છે.]

Page #5

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી વૈયાવચ્ચ પરાયણ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વજ્રસેનવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક ભાગશ્રી હાલારતીર્થ આરાધના ધામ, વડાલિયા, સીંહણ, તરફથી
આગમ સટીક અનુવાદ શ્રેણીના સર્જક મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આ બે દાતાઓએ મળીને એક ભાગ માટે સહાય કરી છે. (૧) શ્રી જૈન શ્વે૰ મૂર્તિ સંઘ, થાનગઢ (૨) શાહ હંજારીમલજી ભૂરમલજી, કર્નલ.
પૂપૂ ક્રિયારૂચિવંત, પ્રભાવક, આદેય નામકર્મઘર સ્વર્ગસ્થ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ાચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીથી પ્રેરિત પુન્યવંતી શ્રમણીવર્સાઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત અનુદાનો ૧- વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભક્તિસૂરીશ્વરજી સમુદાયવર્તી મિલનસાર સાધ્વીથી સૌમ્યજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી ત્રણ ભાગો માટેની દ્રવ્ય સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે, તે આ પ્રમાણે
- (૧) શ્રી કારેલીબાગ, શ્વેમ્પૂ જૈનસંઘ, વડોદરા.
(૨) શ્રી કારેલીબાગ, જૈન સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, વડોદરા. · (૩) શ્રી ભગવાન નગરનો ટેકરો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ.
-
-
૨- સુવિશાળ પરિવારયુક્તા સાધ્વીશ્રી ભાવપૂર્ણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી શ્રી ક્ષેત્રપાલ ભક્તિ ટ્રસ્ટ" - નવસારી તરફથી.
૩- વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મના સમુદાયવર્તી પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી ધ્યાનસાશ્રીજી તથા સાધ્વીશ્રી પ્રફુલ્લિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી -
“શ્રી માંગરોળ જૈન શ્વે ત૫૦ સંઘ, માંગરોળ - તરફથી.

Page #6

દ્રવ્યસહાયકો
૪- પરમપૂજ્યા જયશ્રીજી-લાવણ્યશ્રીજી મના પરિવારવર્તીની સાધ્વીશ્રી સત્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી
“શ્રી ગાંધીનગર જૈન સંઘ, બેંગલોર - તરફથી.”
૫- પરમપૂજ્ય ક્રિયારૂચીવંત આદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મળ્યા સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યા મોક્ષનંદિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વલ્લભનગર જૈન શ્વેભૂપૂ॰ સંઘ, વલ્લભનગર, ઈન્દૌર
પરમપૂજ્ય આગમોદ્ધારક, સામાચારી સંરક્ષક, બહુશ્રુત આચાર્યદેવ આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી શ્રુત અનુરાગીણી શ્રમણીવર્યાઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત સહાયો.
(૧) પરમપૂજ્યા નીડરવક્તા સાધ્વીશ્રી ચંદ્રયશાશ્રીજી માથી પ્રેરિત -૧- શ્રી ત્રિલોકપદ્મ ચિંતામણિધામ જૈન સંઘ, અંધેરી, મુંબઈ. -૨- શ્રી મહાવીરનગર જૈન દહેરાસરજી ટ્રસ્ટ, નવસારી.
(૨) અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા ૫.પૂ. મલય-પ્રગુણાશ્રીજી મના શિષ્યા સુસંવાદી પરિવારયુક્તા સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મના શ્રુતાનુરાગી શિષ્યા સાશ્રી પ્રશમરત્નાશ્રીજીની પ્રેરણાથીશ્રી શ્વેતાંબર જૈન તપાગચ્છ સંઘ,” વાંકાનેર.
(૩) પરમપૂજ્યા માતૃહૃદયા સાધ્વીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે સંઘ,” ભોપાલ.
66
(૪) પરમપૂજ્યા વર્ધમાનતપસાધિકા, શતાવધાની સાધ્વીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી-૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહૂતિ નિમિત્તે “કરચેલીયા જૈન શ્વે મહાજન પેઢી,' કરચેલીયા, સુરત.

Page #7

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
(૫) શ્રમણીવર્યા ભક્તિરસિક પૂજ્ય મલયાશ્રીજી મના વ્યવરદક્ષ શિષ્યા સાળીશ્રી હિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી
શ્રી જૈન મરચન્ટ સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, અમદાવાદ.
(૬) પરમપૂજ્યા મલય-કૈવલ્ય-ભવ્યાનંદશ્રીજી મના સુવિનિતા મિષ્ટ ભાષી, તપસ્વીરના સાનીથી પૂરપક્વાશ્રીજીની પ્રેરણાથી
“સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,” મુંબઈ
(આગમ-સીક અનુવાદ સહાયસ્કો)
(૧) પપૂ. ભગવતીજી દેશનાદક્ષાદેવશ્રી નરદેવસાગરસૂરિજી મસાની
પ્રેરણાથી - “શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ,” જામનગર.
(૨) વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આ.દેવ શ્રી વિજય પ્રભાક્રસૂરીશ્વરજી મe
ની પ્રેરણાથી – “અભિનવ જૈન શ્વેબ્યૂ સંઘ,” અમદાવાદ,
(૩) શ્રુતસંશોધનરસિક પૂજ્ય આ દેવશ્રી મુનિસૂરિજી મની પ્રેરણાથી
– “શ્રી વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,” ભીલડીયાજી.
| (૪) પપૂ. જયલાવણ્યશ્રીજી મસાના સુશિષ્યા સારા સૂર્યપભાશ્રીજી મની
પ્રેરણાથી – “શ્રી ભગવતીનગર ઉપાશ્રયની બહેનો,” અમદાવાદ.
(૫) પરમપૂજ્યા વરધમશ્રીજી મના શિષ્યા તપસ્વીરત્ના સાદનીશ્રી
પ્રીતિઘમશ્રીજી મની પાવન પ્રેરણાથી. - (૧) શ્રી પાર્થભક્તિ શ્રેમૂવપૂછ જૈનસંઘ, ડોંબીવલી. - (૨) શ્રી રાજાજી રોડ ચેમ્પૂ તપાજૈન સંઘ, ડોંબીવલી.
(૬) સ્વનામધન્યા શ્રમદીવયશ્રી સમ્યગાણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી.
“શ્રી પરમ આનંદ શેમ્પૂ જેનસંઘ, પાલડી, અમદાવાદ.

Page #8

અમારા પ્રકાશનો
-
-
- -
- -
-
મુનિ દીપરત્નસાગરજી દ્વારા પ્રકાશિત સાહિત્ય-એક ઝલક
કુલ પ્રકારનોનો અંક ૩૦૧
-માલુiળ-મૂe.
૪૯-પ્રકાશનો આ સંપુટમાં મૂળ આગમો છે. જેમાં ૪૫ આગમો ૪૫ અલગ-અલગ પુસ્તકોમાં મુદ્રિત કરાવાયેલ છે. ચાર વૈકલ્પિક આગમો પણ તેમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. એ રીતે ૪૫ + ૪ કુલ (૪૯) આગમોનું આ સંપુટમાં સંપાદન છે. તેમજ પ્રત્યેક સૂત્રને અંતે પૂજ્ય સાગરાનંદસૂરિશ્વરજી સંપાદિત આગમો તથા તેની વૃત્તિના અંકો પણ ટાંક્યા છે.
અમારા આ પ્રકાશનમાં શ્રુતસ્કંધ, શતક/અધ્યયન/વક્ષસ્કાર/પદ, પ્રતિપત્તિ, ઉદ્દેશક, સૂત્ર/ગાથા આદિ સ્પષ્ટતચા જુદા નજરે પડે તેવી વિશિષ્ટ મુદ્રણકલાને પ્રયોજેલ છે. પુસ્તકો અલગ-અલગ અને નાના કદના હોવાથી વાંચન કે કંઠસ્થ કરવાની અતિ સરળતા રહે છે.
૪૫-આગમની પૂજા, પૂજન, રથયાત્રા કે શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂજનાદિ માટે અલગ-અલગ પીસ્તાળીસ પુસ્તકો હોવાથી ગોઠવણી સરળ બને છે.
સામરોસો, સામાોિસો, આગમવિષયદર્શન, આગમકથાનુયોગના મૂળ સંદર્ભ જોવા માટે આ પ્રકાશન વસાવવું જરૂરી જ છે. જેની કિંમત છે રૂા. ૧૫૦૦ -દર્શન-પૂજન માટે આજીવન ઉપયોગી છે.
૨. આગમ-ગુજરાતી અનુવાદ
પ્રકારનો આપણા મૂળ આગમો અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. જેઓ ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત છે, શાસ્ત્રીય કારણોથી આગમના અભ્યાસથી વંચિત રહ્યા છે, આગમોની વાંચના પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ઈત્યાદિ કારણે આગમિક પદાર્થોનું જ્ઞાન પામી શક્યા ન હોય તેવા ભવ્યાત્માઓ શ્રી કલ્પસૂત્ર માફક સરળતાથી આગમોનું વાંચન અને બોધ પ્રાપ્ત કરી શકે, તેમજ ભવભીરુ આત્માઓ પોતાનું જીવન માર્ગાનુસાર બનાવી શકે તેવું પ્રકાશન.
સાત ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૮૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પીસ્તાળીશ આગમોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ ધરાવતા આ “આગમદીપ” સંપુટમાં બીજા બે વૈકલ્પિક આગમોનું ગુજરાતી પણ આપેલ જ છે.
અંદાજે ૯૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ આગમનો આ ગુજરાતી અનુવાદ રૂા. ૨૦૦૦/-ની કિંમતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. પણ હાલ તેની એક પણ નકલ બચેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની લોકપ્રિયતાનો પૂરાવો છે. અનેક પૂજ્યશ્રીએ આ ગુજરાતી અનુવાદનો સ્વાધ્યાયાદિ અર્થે ઉપયોગ કરેલો છે.

Page #9

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ ३. आगमसुत्ताणि-सटीकं
૪૬ પ્રકાશનો
જેઓને મૂળ આગમો વાંચ્યા પછી તેની વિસ્તૃત સમજ મેળવવી છે. તેમાં રહેલા પદાર્થોને ઊંડાણથી અવગાહવા છે, તેમાં રહેલા તત્ત્વો આધારિત કથા, દષ્ટાંત કે દ્રવ્યાનુયોગને જાણવો છે, તેવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનપિપાસુ માટેનું અમારું આ ૧૩,૦૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પથરાયેલ અને ત્રીશ ભાગોમાં વિભાજીત એવું દળદાર પ્રકાશન છે.
આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો પર પ્રાપ્ત બધી જ નિયુક્તિઓ, ૩૯ આગમો પરની વૃત્તિ, શેષ આગમોની સંસ્કૃત છાયા, કેટલાંક ભાષ્યો તથા ચૂર્ણિઓ ઈત્યાદિ સર્વે વિવેચનોનો સમાવેશ કરાયેલ છે.
સૂત્રો અને માથાના સ્પષ્ટ અલગ વિભાજન, પ્રચુર પેરેગ્રાફસ, અધ્યયન, ઉદ્દેશક, સૂત્ર આદિની સુસ્પષ્ટ અલગ પેજ લાઈન તેમજ અમારા મૂળ અને અનુવાદિત આગમોમાં અપાયેલા ક્રમાંક મુજબના જ સૂત્ર ક્રમાંકન તથા વ્યવસ્થિત અનુક્રમણિકાને લીધે કોઈપણ પસંદિત ચોક્કસ વિષયવસ્તુ કે સમગ્ર અધ્યયનના વાંચનમાં સરળતા રહે તે રીતે આ સંપુટનું સંપાદન અને મુદ્રણ કરાયેલું છે.
- આ પ્રકાશનના અભ્યાસમૂલ્ય અને સંશોધનક્ષેત્રે ઉપયોગિતા તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં આગમ પ્રકાશનની આવી એક જ માત્ર શૃંખલા ઉપલબ્ધ હોવાને કારણે રૂા. ૧૧,૦૦૦/- મૂલ્ય હોવા છતાં તેની એક પણ નલ સ્ટોકમાં રહેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની મહત્તા સાબિત કરે છે.
૪. આગમ-વિષય-દલિ આ એક એવું પ્રકાશન છે, જેમાં ૪૫-આગમોની વિશદ્રરૂપે અનુક્રમણિકા અપાયેલ છે, છતાં તેના પૃષ્ઠો છે. – ૩૮૪.
પ્રત્યેક આગમના પ્રત્યેક સૂત્ર કે ગાથાના વિષયોને એ જ આગમોના સૂત્રોના ક્રમાંકન અનુસાર, અતીવ સુસ્પષ્ટ રૂપે અને પૃથપૃથક્ સ્વરૂપે અપાયેલી આ અનુક્રમણિકાથી તમે તમારો મનગમતો-આવશ્યક કે તમારા સંશોધન અને લેખનને અનુરૂપ વિષય સહેલાઈથી પસંદ કરી શકો છો.
ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કરાયેલ આ અનુક્રમણિકાથી તમે અમારા અનુવાદિત આગમોમાં તો મૂળ વિષય જોઈ જ શકો છો. તદુપરાંત મૂળ આગમો કે આગમસટીઝં માં પણ તમારી પસંદગીનો વિષય શોધવો આ બૃહત્ અનુક્રમ પરથી ખૂબ જ સરળ છે.
રૂા. ૪૦૦/-ની કિંમતને લક્ષમાં ન લઈ તેનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય સમજશો.

Page #10

અમારા પ્રકાશનો
५. आगमसइक्रोसो
૪-પ્રકાશનો આ શબ્દકોશ - એટલે સંદર્ભસ્થળ નિર્દેશ સહિતની “આગમ-ડીક્ષનેરી” જેમાં તમને મળે છે મૂળ આગમમાંથી લેવાયેલા ૪૬,૦૦૦ શબ્દો અને તેના ૩,૭૫,૦૦૦ જેટલા આગમ સંદભ સહિત મૂળ-અર્ધમાગધી શબ્દોના સંસ્કૃત અર્થ અને ગુજરાતી એક કે વધુ અર્થો.
ચાર ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૪૦૦ જેટલા પાનાઓનો આ પુસ્તકનો સેટ મેપલીયો કાગળ, પાકુ બાઈન્ડીંગ અને આકર્ષક મુખપૃષ્ઠ તો ધરાવે જ છે. પણ તમારે માટે તેની ઉપયોગિતા છે – એ થી દપર્વતનો કોઈપણ શબ્દ શોધવા માટે. ત્યાં ફક્ત શબ્દનો અર્થ જ જોઈને બેસી નથી રહેવાનું. પણ પીસ્તાલીશે પીસ્તાલીશ આગમોમાં આ શબ્દ જ્યાં જ્યાં વપરાયો હોય તે-તે બધાં સ્થાનોનો નિર્દેશ પણ મળશે જ - જેના દ્વારા એક જ શબ્દ જ જુદા જુદા સંદર્ભમાં વપરાયો હશે, તો તે ભિન્ન-ભિન્ન સંદર્ભયુક્ત અર્થ કે વ્યાખ્યા પણ જાણી શકાશે.
– વળી આવા સંદર્ભો જોવા માટે તમારે જુદા જુદા પ્રકાશનોના આગમોને ફેંદવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે માત્ર અમારું ગામસુત્તપિ– સંપુટ સાથે રાખો. તમારે ઉપયોગી શબ્દો મૂળ આગમ કે આગમ-સટીકં માં મળી જ જવાના
६. आगमनामकोसो આગમ શબ્દકોશની એક પૂરક ડીક્ષનેરી તે આ “આગમ નામકોશ". આ પ્રકાશન આગમસટીકં માં આવતા નામો (કથાઓ)ની ડીક્ષનેરી છે. આ ડીક્ષનેરીમાં કથાના પાત્રોના નામો તો કક્કાવારી ક્રમમાં આપેલા જ છે. સાથે સાથે તે પાત્રો કે નામોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ છે.
તમારે મૂળ આગમ ઉપરાંત નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, મૂર્તિ કે વૃત્તિમાં જો આ નામ કે તે નામ સાથે સંકડાયેલ કથા કે દષ્ટાંત જાણવા છે તો અમારી ડીક્ષનેરીમાં તેતે નામને અંતે નિર્દેશ કરાયેલ આગમ સંદર્ભ જોવો. આગમ સંદર્ભ જોતાં જ તમને તે સંદર્ભવાળા આગમનું નામ, પંચાંગીનો પ્રકાર અને સૂત્રકમ મળી જશે. જેના આધારે તમે તે કથા કે દષ્ટાંતનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકશો.
આ નામકોશનું મહત્ત્વ તો ત્યારે જ સમજાય જ્યારે એક જ નામ ધરાવતા એકથી વધારે પાત્રોનો અલગ-અલગ પરીચય કે જુદી જુદી કથાઓ તમને જોવા મળે. તે પણ ફક્ત રૂ. ૨૦૦/-ની કિંમતમાં.
સંદર્ભ મુજબ કથા જોવા માટે અમારું મામસુત્તળિ-સટી તો છે જ.

Page #11

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
७. आगमसूत्र हिन्दी अनुवाद
ગાકારનો મૂળ આગમના ૯૦,૦૦૦ જેટલાં શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્યના મૂળ પ્રકાશન પછી જેમ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો, તેમ હિન્દી અનુવાદ પણ કર્યો. ફર્ક એટલો જ કે આ હિન્દી અનુવાદ બાર ભાગોમાં આશરે ૩૨૦૦ જેટલા પાનાઓમાં પથરાયેલો છે. ગુજરાતી અનુવાદ કરતા ૩૦૦થી પણ વધારે પૃષ્ઠો તેમાં ઉમેરાયા છે. જે ફક્ત કદની વૃદ્ધિ જ નથી, પણ અર્થવિસ્તાર અને પેરેગ્રાફોની પ્રચૂરતા પણ ધરાવે જ છે.
હિન્દીભાષી મહાત્માઓને પણ આગમના પદાર્થજ્ઞાનથી વંચિત ન રહેવું પડે તે આશયથી તૈયાર કરાયેલ આ આગમસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ હિન્દી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સાહિત્યિક મૂલ્ય તો ધરાવે જ છે. તે ગુજરાતી ભાષી આગમરસિકો અને તત્વજિજ્ઞાસુઓ માટે પણ મહત્ત્વનું સંદર્ભશાસ્ત્ર બની રહ્યું છે.
રૂા. ૨૭૦૦/-નું મૂલ્ય ધરાવતા આ ગામસૂત્ર-હિન્દી અનુવા માં પણ ક્રમાંકન તો મૂળ આગમ, આગમ ગુજરાતી અનુવાદ અને મારામ સરી અનુસાર જ થયેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓને તુલના કરવી સરળ પડે છે.
૮. આગમ કથાનુયોગ
પ્રકાશનો આગમ કાર્ય વિષયક આ અમારું નવમું પ્રકાશન છે. જેમાં “કથાનુયોગ” નામે અનુયોગની મુખ્યતા છે. આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો, આગમો પરની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ કે અવસૂરી એ તમામનો સમાવેશ કરી આ આગમ કથાનુયોગનો સંકલન અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવેલ છે. જે છ ભાગોમાં વિભાજીત છે ૨૨૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં સમાવિષ્ટ છે અને કથાઓને દશ વિભાગમાં ગોઠવેલ છે.
આ કથાનુયોગમાં તીર્થકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બલદેવ એ ઉત્તમપુરષો સંબંધી કથાનક કે માહિતીનો સંગ્રહ છે, શ્રમણ વિભાગમાં ગણધરો, પ્રત્યેકબુદ્ધો, નિલવો, અન્ય શ્રમણોની કથાઓ છે. તે સાથે આશરે ૯૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ગોશાળાનું કથાનક તેના પૂર્વભવ, વર્તમાનભવ અને ભાવિ ભવો સહિત મૂકેલ છે. તે સિવાય શ્રમણી કથા, શ્રાવક કથા, શ્રાવિકા કથા, અન્યતીર્થી કથા, પ્રાણી કથા, પ્રકીર્ણ કથા અને દષ્ટાંતોના અલગ વિભાગો છે. પ્રત્યેક કથાને અંતે તેના આગમ સંદર્ભો પણ મૂકેલા છે, જેથી મૂળ માહિતી સ્રોત જોઈ શકાય. છટ્ઠા ભાગમાં અકારાદિક્રમે પ્રત્યેક કથાના નામોની ગોઠવણી અને તેની સાથે પૃષ્ઠોક આપેલા છે, જેથી કોઈપણ કથા શોધવી અત્યંત સરળ બને છે.
- આ “આગમ કથાનુયોગ” કેવળ કથારસિકો તથા વ્યાખ્યાતાઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે. જેનું મૂલ્ય માત્ર રૂ. ૧,૫૦૦/- છે. તેમજ સન-૨૦૦૪માં જ પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી હજી સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે.

Page #12

અમારા પ્રકાશનો
૯. આગમ માતાજનવિધિ આ એક લઘુ પુસ્તિકા છે. જેમાં પીસ્તાળીશ આગમ મહાપૂજન ભણાવવા માટેની સરળ, સ્પષ્ટ, શાસ્ત્રીય વિધિ છે. સાથે-સાથે પંડિત શ્રી રૂપવિજયજી કૃત ૪૫આગમ પૂજાઓ પણ આપી દીધેલ છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજાના અભિનવ દુહા પણ છે.
કોઈપણ વિધિકારકને સહેલાઈથી પૂજન કરાવતા ફાવે તે રીતે વિધિ સાથે સુચનાઓનો નિર્દેશ છે. તેમજ આગમ મંડપની રચના, માંડલ, આવશ્યક સામગ્રી, વિધિમાં પ્રત્યેક કાર્ય માટે જરૂરી એવા સહાયકોની કાર્ય વહેંચણી પણ જણાવેલ છે.
મોટા ટાઈપ, પધોની સુંદર ગોઠવણી, પ્રત્યેક પૂજન માટેનું અલગ પેજ, દરેક પૂજનને માટેની સૂચના, તે પૂજનની સાથે જ અપાયેલી હોય તેવું આ એક માત્ર પ્રકાશન છે.
૧૦. આગમ સટીક અનુવાદ
૪૮-માણાનો પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આગમોના મૂળસૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ તો છે જ. સાથે સાથે આગમોની નિર્યુક્તિ અને ટીકાનો પણ અનુવાદ કરેલ હોવાથી અમે “સટીક અનુવાદ” એવું નામકરણ કરેલ છે. જેમાં ૪૫ આગમો ઉપરાંત બે વૈકલ્પિક આગમો અને કલ્પ [બારસા સૂત્રના સમાવેશથી ૪૮ પ્રકાશનો થાય છે. જેને આ સાથે અમે ૪૨-ભાગોમાં પ્રકાશિત કરેલ છે.
આ સટીક અનુવાદમાં છ છેદ સૂત્રોનો અનુવાદ માત્ર મૂળનો જ છે, તેમાં સટીક અનુવાદ નથી. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત શ્રુતરસિકો કે સ્વાધ્યાય પ્રેમીઓને આ અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે, જેનું સંયુક્ત મૂલ્ય રૂા. ૧૦,૦૦૦/- છે, કે જે કિંમતમાં તો કોઈ ૪૫ સટીક આગમોનો અનુવાદ પણ ન કરી આપે.
આ સટીક અનુવાદ સંપુટમાં-અંગસૂત્રો, ઉપાંગ સૂત્રો અને મૂળસૂત્રોનો સંપૂર્ણ સટીક અનુવાદ છે. પન્ના સૂત્રોમાં પણ ઉપલબ્ધ ટીકાઓનો અનુવાદ કરેલો જ છે, નંદી અને અનુયોગ બંને સૂત્રોનું વર્તમાન પદ્ધતિથી સાનુવાદ વિવેચન કરેલ છે અને છેદસૂત્રો, કલ્પસૂત્ર અને કેટલાંક પન્નાઓનો મૂળનો અનુવાદ છે.
- x
–
–
આ હતી આગમ સંબધી કામારા ૨૫૦ પ્રકાશનોની યાદી
- X - X –

Page #13

G
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સિવાયના સાહિત્ય સર્જનની ઝાંખી
(૧) વ્યાકરણ સાહિત્ય : ૦ અભિનવ હૈમ લઘુપ્રક્રિયા ભાગ-૧ થી ૪
– મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી કૃત “લઇપ્રક્રિયા” પર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન અને તેની સાથે સંબંધિત અનેક સંદર્ભગ્રંથોના ઉપયોગથી તૈયાર કરાયેલો એવો આ દળદાર ગ્રંથ છે. જે ક્રાઉન આઠ પેજમાં તૈયાર થયેલ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ માટેનું આ પ્રકાશન છે. જે ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમથી તૈયાર થયેલ છે. તેમાં મૂળસૂત્ર, તેનો અર્થ, વૃત્તિ, નૃત્યર્થ, અનુવૃત્તિ, વિશેષ વિવેચન જેવા સાત વિભાગો અને પ્રચૂર પરિશિષ્ટો છે.
૦ કૃદામાલા - – આ લઘુ સર્જનમાં ૧૨૫ ધાતુઓના ૩ પ્રકારે થતાં કૃદન્તોનું કોષ્ટક છે. (૨) વ્યાખ્યાન સાહિત્ય - ૦ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભાગ-૧ થી ૩.
- આ એક સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાનમાળા છે. “મન્નત જિણાણ” નામક સક્ઝાયમાં આવતા શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યો ઉપરના ૧૦૮ વ્યાખ્યાનો તેમાં ગોઠવેલા છે. પ્રત્યેક વ્યાખ્યાન માટે દશ-દશ પેજ ફાળવેલ છે. જે પ્રત્યેકમાં શ્લોક-જૈનેત્તર પ્રસંગ - સંબંધિત કર્તવ્યની તાત્ત્વિક વ્યાખ્યા અને સમાજ-જેનકથા અને કર્તવ્યને અનુરૂપ સ્તવનાદિ પંક્તિની અંદર ગૂંથણી છે.
૦ નવપદ-શ્રીપાલ
– શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાનરૂપે આ પુસ્તકનું સર્જન થયું છે, જેમાં નવે પદનું અલગ-અલગ વિવેચન સાથે નવ દિવસમાં શ્રીપાલચત્રિ પણ પૂરું થાય, તે રીતે ગોઠવેલા નવ વ્યાખ્યાનોનો સમન્વય છે.
(૩) તસ્વાભ્યાસ સાહિત્ય + ૦ તત્વાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા-અધ્યાય-૧ ૦ તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૧ થી ૧૦
– આ ગ્રંથમાં તત્વાર્થ સૂત્રના દશ અધ્યાયોનું અલગ-અલગ દશ પુસ્તકમાં અતિ વિસ્તૃત વિવેચન ધરાવતું દશાંગ વિવરણ છે. જેમાં સૂકહેતુ, મૂળસૂત્ર, સંધિરહિત સૂત્ર, સૂત્રાર્થ, શબ્દજ્ઞાન, અનુવૃત્તિ, અનેક સંદર્ભ ગ્રંથોને આધારે તૈયાર કરાયેલ અભિનવ ટીકા, સૂત્રસંદર્ભ, સૂપધ, સૂકનિષ્કર્ષ જેવા દશ વિભાગો છે.

Page #14

અમારા પ્રકાશનો
૧૫
પ્રત્યેક અધ્યાયને અંતે સૂવક્રમ, અકારાદિ ક્રમ, શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદ જેવા પરિશિષ્ઠો તથા દશમા અધ્યાયના પુસ્તકમાં અંતે શબ્દસૂચિ, વિષયસૂચિ, સંબંધકારિકા જેવા ઉપયોગી પરિશિષ્ઠો છે.
૦ તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો.
– આ સંશોધન કક્ષાનું એક વિશિષ્ટ પુસ્તક છે. જેમાં તત્વાર્થ સૂત્રના પ્રત્યેક સૂત્રનો મૂળ આગમમાંથી ઉપલબ્ધ સંદર્ભ, સંદર્ભ પાઠ, સંદર્ભ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદની તાલિકા અને વિશ્લેષણ છે.
(૪) આરાધના સાહિત્ય - o સમાધિમરણ -
અંત સમયે અને ભાવિ ગતિ સુધારવા માટે મરણ સમયે ચિત્તની સમાધિ જળવાય રહે તેવી આરાધના વિધિ, આરાધના સૂત્રો, આરાધના પધો, આરાધના પ્રસંગો વગેરે સાત વિભાગોમાં આ ગ્રંથ સર્જેલો છે.
- સાધુ અંતિમ આરાધના ૦ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓનો અંત સમય સુધારવા માટે નિત્ય કરવાની એવી આ આરાધના છે, મૂળ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ગ્રંથસ્થ થયેલ આ વિધિને સરળ ગુજરાતીમાં રજૂ કરેલ છે. પંચાંગના કદની આ પુસ્તિકા સાથે રાખવી પણ સરળ છે.
(૫) વિધિ સાહિત્ય - ૦ દીક્ષા-ચોગાદિ વિધિ o વિધિ સંગ્રહ ભાગ-૧ ૦ સાધુ-સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ
(૬) પૂજન સાહિત્ય - ૦ આગમ મહાપૂજન વિધિ-જેની નોંધ આગમ વિભાગમાં છે. ૦ પાઠ્ય પદ્માવતી પૂજનવિધિ
(9) ચત્ર સરોજન - ૦ ૪૫-આગમ યંત્ર ૦ વિંશતિ સ્થાનક યંત્ર

Page #15

ગમસુત્ર સટીક અનુવાદ (૮) જિનભક્તિ સાહિત્ય : ० चैत्यवन्दन पर्वमाला ० चैत्यवन्दनसंग्रह-तीर्थजिन विशेष ० चैत्यवन्दन चोविसी ૦ ચૈત્યવંદન માળા
– આ એક સંપાદન ગ્રંથ છે. જેમાં પર્વદિન તથા પવતિથિના ચૈત્યવંદનો, ચોવિસ જિનની ચોવિસી રૂ૫ ચૈત્યવંદનો, વિવિધ તીર્થમાં બોલી શકાય તેવા અને જિનેશ્વર પરમાત્મા વિષયક વિવિધ બોલ યુક્ત એવા ૭૭૯ ચૈત્યવંદનોનો વિશાળ સંગ્રહ છે.
૦ શત્રુંજય ભક્તિ ० शत्रुञ्जय भक्ति ૦ સિદ્ધાચલનો સાથી - સિદ્ધાચલ ભાવયાત્રા, સ્તુતિ-ચૈત્યવંદનાદિ ૦ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય-૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિનો સંચય ૦ ચૈત્ય પરિપાટી (૯) પ્રકીર્ણ સાહિત્ય - ૦ શ્રી નવકાર મંત્ર-નવ લાખ જાપ નોંધપોથી ૦ શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી ૦ અભિનવ જૈન પંચાંગ ० अभिनव जैन पञ्चाङ्ग ૦ અમદાવાદ જિનમંદિર-ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી ૦ બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો ૦ શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા ૦ કાયમી સંપર્ક સ્થળ ૦ ચોઘડીયા તથા હોરા કાયમી સમયદર્શિકા (૧૦) સુણ અભ્યાસસાહિત્ય - ૦ જૈન એડ્રયુકેશનલ સર્ટિફિકેટ કોર્સ ૦ પ્રતિકમાણસૂત્ર અભિનવ વિવેચન ભાગ-૧ થી ૪
આ રીતે અમારા ૩૦૧ પ્રકાશનો થયા છે.
-x
-x

Page #16

બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
જO-૯(૫) ભગવતી-અંગસૂત્ર/૧
અનુવાદ તથા ટીડાનુસારી વિવેચન
• ભૂમિકા :
“ભગવતી” સૂમનો ક્રમ પાંચમો છે. અંગસૂત્રોમાં “ભગવતી” એ પાંચમું અંગસૂત્ર છે. પ્રાકૃતમાં તે નામે પ્રસિદ્ધ છે, તે વિથ gafસ'' કે fથTઇ નામે પણ ઓળખાય છે. સંસ્કૃતમાં આ સૂત્ર કાવતી કે સ્થાપ્તિ નામે ઓળખાય છે. વ્યવહારમાં તો ભગવતી-સૂત્ર નામે જ પ્રસિદ્ધ છે. આ સૂત્રનું એક જ શ્રુતસ્કંધ છે. તેમાં કુલ-૪૧ શતક છે. [અધ્યયનને શતક નામે ઓળખે છે.) આ શતકમાં પેટા વર્ગ કે પેટ શતક પણ છે, તેના પેટા ઉદેશાઓ પણ છે.
“ભગવતી” સૂત્રનો મુખ્ય વિષય સ્વસમય, પસમયની વિચારણા છે. ઈન્દ્રભૂતિ, અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ, કેટલાંક દેવો, શ્રાવક-શ્રાવિકા આદિ અનેકના પૂછેલા પ્રશ્નો અને તેના ભગવંતે આપેલા ઉત્તરો છે. દ્રવ્યાનુયોગની મુખ્યતાવાળા આ આગમમાં બીજા ત્રણે અનુયોગો પણ છે. કર્મપ્રકૃતિનું પણ વર્ણન છે, મરણના ભેદ, સમુઠ્ઠાત, અસ્તિકાય, ક્રિયા, પુદ્ગલ, વેદના, તમસ્કાય, પ્રત્યાખ્યાન, લોક, ભાષા આદિ અનેક વિષયો અહીં સમાવિષ્ટ છે.
આ આગમના મૂળ સૂત્રનો પૂર્ણ અનુવાદ અમે નોંધેલ છે. વિવેચનમાં “ટીડાનુસારી વિવેચન' શબ્દ અમે પસંદ કર્યો છે, પરંતુ તેમાં વૃત્તિની સાથે કવચિત્ ભગવતી-ચૂર્ણિનો આધાર પણ લીધો છે. આ રીતે મુખ્યતાએ વૃત્તિનો અનુવાદ, કયાંક ચૂર્ણિના અંશ, કયાંક અન્ય સંદર્ભો નોંધ્યા છે, તો સામે પક્ષો વ્યાકરણ, ન્યાય, વાદો જેવી વસ્તુનો અનુવાદ અહીં વિવેચનમાં છોડી પણ દીધેલ છે તે સ્થાને આ નિશાની - X - X - કરેલ છે.
અનેક આધુનિક વિદ્વાનોએ ભૂમિકામાં વિદ્વતાપૂર્ણ ઉલ્લેખ અભિનવ કાળે નોંધ્યા છે, અમે આ વિષયમાં મૌન રહેવું ઉચિત માનીએ છીએ – ભગવતી સૂત્ર અનુવાદ પાંચ ભાગોમાં છે. [9/2]
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ દ્ ભગવતી-અંગસૂત્ર-ટીકાસહિત અનુવાદ
- X - X - X - X - X - X - X - • ભૂમિકા :
સર્વજ્ઞ, ઈશ્વર, અનંત, અસંગ [, ધનાદિ રહિd], અગ્ય [પ્રધાનો સર્વને હિતકર, વેદોદય રહિત, અનીશ (સ્વયંબુદ્ધત્વથી ઈશ રહિત) અનીહ [ઋા કે વિકલ્પરહિd] તેજસ્વી, સિદ્ધ, શિવ, શિવકર, નિરુપયોગત્વને કારણે ઈન્દ્રિયો રહિત, જિતરિપુ, શ્રીમાન જિનને પ્રયત્નથી પ્રણમું છું.
શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને, શ્રી સુધર્મ ગણધરને, સર્વાનુયોગ વૃદ્ધોને, સર્વાની વાણીને નમીને, આ ટીકા- ચૂર્ણિ અને જીવાભિગમાદિ વૃત્તિના અંશોને સંયોજી કંઈક વિશેષથી પંયમ અંગસૂત્રને હું વિવરું છું.
સમવાય” નામે ચોથા અંગની વ્યાખ્યા કરી, હવે અવસથી આવેલ વિવાહપન્નતિ” વ્યાખ્યાપાપ્તિ કે ભગવતી] નામના પાંચમાં અંગનું વિવરણ કરીશ. આ પંચમ અંગ ઉત્તમ જયકુંજર નામક [હાથીની જેમ છે. તે લલિત ચરણોની પધ્ધતિથી પ્રબુદ્ધ લોકોનું મનરંજન કરનાર છે. તે ઉપર્મ [શબુકૃત કે દેવાદિ અથવા વિરો], નો નિપાત [આગમન થવા છતાં વ્યવ [અનશ્વર સ્વરૂપ છે. [સ્વરૂપથી અવિચલિત છે.]
જેના શબ્દો ઘન અને ઉદાર છે હાથીનો સ્વર મેઘવ4 ગંભીર છે. જે લિંગ અને વિભક્તિથી યુકત છે. [હાથી પરે પુરુષ ચિલ રચcliણી યુક્ત] સદાખ્યાત, સતલક્ષણ યુક્ત, દેવતાધિષ્ઠિત છે. સુવર્ણ મંડિત ઉદ્દેશકો છે [હાથી પક્ષે તેof અવયવો સુવર્ણ આભરણ યુક્ત છે.) જેનું ચારિત્ર વિવિધ પ્રકારનું, અદ્ભુત, શ્રેષ્ઠ છે. ૩૬,૦૦૦ પ્રથનાત્મક સૂત્ર દેહ સહિત છે. [હાણીના પક્ષે સૂમોજા લક્ષણ દેહ છે.) ચાર અનુયોગ રૂપ ચાર ચરણ છે, જ્ઞાન અને સાત્રિ રૂપનયનયુગલ છે, દ્રવ્યાસ્તિક અને પયયાસ્તિક નામે બે નયરૂપ બે દંતશૂળ છે, નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપ બે સમુન્નત કુંભસ્થળ છે.
જેને પ્રસ્તાવનાની વયનચુનારૂપ પ્રચંડ શુંઢ છે, નિગમન વચનરૂપ અતુચ્છ પુચ્છ છે, કાળ આદિ આઠ પ્રકારે પ્રવચન-ઉપચારરૂપ મનોહર પરિકર છે. ઉત્સર્ગઅપવાદરૂપ ઉછળતા બે અતુચ્છ ઘંના ઘોષયુક્ત છે. ચશરૂપ પટક અન્ય છૂટ પ્રતિધ્વનિથી દિ મંડળને પૂરેલ છે, સ્યાદ્વાદરૂપ વિશદ્ અંકુશથી વશીકૃત છે, વિવિધ હેતુરૂપ શસ્ત્ર સમૂહથી યુક્ત છે, શ્રીમદ્ મહાવીર મહારાજે મિથ્યાત્વ, જ્ઞાન અને અવિરમણરૂપ ગુ સૈન્યને નાશ કરવાને નિયોજેલ છે, સૈન્ય નિયુકત કપ ગણનાયકની મતિથી પ્રકશિત છે. તેના સ્વરૂપને મુનિરૂપ યોદ્ધા સુગમતાથી જાણી શકે એ માટે પૂર્વના મુનિરૂપ શિષીઓએ વૃત્તિ અને ચૂણિરૂપ નાડિકા સ્પેલી છે. બહુશ્રેષ્ઠ ગુણયુક્ત છતાં સંક્ષિપ્ત છે અને તેથી મતિમાનના વાંછિત અતિ સાધી આપવામાં સમર્થ છે માટે જીવાભિગમાદિ વિવિઘ વિવરણ સૂકાંશોના સંઘનથી બૃહતર, માટે જ અાજ્ઞોને પણ ઉપકારી નાડિકા જેવી આ વૃત્તિ, પૂર્વ મુનિરૂપ શિક્ષિના કૂળમાં જન્મેલા અમો હસ્તિનાયકના આદેશતુલ્ય ગુરુજનના વચનથી આરંભીએ છીએ, એ રીતે શાસ્ત્ર

Page #17

ભૂમિકા
૨૦
પ્રસ્તાવના થઈ.
o હવે વિઝાપતિ નો શબ્દાર્થ કહે છે - વિવિધ - જીવ, અનુવાદિ પયુરતર પદાર્થ વિષયક, મા - અભિવિધિથી, કથંચિત્ સર્વ ય વ્યાપ્તિથી મર્યાદા વડે અથવા પરસ્પર અસંકીર્ણ લક્ષણ કથનરૂપ, રસ્થાનાનિ - ભગવંત મહાવીરને ગૌતમાદિ શિષ્યોએ પૂછેલા પદાર્થોના પ્રતિપાદન કરેલી વ્યાખ્યાઓ, જે સુધમસ્વામીએ જંબૂસ્વામીને પ્રરૂપી છે તે.
અથવા - વિવિધતાથી વિશેષ પ્રકારે કહેવાયેલ તે વ્યાખ્યા. એટલે કહેવા યોગ્ય પદાર્થોની વૃત્તિ અને તેનું પ્રજ્ઞાપન તે વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ.
અથવા - અર્થ પ્રતિપાદનાઓનાં પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાનો જેમાં છે તે.
અથવા • વ્યાખ્યા એટલે અર્થકચન, પ્રજ્ઞા-અર્થકથનના હેતુરૂપ બોધ. તે ઉભયની જેનાથી પ્રાપ્તિ તે વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ.
અથવા-વ્યાખ્યાઓમાં પ્રજ્ઞાની પ્રાપ્તિ જે પરથી મળી આવે તે વ્યાખ્યા પ્રાપ્તિ કે આત્તિ - જેથી ગ્રહણ થઈ શકે તે વ્યાખ્યાપજ્ઞાતિ.
અથવા વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞ - ભગવત્ પાસેથી ગણધરોને જેનું ગ્રહણ થયેલું તે વ્યાખ્યા પ્રાપ્તિ કે વ્યાખ્યાપજ્ઞાતિ. - અથવા - વિવાદ એટલે વિવિધ કે વિશિષ્ટ અર્ચ પ્રવાહ કે નયપ્રવાહ તેનું પ્રરૂપણ કે પ્રબોધન જેમાં છે તે અથવા વિવાહ એટલે વિશિષ્ટ વિસ્તારવાળી કે અબાધિત પ્રજ્ઞાઓ જેમાંથી મળી આવે છે તે વિવાહ પ્રાપ્તિ કે વિબાધ પ્રજ્ઞપ્તિ.
આ એના પૂજયપણાને લીધે ‘ભગવતી’ એમ કહેવાય છે.
૦ વ્યાખ્યાનકતઓ શાસ્ત્ર વ્યાખ્યાનના આરંભે ફળ, યોગ, મંગલ, સમુદાયાર્થ આદિ દ્વારોનું વર્ણન કરે છે. તે અહીં વ્યાખ્યામાં વિશેષ આવશ્યક આદિ સૂગોથી નિર્ણાત કરી લેવા. શાસ્ત્રકારો વિદનવિનાયકના ઉપશમન નિમિતે, શિષ્યોના પ્રવર્તન માટે અથવા શિષ્ટ જનોના સિદ્ધાંતના પાલન માટે મંગલ, અભિધેય, પ્રયોજન અને સંબંધ કહે છે.
- તેમાં સકલ કલ્યાણનું કારણ હોવાથી પ્રસ્તુત શાસ્ત્ર શ્રેયરૂપ હોવાથી વિદન સંભવે છે. માટે તેના ઉપશમનાર્થે બીજા મંગલો ન લેતાં ભાવમંગલનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ કેમકે બીજા મંગલો અનૈકાંતિક અને અનાત્યંતિક છે. ભાવમંગલ તો તેનાથી વિપરીતપણે હોઈ ઈચ્છિત અર્થ સાધવામાં સમર્થ હોવાથી પૂજય છે. વળી વિશિષ્ટ શું છે ? જેથી અભિઘાનાદિ અનૈકાંતિક અને અનાત્યંતિક છે, ભાવમંગલ થી વિપરીત હોવાથી તે વિશેષે પૂજ્ય છે. ભાવમંગલ તપાદિભેદે અનેકધા છે.
છે શતક-૧ છે. ભાવમંગલમાં પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારરૂપ ભાવમંગલ વિશેષથી ઉપાદેય છે. પરમેષ્ઠિમાં મંગલવ, લોકોત્તમત્વ, શરાખ્યત્વ રહેલું છે કહ્યું છે - “મંગલ ચાર છે" આદિ. તેનો નમસ્કાર સર્વ પાપનો નાશક હોવાથી સર્વ વિન ઉપશમનો હેતુ છે. કહ્યું છે કે- “એ પંચ નમસ્કાર સર્વ પાપનો નાશક છે, સર્વ મંગલોમાં પ્રથમ મંગલ છે.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ “તેથી સર્વ શ્રુતસ્કંધની આદિમાં તેનું ગ્રહણ થાય છે, તેથી સર્વશ્રુતસ્કંધાવ્યંતર કહે છે. તેથી શાસ્ત્રની આદિમાં પરમેષ્ઠીપંચક નમસ્કારને દશવિ છે.
$ શતક-૧, ઉદ્દેશો-૧ - “ચલણ” છે
- X - X - X - X - X - • સૂત્ર-૧ : *
અરહંતોને નમસ્કાર થાઓ, સિદ્ધોને નમસ્કાર થાઓ, આચાર્યોને નમસ્કાર થાઓ, ઉપાધ્યાયોને નમસ્કાર થાઓ, સર્વ સાધુને નમસ્કાર થાઓ.
• વિવેચન-૧ -
અહીં નમ: એ નૈપાતિક પદ દ્રવ્ય-ભાવના સંકોચ અર્થે છે. • X - X - નમ: એટલે હાથ, પગ, મસ્તક વડે સુપ્રણિધાનરૂપ નમસ્કાર. કોને ? તે કહે છે - અરહંતોને. ઈન્દ્ર નિર્મિત અશોકાદિ મહાપાતિહાર્યરૂપ પૂજાને યોગ્ય છે તે અહંન્ત. કહ્યું છે કે – વંદન, નમસ્કારને જે યોગ્ય છે, પૂજા સરકારને જે યોગ્ય છે, સિદ્ધિ ગમનને જે યોગ્ય છે, તેથી તે અહંતુ કહેવાય છે અથવા જેને સર્વજ્ઞતાને લીધે સર્વ વસ્તુ સમૂહગત પ્રચ્છન્નતાનો અભાવ હોઈ રહસું એટલે એકાંતરૂપ દેશ નથી, ગિરિગુહાદિનો મધ્ય ભાગનચી તેમને નમસ્કાર થાઓ. અથવા સર્વ પરિગ્રહોપલક્ષણરૂપ
સ્થા નથી અને વૃદ્ધાવસ્થાદિ ઉપલક્ષણ ભુત અંત નથી તે “અરયાંત', અથવા “અરહંતાણં” એટલે ક્ષીણરાગતાને લીધે જે થોડી પણ આસક્તિ રાખતા નથી તેને. અથવા અર થM: - પ્રકૃષ્ટ રાગના કારણભૂત મનોજ્ઞ અને અમનોજ્ઞ વિષયના સંપર્ક છતાં પણ વીતરાગતારૂપ સ્વભાવને ત્યાગતા નથી તેમને નમસ્કાર હો.]
frદ્ધતા એમ પાઠાંતર છે. તેથી કર્મ શત્રુને હણનાર. કહ્યું છે – સર્વે જીવોને આઠ પ્રકારે કર્મ ગુરૂપ છે, તે કર્મભુને હણનાર તે અરિહંત કહેવાય છે. • • • કહેતા એવો પણ પાઠ છે. એટલે કર્મબીજ ક્ષીણ થવાથી જેને ફરી ઉત્પત્તિ નથી, કહ્યું છે - બીજ અતિ બળી ગયા પછી જેમ સર્વથા અંકુર ફૂટતો નથી, તેમ કમબીજ બળી જતાં ભવાંકુર ઉગતો નથી. ભયંકર ભવારણ્યનાં ભ્રમણથી ભયભીત પ્રાણીને અનુપમ આનંદરૂપ પરમપદ નગરના માર્ગ દર્શાવવારૂપ તેઓના પરમ ઉપકારીપણાને લીધે તેઓની નમકરણીયતા છે.
[આ રીતે ‘ગર ત’ શબ્દના સાત રૂપાંતર છે - અહod, અરહોનાર, અરણીect, અહad, અરહાત, અરિકard, અરુજા. આ અને આવા વિશિષ્ટ અથો કિંમરણ પVI, આવશ્યકમાં પણ જોવા.)
૦ નો સિદ્વાઇi - આઠ પ્રકારના કર્મરૂપ ઇંધનને શુક્લ ધ્યાન અગ્નિથી જેણે બાળી નાંખ્યા છે, તે નિરુક્તવિધિથી સિદ્ધ છે. અથવા ગત્યર્થક વધુ ધાતુ ઉપસ્થી
સિદ્ધ" એટલે અપુનરાવૃત્તિથી જેઓ નિવૃત્તિપુરીમાં પહોંચ્યા તે સિદ્ધ. અથવા નિષચર્થક સિધ ધાતુથી સિદ્ધ - જેમના અર્થ નિષ્પન્ન થયા છે તે અથવા શાસ્ત્ર અને માંગભાઈ સિધુ ધાતુથી, જેઓ શાસનકર્તા થયા અથવા જેઓ મંગલત્વના સ્વરૂપને અનુભવે છે, તે સિદ્ધ. અથવા સિદ્ધ એટલે નિત્ય, કેમકે તેમની સ્થિતિ અવિનાશી છે. અથવા ભવ્ય જીવોને જેમનો ગુણસમૂહ ઉપલબ્ધ હોવાથી જે પ્રસિદ્ધ છે, તે સિદ્ધ.

Page #18

૧/-/૧/૧ કહ્યું છે - જેણે બાંધેલું પ્રાચીન કર્મ દગ્ધ કર્યું છે, જે નિવૃત્તિરૂપ મહેલના શિખરે પહોંચ્યા છે, જે ખ્યાતા છે, અનુશાસ્તા છે અને કૃતાર્થ છે, તે સિદ્ધ મારે કૃતમંગલ થાઓ. આથી તેમને નમસ્કાર કર્યો છે, તેઓ અવિનાશી જ્ઞાન-દર્શન-સુખ-વીયદિ ગુણયુક્તતાથી સ્વવિષય આનંદોત્કર્ષના ઉત્પાદનથી ભવ્ય જીવોના અપ્રતિમ ઉપકારીપણાને લીધે તેમની નમસ્કરણીયતા છે.
| 0 નો માથfથા - મ - મર્યાદાપૂર્વક, તે વિષય-વિનયરૂપતાથી સેવાય અર્થાત્ જિનશાસનના અર્થના ઉપદેશક હોવાથી તેની આકાંક્ષા રાખનારાઓ વડે જેઓ સેવાય તે ‘આચાર્ય', કહ્યું છે –
- સૂત્રાર્થને જાણનાર, લક્ષાણયુક્ત, ગચ્છના નાયક, ગણના તાપથી વિમુક્ત, અર્થના વાયક તે આચાર્ય છે. અથવા જ્ઞાનાચારાદિ પાંચ પ્રકારના આચાર અથવા મા - મયદાથી, વાર - વિહાર, તે આચાર, તેમાં સ્વયં કરવાથી, કહેવાથી, દર્શાવવાથી જે શ્રેષ્ઠ છે, તે આચાર્ય. કહ્યું છે -
પંચવિધ આચારને આચરતા, કહેતા, દર્શાવતા તે આચાર્યો કહેવાય. અથવા બ - કંઈક અપૂર્ણ, ચાર - દૂત, તે આચાર અર્થાત્ દૂત જેવા, યુક્તાયુક્ત વિભાગનું નિરૂપણ કરવામાં જે ચતુર શિષ્યો, તે શિષ્યોમાં યથાર્થ શાસ્ત્રાર્થના ઉપદેશથી જેઓ નિપુણ છે તે આચાર્ય. માટે તે આચાર્યોને નમસ્કાર થાઓ. તેઓ આયારોપદેશક હોવાથી ઉપકારીત્વથી નમસ્કરણીય છે.
0 નો કવાથ - ૩૫ - જેઓની સમીપ આવીને ભણાય તે ઉપાધ્યાય. અથવા ગત્યક [ ધાતુ પરથી ધ - અધિકતાથી * જિનપ્રવચન જેમનાથી જણાય તે ઉપાધ્યાય અથવા સ્મરણાર્થ ' ધાતુથી અધિકપણે જેમનાયી સૂત્ર વડે જિનપ્રવચન મરાય તે ઉપાધ્યાય, કહ્યું છે – જિનકથિત દ્વાદશાંગરૂપ સ્વાધ્યાય પંડિતોએ કહ્યો છે, તેનો ઉપદેશ કરે તેઓ ઉપાધ્યાય છે. અથવા સપાધાન એટલે ઉપાધિ, અર્થાત્ સંનિધિ, તે સંનિધિથી કે સંનિધિમાં શ્રુતજ્ઞાનને લાભ થાય તે ઉપાધ્યાય અથવા ઉપાધિનો એટલે શોભન વિશેષણોનો લાભ જેમની પાસેથી મળે તે ઉપાધ્યાય અથવા ૩rfધ - સામીપ્યઆય - દૈવજનિતતાથી ઈષ્ટ ફળ રૂપ હોવાથી લાભરૂપ છે અથવા જેમનું સામીણ, ગાય - ઈષ્ટ ફળના સમૂહનો મુખ્ય હેતુ છે, તે ‘ઉપાધ્યાય' અથવા મfધ - મનની પીડાનો લાભ તે આધ્યાય અથવા ઉબધી શબ્દમાં નકાસ્વામી ' તે કુત્સિત અર્થમાં છે, તેથી કુબુદ્ધિનો લાભ તે અધ્યાય અથવા વાધ્યાય એટલે મ + ગૈ અર્થાત દુર્ગાન, જેનાથી આધ્યાય કે મધ્યાય નાશ પામ્યો તે ઉપાધ્યાય. તેને નમસ્કાર થાઓ. સુસંપ્રદાયથી આવેલા જિનવયનોનું અધ્યાપના કરાવી ભવ્ય જીવોને વિનયમાં પ્રવતવિ છે, તે ઉપકારીપણાથી તેમની નમસ્કરણીયતા છે.
૦ નો મળHI[vi - જ્ઞાનાદિ શક્તિ વડે મોક્ષને સાધે તે સાધુ અથવા સર્વ પાણીમાં સમત્વને ધારે તે નિક્તિથી સાધુ છે. કહ્યું છે – નિર્વાણ સાધક યોગને જેઓ સાથે અને સર્વ પ્રાણીમાં જે સમ હોય તે ‘ભાવસાધુ છે. અથવા સંયમ કરનારને સહાય આપે તે નિરથિી ‘સાધુ' છે. મધ્ય - એટલે સામાયિકાદિ વિશેષણ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ યુક્ત, પ્રમત્ત આદિ, પુલાક આદિ, જિનકલિક - પ્રતિમાકભિક - યથાલંદકલિક, પરિહારવિશદ્ધિકલિક, સ્થવિકલિક, સ્થિતકલિક, સ્વિતાસ્થિતકશિક, કપાતીત ભેટવાળા, પ્રત્યેકબુદ્ધ, સ્વયંભુદ્ધ, બુદ્ધબોધિતાદિ ભેટવાળા તથા ભરત આદિ ફોમ ભેટવાળા, અથવા સુષમ-દુઃષમાદિ કાળ ભેટવાળા સાધુ.
સર્વ સાધુ, અહીં ‘સર્વ'નું ગ્રહણ સર્વ ગુણવાનોની અવિશેષે નમનીયતા પ્રતિપાદનાર્થે છે. આ ‘સર્વ પદ અહદાદિ પદોમાં પણ જાણી લેવું. કેમકે ન્યાય સમાન છે અથવા સર્વ જીવોના હિતકર તે સાવ તેવા સાર્વ સાધુને અથવા સાથે એટલે બુદ્ધાદિના નહીં પણ અહાના જ સાધુ તે સાર્વ સાધુ અથવા સર્વે શુભયોગોને સાથે છે, અથવા સર્વ - અન્તો, તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તીને આરાધે થવા દુર્નય નો નાશ કરીને અહંતોને પ્રતિષ્ઠાપે તે સાવ સાધુ.
અથવા શ્રવ્ય એટલે શ્રવણ યોગ્ય વાક્યોમાં અથવા સવ્ય એટલે અનુકૂળ એવા કાર્યોમાં નિપુણ તે શ્રવ્યસાધુ કે સબ સાધુ.
ક્યાંક નમો નો સવ્વસાહૂને એવો પાઠ છે. તેમાં સર્વ શબ્દ દેશસર્વતાનો વાચક હોવાથી અપરિશેષ સર્વતા દર્શાવવાને નોઇ શબ્દ લીધો છે. ‘લોકમાં' એટલે મનુષ્ય લોકમાં, ગચ્છાદિમાં નહીં એવા સર્વે સાધુઓને નમસ્કાર. તેઓ મોક્ષમાર્ગમાં સહાયકત હોવાથી તે ઉપકારીપણાને લીધે નમસ્કરણીય છે. કહ્યું છે કે – સંયમ કરનાર મને અસહાયને સહાયકત હોવાથી સર્વ સાધુઓને હું નમસ્કાર કરું છું.
[શંકા ને નમસ્કાર સંક્ષેપથી હોય તો સિદ્ધ અને સાધુઓને જ યુક્ત છે. કેમકે સિદ્ધ, સાધુના ગ્રહણશી અહેતુ આદિનું ગ્રહણ થઈ જશે -x • અને વિસ્તારથી નમસ્કાર કરવો ‘ઋષભ' આદિનો નામોચ્ચારણથી કરવો જોઈએ.
(સમાધાન એમ નથી, તેથી સાધુ માત્રના નમસ્કારથી હેતુ આદિ નમસ્કારનું ફળ ન મળે. જેમ મનુષ્ય મામના નમસ્કારથી રાજાદિના નમસ્કારનું ફળ ન મળે. તેથી અહીં વિશેષથી કરવો. પણ પત્યેક વ્યક્તિને નામોચ્ચારણપૂર્વક શક્ય નથી.
| [શંકા] યથાપ્રધાન ન્યાયને અંગીકાર કરીને સિદ્ધ આદિ ક્રમ યોગ્ય છે. કેમકે સિદ્ધો સર્વથા કૃતકૃત્ય હોવાથી તેઓ સર્વમાં પ્રધાન છે.
[સમાઘાનવું એવું નથી. અહંના ઉપદેશથી સિદ્ધો ઓળખાય છે. તથા તીર્થ પ્રવર્તક હોવાથી અહતો જ પરમ ઉપકારક છે. માટે આ ક્રમ યોગ્ય છે.
શંકા- જો એમ હોય તો આચાર્યને જ પ્રથમ મૂકવા જોઈએ, કેમકે કોઈ વખતે આચાર્ય દ્વારા અહં આદિનું ઓળખાવવાપણું છે. માટે તેઓ અતિ ઉપકારી છે...
સમાધાન-એવું નથી. અહંના ઉપદેશથી જ આચાર્યનું ઉપદેશદાન સામર્થ્ય છે. આચાર્યોને સ્વતંત્રપણે ઉપદેશથી અર્થ જ્ઞાપકતા નથી. પરમાર્થથી અહeતો જ સર્વ અર્થના જ્ઞાપક છે. વળી અહંતની સભારૂપ જ આચાર્યો છે, તેથી આચાર્યોને નમસ્કાર કરી અહતોને નમસ્કાર કરવો અયુક્ત છે. કહ્યું છે – કોઈપણ વ્યક્તિ પર્ષદાને નમસ્કાર કરી રાજાને ત નમે.
એ રીતે પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરી હાલના મનુષ્યોને શ્રુતજ્ઞાન અત્યંત ઉપકારી

Page #19

૧/-૦૧ /૧
હોવાથી તેના દ્રવ્ય-ભાવ શ્રુતરૂપવથી અને દ્રવ્યશ્રુત, ભાવદ્યુતનું કારણ હોવાથી સંજ્ઞાક્ષર રૂપ દ્રવ્યશ્રુતને નમસ્કારાર્થે કહે છે –
૨૩
[॰ આવશ્યક નિયુક્તિ આદિ, વિશેષાવશ્યકમાં આ અર્થો જોવા.]
• સૂત્ર
-
બ્રાહ્મી લિપિને નમસ્કાર થાઓ.
• વિવેચન-૨ :
લિપિ-પુસ્તિકાદિમાં અક્ષરની રચના, તે ૧૮-ભેદે છે, તે ઋષભજિને પોતાની પુત્રી બ્રાહ્મીને બતાવી. તેથી “બ્રાહ્મી” કહેવાય છે. કહ્યું છે - જિનેશ્વરે જમણે હાથે લેખરૂપ લિપિવિધાન બ્રાહ્મીને દર્શાવ્યું.
શંકા - આ શાસ્ત્ર જ મંગલરૂપ છે, તો અન્ય મંગલ શા માટે ? તેથી તો અનવસ્થાદિ દોષ પ્રાપ્ત થાય.. [સમાધાન] સત્ય છે, પણ શિષ્યોની મતિના મંગલના ગ્રહણ માટે, મંગલના સ્વીકાર માટે અથવા શિષ્ટપુરુષોના આચારના પરિપાલન માટે છે, તેથી યુક્ત જ છે. આ આગળ પણ કહેલ છે.
વળી વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ એવા નામથી જ અભિધેયાદિ સામાન્યથી કહેવાઈ ગયા છે, તેથી ફરીથી કહેતા નથી. તેથી જ શ્રોતાની પ્રવૃત્તિ આદિ ઈષ્ટ ફળની સિદ્ધિ થશે. તેથી કહે છે – ભગવંતે અર્થ વ્યાખ્યા અભિધેયતાથી કહી છે. તેનું પ્રજ્ઞાપન કે બોધ
અનંતર ફળ છે, પરંપર ફળ તો મોક્ષ છે. આ શાસ્ત્ર આપ્તવચનરૂપ હોવાથી ફળપણે સિદ્ધ છે, કેમકે આપ્તપુરુષો જે સાક્ષાત્ કે પરંપરાથી મોક્ષાંગ ન હોય, તેને કહેવામાં ઉત્સાહિત ન હોય. કેમકે તેમ કરવાથી અનાપ્તત્વનો પ્રસંગ આવે. આ જ
શાસ્ત્રપ્રયોજન છે.
આ શાસ્ત્ર એક શ્રુતસ્કંધરૂપ છે, તેમાં સાધિક ૧૦૦ અધ્યયનો [શતકો] છે, ૧૦,૦૦૦ ઉદ્દેશકો છે, ૩૬,૦૦૦ પ્રશ્ન પ્રમાણ છે, ૨,૮૮,૦૦૦ ૫દ સમૂહવાળા આ શાસ્ત્રના મંગલાદિ કહ્યા. હવે પહેલું ‘શતક’ જે ગ્રંથાંતર પરિભાષા મુજબ ‘અધ્યયન’ કહેવાય છે, તેના ૧૦-ઉદ્દેશા છે.
ઉદ્દેશક એટલે અધ્યયન [શતકના અર્થને કહેનારા વિભાગો. “તું અધ્યયનના આટલા વિભાગને ભણ.' એમ ઉપધાનવિધિથી આચાર્ય વડે શિષ્યને ઉદ્દેશાય તે ઉદ્દેશક. તે ઉદ્દેશકોનું સુખે ધારણ કરવા, સ્મરણાદિ નિમિતે આવતાં પ્રથમ નામોના કથન દ્વારે આ સંગ્રહ ગાથા કહે છે –
•સૂત્ર-૩ ઃ
રાજગૃહીમાં – ચલન, દુઃખ, કાંક્ષપદોષ, પ્રકૃતિ, પૃથ્વી, યાવત્ નૈરયિક, બાલ, ગુરુક અને ચલણા [આ દશ ઉદ્દેશકો કહ્યા.]
• વિવેચન-૩ :
આ ગાયાનો અર્થ હવે કહેવાનાર દશ ઉદ્દેશકના જ્ઞાન પછી સ્વયં જ જણાય છે, તો પણ બાળજીવોના સુખાવબોધ માટે કહીએ છીએ –
તેમાં રાયìિ - ૪ - “રાજગૃહ નગરમાં વઢ્યમાણ દશ ઉદ્દેશકના અર્થો
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ભગવંત મહાવીરે દર્શાવ્યા” - એ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરવી. - ૪ -
(૧) દના - ચલન વિષયક પહેલો ઉદ્દેશો, ‘ચાલતું એ ચાલ્યું' ઈત્યાદિ અર્થ નિર્ણયને માટે છે.. (૨) દુ:વચ્ચે - દુઃખવિષયક બીજો ઉદ્દેશો, સ્વયંકૃત્ દુઃખને જીવો વેદે છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નના નિર્ણય માટે.. (૩) પોતે - મિથ્યાત્વ મોહનીયના
૨૪
ઉદયથી ઉત્પન્ન અને અન્ય દર્શનના ગ્રહણ કરવારૂપ જીવ પરિણામ તે કાંક્ષા, તે જ મોટું દુષણ તે કાંક્ષા પ્રદોષ, તેના વિષયવાળો ત્રીજો ઉદ્દેશો. હે ભગવન્ ! “જીવે કાંક્ષા મોહનીય કર્મ કર્યુ છે ?'' ઇત્યાદિ અર્થના નિર્ણય માટે છે.. (૪) પ્રકૃતિ-કર્મના ભેદો, ચોથો ઉદ્દેશો છે. હે ભગવન્ ! કર્મની પ્રકૃત્તિઓ કેટલી છે ?” ઇત્યાદિ.
(૫) પૃથ્વીઓ - રત્નપ્રભાદિ પૃથ્વીનો પાંચમો, હે ભગવન્ ! પૃવી કેટલી છે ? ઇત્યાદિ સૂત્રો.. (૬) યાવંત - યાવત્ શબ્દથી ઉપલક્ષિત છટ્ઠો. હે ભગવન્ ! જેટલા અવકાશાંતથી સૂર્ય ઈત્યાદિ એ સૂત્રો છે.. (૭) નૈરયિક - શબ્દ ઉપલક્ષિત સાતમો. હે ભગવન્ ! નકમાં ઉત્પન્ન થતો, ઇત્યાદિ સૂત્ર છે.. (૮) બાલ-શબ્દથી ઉપલક્ષિતને આઠમો. હે ભગવન્ ! એકાંતબાલ મનુષ્ય, ઇત્યાદિ સૂત્ર છે.. (૯) ગુરુક વિષયક નવમો, હે ભગવન્ ! જીવો ભારેપણું કેમ પામે છે ? ઇત્યાદિ સૂત્ર.. (૧૦) ચલણા બહુવચન નિર્દેશથી “ચલન” આદિ દશમાં ઉદ્દેશાના અર્થો છે. તેનું સૂત્ર - હે ભગવન્ ! અન્યતીર્થિકો આમ કહે છે - ચાલતું ચાલ્યુ નથી, ઇત્યાદિ.
એ રીતે શાસ્ત્રના ઉદ્દેશમાં મંગલાદિ કાર્યો કર્યા, તો પણ પહેલા શતકની આદિમાં વિશેષથી ‘મંગલ'ને કહે છે –
- સૂત્ર-૪ :
શ્રુતને નમસ્કાર થાઓ.
• વિવેચન-૪ :
દ્વાદશાંગીરૂપ અર્હત્ પ્રવચનને નમસ્કાર થાઓ. [શંકા] ઈષ્ટ દેવતાને કરેલો નમસ્કાર મંગલાર્થે થાય છે, પણ ‘શ્રુત' ઈષ્ટ દેવતા નથી, તો તે કેવી રીતે મંગલાર્જે હોઈ શકે ? કહે છે – ‘શ્રુત’ એ ઈષ્ટ દેવતા જ છે. કેમકે તે અહંતોને નમસ્કરણીય છે. “તીર્થને નમસ્કાર હો' એમ કહીને અહંતો શ્રુતને નમસ્કાર કરે છે. સંસારસાગરને તવામાં મુખ્ય કારણ હોવાથી શ્રુત એ તીર્ય છે, તીર્થરૂપ શ્રુતનો આધાર હોવાથી સંઘ, તીર્થ વડે વાચ્ય છે તથા મંગલ માટે અર્હતો સિદ્ધોને પણ નમસ્કાર કરે છે. કેમકે - અભિગ્રહ તો તે સિદ્ધોને નમસ્કાર કરીને તે અર્હત્ ગ્રહણ કરે - એ વચન છે. આ પ્રમાણે પહેલા શતકના ઉદ્દેશકનો થોડો અર્થ પહેલાં દર્શાવ્યો. પછી “જેવો ઉદ્દેશ તેવો નિર્દેશ' એ ન્યાયથી પહેલા ઉદ્દેશાનો વિસ્તાર કહેવો જોઈએ. તેનો ગુરુ પર્વક્રમ લક્ષણ સંબંધ દર્શાવતાં સુધર્માસ્વામી જંબૂસ્વામીને આશ્રીને આમ કહે છે –
• સૂત્ર-૫ :
તે કાળે તે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું. [વર્ણન] તે રાજગૃહની બહાર નગરના ઈશાન ખૂણામાં ગુણશીલ નામે ચૈત્ય હતું. શ્રેણિક રાજા, યેલ્લણા

Page #20

૧/-/૧ /૫
રાણી હતાં.
૨૫
• વિવેચન-૫ :
-
હવે આ કઈ રીતે નિશ્ચિત થઈ શકે કે સુધર્માસ્વામીએ જંબુસ્વામી પ્રતિ આ સંબંધગ્રંથ કહ્યો છે ? સુધર્માસ્વામીની વાચના જ અનુવર્તેલી છે. કહે છે “સુધર્માસ્વામીથી તીર્થ પ્રવર્ત્ય, બાકીના ગણધરો શિષ્યરહિત હતા. વળી જંબૂસ્વામી, સુધર્માસ્વામીના મુખ્ય શિષ્ય હતા. તેથી તેને આશ્રીને વાચના પ્રવર્તેલી છે. તથા છટ્ઠા અંગમાં ઉપોદ્ઘાત આ પ્રમાણે દેખાય છે. - જેમકે - જંબૂ, સુધર્માસ્વામીને કહે છે - હે ભગવન્ જો ભગવતી નામક પાંચમાં અંગનો આ અર્થ ભગવંત મહાવીરે કહ્યો, તો છટ્ઠા અંગનો શો અર્થ છે ? તેથી જંબૂ પ્રત્યે સુધર્માસ્વામીએ જરૂર ઉપોદ્ઘાત કહેલો હોવો જોઈએ. મૂલની ટીકા કરનારે આ ઉપોદ્ઘાત ગ્રંથ વ્યાખ્યાન આખા શાસ્ત્રને ઉદ્દેશીને કરેલ છે, અમે તે માત્ર આ ઉદ્દેશા પરત્વે કર્યુ છે, કેમકે શાસ્ત્રમાં અનેક પ્રકારે ઉપોદ્ઘાત થયેલો છે. અહીં પૂર્વે કહેલ નમસ્કારાદિ ગ્રંથની કોઈ પણ કારણે વૃત્તિકારે વ્યાખ્યા કરી નથી.
તે નગર હતું - ૪ - ૪ - કાળ - આ અવસર્પિણીના ચોથા ભાગ રૂપ, તેમાં જ્યાં આ ભગવત્ ધર્મકથા કરતા હતા. સમય-કાળનો વિશિષ્ટ વિભાગ. - ૪ - તે કાળે, તે સમયે કે હેતુભૂત તે કાળે - તે સમયે. રાજગૃહ નગર હતું. - x - [શંકા] હમણાં પણ તે નગર છે, છતાં હતું કેમ કહ્યું ? [સમાધાન] નગરના વર્ણન ગ્રંથમાં યુક્ત વિભૂતિ ત્યારે જ હતી, સુધર્માસ્વામી વાચના દેતા હતા તે કાળે નહીં. કેમકે અવસર્પિણીપણાને લીધે, કાળના અશુભભાવથી સારા પદાર્થોની હાનિ થવાથી, તેમ કહ્યું.
વળો - અહીં નગરનું વર્ણન કહેવું. ગ્રંથ ગૌરવભયથી અહીં તે લખેલ નથી. તે આ રીતે - પુરના ભવનાદિ વડે મોટું, સ્વ ચક્રાદિ ભયરહિત હોવાથી સ્થિર, ધન ધાન્યાદિથી સમૃદ્ધ. - x - પ્રમોદ કારણ વસ્તુના સદ્ભાવથી આનંદિત નગરજનો ઇત્યાદિ ઉવવાઈથી જાણવું.
તે રાજગૃહનગરની બહાર ઈશાન ખૂણામાં - દિશા ભાગમાં કે ગગનમંડલના દિગ્રુપ ભાગમાં ગુણશિલક ચૈત્ય હતું. લેય્યાદિ વસ્તુના ચયનને ‘ચિતિ' કહે છે, તેનું ચિતિપણું કે ચિતિનું કર્મ તે ચૈત્ય. તે સંજ્ઞા શબ્દ હોવાથી ચૈત્ય એટલે દેવપ્રતિમા કે તેના આશ્રયત્વથી દેવગૃહ. અહીં વ્યંતરાયન અર્થ લેવો પણ અર્હત્ ચૈત્યઆયતન નહીં.
અહીં ન કહેવાયેલ શબ્દો પ્રાયઃ સુગમ હોવાથી કહ્યા નથી. - સૂત્ર-૬ :
તે કાળે, તે સમયે આદિકર, તિર્થંકર, સહસંબદ્ધ, પુરુષોત્તમ, પુરુષસિંહ, પુરુષવરપુંડરીક, પુરુષવરગંધહિત, લોકોતમ, લોકનાથ, લોકપ્રદીપ, લોકપ્રદ્યોતકર, અભયદાતા, સમુદાતા, માર્ગદાતા, શરણદાતા, ધર્મદેશક, ધર્મસારથી, ધર્મવરચાતુરંત ચક્રવર્તી, અપતિહત વર જ્ઞાનદર્શનધર, છાતારહિત, જિનજ્ઞાપક, બુદ્ધ-બોધક, મુકત-મોચક, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, શિવ-અચલ-મરુત-અનંત
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ અક્ષય-અવ્યાબાધ-પુનરાવર્તક સિદ્ધિ-ગતિ નામક સ્થાનની પ્રાપ્તિની ઈચ્છાવાળા યાવત્ સમોસરણ, એવા શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા.
• વિવેચન-૬ :
૨૬
શ્રમ અને ખેદ અર્થવાળા ‘ મ્' ધાતુથી જે તપ કરે તે શ્રમણ. અથવા શોભન મનથી વર્તે તે સમન, સ્તવ ના પ્રસ્તાવથી મનનું શોભનપણું કહેવું. અથવા મનોમાત્ર સત્વનું અસ્તવપણાથી, સંગત એટલે જેવું હોય તેવું બોલે, અથવા સર્વ પ્રાણીમાં તુલ્ય પ્રવર્તે તે, શ્રમણ છે.
મળવત્ - ઐશ્વર્યાદિયુક્ત, પૂજ્ય.. મહાવીર - શૂર અને વીર ધાતુ ઉપરથી શત્રુનું નિરાકરણ કરવામાં વિક્રાંત. તે તો ચક્રવર્તી આદિ પણ હોય, તેથી વિશેષથી કહે છે - મહાન એવા દુય એવા અંતર્શત્રુના નિરાકરણથી વીર એટલે મહાવીર. આ ગુણનિષ્પન્ન નામ દેવે કરેલું છે કહ્યું છે – ભય, ભૈવમાં અચલ અને પરિષહ, ઉપસર્ગોમાં ક્ષાંતિક્ષમ હોવાથી દેવોએ આ નામ કર્યું – “શ્રમણ ભગવંત મહાવીર.” માવિષ્ઠ - પ્રથમથી આચારાદિ ગ્રંથરૂપ શ્રુત ધર્મના અર્થના પ્રણયનશીલ હોવાથી ‘આદિકર' છે. આદિકર હોવાથી તીર્થંકર - જે વડે સંસાર સમુદ્ર તરાય તે તીર્થ અર્થાત્ પ્રવચન, તેનાથી અભિન્ન હોવાથી ‘સંઘ' તીર્થ કહેવાય. તેને કરનાર હોવાથી તીર્થંકર કહ્યા. તેમનું તીર્થંકરત્વ અન્યના ઉપદેશપૂર્વક નથી, માટે કહે છે – સહસંબુદ્ધ - અન્યના ઉપદેશ વિના આત્માની જ સાથે હેય, ઉપાદેય અને ઉપેક્ષણીય વસ્તુ તત્વને યથાવત્ જાણે તે સહસંબુદ્ધ, તેમનું સહસંબુદ્ધત્વ પુરુષોત્તમત્વથી છે— પુરુષોત્તમ - પુરુષો મધ્યે તે તે રૂપાદિ અતિશયોથી ઉચ્ચ હોવાથી ઉત્તમ હોય તે પુરુષોત્તમ કહેવાય. તેમનું પુરુષોત્તમત્વ સિંહ આદિ ત્રણ ઉપમાઓ વડે સમર્થન કરતા કહે છે સિંહ સમાન પુરુષરૂપ જે સિંહ તે પુરુષસિંહ અર્થાત્ શૌર્યાદિ ગુણો વડે સિંહામાન. શૌર્યને લીધે સિંહની ઉપમા આપી. બાલ્યપણામાં શત્રુ દેવે બીવડાવ્યા છતાં ડર્યા નહીં, દેવના મોટા થતાં જતાં શરીરને વજ્ર સમાન મુષ્ટિ પ્રહારથી કુબ્જ કરી દીધું હતું. વરપુત્તુરી - પ્રધાન ધવલ સહસપત્ર. પુરુષ સમાન વપુંડરીક તે પુરુષવર પુંડરીક, ભગવંતનું વલત્વ સર્વ અશુભ મલરહિત હોવાથી અને સર્વ શુભાનુભાવથી શુદ્ધ હોવાથી અથવા પુરુષ એટલે પોતાના સેવકરૂપ જીવો, તેના સંતાપરૂપ તાપને નિવારવામાં સમર્થ હોવાથી તથા શોભાનું કારણ હોવાથી પુરુષવરપુંડરીક, તથા પુરુષ માફક વરગંધહસ્તી તે પુરુષવર ગંધહસ્તી જેમ ગંધહસ્તીની ગંધ વડે બીજા બધાં હાથી નાશી જાય છે, તેમ ભગવંતના તે દેશોના વિહાર વડે ઈતિ, પરચક્ર, દુર્ભિક્ષ, ડમર, મરકી આદિ દુરિતો નષ્ટ થાય છે, માટે ભગવંત પણ પુરુષવર ગંધહસ્તિ કહેવાય.
1
તે માત્ર પુરુષોત્તમ જ નથી. પરંતુ લોકના નાથ હોવાથી લોકમાં પણ ઉત્તમ છે, માટે કહે છે – સંજ્ઞી ભવ્ય પ્રાણીઓના સ્વામી, યોગ અને ક્ષેમ કરનાર તે નાથ” એ વચનથી લોકનાય. અપ્રાપ્ત જે સમ્યક્ દર્શનાદિ, તેની પ્રાપ્તિ તથા તેના પરિપાલનથી લોકનાથત્વ છે. તે લોકનાથત્વ યથાવસ્થિત વસ્તુ સમૂહને પ્રદીપના કરવાથી જ છે

Page #21

૨૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૧/-/૧/૬ - લોકપ્રદીપ, તિર્યચ-નર-દેવરૂપ વિશિષ્ટ લોકના અંતર અંધકારને દૂર કરનાર હોવાથી પ્રકૃષ્ટ પ્રકાશકારીથી પ્રદીપ સમાન. આ વિશેષણ દેખાતા લોકને આશ્રીને કહ્યું, હવે દેશ્ય લોકને આશ્રીને કહે છે - દેખાય તે લોક, આ વ્યુત્પત્તિથી સકલવસ્તુ સમૂહરૂપ લોકાલોક સ્વરૂપને અખંડ, સૂર્યમંડલની પેઠે બધાં પદાર્થોના સ્વભાવનો પ્રકાશ કસ્વામાં સમર્થ કેવલજ્ઞાનરૂપ આલોકપૂર્વક પ્રવચનપ્રભા સમૂહને પ્રવતવિવાથી પ્રકાશને કસ્વીના સ્વભાવવાળા હોવાથી લોક પ્રધોતકર,
ઉક્ત વિશેષણયુક્ત તો સૂર્ય, હરિ, હર, બ્રહ્માદિ પણ, તે-તે તીર્થિકના મતે છે, તો ભગવંતની શી વિશેષતા ? તેથી વિશેષે કહે છે -
ઉજવવ • પ્રાણનો નાશ કરવામાં સિક તથા ઉપસર્ગોને કરનારા પ્રાણીને ભય દેનાર ન હોવાથી અભયદાતા અથવા સર્વ પ્રાણીના ભયને હરનાર દયા જેને છે છે. આ વિશેષતા હરિ, હરાદિમાં નથી. ભગવંત અપકારી તથા અન્ય પ્રાણીના અનર્થનો માત્ર પરિહાર જ કરે છે, એટલું જ નહીં, પણ તેઓને પદાર્થની પ્રાપ્તિ પણ કરે છે, માટે કહ્યું પાય - શુભાશુભ પદાર્થના વિભાગને દશવિનાર હોવાથી શ્રુતજ્ઞાન ચણા સમાન છે. કહ્યું છે - શ્રુતજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુ વડે હેયોપાદેયને જાણે તે જ ચક્ષવાળા છે. તેને દેનારા હોવાથી ચક્ષુદય છે. અટવીમાં ગયેલા, ચોર વડે લુંટાયેલા ધનવાળા, પાટા વડે જેમની આંખો બાંધેલી છે, એવા મનુષ્યોને ચા ઉઘાડી ઈષ્ટમાર્ગમાં બતાવનાર જેમ ઉપકારી છે, તેમ ભગવંત પણ સંસાર-અરણ્યવર્તી, રાગાદિ ચોર વડે જેઓનું ધર્મધન લુંટાઈ ગયું છે, સજ્ઞાન લોચનો કુવાસનાચ્છાદિત છે તેને ખસેડી શ્રુતચક્ષુ આપીને નિવણિમાર્ગને બતાવતા ઉપકારી છે –
માર્ગદાતા, માન - સમ્યગદર્શનજ્ઞાન ચાસ્ત્રિાત્મક મોક્ષરૂપ નગરના માર્ગને આપનાર હોવાથી માર્ગદય છે. જેમ લોકમાં ચક્ષુ ઉઘાડી, માર્ગ બતાવી, ચૌરાદિથી લુંટાયેલને નિરુપદ્રવ સ્થાને પહોંચાડનાર પરમ ઉપકારી થાય, તેમ ભગવંત પણ છે, તે દશવિ છે - શરણદાતા, શરણ - વિવિધ ઉપદ્રવોથી દુ:ખી જીવને શરણ-એટલે પરમાર્થથી નિવણિને આપે તે શરણદય છે. ભગવંતનું શરણદાયકપણું ધર્મદેશના વડે છે તેથી કહે છે - શ્રતયાત્રિગ્ધ ધર્મને કહે છે માટે ધમદિશક છે. પાઠાંતરથી - ચારિત્રધર્મના દાતા હોવાથી ભગવંત ધર્મદય છે. ધર્મદશક તો માત્ર ધર્મની દેશનાથી કહેવાય છે, માટે કહે છે - ધર્મરૂપ થના પ્રવર્તક ભગવંત સારથિ સમાન છે. જેમ રથના સારથી રથમાં બેસનાર અને રથને લઈ જનાર ઘોડાઓનું રક્ષણ કરે છે. તેમ ભગવંત પણ ચાસ્ત્રિ ધર્મના સંયમ, આત્મા અને પ્રવચનરૂ૫ અંગોના રક્ષણના ઉપદેશાત્મપણાથી ધર્મસારથી છે. અન્યતીર્થિકો પણ તેમના ભગવંતને ધર્મસારથી કહે છે, તેથી વિશેષથી કહે છે - ધર્મવચાતુરંતચક્રવર્તી.
ત્રણ સમુદ્રો અને ચોથો હિમવંત, એ ચાર પૃથ્વીના અંત છે, તે ચારે છેડાનો સ્વામી તે ચાતુરંત છે, તે રૂપ ચકવર્તી, વર - શ્રેષ્ઠ, તે વર ચાતુરંત ચક્રવર્તી - અતિશયવાળો રાજા, ભગવંત ધર્મ વિશે ચાતુરંત ચક્રવર્તી સમાન છે. જેમ પૃથ્વીમાં બીજા રાજા કરતાં અતિશયવંત હોય છે. તેમ ભગવંત પણ ધર્મપ્રણેતાઓમાં અતિશયવંત
છે તેથી અથવા ધર્મરૂપ બીજા એક કરતા અથવા કપિલ આદિના ધર્મચક કરતાં શ્રેષ્ઠ, ચાતુરંતદાનાદિ ભેદથી ચાર પ્રકારનું અથવા નાકાદિ ચારગતિના નાશ કરનાર, અંતર શત્રુનું ઉચ્છેદક હોવાથી જે ચક્ર, તે ચક્ર વડે વર્તવાના સ્વભાવવાળા હોવાથી તે ધર્મવર ચાતુરંત ચક્રવર્તી.
આ ધમદશકાદિ વિશેષણો પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાનાદિ યોગથી ઘટે છે -
Hપ્રતિત - કટ, કુટી આદિ વડે અખલિત અથવા અવિસંવાદક અથવા ક્ષાયિક હોવાથી શ્રેષ્ઠ વિશેષ-સામાન્ય બોધાત્મક કેવલજ્ઞાનદર્શનને ધારણકર્તા હોવાથી અથવા કોઈ અન્યમતિ, છાસ્થોને પણ ઉપર્યુક્ત સંપત્તિયુક્ત માને છે, પણ તે મિચ્યોપદેશક હોવાથી ઉપકારી ન થાય, માટે ભગવંતના છડારહિતત્વને બતાવવા કહે છે -
વ્યાવૃત્તછા - વ્યાવૃત્ત એટલે ગયેલું છે, છઠ્ઠા-શઠવ કે આવરણ જેનું તે. છાનો અભાવ રાગાદિના જયવી છે, તેથી નિન - રાગ, દ્વેષ આદિ રૂપ શત્રુને જિતે છે. રાગાદિનો જય અને રાગાદિ સ્વરૂપ અને તેના જયના ઉપાયોનું જ્ઞાન દશવિતા કહે છે . નાઇID - છાાસ્થિક ચાર જ્ઞાન વડે જાણે છે, તે જ્ઞાયક. એ રીતે સ્વાર્થ સંપત્તિ કહી, હવે ભગવંતની પરાર્ય સંપત્તિ ચાર વિશેષણોથી કહે છે - યુદ્ધ - જીવાદિ તત્વોને જાણનારા વોટ - બીજાને જીવાદિ તત્વોનો બોધ પમાડનાર. પુd - બાહ્યાવ્યંતર ગ્રંથિ બંધનથી મુક્ત, મોયણ - બીજાને કર્મ બંધનથી મૂકાવનાર,
હવે મુક્તાવસ્થાને આશ્રીને વિશેષણો કહે છે સર્વજ્ઞ એટલે સર્વ વસ્તુની સમૂહને વિશેષરૂપે જાણવું હોવાથી સર્વજ્ઞ. તેનું સામાન્ય રૂપે જાણપણું હોવાથી સર્વદર્શી અથતિ મક્તાવસ્થામાં પણ સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી. પણ અન્યદર્શનીના મત મુજબ મુક્તપણામાં સ્થિત પુરવત્ ભાવિમાં જડ થનાર નહીં. આ બે પદ ક્યાંક નથી દેખાતા.
સર્વ અબાધારહિતવથી શિવ, સ્વાભાવિક-પ્રાયોગિક ચલન હેતુ અભાવથી અવન, રોગનાં કારણ શરીર અને મનને અભાવે રોગરહિત, અનંતાર્થ વિષય જ્ઞાનસ્વરૂપવથી મનન, સાદિ-અનંત સ્થિતિત્વથી અક્ષય, અથવા પરિપૂર્ણ પૂર્ણિમાના ચંદ્રમંડલવત્ અક્ષત, બીજાને અપીડાકારી હોવાથી મેળવી, જેમાં જવાથી નિષ્ક્રિતાર્થ થવાય તે સિદ્ધિ, તે તરફની ગતિ હોવાથી સિદ્ધિગતિ, તે જ પ્રશસ્ત નામ છે તે તથા, અનવસ્થાનના કારણરૂપ કર્મના અભાવે સ્થિર થવાય તે સ્થાન એટલે ક્ષીણકર્મ જીવનું સ્વરૂપ કે લોકાણ. •x-x- આવા સ્થાને જવાની ઈચ્છાવાળા, પણ તેને પ્રાપ્ત ન કરેલ. કેમકે તે પ્રાપ્ત થતાં વિવક્ષિત પ્રરૂપણા અસંભવ છે. જો કે આ વિશેષણ તો ઉપચારથી છે કેમકે કેવલિ ભગવંતો તો ઈચ્છા વિનાના જ હોય છે.
નાવ સસરy - સમવસરણનો વર્ણક આવે ત્યાં સુધી ભગવંતનું વર્ણના વાંચવું. તે ભગવંત વર્ણન આ પ્રમાણે - ભુજમોચક રન, કાળો કીડો કે અંગારો, ગળીનો વિકાર, મણી, હર્ષિત ભમરાનો સમૂહ, સ્નિગ્ધ, કાળી કાંતિવાળો, ગોવા નિબિડ, કુંડલીભૂત, પ્રદક્ષિણાવર્ત જેના મસ્તકના વાળ છે, એ રીતે કેશવનથી પગના તળીયાં સુધી શરીરનું વર્ણન કહેવું. [ઉવવાઈ સૂઝમાં આ વર્ણન વિસ્તારથી છે.]

Page #22

30
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૧/-/૧/૬
અહીં પતન નું વર્ણન છે. - x - ઉત્તમ પુરુષના ૧૦૦૮ લક્ષણના ધારક, આકાશગત એવા - ચક, છમ, ચામર, સીંહાસનથી યુક્ત. મhશ - અતિ સ્વચ્છ સ્ફટિક વિશેષમય, દેવોએ આગળ ખેંચતા ધર્મધ્વજ વડે અને ૧૪,ooo સાધુ તથા ૩૬,૦૦૦ સાધ્વીથી પરિવરીને વિચરે છે.
ભગવંત પૂવનુપૂર્વીથી વિચરતા • x • ગ્રામાનુગામ જતાં, સુખે સુખે વિચરતા રાજગૃહ નગરના ગુણશિલક ચૈત્યે આવીને ચયાપ્રતિરૂપ અવગ્રહ લઈને સંયમથી આત્માને ભાવતા વિચરે છે.
સમવસરણ વર્ણનમાં ઘણાં શ્રમણ ભગવંતોનું વર્ણન અને ભવનપતિ આદિ દેવોનું વર્ણન ઉવવાઈ સૂત્રોનુસાર જાણવું.
• સૂત્ર-8 :પર્ષદા નીકળી, ધર્મોપદેશ દીધો, પર્ષદા પાછી ગઈ. • વિવેચન-૭ :
રાજગૃહથી રાજાદિ લોક ભગવંતને વંદનાર્થે નીકળ્યા. • x • ત્યારે રાજગૃહ નગરમાં શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુક, ચવર, ચતુર્મુખ, મહાપથ, પથમાં ઘણાં લોકો પરસ્પર આ રીતે કહે છે - હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અહીં ગુણશિલક ચૈત્યમાં યથાપ્રતિરૂપ અવગ્રહ યાચીને સંયમ અને તપથી આભાને ભાવિત કરતા વિયરે છે, તથારૂપ અરહંત ભગવંતનું નામ-ગોત્રનું શ્રવણ પણ શ્રેય છે, તો વંદનનમનનું શું કહેવું ? એમ કહી ઘણા ઉગ્રો, ઉગ્રપુત્રો આદિ ભગવંતને નમે છે, પÚપાસે છે. એ પ્રમાણે રાજનિગમ આદિ પÚપાસના વિવાઈ સૂગ માફક કહેવી.
અહીં ભગવંતની ધર્મકથા કહેવી. તે આ - શ્રમણ ભગવંત મહાવીર શ્રેણિક રાજાને, ચલ્લણાદિ સણીઓને, મોટી સભાને સર્વભાષા અનુગામી વાણી વડે ધર્મ કહ્યો. જેમકે - લોક છે, અલોક છે - x - આદિ. - x -
લોકો સ્વસ્થાને ગયા, તેનું વર્ણન આ રીતે - તે મોટી અર્થાવાળી, પ્રશસ્તતા પ્રઘાન પર્ષદા, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે ધર્મ શ્રવણ કરી, અવધારી, હષ્ટ-તુષ્ટ થઈ, શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી વંદે છે, નમે છે, વંદીને, નમીને એમ બોલી. હે ભગવન્! આપે નિર્ગસ્થ પ્રવચન સારું કહ્યું, આવો ધર્મ કહેવા બીજા કોઈ શ્રમણ, બ્રાહ્મણ સમર્થ નથી. એમ કહી જ્યાંથી આવેલ, ત્યાં પાછા ગયા.
• સૂત્ર-૮ :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ઉભડક રહેલા, નીચે નમેલ મુખવાળા, ધ્યાનરૂપ કોષ્ઠમાં પ્રવિષ્ટ, તેમના મોટા શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ આણગાર, ગૌતમગોબીય, સાત હાથ ઉંચા, સમચોરસ સંસ્થાનવાળા, વજsષભનારાય સંઘયણી, સુવર્ણ કટક રેખ સમાન, પSાગૌર, ઉગ્રતપસી, દીપ્તતપસી, તખતપસી, મહાતપસી, ઉદાર, શોર, ઘોરગુણી, ઘોરતપસી, ઘોર બહાચવાસી, શરીર સંસ્કાર ત્યાગી, સંક્ષિપ્ત-વિપુલ તોલેયાવાળા, ચૌદપૂર્વ, ચાર જ્ઞાનોપગત, સવાિર
સંનિપાતી હતા.
• વિવેચન-૮ -
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના પ્રથમ, શિષ્ય, એ બે પદ વડે તેમનું સકલ સંઘનાયકત્વ કહ્યું. ઈન્દ્રભૂતિએ માતા-પિતા કૃતું નામ હતું. * * * વિવક્ષાચી શ્રાવક પણ શિષ્ય હોય, માટે કહે છે - જેને ઘર ન હોય તે અનગાર. કોઈ અણગાર નિંદિતગોગવાળા હોય માટે કહે છે - ગૌતમગૌત્ર સહિત. દેહ જૂનાધિક પણ હોય, માટે કહ્યું - સાત હાથ ઉંચા, આવો લક્ષણહીન પણ હોઈ શકે, માટે કહ્યું - સમચતુરસ અથતુ નાભિની ઉપર અને નીચે લક્ષણથી તુલ્ય, એવા સંસ્થાને રહેલ અથવા સમ - અન્યૂનાધિક ચાર અસિ યુક્ત તે સમચતુરસ. અસિ એટÀ પર્યકાસને બેસેલા પાના બંને જાનનું અંતર, આસન અને લલાટના ઉપરની ભાગનું અંતર, જમણો ખભો-ડાબો જાનુંનું ડાબો ખભો-જમણો જાનુંનું અંતર. અન્ય કહે છે – વિસ્તાર અને ઉંચાઈથી સમાન તે સમચતુસ્સ.
આવા સંસ્થાન છતાં હીન સંહનનવાળા હોય. તેથી કહે છે - વજ બ5ષભ નારાય સંઘયણ, સંહનન એટલે હાડકાંનો સમૂહ. વજાદિનું લક્ષણ - પાટો તે બહષભ, વજ તે ખીલી, મર્કટબંઘ તે નારાય. આ સંહનન ખીલા વડે બદ્ધ, કાષ્ટ સંપુટ સંદેશ સામર્થ્યયુક્ત હોવાથી વજ, લોહાદિમય પટ્ટ વડે બદ્ધ હોવાથી ઋષભ, વજરૂ૫ ઋષભ તે વર્ષભ ઇત્યાદિ - x • ઇન્દ્રભૂતિ અતિઉત્કૃષ્ટ સામર્થ્યવાળા હોવાથી આવા વિશેષ અસ્થિસમૂહ રૂપ સંહનનવાળા છે. માટે વજર્ષભનારાય સંહનન વિશેષણ મૂક્યું.
- x - આવા નિંધ વર્ણવાળા પણ હોય તેથી કહે છે - સોનાની પુલક પર કસોટીએ કોલી રેખા તથા કમલના કેસરસમ ગૌર વર્ણયુક્ત. વૃદ્ધ વ્યાખ્યા આ રીતે - સુવર્ણનો પણ લોઢાનો નહીં, પુલક એટલે સાર, તપ્રધાન જે રેખા, તેનું બહુંપણું, તેના જેવા ગૌર અથવા સુવર્ણનું જે બિંદુ, જે તેની સમાન વર્ણવી છે, તે તથા કેશરા સદેશ ગૌર. આ રીતે સુંદર વર્ણવાળા હોવા છતાં વિશિષ્ટ ચાસ્ત્રિરહિત પણ હોય. તેથી કહે છે –
ઉગ્રતા - અનશનાદિ જેને છે તે. અર્થાત્ સામાન્ય જન જેનું ચિંતવન કરવાને પણ અશક્ત હોય તેવા તપથી યુક્ત. રીત - કર્મરૂપી ગહન વનને ભમસાત કરવાને સમર્થ હોવાથી જાજવલ્યમાન અગ્નિ સમ દીપ્ત-જ્વલિત, ધર્મધ્યાનાદિ તપયુક્ત, તતતા - જેણે તપ તપ્યું છે કે, એવું તપ તપીને કમને સંતપાવી, પરૂપ આત્માને પણ સંતપાવ્યો. સાધારણ પુરુષથી ન થાય તેવો તપ કર્યો.
મહાતપ - આશંસા દોષ રહિતત્વથી પ્રશસ્ત તપસી, રાત - ભીમ, ઉગ્રાદિ વિશેષણયુક્ત તપ કરવાથી, અા સવવાળા પાસત્યાને ભયાનક. અન્ય કહે છે -
પાન - ઉદાર, પ્રધાન. ઘર - અતિ નિર્ગુણ, પરિષહ, ઈન્દ્રિયાદિ ગુસમૂહના વિનાશને આશ્રીને નિર્દય, બીજા કહે છે - ઘોર એટલે આત્મનિરપેક્ષ, ઘોરાળ - અન્ય પુરષો વડે આચરી ન શકાય એવા મૂલગુણાદિ ગુણયુક્ત, પરાક્રમ ઘોર તપ કરનાર, પોરdજવેરવા - અલાસવી પ્રાણિગણથી દુસ્નચર હોવાથી દારુણ,

Page #23

૧/-/૧/૮ એવું જે હાચર્ય તેમાં વસનારા. સલ્ફાતિશારીર - શરીર સંસ્કાર ત્યાગી. uિતવિઝનતેવા • શરીરમાં લીન હોવાથી સંક્ષિપ્ત, યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં વસ્તુના દહનમાં સમર્થ હોવાથી વિપુલ. તેજલેશ્યા એટલે તપોજન્ય લબ્ધિ વિશેષથી ઉત્પન્ન તેજોવાલા. • x - ૪ -
ચૌદપૂર્વી - ચૌદ પૂર્વ જેને વિધમાન છે તે, કેમકે તેઓએ જ ચેલા છે, આમ કહી તેમનું શ્રુતકેવલિપણું બતાવ્યું. તે અવધિજ્ઞાન આદિ સહિતને પણ હોય તેથી કહે છે કેવલજ્ઞાન સિવાયના ચાર જ્ઞાનવાળા, ઉક્ત બંને વિશેષણ છતાં કોઈક સમગ્ર શ્રત વિષય વ્યાપી જ્ઞાની ન પણ હોય, કેમકે ચૌદ પૂર્વી અનંત જ્ઞાનાદિ છ સ્થાન પતિત પણ હોય, તેથી કહે છે - સક્ષર સંનિપાતી - સર્વ અક્ષરના સંયોગ જેને ડ્રોયપણે હોય છે અથવા શ્રવને સંગતિપણે નિત્ય બોલવાના સ્વભાવવાળા, તે શ્રવ્યાસક્તિવાદી, આવા અનેકગુણવાળા, વિનયની સશિ સમાન તથા શિષ્યાચારને પાળતા ભગવનું ઈન્દ્રભૂતિ વિચરે છે * *
દૂTHAત - દૂર એટલે છેટે, સામંત એટલે નીકટ, તેના નિષેધથી અદૂર સામંત, કઈ રીતે વિચારે છે ? જેના ઘૂંટણ ઉંચા છે, શુદ્ધ પૃથ્વીના આસનના વર્જનથી ઔપગ્રહિક નિષધાના અભાવે, ઉત્કટક આસને. નીચું મુખ રાખીને - ઉંચે કે તિછું ન જોતા, નિયતભૂમિમાં દૈષ્ટિ રાખીને. ધર્મ કે શુકલ ધ્યાનરૂપ કોઠાને પ્રાપ્ત, જેમ કોઠામાં નાંખેલ ધાન્ય ન વેરાય, તેમ તે ભગવના ઈદ્રિયાદિ અસ્થિર થતાં નથી, તેવા ઈન્દ્રભતિ સંવર અને તપ વડે આત્માને વાસિત કરીને રહ્યા છે. સંયમ અને તપનું ગ્રહણ મોક્ષાના પ્રધાન અંગરૂપે છે. કેમકે સંવરથી કમ રોકાય છે અને તપથી જૂના કર્મ નિર્ભર છે.
• સૂત્ર-૯ :
ત્યારપછી જાત શ્રદ્ધ, જાત સંશય, શત કુતુહલ, ઉતજ્ઞ શ્રદ્ધ, ઉત્પન્ન સંશય, ઉત્પન્ન કુતૂહલ, સંજાત શ્રદ્ધ, સંજાત સંશય, સંજd, કુતૂહલ, સમુત્પન્ન શ્રદ્ધ, સમુww સંશય, સમુww કુતૂહલ ઉથાન વડે ઉભા થાય છે, ઉથાન વડે ઉભા થઈને શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવે છે, આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી વંદે છે, નમે છે, નમીને ન અતિ નજીક, ન અતિ દૂર એ રીતે સન્મુખ, વિનય વડે આંજલિ જેડી, ભગવંતના વચનને શ્રવણ કરવાને, નમતા અને પર્યાપાસતા આમ બોલ્યા -
(૧) ચાલતું તે ચાલ્યું? (૨) ઉદીરાતું તે ઉદીયું? (૩) વેદાંતુ તે વેદાય ? (૪) પડતું તે પડ્યું? (૫) છેડાતું છેડાયું ? (૬) ભદાનું તે ભેદાયું? () બળતું તે બળ્યું ? (૮) મરતું તે કર્યું? (૯) નિર્જરાતુ તે નિર્જરાયુ ? [એમ કહેવાય ?
• વિવેચન-૯ :
ધ્યાનરૂપ કોઠને પામીને વિતરણ કર્યા પછી, - ૪ - સામાન્ય થકી કહીને, તે ભગવન ગૌતમ કેવા છે ? તે કહે છે – ઉત્પણ શ્રદ્ધાદિ વિશેષણ યુકd - ઉઠે.
૩૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ છે, તે યોગ. નાત-પ્રવૃત્ત, શ્રદ્ધા - વક્ષ્યમાણ અર્થતcવના જ્ઞાનની ઈચ્છા જેને છે તે નાતક. નાતસંજય • તેમાં સંશય - અનવધારિત અર્થજ્ઞાન, જેને છે તે. તે ભગવદ્ ગૌતમને આ પ્રમાણે થયો - ભગવંત મહાવીરે ઘન આદિ સૂત્રમાં ચાલતા પદાર્થને ચાલ્યો કહ્યો, તેમાં ‘જે ચાલતો-તે ચાલ્યો' એમ કહ્યું. તેથી બંને એક વિષયવાળા બતાવ્યા. તેમાં ‘ચાલતો' એ વર્તમાનકાળ બતાવે છે, “ચાલ્યો' એ ભૂતકાળવિષયક છે -
- અહીં સંશય થયો કે જે પદાર્થ વર્તમાન વિષયક છે તે ભૂતકાળ વિષયક કેમ થાય ? કેમકે બંને કાળ વિરુદ્ધ છે. આમ સંશય થયો તેથી માતHશય કહ્યા. ઉત્પન્ન થયેલ કુતુહલવાળા, ભગવત્ આ પદાર્થોને કઈ રીતે જણાવશે ? તથા ઉત્પન્ન શ્રદ્ધ-જેને પૂર્વે ન થયેલ, પણ હવે થઈ તેવી શ્રદ્ધાવાળા. બાત છે. પણ તેમજ છે, તો પત્રશ્રદ્ધ એવું બીજું વિશેષણ કેમ ? • x •x -
શ્રદ્ધાની ઉત્પત્તિ અને પ્રવૃત્તિનો અન્યોન્ય કાર્ય કારણ ભાવ દર્શાવવાને - હેતુત્વ પ્રદર્શનાર્થે. - X - X - X - X •
ઉત્પન્ન સંશય, ઉત્પન્ન કુતૂહલ બંને પૂર્વવતુ. સંજાતશ્રદ્ધ ઇત્યાદિ છ પદ પૂર્વવત જાણવા. વિશેષ એ કે અહીં = શબ્દ પ્રકર્ષ આદિ અર્થવાળો છે * * * * * બીજા નાતશદ્વાર ૧૨ વિશેષણોની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરે છે - (૧) જેઓ પૂછવાને શ્રદ્ધાવાળા થાય તે જાતશ્રદ્ધ, જાતશ્રદ્ધ શા માટે થયા ? જાત સંશય છે માટે. - “આ પદાર્થ આવો હોય કે આવો ? જાત સંશય કેમ થયા ? જાત કુતુહલ છે માટે. “આ અર્થને'' હું કેવી રીતે જાણીશ?” એવા અભિપ્રાયવાળા છે માટે.
આ ત્રણ વિશેષણો અવણMી અપેક્ષાએ જાણવા. એ રીતે ઉત્પન્ન શ્રદ્ધ આદિ ત્રણ ઈહાપેક્ષાએ, સંજાતશ્રદ્ધ આદિ ત્રણ અપાયાપેક્ષા, સમુત્પન્નશ્રદ્ધ આદિ ત્રણ ધારણાની અપેક્ષાએ સમજવા.
બીજાઓ એમ કહે છે - જાતશ્રદ્ધવાદિ અપેક્ષાએ ઉત્પન્ન શ્રદ્ધાદિ સામાનાથ છે, તો પણ વિવક્ષિત અર્થનો પ્રકઈ પ્રતિપાદિત કરવા સ્તુતિ પરાયણ ગ્રંથકારે કહ્યા છે. તેમાં પુનરુક્તિ દોષ નથી. કહ્યું છે - હર્ષ, ભયાદિથી આક્ષિપ્ત મનવાળો વકતા, સ્તુતિ કે નિંદા કરતા જે પદોને અનેકવાર બોલે, તો તે પુનરુક્તિ દોષને પાત્ર નથી.
ઈ- ઉંચા વર્તતા ઉઠે છે. એકલું ફ્રેડ પદ મૂકે તો ક્રિયાનો આરંભ માત્ર પ્રતીત થશે. જેમકે બોલવાનો આરંભ કરે છે, તેનો વ્યવચ્છેદ થાય તે માટે રૂઠ્ઠાણ વિશેષણ કર સાથે મૂક્યું અહીં વાત એ ઉત્તરક્રિયાની અપેક્ષાએ ઉત્થાન ક્રિયાનું પૂર્વકાળપણું કહેવાને સટ્ટાપ ર કહ્યું. - x • ભ૦ મહાવીર પાસે આવ્યા. - x - આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને જમણા હાથથી આરંભીને ત્રણ વખત પ્રદક્ષિણા કરી - x - 4 - વચન વડે સ્તુતિ કરી અને કાયા દ્વારા નમસ્કાર કરે છે. પછી અવગ્રહના પરિહારથી અતિ સમીપ નહીં કે અતિ દૂર નહીં તેમ ઉચિતપણાને સ્વીકારીને. ભગવદ્વચનને સાંભળવાને ઈચ્છતા, ભગવંત સન્મુખ રહી, વિનય વડે અંજલિ કરીને - X - X • પર્યાપાસના - સેવના કરતા આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા.

Page #24

38
V-/૧/૯
છે એટલે તે પૂજયો એ “ચાલતું તે ચાલ્યું” ઈત્યાદિ કહ્યું છે. નૈનં - નિશ્ચયાર્થે છે. • x • અથવા તે શબ્દ અથ શબ્દના અર્થમાં પ્રસિદ્ધ છે. મળ શબ્દ વાક્યના આરંભે કે પ્રશ્નને માટે સમજવો. કહ્યું છે – અથ શબ્દ પ્રકરણ, પ્રગ્ન, અનંતપણું, મંગલ, પ્રારંભ, ઉત્તર તથા સમુચ્ચય બતાવે છે. ‘તે' શબ્દ ગુરુને આમંત્રણ રૂપે છે. તેથી હે ભદંત ! હે કલ્યાણ સ્વરૂપ અથવા સુખ સ્વરૂપ ! અથવા -
જવ એટલે સંસારના અંતકર હોવાથી ભવન, ભયના અંતકર હોવાથી કયાંત અથવા "માન્ - જ્ઞાનાદિ વડે દીપ્યમાન અથવા બા નીમાન્ - દીપ્યમાન્ ! કેમકે પ્રાનું ધાતુ દીપ્તિ અર્થમાં છે.
આદિથી આરંભીને મતે પર્યન્ત ગ્રંથ ભગવન સુધમસ્વિામીએ પાંચમાં અંગની પહેલા શતકના પહેલા ઉદ્દેશાના સંબંધાર્થે કહ્યો. આ સંબંધે આવેલ પાંચમાં અંગના પહેલા શતકનું આદિ સૂત્ર -
૦ ૧/૧/૧ - વત્નમને તિર આદિ [શંકા સુધમસ્વિામીએ પહેલા શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં પહેલું જ સૂર બીજા કોઈ અર્થવાળું ન મૂકીને “ચાલતું તે ચાલ્યું” એ અવાચક સૂત્ર કેમ મૂક્યું?
સમાધાન - ચાર પુરપાથમાં મોક્ષ નામક પુરુષાર્થ સવતિશાયી હોવાથી મુખ્ય છે. સાધ્ય એવા મોક્ષના સમ્યગદર્શનાદિ અવ્યભિચારી સાધનો છે. સજ્જનો ઉભયના નિશ્ચયનું શિક્ષણ આપનાર શાસ્ત્રને ઈચ્છે છે, ઉભયનિયમ - સમ્યગદર્શનાદિ મોક્ષરૂપ સાધ્યના જ સાધનો છે, અન્ય કોઈ નહીં. તે મોક્ષના વિપક્ષના ફાયથી થાય છે. તે વિપક્ષ એ બંધ છે. કર્મનો આત્મા સાથે સંબંધ તે બંધ. તે કર્મોના પ્રાય નિમિતે આ અનુકમ કહ્યો. - “ચાલતું તે ચાલ્યું” ઇત્યાદિ.
(૧) તેમાં રત્નન્ - સ્થિતિના ક્ષયથી ઉદયમાં આવતું, વિપાકને અભિમુખ થતું જે કર્મ, તે વનિત : ઉદયમાં આવ્યું, એમ કહેવાય છે. કર્મોનો જે ચલનકાળ તે જ ઉદયાવલિકા છે, તે ચલનકાળ અસંખ્ય સમયવાળો હોવાથી આદિ-મધ્ય-અંતથી યુક્ત છે..
કર્મપુદગલોના પણ અનંતા સ્કંધો છે, અનંતા પ્રદેશો છે, તેથી તે ક્રમથી પ્રતિસમય ચાલે છે, તેમાં જે આધ ચલન સમય છે, તેમાં ચાલતા કર્મને ચાહ્યું કહેવાય. (શંકા ‘ચાલતું' વર્તમાન છે છતાં ‘ચાલ્યુ’ એમ ભૂતકાળ કેમ ? જેમ વાના ઉત્પત્તિ કાળે પ્રથમ તંતુના પ્રવેશ સમયે ઉત્પધમાન જ પટ ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્પધમાનવ પટની ઉત્પાતા સિદ્ધ કરવા કહે છે - પ્રથમ તંતુનો પ્રવેશકાળ શરૂ થયો તેટલામાં માત્ર એક કાગ જ વણાયો હોય ત્યારે પણ વસ્ત્ર પેદા થાય છે. એમ વ્યવહારમાં જોવાથી વસ્ત્રનું ઉત્પધમાનવ પ્રસિદ્ધ જ છે.
પ્રથમ તંતુ પ્રવેશ સમયે ઉત્પતિ ક્રિયાકાળમાં જ વસ્ત્ર ઉત્પન્ન થયો છે એમ સ્વીકારવું, જો પ્રથમ ક્રિયાક્ષણે વસ્ત્ર ઉત્પન્ન થયું નથી તેમ માનો તો ઉત્તરક્ષણે પણ તે અનુત્પન્ન જ ગણાશે, કેમકે ઉત્તરક્ષણ ક્રિયામાં શું વિશેષતા છે કે, જેથી પ્રથમ સમયે અનુત્પન્ન પટ ઉત્તરસમયની ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થાય ? તેથી સર્વદા જ અનુત્પત્તિ [9/3].
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પ્રસંગ આવશે. અંત્ય તંતુ પ્રવેશે પટના દેખાવાથી, પ્રથમ તંતુના પ્રવેશ સમયે પટ કંઈક ઉત્પન્ન થયો તેમ માનવું જ પડે. જો તેને ઉત્તરક્રિયા જ ઉત્પન્ન કરતી હોય તો, એક જ પટાંશને ઉપજાવવામાં પટ ઉત્પન્ન કરનાર સર્વે ક્રિયા અને કાળનો ક્ષય થાય. વળી જો ઉત્પન્ન પટના પ્રયમાંશના ઉત્પાદનની અપેક્ષારહિત પાશ્ચાત્ય ક્રિયા હોય તો 1 પટના પાછલા અંશોનો અનુક્રમ થાય, અન્યથા ન થાય. આ પ્રમાણે ઉત્પન્ન થતો પટ ઉત્પન્ન થયો કહેવાય, તેમ કર્મોની અસંખ્યાત પરિમાણવાળી ઉદયાવલિકા હોવાથી, આદિ સમયથી આરંભી ચાલતું કર્મ ચાલ્યુ કહેવાય.
કેમ ? જો તે કર્મ ચલન અભિમુખ થઈ ઉદયાવલિકામાં આદિ સમયે ચાલ્યું ન હોય તો તે કર્મનો આદિ સમય ચલનરહિત હોવાથી વ્યર્થ છે. જો તે પ્રથમ સમયે ન ચાલ્યું, તો દ્વિતિયાદિ સમયે પણ ચાલ્યું નથી. કેમકે દ્વિતીયાદિમાં એવી શું વિશેષતા છે કે જે પ્રથમ સમયે ન ચાલ્યું તો બીજા સમયે ચાલે ? તેથી સર્વદા અચલિત જ રહેશે. સ્થિતિની પરિમિતતા અને કમભાવના અભ્યપગમને લઈને અંત્ય સમયે કર્મોનું ચલન થતું અનુભવાય છે. માટે પ્રથમ અને પછીના સર્વે ચલન સમયોમાં કર્મના અંશો કંઈક ચલિત થયા તેમ માનવું. જે આદિ સમયમાં ચાલ્યું તે ઉત્તર સમયમાં ચાલતું નથી. આદિ - ૪ -
| (૨) ઉદીતું તે ઉદીરાયું - ઉદયને પ્રાપ્ત ન થયેલ એવા આગામી લાંબા કાળે વેદવાના કર્મદલિકને વિશિષ્ટ અધ્યવસાયરૂપ કરણ વડે ખેંચીને ઉદયમાં લાવવું તે ઉદીરણા. તે અસંખ્યય સમયવર્તી છે. ઉદીરણા વડે પ્રથમસમયમાં જ ઉદીરાતાં કમને પૂર્વોક્ત દષ્ટાંતે ઉદીયું કહેવાય... (3) વેદાનું તે વેદાયું. વેદન અથર્ કર્મનો ભોગ-અનુભવ. સ્થિત ક્ષયથી ઉદય પ્રાપ્ત કે ઉદીરણાથી ઉદય પ્રાપ્ત કર્મનું વેદના થાય છે. તે અસંખ્ય સમય હોવાથી આધસમયમાં વેચાતાં કર્મને ‘વેદાયું’ એવો વ્યવહાર જાણવો.
(૪) પડતું તે પડ્યું. જીવ પ્રદેશ સાથે સંબદ્ધ કર્મનું જીવપદેશથી પડવું તે JETVT. તેનું પરિમાણ અસંખ્યય સમય છે. તેથી પ્રહાણના આદિ સમયથી પડતું તે પડ્યું કહ્યું..
(૫) છેડાતું તે છેદાયું - કર્મના દીર્ધકાળની સ્થિતિની લઘુતા કQી. તે છેદન અપવતન નામક કરણ વિશેષથી કરે છે, તેની સ્થિતિ અસંખ્યાત સમય છે.
(૬) ભેદાતુ તે ભેદાયુ - શુભ કે અશુભ કર્મના તીવ્રરસનું અપવર્ણના કરણી વડે મંદ કરવું અને મંદને ઉદ્વર્તના કરણથી તીવ કરવું તેને ભેદ કહે છે. આ ભેદ અસંખ્યય સમય સ્થિતિવાળો છે, આદિ પૂર્વવત.
() બળતું તે બળ્યું – કર્મદલિકરૂપ કાષ્ઠનો ધ્યાનાગ્નિથી નાશ કરવો - કર્મરહિતપણું કરવું, તેને દાહ કહે છે. જેમ અગ્નિ વડે કાષ્ઠ બળીને કરવો - કમરહિતપણું કરવું, તેને દાહ કહે છે. જેમ અગ્નિ વડે કાષ્ઠ બળીને ભસ્મસ્વરૂપ થાય, તેમ કર્મ પણ યાનાગ્નિ વડે દાહ પામે છે. અંતમુહૂર્વવર્તી હોવાથી અસંખ્યય સમય સ્થિતિક છે, ઇત્યાદિ પૂર્વવત્.

Page #25

૧/-/૧ /૯
(૮) મરતું તે મર્યુ - મરતા એવા આયુઃકર્મને મર્યુ કહેવાય છે. આયુઃકર્મના પુદ્ગલોનો ક્ષય એ જ મરણ છે. તે અસંખ્યેય સમયવર્તી છે. જન્મના પ્રથમ સમયથી આરંભીને આવીચિકમરણથી પ્રતિક્ષણ મરણનો સદ્ભાવ હોવાથી ‘મરવું તે મર્યુ’ કહેવાય છે.. (૯) નિર્જરાવું તે નિર્જરાયુ - નિરંતર અપુનઃર્ભાવથી ક્ષય પામતું કર્મ નિર્જીણ થયું કહેવાય. નિર્જરા અસંખ્યેય સમયભાવી હોવાથી તેના પ્રથમ સમયમાં જ નિર્જરતા કર્મને પટની ઉત્પત્તિના દૃષ્ટાંત વડે નિર્જવું. એમ યુક્તિયુક્ત સમજવું.
- X - X
૩૫
આ રીતે નવ પ્રશ્નો ગૌતમસ્વામીએ ભગવન્ મહાવીરને પૂછ્યા, ત્યારે ભગવંતે કહ્યું, તેમજ છે. [શંકા] ગૌતમ ભગવંતને શા માટે પૂછે છે? તેઓ દ્વાદશાંગીના રચયિતા હોવાથી સકલ શ્રુતના વિષયના જ્ઞાતા છે, નિખીલ સંશયાતીત હોવાથી તેઓ સર્વજ્ઞ સર્દેશ છે. - x - [સમાધાન] એમ નથી. ઉક્ત ગુણત્વ છતાં, તેઓને (૧) છદ્મસ્થતાને લઈને અનાભોગનો સંભવ છે. - ૪ - કેમકે જ્ઞાનને આવક જ્ઞાનાવરણીય કર્મ છે. અથવા (૨) જાણવા છતાં પોતાના જ્ઞાનના સંવાદને માટે, (૩) અજ્ઞ લોકના બોધને માટે, (૪) પોતાના વચનમાં શિષ્યોની પ્રતીતિ ઉત્પન્ન કરવાને માટે, (૫) સૂત્ર રચનાના આચાર સંપાદન માટે પ્રશ્ન કરવા સંભવે છે. [આ પાંચ કારણે ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નો સંભવે છે.
તેમાં હા, ગૌતમ! એ કોમળ આમંત્રણ છે. - ૪ - વ્રતમાને આદિના પ્રભુચારણમાં વનત આદિથી સ્વ-અનુમતિ દર્શાવે છે. વૃદ્ધો કહે છે - 'તા' એ સ્વીકાર વચન છે, જે અનુમત છે, તે દેખાડવાને ‘ચાલતું-ચાલ્યુ’ આદિ પ્રત્યુસ્યાતિ છે. - x - એ પ્રમાણે કર્મને આશ્રીને આ નવે પદો વર્તમાન અને ભૂતકાળના સમાનાધિકરણને જાણવાની ઈચ્છા વડે પૂછ્યા અને નિર્ણય કર્યો. આ જ ચલન આદિ પરસ્પરથી તુલ્યાર્થ છે કે ભિન્નાર્થ એવો પ્રશ્નો અને નિર્ણય બતાવવા કહે છે – • સૂત્ર-૧૦ ઃ
આ નવ પદો, હે ભગવન્ ! એકાર્થક, વિવિધ ઘોષ અને વિવિધ વ્યંજનવાળા છે ? કે વિવિધ અર્થ-વિવિધ ઘોષ - વિવિધ વ્યંજનવાળા છે? હે ગૌતમ ! ચાલતું ચાલ્યુ, ઉદીરાતું ઉદીરાયું, વેદાનું વેદાયું, પડવું પડ્યું આ ચારે પદો ઉત્પન્ન પક્ષની અપેક્ષાએ એકાક, વિવિધ ઘોષ, વિવિધ વ્યંજનવાળા છે. છેદાતુંછેદાયુ આદિ પૂર્વોક્ત પાંચ પદ વિગતપક્ષની અપેક્ષાએ વિવિધ અર્થ-ઘોષ
વ્યંજનવાળા છે.
• વિવેચન-૧૦ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે, વિશેષ એ કે - જાનિ - અનન્ય વિષયવાળા કે એક પ્રયોજનવાળા, વિવિધ ઉદાત્તાદિ ઘોષવાળા, વિવિધ અક્ષરવાળા, ભિન્નભિન્ન અર્થવાળા છે, અહીં ચતુર્ભાગી છે. (૧) કેટલાક પદો એકાર્યક અને એક વ્યંજનવાળા છે - ક્ષીર ક્ષારમ્, (૨) બીજા એકાર્યક પણ વિવિધ વ્યંજનવાળા છે. ભીમ્-પયમ્ (૩) કટેલાંક અનેક અર્થ અને એક વ્યંજનવાળા છે - આંકડાનું દૂધ, ગાયનું દૂધ. (૪) બીજા
૩૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
વિવિધ અર્થ અને વિવિધ વ્યંજનવાળા છે - ઘટ, પટ, લકુટ. પ્રશ્નસૂત્રમાં બીજા અને ચોયા ભંગનું ગ્રહણ કરેલ છે. કેમકે નવે પદો વિવિધ વ્યંજન અને અર્થવાળા છે. ઉત્તર સૂત્રમાં તો ચલનાદિ ચારે પદોને આશ્રીને બીજો ભંગ અને છિધમાન આદિ પાંચે પદોમાં ચોથો ભંગ છે.
શંકા - ‘ચલન' આદિમાં અર્થોનો સ્પષ્ટ ભેદ છે, તો આદિ ચાર પદો સમાનાર્થ કેમ કહ્યા ? ઉત્પન્ન-ઉત્પાદનો જે પક્ષ-પરિગ્રહ - X - તે વડે ઉત્પત્તિ પક્ષના અંગીકાથી એકાર્થક છે. અર્થાત્ ઉત્પાદ પર્યાયને પરિગ્રહીને એ ચારે પદો એકાર્યક કહ્યા. અથવા ઉત્પન્નપક્ષ-ઉત્પાદ નામક વસ્તુ વિકલ્પને કહેનારા એ ચારે પદો છે. આ ચારે પદો - ૪ - નો અન્તર્મુહૂર્ત કાળ હોવાથી તે પણ તુલ્ય છે. તે ઉત્પાદ નામક પર્યાય વિશિષ્ટ કેવલજ્ઞાનોત્પાદરૂપ છે. કેમકે કર્મવિચારણામાં કર્મના નાશથી બે ફળ થાય - કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષ. આ ચારે પદો કેવલજ્ઞાનના ઉત્પાદવિષયક હોવાથી એકાર્યક કહ્યા. કેમકે જીવે પૂર્વે ક્યારેય કેવલજ્ઞાન પર્યાય પ્રાપ્ત કર્યો નથી, વળી તેને માટે જ પુરુષનો પ્રયાસ હોવાથી તે જ કેવલજ્ઞાનનો ઉત્પાદરૂપ પર્યાય અહીં સ્વીકાર્યો છે. આ ચારે પદો એકાર્થક હોવા છતાં તેઓનો આ અર્થ સામર્થ્ય પ્રાપિત ક્રમ યુક્ત છે. અર્થાત્ પહેલા કર્મ ચાલે છે - સ્થિતિક્ષયથી કે ઉદીરણા બળથી બંને રીતે ઉદયમાં આવેલ કર્મ વેદાય છે. - ૪ - તે કર્મ વેદાચા પછી જીવથી જુદું પડે છે. - ૪ - આ વૃત્તિકારની વ્યાખ્યા છે.
બીજા આ રીતે વ્યાખ્યા કરે છે - આ ચારે પદો સ્થિતિબંધાદિ વિશેષરહિત - સામાન્ય કશ્રિત હોવાથી એકાર્યક છે, કૈવલજ્ઞાનના ઉત્પાદ પક્ષના સાધક છે, ચલનાદિ ચાર પદો એકાર્થક છે, એમ કહેવાથી શેષ પાંચે પદો અનેકાર્થક થશે. છતાં સાક્ષાત્ પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે –
છિધમાન આદિ સ્પષ્ટ છે. વિશેષ નાનાર્થક આ પ્રમાણે - છેદાતું તે છેદાયું. આ વાક્ય સ્થિતિબંધ સાપેક્ષ છે. કેમકે અંતકાળમાં યોગનિરોધ કરનાર સયોગીકેવલી દીર્ધકાળ સ્થિતિક વૈદનીય, નામ, ગોત્ર એ ત્રણે પ્રકૃતિના સર્વ અપવર્તનાકરણથી અન્તર્મુહૂર્ત સ્થિતિ પરિમાણવાળું કરે છે. “ભેદાતું તે ભેદાયું” અનુભાગબંધ આશ્રિત છે. જે કાળે સ્થિતિઘાત કરે તે જ કાળે રસઘાત કરે છે. - x - આ પદ રસઘાત કરવાના અર્થવાળું હોવાથી સ્થિતિઘાતાર્થ પદથી ભિન્ન અર્થવાળું છે.
“બળતું તે બળ્યું'' એ પદ પ્રદેશબંધ આશ્રિત છે. અનંત પ્રદેશાત્મક અનંત સ્કંધોને કર્મ ઉત્પાદન કરવું તે પ્રદેશબંધ છે. પાંચ હ્રસ્વાક્ષર ઉચ્ચાસ્કાળ જેટલા પરિમાણવાળી અને અસંખ્યાતસમયયુક્ત ગુણશ્રેણિની રચનાથી પૂર્વરચિત અને અંતિમ સમય સુધી પ્રતિસમયે ક્રમથી અસંખ્યાતગુણ વૃદ્ધ કર્મ પુદ્ગલોના દહનને દાહ કહે છે. તે શૈલેશી અવસ્થામાં શુક્લ ધ્યાનના ચોથા પાદરૂપ ધ્યાનાગ્નિથી થાય છે. એ રીતે આ પદ દહનાર્થક હોવાથી પૂર્વ પદોથી ભિન્નાર્થક છે. - ૪ - અહીં મોક્ષાધિકારમાં મોક્ષ સાધક ઉક્તલક્ષણ કર્મવિષયક દાહ ગ્રહણ કરવો.
“મરતું તે મર્યુ” આ પદ આયુઃકર્મ વિષયક છે. કેમકે આયુ સંબંધી પુદ્ગલોનો

Page #26

૧/-/૧/૧૦
33
પ્રતિસમય ક્ષય એ જ મરણ છે. આ રીતે તે ભિન્નાર્થ છે. ‘મરતું તે મર્ય’ પદથી આયુકર્મ કહેવાયું. ૮ - જીવથી આયુકર્મ દૂર થતાં તે મરે છે. અહીં - x • મરણ વિશિષ્ટ જ સ્વીકારવું. કેમકે સંસારમાં વર્તતાં દુ:ખરૂપી મરણો અનેક વખત અનુભવ્યા તે ન લેવા. અહીં મરણ પદથી સર્વકર્મ ક્ષયનું સહચારી તથા મોક્ષના કારણભૂત મરણ વિવક્ષિત છે.
‘નિર્જરાતું નિર્જરાય સકલ કર્મોના અભાવ વિષયક છે જીવે પૂર્વે તે અનુભવ્યું નથી. સર્વ કર્મના અભાવરૂપ નિર્જરાર્થ હોવાથી તે ભિન્ન છે. આ પદો વિશેષે કરી નાનાર્થક છે. પણ તે x • વિગત-અવસ્યાંતર અપેક્ષાએ વસ્તુનો વિનાશ, તે જ પક્ષ એટલે વસ્તધર્મ અથવા પક્ષ એટલે પરિગ્રહ, તે વિગત પક્ષને આ પાંચ પદો કહેનારા છે. અહીં વિગત એટલે અશેષ કર્મનો અભાવ ઈષ્ટ છે. કેમકે જીવે તેને પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલ નથી. તેથી તે અત્યંત ઉપાદેય છે. વળી તેને માટે જ પુરુષનો પ્રયાસ છે. આ પાંચ પદો આ રીતે વિગમાર્ચક છે -
(૧) કિધમાન પદમાં સ્થિતિખંડન વિગમ કહ્યો. (૨) ભિધમાન પદમાં અનુભાવભેદ વિગમ કહ્યો. (3) દહ્યમાન પદમાં કર્મદાહ વિગમ છે. (૪) મિયમાણમાં આયુકર્મ વિગમ છે. (૫) નિર્જિયમાણમાં અશેપકમભાવ વિગમ છે. આ કારણે આ પાંચ પદો વિગતપક્ષને કહેનારા છે.
• x • આ સૂત્ર ક્યાં અભિપ્રાયથી રચેલ છે ? કેવલજ્ઞાનોત્પાદ અને સર્વ કર્મનો નાશ કહેવારૂપ સૂત્રના અભિપાયથી વ્યાખ્યા વડે નિર્ણય કર્યો. સિદ્ધસેનાચાર્ય પણ કહે છે - ઉત્પધમાન કાલિક દ્રવ્યને ઉત્પન્ન કાલિક પ્રરૂપનાર, વિગચ્છકાલિક દ્રવ્યને વિગત કાલિક પ્રરૂપનાર ભગવદ્ દ્રવ્યને નિકાલ વિષયક વિશેષિત કરે છે. • x • ઉત્પન્ન પદથી અતીતકાલ વિષયક દ્રવ્ય કહ્યું, વિગચ્છતું પદથી પણ એમ જ કહ્યું. એ પ્રમાણે ઉપધમાનાદિનું પ્રરૂપણકત તેને નિકાલ વિષયક કહે છે.
કેટલાંક • સૂત્રમાં કર્મપદ કહ્યું નથી માટે ‘ચલન' આદિ પદોની વ્યાખ્યા સામાન્યથી કરે છે, કમપિક્ષાએ નહીં. જેમકે - (૧) ચલન એટલે અસ્થિરત્વ પર્યાયથી વસ્તુનો ઉત્પાદ (૨) વ્યજમાન એટલે કંપતું વ્યજિત એટલે કંપ્યું. કંપવું એ સ્વસ્વરૂપ અપેક્ષાએ ઉત્પાદ જ છે. (૩) ઉદીરવું એટલે સ્થિર હોય તેને પ્રેરવું, તે પ્રેરણ એ જ ચલન છે (૪) પ્રભ્રષ્ટ થતું તે પ્રભુખ થયું, પ્રહીયમાણ એટલે પડતું, પ્રહીણ તે પડ્યું. અહીં પ્રહાણ-ભ્રષ્ટ થવું એ પણ ચલન જ છે. ચલન આદિ ચાર પદ ગત્યક હોવાથી સમાનાર્થક છે. ચલવાદિ પર્યાયચી ચાર પદો ઉત્પાદ લક્ષણ પાને કહેનારા છે. તથા છેદ, ભેદ, દાહ, મરણ, નિર્જરા એ પાંચને પૂર્વોક્ત કર્મ વિષયથી અન્ય વિષયમાં પણ વ્યાખ્યાત કરવા.
તેઓની વ્યાખ્યા પ્રતીત છે. આ પાંચનું ભિજ્ઞાર્થપણું આ રીતે છે - કુહાડાથી લતાનો કાપવું તે છેદ, ભાલાથી શરીર કાપવું તે ભેદ, અગ્નિથી બાળવું તે દાહ, પ્રાણ ત્યાગ તે મરણ, અતિ પુરાણું થવું તે નિર્જલ. આ બધાં પદો ભિનાર્થક છે તો પણ સામાન્યથી વિનાશને કહેનાર છે. આ સામાન્ય પ્રકારે ‘ચાલતું તે ચાલ્યું' વગેરે
૩૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ અતવરૂપ હોવાથી તેનું નિરૂપણ શા માટે કર્યું ? • x • અહીં નિશ્ચયનયમતથી વસ્તુ સ્વરૂપને જણાવવાનું આમેલ હોવાથી ચલનાદિ પદનું નિરુપણ તાવિક છે. તેમાં અતવરૂપ જ અસિદ્ધ છે. વિશેષથી જાણવા વિશેષાવશ્યક અને જમાલિયસ્ત્રિ જોવા.
અહીં પ્રશ્નોતર માં મોક્ષdવ વિચાર્યુ, મોક્ષ જીવોને હોય, જીવોના નૈરયિકાદિ ૨૪-ભેદ છે - વૈરયિક, ૧૦ અસુરકુમારો, પાંચ પૃથ્વીકાયાદિ, 3-બેઈન્દ્રિયાદિ, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને નર તથા વ્યંતરાદિ-3.
• સૂત્ર-૧૧,૧૨ -
[૧૧] (૧) ભગવન! નૈરયિકોની સ્થિતિ કેટલા કાળની છે ? ગૌતમ! જાન્યથી ૧e,ooo વર્ષ, ઉટણી 33-સાગરોપમ.. () નૈરમિકો કેટલા કાળે શાસ લે છે ? : મૂકે છે ? ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ કરે છે ? ગૌતમ ! ‘ઉચ્છવાસ પદ’ મુજબ જાણવું. (૩) હે ભગવન ! નૈરયિકો આહારાર્થી છે ? પwવણના આહાર ઉદ્દેશકમાં કહ્યા મુજબ જાણવું.
[૧૨] નૈરસિકોની સ્થિતિ, ઉચ્છવાસ, આહાર, શું તેઓ આહાર કરે ? સવત્મિuદેશે કરે ? કેટલો ભાગ? સવહિાર કરે ? કેમ પરિણમાવે ?
• વિવેચન-૧૧,૧૨ -
[૧૧] જેઓની પાસેથી ઈષ્ટ ફળરૂપ કર્મ ચાલ્યું ગયું છે તેઓ નિરય, નિયમાં થાય તે નૈરયિક. હે ભગવન્! નૈરયિકોની કેટલો કાળ સ્થિતિ - આયુકર્મવશ નરકમાં રહેવાનું પ્રરૂપેલ છે ?
હે ગૌતમ આદિ સ્પષ્ટ છે. વિશેષ એ કે – પહેલી નરકના પહેલા પ્રdટની અપેક્ષાએ ૧૦,000 વર્ષ અને સાતમી નરકાપેક્ષાએ 33-સાગરોપમ, મધ્યસ્થિતિ, જઘન્યસ્થિતિથી સમયાદિ વડે અધિક હોય છે. તેઓ ઉચ્છવાસાદિવાળા હોય છે. તે સંબંધે - x • કહે છે-કેટલા કાળે શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે ? વિશેષ સ્પષ્ટ કરવા ઉયવસત્તિ અને નિઃશ્વસનિ કહ્યું. આન એટલે ઉચ્છવાસ, પ્રાણ એટલે નિઃશ્વાસ. - X - X -
બીજા કહે છે મનન, થી અધ્યાત્મકિયા પરિગ્રહ થાય છે અને 3જીવન, નિ:શનિથી બાહ્યનો. આ પ્રશ્નનો ઉત્તર પન્નવણાસૂમના ઉપવાસપદ મુજબ જાણવો. તે આ છે - તેઓ સતત શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે. નિરંતર ઉપવાસ અને નિઃશ્વાસ હોય કેમકે અતિ દુ:ખિત છે. અતિ દુ:ખ વ્યાપ્તત્વથી નિરંતર ઉચશ્વાસનિ:શ્વાસ દેખાય છે. સતતપણે કદાચિપણે પણ હોય, માટે કહે છે ચોક સમય પણ તેનો વિરહ નથી.
શિષ્યના વચનમાં આદર બતાવવા અહીં માપન આદિનું પુનઃ ઉચ્ચાર કર્યું, ગુરુ આદર કરે તો શિષ્યો સંતુષ્ટ થાય છે. અને પુનઃ પુનઃ પ્રશ્ન શ્રવણ અને અર્થ નિર્ણય કાર્યમાં જોડાય છે, તેથી જ લોકોમાં ગ્રાહ્ય વચન થાય છે, ભવ્યોનો ઉપકાર અને તીર્યવૃદ્ધિ થાય.
હવે નૈરયિકોના આહારનો પ્રશ્ન - સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - આહારની

Page #27

૧/-/૧/૧૧,૧૨
૩૯
પ્રાર્થના કરવાના સ્વભાવવાળા કે પ્રયોજનવાળા તે અર્શી કહેવાય. આઈIR - ભોજન, તે વડે કે તેના જેઓ અર્થી હોય તેઓ આહારાર્થી કહેવાય. ચોથા ઉપાંગ પ્રજ્ઞાપનાના ૨૮માં આહાર પદના પહેલા ઉદ્દેશામાં છે, તેમ અહીં કહેવું. ત્યાં નારકોની આહાર વક્તવ્યતામાં ઘણાં દ્વારા કહ્યા છે. તેના સંગ્રહાયેં પૂર્વોક્ત સ્થિતિ, ઉશ્વાસ બંને દ્વારોને બતાવવાપૂર્વક ગાથા કહે છે –
[૧૨] નારકોની સ્થિતિ અને ઉચ્છવાસ - X - કહ્યા. આહાર વિષયક વિધિ આ પ્રમાણે - હે ભગવનું નૈરયિકો આહારાર્થી છે ? હા, ગૌતમ! છે. હે ભગવનું ! નૈરયિકોને કેટલે કાળે આહારેચ્છા ઉત્પન્ન થાય? હે ગૌતમ! નૈરયિકોને બે ભેદે આહાર કહ્યો છે - આભોગ તિવર્તિત, અનાભોગ નિવર્તિત. 1 - અભિપ્રાય, નિર્વતિત - કરાયેલ. હું આહાર કરું છું એમ ઈચ્છાપૂર્વક આહાર તે આભોગ નિર્વતિત આહાર. ઈચ્છારહિત તે અનાભોગનિવર્તિત.
વર્ષાકાળમાં પ્રચુર મૂત્રાદિ થાય, તેથી અભિવ્યક્ત થાય છે કે શરીરમાં શીત પુદ્ગલો અધિક ગયા હોય. તે જેમ અનાભોગ નિર્વર્તિત છે, તેમ નૈરયિકોનો આહાર અનાભોગ નિવર્તિત છે. તેમાં આહારની ઈચ્છા અનુસમયે - નિરંતર ઉત્પન્ન થાય છે. અતિ તીવ ાધા વેદનીય કર્મના ઉદયથી ઓજાહારાદિ પ્રકારે પ્રતિસમય અવિરહિત ઉત્પન્ન થાય છે અથવા દીર્ધકાળે ઉપભોજ્ય આહારને એક વખત ગ્રહણ કરે માટે અહીં ગ્રહણના સાતત્યને પ્રતિપાદિત કરવા અવિરહિત કહ્યું.
તેમાં જે આભોગ નિવર્તિત આહાર છે, તેની ઈચ્છા અસંખ્યાત સમયે થાય છે. અસંખ્યાત સમય કાળ પલયોપમાદિ પરિમાણવાળો હોય તેથી અહીં ‘અંતમહર્તિક’ એમ કહ્યું છે. અર્થાત્ પૂર્વગૃહિત આહારના પરિણામ વડે અતિ દુ:ખ ઉત્પન્ન થતાં અંતમુર્હતમાં આહારની ઈચ્છા થાય છે. -- નાકો કેવા સ્વરૂપની વસ્તુ આહારે છે ?
હે ગૌતમ ! દ્રવ્યથી અનંત પ્રદેશવાળા પુદ્ગલો આહારે છે, કેમકે અન્ય પુદ્ગલો અયોગ્ય છે. ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો, કેમકે તેથી ન્યૂન ગ્રહણ યોગ્ય નથી, અનંત પ્રદેશાવગાઢ હોતા નથી. કેમકે સમસ્તલોક અસંખ્ય પ્રદેશ પરિણામવાળો છે. કાળથી જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટમાંથી કોઈપણ સ્થિતિક પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે. સ્થિતિ-પુદ્ગલોનું આહાર યોગ્ય સ્કંધનું પરિણામરૂપે અવસ્થાન.. ભાવથી વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શવાળા પુગલો આહારે છે.
હે ભગવન ! તે એકવર્ષીય પુદ્ગલો આહારે છે કે ચાવ પંચવર્ષીય પુદ્ગલોને ? હે ગૌતમ ! સ્થાન માર્ગણાને આશ્રીને એકવર્ષીય વાવ પંચવર્ષીય પુદ્ગલોને આહારે છે. વિધાન માર્ગણાને આશ્રી કૃષ્ણ ચાવતુ શુક્લ વર્ષીય પુદ્ગલોને આહારે છે. જેમાં સ્થિત રહે તે સ્થાન-સામાન્યથી એક વર્ણ, બે વર્ણ આદિ. વિધાન-વિશેષ, કાળો વગેરે. વણથી કાળા વર્ણવાળા જે પુદ્ગલો આહારે, તે શું એકગુણ કાળા યાવતું - x - અનંતગુણ કાળા યુગલોને આહારે છે ? હે ગૌતમ ! એક ગુણ કાળાનો ચાવતું અનંતગુણ કાળા પુદ્ગલોનો પણ આહારે છે. એ પ્રમાણે ચાવ શુકલ પુદ્ગલો, ગંધ, રસ આદિ સમજી લેવા.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ભાવથી-જેઓ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલો છે. તેઓ સ્થાનમાર્ગણાને આશ્રીને એક સ્પર્શવાળા પુદ્ગલોને આહારે છે. એકથી ત્રણ સ્પર્શવાળાનો નહીં, કેમકે એક સ્પર્શવાળાનો સંભવ નથી, બે-ત્રણ સ્પર્શવાળા અા પ્રદેશી અને સૂક્ષ્મ પરિમાણવાળા હોવાથી ગ્રહણ અયોગ્ય છે. તેથી ચારથી આઠ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલોને આહારે છે. કેમકે તે બહપ્રદેશી અને બાદર પરિણામી હોય છે. વિશેષ માર્ગણાને આશ્રીને કઠોર સ્પર્શવાળા પુદ્ગલોને આહારે છે ચાવત્ રૂક્ષસ્પર્શ પુદ્ગલોને પણ.
સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શવાળામાં એકગુણ કર્કશ સ્પર્શવાળા પુગલોને આહારે છે કે ચાવતું અનંતગુણ કર્કશને? હે ગૌતમ ! એક ગુણ ગાવત્ અનંતગુણ કર્કશ સ્પર્શવાળાને આહારે છે. એમ આઠે સ્પર્શ કહેવા. અનંતગુણ રક્ષ પગલોને આહારે છે તો પૃષ્ણને આહારે છે કે અસ્કૃષ્ટ પુદ્ગલોને ? હે ગૌતમ ! પૃષ્ણને આહારે છે,
પૃષ્ણને નહીં. પૂE - આત્મપ્રદેશને સ્પર્શેલા... હે ભગવન્! જે પૃષ્ટ પુદ્ગલોને આહારે છે તે અવગાઢ કે અનાવગાઢ ? હે ગૌતમ ! અવગાટને પણ અનાવગાઢને નહીં.. એવાદ - આત્મપદેશ સાથે એક ક્ષેત્રમાં મળેલા.
હે ભગવન્! અવગાઢ પુદ્ગલોને આહારે તે અનંતરાવગાઢ કે પરંપરાગાઢ. હે ગૌતમ ! અનંતરાવગાઢને આહારે છે. પરંપર અવગાઢને નહીં. જે પ્રદેશમાં આત્મા અવગાઢ હોય, તે જ પ્રદેશોમાં પુદ્ગલો વગાઢ હોય તે અનંતરાવગાઢ કહેવાય. - X - X -
હે ભગવનજે અનંતરાવગાઢ પુગલોનો આહાર કરે છે તે સૂમ છે કે બાદર ? હે ગૌતમ ! સૂમ અને બાદર બંને આહારે છે. તેને વિશે અણુ (સૂમપણું અને બાદપણું આપેક્ષિક છે. આ સૂક્ષ્મ આદિ પ્રદેશવૃદ્ધિથી વધેલા આહાર યોગ્ય સ્કંધોનું સમજવું. ભગવદ્ ! જો અણુ કે બાદર પુદ્ગલ આહારે, તો તે ઉર્વ-અધોતીર્થો પુદ્ગલો સમજવા ? હે ગૌતમ! ઉધ્વદિ ત્રણે પુગલોને આહારે છે.
ભગવદ્ ! જો ઉર્વ-અધો-તિછ પુદ્ગલોને આહારે તો આદિ-મધ્ય કે અંત સમયમાં આહારે ? હે ગૌતમ ! ત્રણે રીતે કરે. અર્થાત્ અંતર્મુહૂર્ત સમય પ્રમાણ આભોગ નિવર્તિત આહારને કોઈ પણ સમયે આહારે છે. ભગવદ્ ! પુદ્ગલોને ત્રણે સમયે આહારે તો તેઓને સ્વવિષયમાં આહારે કે અસ્વ વિષયમાં ? ગૌતમ ! સ્વ. વિષયમાં આહારે છે, અસ્વવિષયમાં નહીં. સ્વ એટલે અષ્ટાવગાઢ અને અનંતરાવગાઢ નામે સ્વવિષયક. તેમાં આહાર કરે છે.
હે ભગવન્! સ્વવિષયમાં જે પુદ્ગલોને આહારે છે, તે આનુપૂર્વી આહાર કરે છે કે અનાનુપૂર્વી ? ગૌતમ ! આનુપૂર્વી આહારે છે, અનાનુપૂર્વી નહીં. આનુપૂર્વી - પાસેના પુદ્ગલોનો આહાર કરવો. ભગવદ્ ! આનુપૂર્વી આહારે તો ત્રણ દિશામાં રહેલ યાવત છ દિશામાં રહેલ પુદ્ગલો આહારે છે ? હે ગૌતમ ! નિયમથી છ દિશામાં રહેલ પદગલો આહારે છે. કેમકે નૈરયિક લોકમધ્યવર્તી હોવાથી ઉવિિદ છ એ દિશા અલોકથી ઢંકાયેલ ન હોવાથી કહ્યું કે નિયમથી છ દિશામાં આહાર કરે છે * * *
ત્રણ દિશાદિનો વિકતા લોકાંતવર્તી પૃથ્વીકાયાદિમાં હોય.

Page #28

૧/-/૧/૧૧,૧૨
૪૧
૪૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
છે કે વર્ષથી પાંચ વર્ણો કહ્યા, તો પણ બહુલતાથી જે વર્ણ, ગંધાદિ યુકત દ્રવ્ય આહારે છે, તે બતાવે છે - બહુલતાએ અશુભ અનુભાવરૂપ કારણને આશ્રીને વથી કાળા-લીલા, ગંધથી દુર્ગધી, રસથી કડવા-તીખાં, સ્પર્શથી કર્કશ-ભારે-ઠંડાલખા દ્રવ્યો સમજવાં. આવા દ્રવ્યો પ્રાયઃ મિથ્યાર્દષ્ટિ આહારે છે, ભાવિ તીર્થંકરાદિ નહીં.
નૈરયિકો યથાસ્વરૂપ દ્રવ્યોને આહારે કે અન્યથાદ્રવ્યોને ? તેઓના પ્રાચીન વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ ગુણોને વિપરિણામ કરી, પરિપીડન-પરિશાટન-પરિવિવંસ કરીને અન્ય અપૂર્વ વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ ગુણોને ઉત્પન્ન કરી આત્મશરીર વગાઢ પુદ્ગલો આહારે છે.
આ રીતે સૂરમાં કહેલ સંગ્રહગાથાના “શું આહાર કરે છે ?' પદની વ્યાખ્યા કરી. હવે સંધ્યા પદની વ્યાખ્યા - નૈરયિકો સર્વ આત્મ પ્રદેશથી આહાર કરે છે ? થાપિ - પુનઃ પુનઃ આહાર કરે છે ? આ રીતે ભગવતુ ! નૈરયિકો સર્વ પ્રદેશે આહાર કરે - પરિણમાવે - ઉશ્વાસ લે - નિઃશ્વાસ મૂકે, વારંવાર આહાર-પરિણમાવે - ઉચશ્વાસ લે - નિઃશ્વાસ મૂકે, કદાયિત આહાર કરે ઇત્યાદિ.
હા, ગૌતમ ! નૈરયિકો સર્વ પ્રદેશે આહાર કરે આદિ-૧૨.
સત્રો - આહાર માટે ગૃહિત પુદ્ગલાનો કેટલામો ભાગ આહાર કરે છે ? હે ભગવન! નૈરયિકોએ આહારપણે ગૃહિત પગલોનો કેટલામો ભાગ પછીના કાળમાં આહારે છે ? કેટલો ભાગ આસ્વાદે છે ? ગૌતમ ! અસંખ્યાત ભાગ આહારે, અનંત ભાગ આસ્વાદે છે. કેટલાંક કહે છે - ગાય આદિ પશુના પહેલા મોટા ગ્રાસ ગ્રહણની જેમ ગૃહિત યુગલનો અસંખ્યાત ભાગ માત્ર હારે છે બાકીના પડી જાય છે... બીજા કહે છે - જુગનયાનુસાર સ્વ શરી૫ણે પરિણત પુદ્ગલોનો અસંખ્યાત ભાગ આહારે છે. • x • કેટલાંક કહે છે - અસંખ્યાતમો ભાગ આહાર અને બાકીની પુગલો કટોડા થઈને મનુષ્ય કરેલ આહારની જેમ મળ થઈ જાય તથા અનંત ભાગનું આસ્વાદન કરે - સાદિને જીભથી મેળવે.
સબા ય દ્વાર - સર્વ આહાદ્ધવ્યનો આહાર કરે ? તે આ રીતે - ભગવન! નૈરયિકો જે પુદ્ગલોને આહારપણે પરિણાવે છે, તે સર્વે પુલોનો આહાર કરે છે કે નથી કરતા? ગૌતમ ! પરિશેષ સહિત સર્વે પુદ્ગલો આહારે છે. અહીં વિશિષ્ટ ગ્રહણ ગૃહિત આહાર પરિણામ યોગ્ય જ ગ્રહણ કરવા •x - અન્યથા પૂવપિર સૂત્રનો વિરોધ થાય. - x • કહ્યું છે - સૂત્રમાં જે રીતે જે કહ્યું છે, તે જો તેમજ હોય અને વિચારણા ન હોય, તો કાલિક અનુયોગનો કેમ ઉપદેશ કરે ? - - - "જય થ ભુજના'' પદ.
તેમાં જીત - કેવા પ્રકારે, 'મુનો - વારંવાર આહાર દ્રવ્ય પરિણમે. કહે છે કે - હે ભગવન્! નૈરયિકો જે પુદ્ગલોને આહારપણે ગ્રહણ કરે, તે પુગલો પુનઃપુનઃ કેવા સ્વરૂપે પરિણમે ? ગૌતમ! શ્રોમેન્દ્રિય ચાવત્ સ્પર્શેન્દ્રિય સ્વરૂપે. અનિષ્ટ-અકાંત-અપ્રિય-અમનોજ્ઞ-અમણામ-અનીણિત-અભિધ્યયઅધઃ-ઉર્ણપણે નહીં, દુઃખપણે - સુખપણે નહીં. એ રીતે તૈરયિકોને પુનઃ પુનઃ પુદ્ગલ પરિણમે છે.
નટ્ટ - સદાદ્વૈરયિકોને અવલ્લભપણે, વાત - અનિષ્ટ હોવાથી અકમનીય, પ્રિય - સર્વને દ્વેષપણે, ગમનસ - જેની વાત મનોહર ન લાગે, એમનાથ - વિચારથી પણ મનને અરચિકર, મનીષિત - મેળવવા ઈચ્છા ન થાય. આ શબ્દો એકાઈક છે.
પગેવતા - તૃપ્તિના ઉત્પાદક ન હોવાથી ફરીથી અભિલાષનું કારણ અથવા અભિયેય એટલે અશુભ. અધપણું તે ગુરુપરિણામ, ઉર્વીપણે - લઘુ પરિણામપણે. સંગ્રહ ગાથાર્થ કહ્યો.
હવે નૈરયિકોનો આહાર અધિકાર હોવાથી તેનો વિષય - • સૂત્ર-૧૩ થી ૧૫ :
[૧૩] હે ભગવન નૈરયિકોને (૧) “વહારિત યુગલો પરિણામ પામ્યા? (ર) આહારેલ તથા આહારાતા યુગલો પરિણામ પામ્યા ? (3) અનાહારિત તથા જે આહારાશે તે યુગલો પરિણામ પામ્યા ? (૪) અનાહારિત તથા આહારાશે નહીં તે યુગલો પરિણામ પામ્યા? હે ગૌતમ! નૈરયિકોને (૧) પૂવહારિત પુગલો પરિણામને પામ્યા. (૨) આહારેલા યુગલો પરિણામ પામ્યા તથા આહરાતા પુગલો પરિણામ પામે છે. (૩) નહીં આહારેલા પુદગલો પરિણામને પામ્યાં નથી તથા જે પગલો આહારાશે તે પરિણામને પામશે. (૪) ની આહારેલાપુગલો પામ્યા નથી તથા નહીં આહારાશે તે યુગલો પરિણામ પામશે નહીં.
[૧૪] હે ભગવન / નૈરયિકોને પૂવહારિત યુગલો ચય પામ્યા ? - - જે રીતે પરિણામ પામ્યા, તે રીતે ચયને પામ્યા. એ રીતે ઉપચય, ઉદીરણા, વેદના અને નિર્જરાને પામ્યા.
[૧૫] ગાથા • પરિણત, ચિત, ઉચિત, ઉદીતિ, વેદિત અને નિર્જિણ એ એક એક પદમાં ચાર પ્રકારના યુગલો થાય છે.
• વિવેચન-૧૩ થી ૧૫ :
grgr - પૂર્વે જે સંગ્રહિત કરેલા અથવા આહાર કરેલા પુદ્ગલો પરિણમ્યા ? એટલે પૂર્વકાલે શરીર સાથે પરિણામને પામ્યા ? એ પહેલો પ્રશ્ન છે - x • તથા આgrfપર - પૂર્વકાલે સંગ્રહ કરેલા કે આહાર કરાયેલા અને વર્તમાનકાળમાં સંગ્રહ કરાતા કે આહાર કરાતા યુગલો પરિણમ્યા, એ બીજો પ્રશ્ન. જેનો ભૂતકાલે આહાર કર્યો નથી અને ભાવિકાળમાં આહાર કરાશે તે પુદ્ગલો પરિણમ્યા ? એ બીજો પ્રશ્ન. જે પુદ્ગલોનો આહાર કર્યો નથી અને જેનો આહાર કરાશે નહીં, તે પુદ્ગલો પરિણમ્યા તે ચોથો પ્રશ્ન.
અહીં જો કે ચાર પ્રશ્નો કહ્યા, તો પણ તે ૬૩ પ્રશ્નો સંભવે છે. કેમકે પૂર્વમાં આહાર કરેલા, આહાર કરાતા, આહાર કરવાના, આહાર નહીં કરેલા - નહીં કરાતા • નહીં કરવાના એ પ્રમાણે છ પદો સૂચવ્યા છે. એ છ પદમાં એક-એક પદના આશ્રયથી ૭, દ્વિયોગે-૧૫, શિકયોગે-૨૦, ચતુક યોગે-૧૫, પંચકયોગે-૬, પડ્યોગ૧ એમ સર્વે મળી ૬૩ પ્રશ્નો સંભવે છે.

Page #29

૧/-/૧ /૧૩ થી ૧૫
તેનો ઉત્તર - હે ગૌતમ ! આદિ. વિશેષ આ – (૧) પૂર્વે આહારેલ તે પૂર્વકાળે પરિણમ્યા, કેમકે ગ્રહણ કર્યા પછી જ પરિણમે. (૨) જેનો આહાર કર્યો અને જેનો આહાર કરાય છે, તેઓ પરિણમ્યા અને પરિણમે છે કેમકે આહાર કરેલાનો પરિણામ થાય અને આહાર કરાતાનો પરિણામ ચાલુ છે.
વૃત્તિકારે તો બીજા પ્રશ્નનો ઉત્તર આ રીતે જોયો છે, આહાર કરેલા અને આહાર કરવાના પુદ્ગલો પરિણમ્યા અને પરિણમશે. તેની તેઓ વ્યાખ્યા કરે છે – આહાર કરેલા અને કરાશે, તેમાં કેટલાંક પરિણમ્યા. પરિણત તે જ જાણવા જે શરીર સાથે સંબદ્ધ થયા. જે સંબદ્ધ થશે તે પરિણમશે.
૪૩
(૩) જેનો આહાર થયો નથી અને થશે, તે પરિણમ્યા નથી કેમકે અનાહતના સંબંધાભાવે પરિણામ-અભાવ છે. આહરશે તે પરિણમશે - ૪ - (૪) ચોથામાં ભૂત કે ભાવિ આહરણ ક્રિયા અભાવે પરિણામનો અભાવ છે. આ જ પ્રમાણે પૂર્વે દર્શાવલા ૬૩-વિકલ્પોના ઉત્તર સૂત્રો કહેવા.
શરીર સંબદ્ધ લક્ષણ પરિણામથી પુદ્ગલોનો ‘ચય' આદિ થાય. તે માટે પ્રશ્નો છે. પરિણામ સૂત્ર સમાન જ ચયાદિ સૂત્રો છે. જેમકે જે રીતે પરિણમ્યા તે જ રીતે એકઠા થયા. - ૪ - ૪ - ૪ - ચય પામ્યા એટલે શરીરમાં સમૂહને પામ્યા, પવિતા - વારંવાર શરીરમાં પ્રદેશના સમીપપણે એકઠા થયા. સ્વભાવથી અનુદિત પુદ્ગલો, ઉદયે આવેલા કર્મદલિકોમાં કરણ વિશેષથી નાંખીને વેદાય તે વીરિત ઉદીરણાનું લક્ષણ આ છે - “કરણ વડે ખેંચીને ઉદયમાં લેવાય તે.” વૈવિત - સ્વકીય રસવિપાકથી દરેક સમયે અનુભવાતા અને નહીં સમાપ્ત થયેલા સમગ્ર રસવાળા પુદ્ગલો. નિનિાં - પ્રતિસમય સંપૂર્ણપણે અશેષ વિપાક હાનિયુક્ત કર્મપુદ્ગલો.
ગાયા-પરિણતાદિ સંગ્રહ સૂત્ર ગાથા. વ્યાખ્યા ઉપર મુજબ. વિશેષ આ – પરિણત, ચિત, ઉપચિતાદિ દરેક પદમાં આહાર કરેલા, આહાર કરેલ અને કરાતા, આહાર ન કરેલ અને કરાનારા, આહાર ન કરેલ અને ન કરાનાર એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુદ્ગલો પ્રશ્ન અને ઉત્તર વિષયક છે.
પુદ્ગલ અધિકારથી જ હવે ૧૮-સૂત્રો કહે છે – • સૂત્ર-૧૬,૧૭ :
[૧૬] ભગવન્ ! નૈરયિકો કેટલા પુદ્ગલો ભેદે છે? ગૌતમ ! કદ્રવ્ય વર્ગણાને આશ્રીને બે પ્રકારે પુદ્ગલો ભેદે છે
-
સૂક્ષ્મ, બાદર
ભગવન્ ! નૈરયિકો કેટલા પુદ્ગલોનો ચય કરે છે ? ગૌતમ ! આહાર દ્રવ્ય વર્ગણા અપેક્ષાએ બે પ્રકારના પુદ્ગલોનો ય કરે છે, તે આ - સૂક્ષ્મ અને બાદર. એ પ્રમાણે ઉપચયમાં જાણવું.
=
કેટલા પુદ્ગલો ઉદીરે છે ? – કર્મ દ્રવ્ય વર્ગના અપેક્ષાએ બે પ્રકારના સૂક્ષ્મ અને બાદર. બાકી પદો પણ આ રીતે કહેવા – વેઠે છે, નિજ છે, અપવર્તન પામ્યા, અપવર્તન પામે છે, અપવર્તન પામશે, સંક્રમાવ્યા, સંક્રમાવે છે, સંક્રમાવશે, નિધત્ત થયા, નિધત્ત થાય છે, નિધત થશે, નિકાચિત થયા, નિકાચિત
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
થાય છે, નિકાચિત થશે. આ સર્વે પદમાં કદ્રવ્ય વર્ગણાનો અધિકાર કરીને આ ગાથા મૂકેલ છે–
[૧૭] ભેદયા, રાય પામ્યા, ઉપાય પામ્યા, ઉદીરાયા, વેદાયા, નિર્જરાયા, અપરવર્તન-સંક્રમણ-નિધત્તન-નિકાયન ત્રણે કાળમાં કહેવું.
• વિવેચન-૧૬,૧૭ -
ભગવન્ ! નૈરયિકો કેટલા પુદ્ગલ ભેદે ? આદિ વ્યક્ત છે. વિશેષ આ – તીવ્ર, મંદ, મધ્યપણે રસના ભેદ વડે ભેદવાળા થાય, અર્થાત્ ઉદ્ઘર્દનાકરણ વડે મંદ રસવાળા કર્મપુદ્ગલો તીવ્ર રસવાળા થાય અને અપવર્તનાકરણથી તીવ્રરસા મંદરસા થાય ? કર્મદ્રવ્ય વર્ગણો આશ્રીને સમાનજાતિવાળા દ્રવ્યસમૂહને દ્રવ્યવર્ગણા કહે છે. તે ઔદારિક દ્રવ્યોની પણ હોય, માટે કહે છે – કર્મરૂપ દ્રવ્ય વર્ગણા કે કર્મદ્રવ્યોની વર્ગણાને આશ્રીને - ૪ - મંદ તથા ઈતર રસની વિચારણા કર્મદ્રવ્યો સંબંધે જ હોઈ શકે, અન્ય દ્રવ્યો સંબંધે નહીં. અનુ-સૂક્ષ્મ, વાવ - સ્થૂળ. આ સ્થૂલત્વ, સમત્વ કર્મદ્રવ્યોની અપેક્ષાએ જ જાણવું, અન્ય અપેક્ષાએ નહીં. કેમકે ઔદાકિાદિમાં કર્મદ્રવ્યો જ સૂક્ષ્મ છે.
૪૪
આ જ રીતે ચય, ઉપચય ઉદીરણા, વેદન, નિર્જરાને શબ્દ અને અર્થ ભેદે કહેવા. પણ ચય, ઉપચયસૂત્રમાં આહાર દ્રવ્ય વર્ગણા આશ્રીને કહ્યું ત્યાં આ અભિપ્રાય છે – શરીરને આશ્રીને ચય, ઉપચયની પૂર્વે વ્યાખ્યા કરી. તે બંને આહાર દ્રવ્યોથી જ થાય, અન્ય દ્રવ્યોથી નહીં. તેથી આહાર દ્રવ્ય વર્ગણાને આશ્રીને આ પ્રમાણે કહ્યું. ઉદીરણાદિ તો કર્મદ્રવ્યના જ થાય, તેથી ત્યાં તેમ કહ્યું. અપવર્તન - કર્મોની સ્થિતિ
આદિ અધ્યવસાયથી હીન કરવી. અપવર્તનના ઉપલક્ષણથી ઉદ્ધર્વનસ્થિતિ આદિના વૃદ્ધિ કરણ સ્વરૂપ પણ નહીં સમજવું.
મંત્રમળ - મૂલપ્રકૃતિથી અભિન્ન ઉત્તરપ્રકૃત્તિને અધ્યવસાય વિશેષ વડે પરસ્પર સંચાર કરવો. કહ્યું છે ગુણથી મૂળ પ્રકૃતિથી અભિન્ન ઉત્તર પ્રકૃતિને અધ્યવસાય પ્રયોગથી સંક્રમાવે, આત્મા અમૂર્ત હોવાથી સંક્રમે નહીં. બીજા કહે છે – આયુષ્ય અને મોહનીયને છોડીને શેષ પ્રકૃતિનો ઉત્તર પ્રકૃતિ સાથે સંચાર તે સંક્રમણ. જેમ કોઈ શાતા વેદનીય અનુભવતા અશુભ કર્મ પરિણતિથી તે જ શાતાવેદનીય અશાતા રૂપે સંક્રમે. આ પ્રમાણે અન્યત્ર પણ યોજવું.
નિયત - પરસ્પર ભિન્ન પુદ્ગલોને એકઠાં કરીને ધારણ કરવાં તે. ઉદ્ધર્તનાઅપવર્તના કરણથી ભિન્ન કરણના અવિષયપણે કર્મોનું રહેવું. નિાષિત - અત્યંત બંધાયેલા. પરસ્પર ભિન્ન પુદ્ગલો એકમેક કરવા અર્થાત્ અન્યોન્ય પુદ્ગલોનું એકબીજામાં રહેવું. - X -
મિન્નતિ - આદિ પદ સંગ્રહ ગાથાર્થ કહ્યો. વિશેષ આ - અપવર્તન, સંક્રમણ, નિધત્ત, નિકાયન એ ચાર પદમાં ત્રણ પ્રકારનો કાળ બતાવવો. આ અપવર્તનાદિની જેમ ભેદાદિમાં ત્રિકાળતા કહેવી યુક્ત છે, પણ માત્ર વિવક્ષિત ન હોવાથી કહ્યા નથી – હવે પુદ્ગલાધિકારથી ચાર સૂત્ર

Page #30

૧/-/૧/૧૮
૪૫
૪૬
• સૂઝ-૧૮ :
હે ભગવન ! જે યુગલોને તૈજસ-કર્મણપણે ગ્રહણ કરે છે તેને અતીતકાલે કે વર્તમાનકાળે કે ભાવિકાલે ગ્રહણ કરે છે ? ગૌતમ! અતીત કે ભાવિ કાળે ગ્રહણ કરતા નથી, વર્તમાનકાળે ગ્રહણ કરે છે.
નૈરસિકો તૈજસ-કામણપણાથી ગ્રહિત યુગલો ઉદીરે તે શું અતીતકાળના કે વર્તમાનના કે આગામી કાળના પગલોની ઉદીરણા કરે ? ગૌતમ! અતીતકાળમાં ગૃહિત યુગલોને ઉદીરે છે પણ વર્તમાન અને ભાવિ કાળનાની નહીં. એ રીતે વેદે છે, નિજી છે.
• વિવેચન-૧૮ :
સંગ- અષ્ટ છેવિશેષ આ • તૈજસ શરીર, કામણ શરીપણે. સમય કાળરૂપ લેવો, સમાચાર રૂ૫ નહીં. કાળ પણ સમયરૂપ લેવો વર્ણાદિ સ્વરૂપ નહીં. એ રીતે બંને પરસ્પર વિશેષણ થઈ કાલ-સમય શબ્દ બન્યો. અતીત એવો જે કાળ-સમય તે અતીત કાળ સમય અથવા અતીતકાળ એટલે ઉત્સર્પિણી આદિ. સમય - પરમ નિકૃષ્ટ અંશ તે અતીતકાળ સમય તેમાં. પ્રત્યુત્પન્ન - વર્તમાનકાળ. ભૂત અને ભાવિ કાળ વિષયરહિત હોવાથી. અતીત અને અનાગતકાળ વિષયક પુગલ ગ્રહણનો પ્રતિષેધ કર્યો છે, કેમકે ભૂતકાળ વિનષ્ટ છે અને ભાવિકાળ અનુત્પન્ન છે. તેઓ બંને અસતું છે. તેથી વિષયાતીત છે. વળી વર્તમાન પણ અભિમુખ પુદ્ગલોને જ ગ્રહે છે, બીજાને નહીં.
(૧) જેઓનો ગ્રહણ સમય વર્તમાન સમયની પુરોવર્સી છે અર્થાત્ જેઓને ગ્રહણ કરવાના છે. (૨) ઉદીરણા પૂર્વ કાળે ગૃહિતની જ થાય. * * * * *(3) વેદના અને (૪) નિર્જરા સૂરની પણ આ રીતે ઉપપતિ કરવી.
હવે કર્માધિકારથી જ આ આઠ સૂત્રોનું કહે છે – • સૂત્ર-૧૯ થી ૨૧ :
[૧૯] ભગવાન ! (૧) નૈરયિકો જીવપદેશથી ચલિત કર્મ બાંધે કે અચાલિત કમને બાંધે ? ગૌતમ! અચલિત કર્મ બાંધે, ચલિત નહીં.
() ભગવના નૈરયિકો જીવ પ્રદેશથી ચલિત કમને ઉદીરે કે અચલિત કર્મને ઉદીરે ગૌતમ! અચલિત કર્મ ઉદીરે, ચલિત નહીં. એ પ્રમાણે - (3) વેદન કરે, (૪) અપવર્તન કરે, (૫) સંક્રમણ કરે, (૬) નિધd કરે છે, () નિકાચિત કરે છે. એ સર્વ પદોમાં અચલિત કર્મ યોજવું. ચલિત નહીં. (૮) ભણવના નૈરસિકો જીવ પ્રદેશથી ચલિત કમી નિર કે અચલિત કમને ? ગૌતમ! ચાલિત કર્મ નિર્જર, ચલિત નહીં
]િ ગાથા - બંધ, ઉદય, વેદન, અપવન, સંક્રમણ, નિદાત નિકાચનને વિશે આચલિત કર્મ હોય, નિર્જરામાં ચલિત કર્મ હોય.
રિ] એ રીતે સ્થિતિ અને આહાર કહેવા. સ્થિતિ, સ્થિતિ પદ મુજબ કહેતી. સર્વે જીવોનો આહાર, પન્નવણાના આહારોદ્દેશક મુજબ કહેવો. ભગવાન !
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ નૈરયિક આહારાર્થ છે ? યાવત વારંવાર દુ:ખપણે પરિણમે છે ? ગૌતમ ! • • - ત્યાં સુધી આ સૂત્ર કહેવા.
ભગવાન ! અસુકુમારોની સ્થિતિ કેટલો કાળ છે ? જઘન્યથી ૧૦,ooo વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક સાગરોપમ કાળ... ભગવન્! અસુકુમારો કેટલે કાળે શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી સાત સોકરૂપ અને ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક એક પક્ષે શ્વાસ લે છે - મૂકે છે.
ભગવના અમુકુમારો આહારાર્થી છે ? : હા, આહારર્થી છે. અસુરકુમારને કેટલા કાળે ? આહારેચ્છા થાય છે ? . ગૌતમ અસફમારને આહાર બે ભેદે છે - આભોગનિવર્તિત, અનાભોગ નિવર્તિત. તેમાં અનાભોગ નિવર્તિત આહારેચ્છા અવિરહિતપણે નિરંતર થાય છે. આભોગિનવર્તિત આહારેચ્છા જઘન્યથી ચતુરભિક અને ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક ૧૦૦૦ વર્ષ પછી થાય છે.
ભગવન સુકુમાર શેનો આહાર કરે છે ? ગૌતમ! દ્રવ્ય થકી અનંતપદેશિક દ્રવ્યોનો, હોમ-કાળ-ભાવ સંબંધે પ્રજ્ઞાપનાના ગમ વડે પૂર્વવતુ જાણવું. બાકી બધું નૈરયિકો માફક જાણતું. ચાવત - ભગવાન ! અસુરકુમારોએ આહારેલ પુદ્ગલ કેવા રૂપે વારંવાર પરિણમે ? ગૌતમ ! શ્રોએન્દ્રિયનુરૂપ-સુવણદિ૪-ઈષ્ટ-ઈચ્છિત અને મનોહરપણે તથા ઉfપણે--આધોપણે નહીં, સુખપણે-દુ:ખપણે નહીં તેમ પરિણમે.
અસુકુમારને પૂવહારિત યુગલો પરિણમ્યા? - અસુકુમાર અભિલાપથી બધું નૈરયિકોની જેમ કહેવું યાવતુ અચલિત કર્મ ન નિર.
નાગકુમારોને કેટલા કાળની સ્થિતિ કહી છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી ૧૦,ooo વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ન્યૂન બે પલ્યોપમ... નાગકુમારો કેટલે કાળે શ્વાસ લે છે અને મૂકે છે ? ગૌતમ ! જઇચથી સાત સોકે, ઉનકૃષ્ટ થકી મુહૂર્ત પૃથકવે... નાગકુમારો આહારાર્થી છે? હા, હારાર્થી છે.
નાગકુમારોને કેટલા કાળે આહારેચ્છા થાય ? ગૌતમ ! તેઓને બે પ્રકારનો આહાર કહ્યો છે. આભોગ નિવર્તિત, અનાભોગ નિવર્તિત. તેમાં અનાભોગ નિવર્તિત આહારેચ્છા નિરંતર થાય છે. આભોગ નિર્વર્તિત આહારેછા જઘન્યથી ચોથભકd, ઉત્કૃષ્ટથી દિવસ પૃથકવે થાય છે. શેષ સર્વે અસુકુમાર મુજબ ચાવતુ અચલિતકમને નિરતા નથી. એ રીતે સુવણકુમારોને યાવત્ નિતકુમારોને પણ જાણવા.
હે ભગવન પૃથ્વીકાયિકોની સ્થિતિ કેટલો કાળ કહી છે? હે ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતમુહૂર્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨,૦૦૦ વર્ષની છે. પૃથ્વીકાયિકો કેટલે કાળે શ્વાસ લે છે ? તેઓ વિવિધ કાળે શ્વાસ લે છે. પૃથ્વીકાયિકો આહારાથી છે ? હા, આહારાણી છે. પૃવીકાયિકોને કેટલે કાળે આહારેચ્છા થાય છે ? તેઓને નિરંતર આહારેચ્છા રહે છે.
ભગવન પ્રણવીકાયિકો શેનો આહાર કરે છે ? ગૌતમ ! દ્રવ્ય થકી

Page #31

૧/-/૧/૧૯ થી ૨૧
નૈરયિકની માફક યાવતુ વાઘાત ન હોય તો છ એ દિશામાંથી આહાર કરે છે. વ્યાધાત હોય તો ત્રણ-ચાર કે પાંચ દિશામાંથી કરે. વણથી કાળા-નીલા-પીળાલાલ-હળદર જેવા અને શુકલ દ્રવ્યનો આહાર કરે છે. ગંધથી સુગંધી-દુગળી, રસથી બધા રસ, સ્પર્શથી આઠે સારવાળાનો આહાર કરે છે. બાકી બધું પૂર્વવતુ weg.
હે ભગવના તેઓ કેટલો ભાગ આહારે છે ? કેટલો ભાગ આસ્વાદે છે ? ગૌતમ! અસંખ્યાત ભાગ આહારે, અનંતભાગ ચાખે યાવતુ તે યુગલો કેવે રૂપે વારંવાર પરિણમે ? ગૌતમ! સ્પશેન્દ્રિય વિવિધ પ્રકારે પરિણામે, બાકી નૈરયિક માફક જાણવું. સાવત્ આચલિત કર્મને નિર્જરતા નથી. એ રીતે ચાવવું વનસ્પતિકાયિક જાણવું. વિશેષ એ કે જેની જેવી સ્થિતિ હોય તે કહેતી. ઉપવાસ વિમાત્રએ છે.
બેઈન્દ્રિયોની સ્થિતિ કહી, ઉચ્છવાસ વિમાએ કહેતો. બેઈન્દ્રિયોના આહાર વિષયક પ્રશન • ગૌતમ ! અનાભોગ નિવર્તિત આહાર પૂર્વવતુ જાણવો. આભોગ નિવર્તિત આહારની ઈચ્છા વિમામાએ અસંખ્યય સામયિક અંતમુહૂર્ત થાય છે. બાકી બધું પૂર્વવત્ યાહત અનંત ભાગને આરતાદે છે. • • • હે ભગવાન ! બેઈન્દ્રિય આહારપણે જે પુગલો ગ્રહણ કરે છે શું સર્વેને આહારે કે સહન ન આહારે ? હે ગૌતમ! ઈન્દ્રિયોનો આહાર બે રીતે - લોમાહાર અને પ્રક્ષેપાહાર, તેમાં જે યુગલોને લોમાહારપણે ગ્રહણ કરે છે, તે બધાં સંપૂર્ણપણે ખાય છે. જે પ્રક્ષેપાહારપણે પગલાં લેવાય છે તેમાંનો અસંખ્યાત ભાગ ખાવામાં આવે છે, બીજા અનેક હજાર ભાગો ચખાયા અને સ્પશયિા વિના જ નાશ પામે છે.
હે ભગવન્! તે ન ચખાયેલા, ન પાયેિલા પુદ્ગલોમાં કયા કયા પગલો અશ્વ, બહ, તુલ્ય અને વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ન ચખાયેલા પગલો થોડા છે અને ન સમશયેિલા અનંતગુણ છે. ભગવત્ ! બેઈન્દ્રિયો જે યુગલોને આહારપણે લે છે, તે પુદગલો કેવે રૂપે વારંવાર પરિણમે છે ? ગૌતમ ! તે પુગલો વિવિધ પ્રકારે જિલૅન્દ્રિય અને સ્પોન્દ્રિયપણે વારંવાર પરિણમે છે. હે ભગવના બેઈન્દ્રિયજીવોને પૂર્વે આહારેલા યુગલો પરિણમ્યા ? હે ગૌતમ ! એ બધું પૂર્વવત્ કહે યાવત ચલિતકમને નિજેરે છે.
ત્રણ અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળાની સ્થિતિમાં ભેદ છે યાવતુ અનેક હજાર ભાગો સંઘાયા, ચખાયા અને પાયા વિના જ નાશ પામે છે.
ભગવાન ! એ ન સંઘાયેલા, ન ચખાયેલા, ન સ્પશર્મિલા યુગલોમાં કયા કોનાથી થોડા, ભ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? હે ગૌતમ ! સૌથી થોડા ન સુંઘાયેલા યુગલો છે, તેથી અનંતગુણ ન આસ્વાદેલા, તેથી અનંતગુણ ન સ્પશચિલા પગલો છે.
ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળાએ ખાધેલ આહાર ધાણ-જીભ-રપર્શ ઈન્દ્રિયપણે વારંવાર
૪૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પરિણમે છે. ચઉરિન્દ્રિયોએ ખાધેલો આહાર ધાણ-જીભ-સ્પ-ચ ઈન્દ્રિયપણે વારંવાર પરિણમે છે.
પંચેન્દ્રિય તિરિયૌનિકોની સ્થિતિ કહીને તેનો ઉચ્છવાસ વિમાએ કહેવો. અનાભોગ નિવર્તિત આહાર તેમને પ્રતિસમય અવિરહિત હોય છે. આભોગ નિવર્તિત આહાર જઘન્યથી અંતમુહૂર્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી છ8 ભકતે હોય છે. બાકી બધું ચતુરિન્દ્રિય માફક જાણવું ચાવતું ચલિત કમનિ નિજી છે. એ રીતે મનુષ્યો સંબંધે વિશે જાણવું. વિશેષ આ –
તેઓને આભોગ નિવર્તિત આહાર જઘન્યથી અંતમુહૂર્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી અક્રમ ભક્ત હોય છે. તે આહાર શ્રોએન્દ્રિયાદિપણે વિવિધ પ્રકારે વારંવાર પરિણમે છે. બાકી બધું ચતુરિન્દ્રિય માફક જાણવું યાવત નિજર છે.
વાણવ્યંતરોની સ્થિતિમાં ભેદ છે. બાકી બધું નાગકુમારોની જેમ જાણવું. એ રીતે જ્યોતિકોને જાણવા. વિશેષ - ઉચ્છવાસ જઘન્યથી મુહૂર્ત પૃથકત્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ મુહૂર્ત પૃથd છે. આહાર જઘન્યથી દિવસ પૃથકત્વ અને ઉકૃષ્ટથી પણ દિવસ પૃથકવ. બાકી પૂર્વવત.
વૈમાનિકોની સ્થિતિ ઔધિક કહેવી. ઉચ્છવાસ જઘન્ય મુહૂર્ણપૃથકવ, ઉત્કૃષ્ટથી 33-પો. આહાર આભોગ નિવર્તિત જઘન્યથી દિવસ પૃથક્વ, ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩,૦૦૦ વર્ષે બાકી બધું પૂર્વવત યાવત્ નિર્જરાવે છે.
• વિવેચન-૧૯ થી ૨૧ :
[૧૯] નૈયિકાદિ સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - જીવ પ્રદેશથી ચલિત - તેમાં ન રહેનારું તે ચલિત અને તેથી અન્ય કર્મ તે અચલિત, તે કર્મને નૈરયિક બાંધે છે. કહ્યું છે - ચીકણા દ્રવ્યથી મર્દિત પ્રાણી મળવાળો થાય, તેમ રાગાદિ પરિણત આત્મા સમગ્ર પ્રદેશો વડે ચોગ હેતુથી સ્વકીય દેશે કર્મ બાંધે છે.
આ રીતે ઉદીરણા, વેદન, અપવતના, સંક્રમણ, નિuત, નિકાચના ભાવવી. રસ રહિત કરેલ પુદ્ગલો આત્મપ્રદેશથી નષ્ટ કરવા તે નિર્ભર છે. નિર્જરા નિયમથી ચલિત કર્મની થાય છે, અચલિત કર્મની નહીં.
[૨૦] સંગ્રહણી ગાથાર્ય પૂર્વે કહ્યો. કેવલ ઉદય શબ્દથી ઉદીરણા લેવી. આ રીતે તૈરયિક વક્તવ્યતા કહી. હવે ૨૪ દંડક ક્રમે અસુરકુમારુ
[૧] અસુરકુમાર વકતવ્યતા નૈયિક માફક જાણવી. કેમકે ‘સ્થિતિ, ઉપવાસ, આહાર' આદિ ગાથામાં કહેલ ૪૦ સૂત્રો, ‘પરિણય ચિય' ગાથામાં કહેલ ૬ સૂત્રો, ‘બેદિય ચિયા'માં કહેલ-૧૮ સણો, ‘બંધોદય'માં કહેલ-૮ સણો, એ રીતે નાક પ્રકરણમાં કહેલ-૭૨ સૂત્રો, અસુરાદિ ૨૩-પ્રકરણમાં સમાન છે. વિશેષ એ કે - અસુરકુમારોનું આયુ સાગરોપમથી અધિક કહ્યું તે બલીન્દ્રને આશ્રીને જાણવું. કહ્યું છે બલીન્દ્રનું આયુ સાધિક સાગર છે.
• x - સ્ટોકનું લક્ષણ આ છે – હૃષ્ટ, અગ્લાન, નિરુપકૃષ્ટ પ્રાણીના એક ઉપવાસ-નિઃશ્વાસને પ્રાણ કહે છે. સાત પ્રાણનો ૧-તોક, ૭-તોકનો ૧-લવ, ૩૭

Page #32

૧/-/૧ /૧૯ થી ૨૧
લવનું ૧-મુહૂર્ત છે. અહીં જઘન્ય સ્થિતિવાળાને જઘન્ય ઉચ્છ્વાસાદિનું અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાને ઉત્કૃષ્ટ ઉચ્છ્વાસાદિનું માન સમજવું... ચોથ ભક્ત એ એક ઉપવાસની સંજ્ઞા છે.
નાગકુમારની વક્તવ્યતામાં કહેલ દેશોન બે પલ્યોપમ સ્થિતિ કહી તે ઉત્તર શ્રેણીને આશ્રીને છે - ૪ - મુહૂર્ત ઉક્ત લક્ષણ લેવું. પૃ-બે થી નવ પર્યન્ત સંખ્યા વિશેષ.. નાગકુમારોની જેમ સુવર્ણકુમારોની સ્થિતિ આદિ કહેવા. ક્યાં સુધી ? સ્તનિતકુમારો સુધી. યાવત્ શબ્દથી – અસુસ્ક, નાગ, સુવર્ણ, વિધુત્, અગ્નિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિક્, વાયુ અને સ્તનિતકુમાર, આ પ્રમાણે ભવનવાસી દેવોના દશ ભેદ છે.
૪૯
હવે ભવનપતિની વક્તવ્યતા પછી, દંડકના અનુક્રમથી પૃથ્વી આદિની સ્થિતિ આદિનું નિરૂપણ કરે છે - વનસ્પતિ સૂત્ર સુધી સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ – અંતર્મુહૂર્ત એટલે મુહૂર્તની અંદર. ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨,૦૦૦ વર્ષ સ્થિતિ ખરપૃથ્વીને આશ્રીને જાણવી. - ૪ - x - વિમાત્રા એટલે વિષમ કે વિવિધ માત્રા, કાળ વિભાગ. પૃથ્વીકાયની ઉચ્છ્વાસાદિ ક્રિયા વિષમકાળયુક્ત છે, માટે ‘આટલા કાળે થાય' એમ નિરુપણ ન કરી શકાય. જેમ ધૈરયિક એવા અતિદેશથી “ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશો સાથે અવગાઢ પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે, કાળથી કોઈપણ સ્થિતિવાળા પુદ્ગલો આહારે છે, આદિ. વ્યાઘાત ન હોય તો છ દિશાઓમાં આહારનો વ્યાઘાત લોકાંતના નિષ્કૃટોમાં સંભવે છે. અન્ય સ્થળે અન્યત્ર આહારનો વ્યાઘાત ન સંભવે માટે વ્યાઘાત રહિત
સ્થળે છ દિશામાંથી આહાર કરે છે. કેવી રીતે ? પૂર્વાદિ ચારે દિશામાં રહેલા, ઉર્ધ્વ અને અધો ભાગે રહેલા પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. - ૪ - વ્યાઘાતને આશ્રીને ખૂણાઓમાં વ્યાઘાત સંભવે છે. તેથી કદાચ ત્રણ દિશામાં રહેલા પુદ્ગલોને આહારાર્થે ગ્રહણ કરે છે. કઈ રીતે ? જ્યારે પૃથ્વીકાયિક નીચે કે ઉપરના ખૂણામાં રહેલા હોય ત્યારે નીચે અલોક હોય છે. તેમજ પૂર્વ અને દક્ષિણમાં અલોક હોય છે. આ રીતે ત્રણે દિશા અલોકથી આવૃત્ત હોવાથી અન્ય ત્રણ દિશામાં રહેલા પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. એ રીતે ઉપરના ખૂણા વિશે પણ કહેવું. વળી જ્યારે ઉપર-નીચે અલોક હોય ત્યારે ચારે દિશાઓમાં રહેલ અને કોઈ એક દિશાઓમાં અલોક હોય તો પાંચ દિશાઓમાં રહેલા પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે. અહીં કર્કશથી રુક્ષ સુધીના આઠે સ્પર્શી લેવા. બાકીનું પૂર્વવત્ અર્થાત્ જે રીતે વૈરયિકોને કહ્યું, તે રીતે પૃથ્વીકાયિકોને પણ કહેવું. તે આ રીતે
—
હે ભગવન્ ! રુક્ષ પુદ્ગલોને આહારે તે સ્પષ્ટ કે અસ્પૃષ્ટ ? જો સ્પષ્ટ હોય તો અવગાઢ કે અનવગાઢ છે ? આદિ. નાનાત્વ - ભેદ.
વૈરયિકોની અપેક્ષાએ પૃથ્વીકાયિકના આહાર સંબંધે ભેદ આ પ્રમાણે કેટલા ભાગને સ્પર્શે છે ? અર્થાત્ સ્પર્શન્દ્રિય વડે આહારના કેટલા ભાગને સ્પર્શે છે ? ગ્રહણ કરે છે? અહીં કહે છે કે જેમ સનેન્દ્રિય પર્યાપ્તિથી પર્યાપ્ત, રાનેન્દ્રિય દ્વારથી આહારનો ઉપભોગ કરતા આસ્વાદન કરે છે. - ૪ - તેમ પૃથ્વીકાયિકો સ્પર્શનેન્દ્રિયથી આહારનો ઉપભોગ કરતા સ્પર્શ કરે છે. બાકીનું વૈરયિકોની જેમ 9/4
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
જાણવું. - ૪ - ઇત્યાદિ પૂર્વવત્. આ પ્રમાણે યાવત્ વનસ્પતિકાયિકોનું કહેવું. આ કથનથી અકાયાદિ ચારે સૂત્રો પૃથ્વીકાયિકના સૂત્ર સમાન કહ્યા. તેમની સ્થિતિમાં વિશેષતા છે – તેથી કહ્યું કે જે જેની સ્થિતિ હોય તે કહેવી. તે સર્વેની સ્થિતિ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત છે. ઉત્કૃષ્ટથી અટ્કાયની ૭૦૦૦ વર્ષ, તેઉકાયની ૩-અહોરાત્ર, વાયુકાયની ૩૦૦૦ વર્ષ, વનસ્પતિકાયની ૧૦,૦૦૦ વર્ષ છે. - ૪ - ૪ -
-
બેઈન્દ્રિયોની સ્થિતિ કહી ઉચ્છ્વાસ વિમાત્રાએ કહેવો તે શેષ. બેઇન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ ૧૨-વર્ષ છે. બેઈન્દ્રિય જીવોના આહાર સૂત્રમાં કહ્યું છે – આભોગ નિર્વર્તિત આહારની ઈચ્છા વિમાત્રાએ અસંખ્યેય સમયવાળા અંતર્મુહૂર્તમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત્ બેઈન્દ્રિયનો આહાર કાળ અસંખ્યાત સમય છે. અવસર્પિણીકાળ પણ આટલા સમયનો હોય, તેથી કહ્યું કે આંતર્મુહૂર્તિક. તેના પણ અનેક ભેદ હોવાથી કહે છે વિમાત્રાએ અસંખ્ય સમયવાળો.. બેઈન્દ્રિયનો આહાર બે રૂપે, તેમાં (૧) લોમાહાર – લોમ દ્વારા ગૃહિત આહારના પુદ્ગલો, સામાન્યથી વર્ષા ઋતુમાં તેનો પ્રવેશ થાય, તે લોમાહાર કહેવાય. તે મૂત્રથી જણાય છે. (૨) પ્રક્ષેપાહાર - તે કોળીયાથી થાય. તેમાં સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ ઘણાં પુદ્ગલો સ્પર્શાયા વિના જ શરીરની અંદર અને બહાર નાશ પામે છે. - ૪ - ૪ - જીભથી ન ચખાયેલા અને સ્પર્શનેન્દ્રિયથી ન સ્પર્શાયલા.
Чо
વરે - કયા કોનાથી અલ્પ-બહુ-તુલ્ય અને વિશેષાધિક છે ? જેનું આસ્વાદન નથી કરાયું, પણ રસનેન્દ્રિય વિષય છે તે થોડા અર્થાત્ ન સ્પર્શાયેલા પુદ્ગલોના અનંતભાગે વર્તે છે, વળી જે ન સ્પર્શાયલા સ્પર્શનેન્દ્રિયગમ્ય છે તે રાનેન્દ્રિયવિષયક પુદ્ગલો કરતા અનેકગણાં અધિક છે.
ત્રણ ઈન્દ્રિય, ચાર ઈન્દ્રિયવાળાની સ્થિતિ - અનુક્રમે ૪૯ રાત્રિદિવસ અને છ માસ છે. આહારમાં પણ ભેદ છે, તેમાં ભગવન્ ! તેઈન્દ્રિય જીવો આહારપણે જે પુદ્ગલો ગ્રહણ કરે છે, ત્યાંથી આરંભી અનેક હજાર ભાગ નહીં સુંઘાતા આદિ સુધી કહેવું. અહીં બેઈન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ ‘નહીં સુંઘાતા’ તે અધિક છે. આ રીતે અલ્પબહુત્વ તથા પરિણામ સૂત્રમાં ભેદ કહેવો. ચઉરિન્દ્રિયમાં પરિણામ સૂત્રમાં ચક્ષુરિન્દ્રિય અને ઘ્રાણેન્દ્રિયપણે એમ અધિક હોવાથી ભેદ છે.
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સૂત્રમાં સ્થિતિ - જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમરૂપ સ્થિતિ કહીને ઉચ્છ્વાસ વિમાત્રાએ કહેવો. તથા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયની આહોરેચ્છા માટે “ઉત્કૃષ્ટથી છટ્ઠ ભક્ત'' કહ્યું, તે કથન દેવકુટુ-ઉત્તરકુરુના તિર્યંચમાં મળે. મનુષ્યમાં પણ “અક્રમ ભક્તે' કહ્યું - તે દેવકુરુ આદિના યુગલને આશ્રીને જાણવું.
વાણવ્યંતરની સ્થિતિમાં નાનાત્વ છે. આયુષ્ય સિવાયના આહારાદિ પૂર્વે કહ્યા, તે નાગકુમારો મુજબ જાણવાં કેમકે પ્રાયઃ નાગ અને વ્યંતરમાં તેમનું સમાન ધર્મત્વ છે. તેમાં વ્યંતરની સ્થિતિ જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમની છે... જ્યોતિષ્કની સ્થિતિ સિવાય નાગકુમારોની માફક જ જાણવું. જ્યોતિષ્કની જઘન્ય

Page #33

૧/-/૧/૧૯ થી ૨૧
પ૧
સ્થિતિ પલ્યોપમનો આઠમો ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટથી લાખ વર્ષ અધિક પલ્યોપમ છે. વિશેષ આ - તેઓનો ઉચ્છવાસ નાગકુમાર સમાન નથી, પણ તે - X - જઘન્યથી મુહૂર્ત પૃથકત્વ છે. જે બે કે ત્રણ મુહૂર્ત છે અને ઉત્કૃષ્ટ છે તે આઠ કે નવ મુહૂર્ત છે. આહાર પણ વિશેષિત છે - ૪ -
વૈમાનિક સ્થિતિ ઔધિક - પલ્યોપમાદિથી 33-સાગરોપમ સુધી છે. તેમાં જઘન્ય સૌધર્મને આશ્રીને છે, ઉત્કૃષ્ટ અનુત્તર વિમાનને આશ્રીને છે. ઉચ્છવાસ પ્રમાણ પણ જઘન્ય છે તે જઘન્ય સ્થિતિક દેવોને આશ્રીને છે, ઉત્કૃષ્ટ છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ આશ્રિત છે. કહ્યું છે – જેની જેટલા સાગરોપમની સ્થિતિ, તેને તેટલા પક્ષો ઉચ્છવાસ અને તેટલા ૧૦૦ વર્ષે આહાર જાણવો. • X - X -
નાકાદિ ધર્મ વક્તવ્યતા કહી, તે આરંભ પૂર્વક છે માટે – • સૂગ-૨ :
હે ભગવન્! જીવો શું આભારંભી છે, પરારંભી છે કે તદુભયારંભી છે કે અનારંભી છે ? ગૌતમ / કેટલાક જીવો આત્મ પર અને ઉંભયારંભી છે, પણ અનારંભી નથી. કેટલાંક જીવો આત્મ-ર કે ઉભયારંભી નથી, પણ અનારંભી છે. હે ભગવન! એમ કેમ કહો છો કે કેટલાક જીવો આત્મારંભી છે ઇત્યાદિ
ગૌતમ! જીવો બે ભેદે કહા - સંસારી અને સિદ્ધ. તેમાં આ અસંસાર સમાજમક-સિદ્ધ છે તે આત્મારંભી નથી યાવતુ નાભી છે અને જે સંસારી છે તે બે ભેદે છે - સંયત, અસંયત. તેમાં જે સંયત છે તે બે ભેદ - પ્રમત્ત સંચત, પ્રમત્ત સંયત. તેમાં જે અપ્રમત્ત સંયત છે તે આત્મારંભી નથી યાવતું અનારંભી છે. જે પ્રમત્ત સંયત છે, તે શુભ યોગની અપેક્ષાએ આભારંભી નથી વાવતુ અનારંભી છે, અશુભ યોગની અપેક્ષાએ આત્મારંભી પણ છે ચાવતું અનારંભી નથી. જેઓ સંયત છે, તે અવિરતિ અપેક્ષાએ આત્મારંભી પણ છે ચાવત અનારંભી નથી. તેથી આમ કહ્યું..
ભગવાન નૈરયિકો આત્મારંભી, પરારંભી, ઉભયારંભી કે અનારંભી છે? ગૌતમ / નૈરસિકો આત્મારંભી છે યાવતું અનારંભી નથી. ભગવાન ! એમ કેમ કહું ? ગૌતમ અવિરતિ અપેક્ષાઓ - x • એ રીતે અસુરકુમાર પત્ત યાવતું • પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક પર્યન્ત, મનુષ્યોને સામાન્ય જીવો માફક જાણવા, માત્ર સિદ્ધોનું કથન છોડી દેવું. વાણવ્યંતરથી વૈમાનિક પર્યન્ત નૈરયિકની જેમ જાણવા.
તેયાવાળાને ઔધિકવતુ જાણવા. કુષ્ણ-નીલ-કાપોત લેશ્યાવાળાને ઔધિકવતુ જાણવા, વિશેષ એ - પ્રમત્તઅપમત્તનું અહીં કથન ન કરવું. ઉપધ-શુક્લ વેશ્યાવાળાને ઔધિક જીવોની જેવા જાણતા. વિશેષ એ કે – તેમાં સિદ્ધોનું કથન ન કરવું.
• વિવેચન-૨૨ -
આરંભ એટલે જીવ ઉપઘાત, ઉપદ્રવ, સામાન્યથી આશ્રવ દ્વારે પ્રવૃત્તિ. તેમાં આત્માને જે આરંભે કે આત્મા વડે સ્વયં આરંભ કરે તે આભારંભી. પરને કે પર
પર
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ વડે આરંભ કરે તે પરારંભી. તે બંનેને કે તે બંને વડે આરંભ કરે તે ઉભયારંભી. આત્મા-પર-ઉભયસંબંધી આરંભથી હિત તે અનારંભી. એ પ્રશ્ન છે. તેનો ઉત્તર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - Mતિ એ અવ્યય છે. •x - અતિ નો ન અર્થ કર્યો છે. અથવા ત શબ્દ પક્ષાંતર સૂચક લેતા “શું આ પ્રશ્ન છે ?' અને વાદ્ય એટલે કેટલાંક. જીવો આભારંભી પણ છે. ઇત્યાદિમાં ઉપ શબ્દ પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદના સંબંધનો સૂચક છે. મfપ શબ્દ આભાભીપણું ઇત્યાદિ ધર્મોના એકાશ્રય કે ભિજ્ઞાશ્રયને માટે છે.
એકાશ્રયપણું કાળના ભેદે જાણવું. જેમકે- કોઈ સમયે આભારંભી, કોઈનયમ પરંભી, કોઈ સમયે ઉભયારંભી છે, તેથી અનારંભી નથી.. ભિજ્ઞાશ્રયથી આ રીતે - કેટલાક જીવો અસંયત છે. તે આત્માભી કે પરારંભી હોય છે. વગેરે. જીવોમાં ભિન્ન સ્વભાવના કેમ હોઈ શકે ? એવો પ્રશ્ન કરવા કહ્યું - ભગવન્! તેનું શું કારણ ?
મેં તથા અન્ય કેવલીએ જીવોના બે ભેદ કહ્યા છે. આ વાક્યથી સર્વજ્ઞોનો મત અભેદ કહ્યો. જો મતભેદ થાય તો -x- તેઓમાં અસત્ય વકતૃત્વ આવે. પ્રમત સંયતને સંયત હોવાથી શુભ અને પ્રમાદી હોવાથી અશુભ યોગ હોય છે. શુભયોગઉપયોગપૂર્વક પડિલેહણાદિ કરવાં તે. અશુભયોગ - ઉપયોગરહિત પડિલેહણાદિ કરવા તે. કહ્યું છે - પ્રતિલેખનમાં પ્રમાદી છ કાયનો વિરાઘક થાય.
શ્રમણનો સર્વ પ્રમત યોગ - આરંભરૂપ હોય છે. આથી શુભાશુભ યોગો આત્મારંભાદિના કારણે થાય છે. અવિરતિ આશ્રીને અહીં આવો આશય છે - જો કે અસંયત સૂમ એકેન્દ્રિયાદિને સાક્ષાત્ આત્માભાદિ નથી, તો પણ અવિરતિને આશ્રીને તેઓને આમારંભાદિ છે, કેમકે તે જીવો અવિરતિથી નિવૃત્ત થયા નથી. માટે અસંયતોને આભારંભાદિમાં અવિરતિ કારણ છે. વિરતિવાળાને કથંચિત્ આત્મારંભાદિ હોવા છતાં આરંભપણું નથી. કેમકે સૂત્રોક્ત વિધિવાળા, યતના સહિતને થતી વિરાઘના નિર્જર ફળવાળી છે. તે કારણથી એ પ્રમાણે અર્થ કહ્યો છે.
હવે આત્મારંભકપણાદિનું જ નૈરયિકાદિ ૨૪-દંડક દ્વારા નિરૂપણ કરે છે. નૈરયિકાદિ' સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - મનુષ્યોમાં સંયત, અસંયત, પ્રમત્ત, અપ્રમત ભેદો કહ્યા છે. તેથી મનુષ્યોને જીવો માફક કહેવા. કેવલ સંસારી અને મુક્ત એ બે ભેદ ન કહેવા. કેમકે આ ચારે સંસારવર્તી જ છે. તેથી સૂત્રમાં “સિદ્ધ વિરહિત” એમ કહ્યું. વ્યંતરાદિ અસંમત હોવાથી તેઓને નૈરયિકોની જેમ જ કહેવા.
આભારંભાદિ ભેદે જીવો નિરયા. તેઓ વેશ્યાસહિત, લેસ્થારહિત હોય છે. સલેશ્યકને આત્મારંભાદિ ધર્મો દ્વારા જ નિરૂપે છે. તેડ્યા - કૃણાદિ દ્રવ્ય સાંનિધ્યજનિત જીવ પરિણામ. કહ્યું છે - કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંબંધથી સ્ફટિક માફક આભામાં થતા પરિણામમાં લૈશ્યા શબ્દ પ્રયોજાય છે. જે રીતે નાકાદિ વિશેષણ રહિત જીવો કહ્યા, જેમકે - “ભગવદ્ ! જીવો આત્મારંભી છે?, પરારંભી છે ? આદિ" એ રીતે સલેશ્યક જીવો કહેવા. લેસ્યાવાળા જીવોને સિદ્ધવનો અસંભવ છે. તેથી સંસાર

Page #34

૧/-/૧/૨
સમાપtવાદિ વિશેષણો સહિત, તેઓને સંયતાદિ વિશેષણો જોડવા.
તેમાં સૂત્રકમ આ રીતે - હે ભગવન્ ! સલેશ્યક જીવો શું આભારંભી છે ? ઇત્યાદિ. વિશેષ એ કે - જીવને સ્થાને ‘લેશ્યાવાળા' એમ કહેવું. અને કૃષ્ણાદિ ભેદે બીજ છ દંડક મળીને કુલ ૩-દંડક થશે. સામાન્ય જીવ દંડક માફક કૃણાદિ ત્રણ જીવસમૂહનો દંડક પ્રમત્ત, અપ્રમત્ત વિશેષણ વર્જિત કહેવો. કૃષ્ણાદિ ત્રણ પ્રશસ્ત ભાવ લેસ્યામાં સંયતત્વ હોતું નથી. “પૂર્વે સાધુપણાને પ્રાપ્ત જીવ કોઈપણ લેસ્થામાં હોય છે.” એમ જે કહ્યું, તે દ્રવ્ય લશ્યાને આશ્રીને માનવું. તેથી ભાવકૃણવેશ્યા આદિમાં પ્રમતાદિ વિશેષણોનો અભાવ કહ્યો. તેનું સૂત્ર ઉચ્ચારણ છે તે સ્પષ્ટ હોવાથી અહીં અનુવાદ કર્યો નથી. • x-x- વિશેષ એ કે- તેજોલેશ્યાદિ દંડકોમાં સામાન્ય જીવનું સરખાપણું લેતાં સિદ્ધો ન કહેવા. કેમકે સિદ્ધો લેસ્સારહિત હોય છે. [પ્રશ્નવૃત્તિ મુજબ જાણવો.]
ભવ હેતુરૂપ આરંભ કહ્યો. હવે ભવ અભાવરૂપ ધર્મ કહે છે - • સૂત્ર-૨૩ :
ભગવત્ ! જ્ઞાન ઈહભાવિક છે, પરભવિક છે, કે તદુ ભયભાવિક છે ? ગૌતમહભાવિક પણ છે. પરભવિક પણ છે, તદુભયભવિક પણ છે. દર્શન પણ એમ જ જાણવું. ભગવદ્ ! ચાસ્ત્રિ ઇહભાવિક છે, પરભવિક છે કે તદુભયભવિક? ગૌતમ ! તે ઇહભાવિક છે. પરભાવિક કે તદુભયભવિક નહીં એ રીતે તપ, સંયમ જાણવા.
• વિવેચન-૨૩ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - જે આ જન્મમાં વર્તતું હોય, પણ ભવાંતરમાં નહીં તે ઇeભવિક. -x • શું આ ભવમાં વર્તવાવાળું જ્ઞાન છે ? પાભવિક - ચાલુભવ પછી અનંતર ભવે અનુગામીપણે જે વર્તે તે પારભવિક. તે જ્ઞાન છે ? અથવા આ ભવપરભવ લક્ષણવાળ તરુભયભવિક જ્ઞાન છે ? અહીં પારભવિકના અર્થમાં પછીના, પછીના બીજા, ત્રીજા આદિ ભવમાં વર્તનારું જ્ઞાન “તદુભય”માં ગ્રહણ કરવું. આ રીતે પ્રગ્નસૂગ-ઉત્તરસૂત્ર સુગમ છે. વિશેષ આ કે – આ ભવે શીખેલ જ્ઞાન આવતા ભવે ન જાય તે ઈહભવિક, બીજા ભવમાં જાય તે પરમવિક અને પરભવ તથા પરતરભવમાં જાય તે તદુભયભવિક.
| દર્શન પણ આ રીતે સમજવું. મોક્ષમાર્ગના અધિકારથી દર્શન એટલે સમ્યકત્વ. કહ્યું છે - સમ્યગ્રદર્શન, જ્ઞાન, ચાસ્ત્રિ એ મોક્ષમાર્ગ છે. જ્યાં જ્ઞાન, દર્શનનું જ ગ્રહણ કર્યું હોય ત્યાં દર્શન એટલે સામાન્ય બોધરૂપ જ્ઞાન સમજવું. પ્રશ્ન અને ઉત્તર વડે દર્શન પણ જ્ઞાનની જેમ સમજવું.
ચારિત્ર માં ઉત્તરમાં વિશેષ છે, તે આ - ચા»િ ઈહભવવર્તી જ છે. જીવ આ ભવમાં ચારિત્રવાળો થઈ, બીજા ભવમાં ચાસ્ટિવાનુ થતો નથી. કેમકે ગૃહિત ચારિત્ર જીવતાં સુધી જ હોય. સર્વવિરત, દેશવિરત ચાઅિવાતુની ઉત્પત્તિ દેવલોકે હોય છે. દેવલોકે વિરતિનો અભાવ હોવાથી ત્યાં રાત્રિનો અસંભવ છે. મોક્ષગતિ
પ૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ થઈ હોય તો ત્યાં ચારિત્રનો અસંભવ છે. કેમકે ચાસ્ત્રિ કર્મક્ષયાર્થે છે, મોક્ષમાં તેનું પ્રયોજન નથી. વળી તેની પ્રતિજ્ઞાની આ ભવમાં જ સમાપ્તિ હોવાથી, અન્ય ભવસંબંધી પ્રતિજ્ઞા ન ગ્રહણ કરી હોવાથી ચારિત્ર અન્ય ભવમાં જતું નથી. ચાસ્ત્રિ કિયારૂપ હોવાથી શરીરમાં સંભવે, મોક્ષમાં શરીરના અભાવથી યાત્રિનો યોગ સંભવતો નથી. તેથી જ કહે છે - સિદ્ધો ચાીિ નથી, અચાીિ નથી તેમ ચામ્રિાચાસ્ત્રિી પણ નથી. ચાત્રિના તપ અને સંયમ બે ભેદ છે. તેથી તપ, સંયમ પણ એ પ્રમાણે છે તેમ કહ્યું. તપ અને સંયમ ચારિરૂપ જ હોવાથી તે બંને પ્રશ્નોત્તર વડે ચાસ્ત્રિની જેમ કહેવા.
“જો કે જ્ઞાનાદિમાં મોક્ષનું હેતુપણું છે, તો પણ દર્શનમાં જ યત્ન કરવો જોઈએ. કેમકે દર્શન જ મોક્ષનો હેતુ છે. કહ્યું છે – ચાસ્ત્રિયી ભષ્ટનું દર્શનગ્રહણ જ સુંદર છે, કેમકે ચાત્રિ હિત જીવ સિદ્ધ થાય છે. પણ દર્શનરહિત સિદ્ધ થતો નથી. આ પ્રમાણે માનનારને “બોધાર્થે પ્રશ્ન
• સૂત્ર-૨૪ :
ભગવન્ ! શું અસંવૃત્ત અણગાર સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, નિવૃત્ત, સર્વ દુઃખાંતર થાય છે ? ગૌતમ! આ અર્થ યોગ્ય નથી... ભગવન્! કયા કારણથી આમ કહ્યું? ગૌતમ ! સંવૃત્ત થનગાર યુને છોડીને શિથિલ બંધ બદ્ધ સાત કર્મપકૃતિઓને ઘન બંધન બદ્ધ કરે છે. હૃવ કાલ સ્થિતિકને દીર્ધકાલ સ્થિતિક કરે છે, મંદાનુભાવવાળીને તીવ્ર અનુભાવવાળી કરે છે. અાપદેશકને બહુ પ્રદેશક કરે છે. આયુકમને કદાચિત બાંધે છે અને કદાચિત બાંધતો નથી. અશાતા વેદનીય કમને વારંવાર એકઠું કરે છે તો અનાદિ, અનંત, દીર્ધમાગવાળા ચાતુરંત સંસર કાંતારમાં પર્યટન કરે છે. ગૌતમ! તે કારણથી સંવૃત્તાણગાર સિદ્ધ થતો નથી યાવત - સર્વ દુઃખોનો અંત કરતો નથી.
ભગવત્ ! સંવૃત્ત અણગાર સિદ્ધ થાય? હા, સિદ્ધ થઈને યાવતુ અંત કરે છે.. એવું કેમ કહું ? ગૌતમ ! સંવૃત્ત અણગાર આયુ વજીને ઘન બંધન બદ્ધ સાત કર્મની પ્રકૃત્તિને શિથિલ બંધનબદ્ધ કરે છે. દીર્ધકાલ સ્થિતિકને
સ્વકાલ સ્થિતિક કરે છે, તિવાનુભાવને મંદ અનુભાવવાળી કરે છે. બહુ પ્રદેશકને અલ્પ પ્રદેશીક કરે છે. આયુ કમને બાંધતો નથી. આશાતા વેદનીય કમનો વારંવાર ઉપચય ન કરે, અનાદિ અનંત દીધ માગવાજ ચાતુરંત સંસાર કાંતારને ઉલ્લંઘતો નથી. હે ગૌતમ ! તે કારણથી સંવૃત્ત આણગાર સિદ્ધ થાય છે. આદિ - ૪ -
• વિવેચન-૨૪ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - સંવૃત્ત - આશ્રવદ્વારને ન રોકનાર. ૩૫UTNITY જેને ઘર નથી તે, સાધુ. સિમ્સ - છેલ્લો ભવ મળવાથી સિદ્ધગમન યોગ્ય થાય છે. પુરૂ - જ્યારે ઉત્પન્ન થયેલા કેવલજ્ઞાનથી સ્વપર પર્યાયસહિત સર્વે જીવાદિ પદાર્થને જાણે છે ત્યારે બોધ પામે છે, એમ કહેવાય. મુન્નડુ - ઉત્પન્ન કેવલજ્ઞાનવાળો

Page #35

૧/-/૧/૪
Վա
જીવ પ્રતિસમય ભવોપણાહી કર્મો વડે મૂકાતો “મુક્ત થાય છે.” તેમ કહેવાય છે. દરેક સમયે જેમ જેમ કર્મપુદ્ગલોનો ક્ષય કરે છે તેમ તેમ શીતલ થતો પરિનિવણિ પામે છે. ચરમ ભવના અંત સમયે સમસ્ત કમfશોનો ક્ષય કરનારો તે સર્વ દુઃખોનો અંત કરે છે. એ પ્રશ્ન.
ઉત્તર સરળ છે. વિશેષ આ - હમણાં કહેલ અર્થભાવ સમર્થ - બલવાનું નથી. કેમકે હવે કહેવાનાર દૂષણરૂપ મગર પ્રહારથી તે જર્જરિત છે. એક ભવમાં એક જ વખત અત્તમુહૂર્ત કાળમાં જ આયુષ્યનો બંધ થાય છે, તેથી આયુવર્જિત એમ કહ્યું.
શિથિલબંધન - પૃષ્ટતા, બદ્ધતા કે નિધતતા. તેનાથી બદ્ધ-આત્મપ્રદેશોમાં સંબંધિત. કેમકે પૂર્વાવસ્થામાં અશુભત્તર પરિણામનો કથંચિત્ અભાવ છે. આ શિથિલ બંધન બદ્ધને અશુભ જ જાણવી. કેમકે અસંવૃત ભાવનો નિંદા પ્રસ્તાવ છે. તેને ગાઢતર બંધનથી બદ્ધ કે નિધત કે નિકાચિત કરે છે. • x • કેમકે અસંવૃતત્વ અશુભ યોગરૂપ હોવાથી અતિ ગાઢ પ્રકૃત્તિ બંધનો હેતુ છે. કહ્યું છે -
- યોગથી પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધને કરે છે. વારંવાર અસંવૃતવથી તે પ્રકૃત્તિને તેવી કરે છે. હવકાલ સ્થિતિકને દીર્ધકાળ સ્થિતિક કરે છે. સ્થિતિ - એકઠા કરેલા કર્મોનું રહેવું. - x - કેમકે અસંવૃતત્વ એ કષાયરૂપ હોવાથી સ્થિતિબંધનું કારણ છે. કહ્યું છે કે – કષાય વડે સ્થિતિબંધ અને રસબંધ કરે છે. - x • મનુભાવ - વિપાક, રસ વિશેષ. મંદાનુભાવ-હીનસા-દુર્બલરસાને ગાઢ રસવાળી કરે છે, કેમકે અસંવતd કષાયરૂપ છે, જે અનુભાગબંધ હેતુ છે.
ઉપ - થોડાં, પ્રવેશ - કર્મ દલિક પરિણામ, જેના છે તેના તથા તેને બહપ્રદેશાગ્ર કરે છે. કેમકે યોગ પ્રદેશબંધનું કારણ છે અને અસંવૃતપણું એ યોગા છે. આયુષ્યકમને કદાચિત્ બાંધે અને કદાચિત્ ન બાંધે, કેમકે જીવો આયુના ત્રીજા ભાગાદિ બાકી રહેતાં પરભવનું આયુ બાંધે છે. • x • બીજા સમયે બાંધતો નથી... અસાતા વેદનીય કર્મનો વારંવાર ઉપચય કરે છે. [શંકા) અસાતા વેદનીય કર્મ સાત કમમાં અંતર્ગતુ છે તો પછી તેનું પૃથક્ ગ્રહણ શા માટે ? (સમાધાન] અસંવૃત અત્યંત દુ:ખી થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન વડે ભય ઉત્પન્ન થવાથી અસંતૃતપણાનો પરિહારાર્થે અશાતા વેદનીયને જુદું ગ્રહણ કરવામાં દોષ નથી.
ઉપUTT$ * અનાદિ અથવા અજ્ઞાતિ - જેમાં જ્ઞાતિ નથી અથવા પ્રા ત તમ્ • કરજજન્ય દુ:ખ કરતાં પણ અધિક દુઃખેવાળું અથવા મન - પાપ, અતિશય પાપ. કાવવા - અણવદગ્ર, જેનો અંત નથી તે. અથવા મધતિ • નજીક, જેનો અંત નજીક છે તે, તેનો નિષેધ કરવાથી મનવંનત - જેનો અંત નજીક નથી તે. અથવા જેનું પરિણામ જ્ઞાત નથી, આવા પ્રકારનું સંસાર અરણ્ય હોવાથી - દીર્ધકાળવાળું કે દીર્ધ માર્ગવાળું. વાત - દેવગતિ આદિ ભેદથી, અથવા પૂવિિદ દિશાના ભેદથી ચાર વિભાગવાળું. આવા સંસારમાં અસંવૃત જીવ વારંવાર ભમે છે.
પૂર્વે સંવૃત્તનું ફળ કહ્યું, હવે સંવૃત્તનું ફળ કહે છે. સંવૃત નગાર પ્રમત
૫૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ અને અપ્રમત સંયતાદિ, તે ચરમશરીરી કે અચરમશરીરી હોય છે. તેમાં જે સંવૃત અનુગાર ચરમશરીરી હોય તેની અપેક્ષાએ આ સૂત્ર જાણવું. [શંકા] પરંપરાને તો સૂત્રોક્ત અર્થ અસંવૃત્તને પણ ઘટે, કેમકે શુક્લપાક્ષિકનો પણ મોક્ષ જરૂર થવાનો છે. એ રીતે સંવૃત્ત અને સંસ્કૃત પરંપરાએ ફળથી અભેદ જ થાય. [સમાધાન સંન્ય છે, પણ સંવૃતનું પારંપાયે ઉત્કૃષ્ટથી સાત, આઠ ભવ પ્રમાણ સમજવું, કેમકે કહ્યું છે કે - “જઘન્યથી ચામિની આરાધનાને આરાધી સાત, આઠ ભવથી સિદ્ધ થાય છે." અસંવૃત્તની પરંપરા ઉત્કૃષ્ટ અપાઈ પુદ્ગલ પરાવર્ત છે. કેમકે અસંવૃત્તનું પારંપર્ય વિરાધનાના ફળરૂપ છે. વીરૂંવાડું - ઉલ્લંઘન કરે છે. --- “સંવૃત હોવાથી અનગાર સિદ્ધ થાય છે.” એમ કહ્યું. હવે અસંવૃત હોય તે વિશિષ્ટ ગુણરહિત થવાથી દેવ ચાય કે નહીં? તે પ્રશ્ન
• સૂત્ર-૨૫ -
હે ભગવન / અસંગત, અવિરત, જેણે પાપકર્મનું હનન અને પચ્ચકખાણ કય નથી એવો જીવ અહીંથી ચ્યવીને પરલોકમાં દેવ થાય છે ? ગૌતમ ! કેટલાક દેવ થાય છે અને કેટલાંક દેવ થતાં નથી. એવું કેમ કહ્યું કે – કેટલાંક દેવ થાય અને કેટલાંક દેવ ન થાય ?
ગૌતમ જે આ જીવો ગામ, આકર, નગર, નિગમ, રાજધાની, ખેડ, કબૂટ, મર્દભ, દ્રોણ મુખ, પટ્ટણ, આશ્રમ, સંનિવેશમાં અકામ ધૃણા વડે, કામ સુધા વડે, કામ બહાચર્યવાસથી, અકામ શીત-તપ-ડાંસ-મચ્છર-અસ્નાનકાદવ-જલ્લ-મલ્લ-અંક-પરિદાહ વડે, થોડો કે વધુ કાળ આત્માને કલેશિત કરે, કલેશિત કરીને મૃત્યુ કાળે મૃત્યુ પામી કોઈ વાણવ્યંતર દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
ભગવાન ! વાણવ્યંતર દેવોના દેવલોકો કેવા પ્રકારે કહ્યા છે? ગૌતમ ! જેમ અહીં મનુષ્યલોકમાં સદા કુસુમિત, મમૂરિd, લવકિd, dવકિત, ગુલયિત,
ચ્છિત, યમલીય, યુવલિય, વિનમિત, પ્રણમિત, સુવિભક્ત, વિભિન્ન મંજરીઓ રૂ૫ મુગટ ધર અશોકવન, સપ્તવણવન, ચંપકવન, ચૂતવન, તિલકવન, આલાભુવન, જગોદાવન, છઘવન, અરશનવન, શણવન, અતસિવન, કુસંભવન, સિદ્ધાવિન, બંધુજીક વન, અતી-અતી શોભા વડે શોભતું હોય છે. એ પ્રમાણે તે વાણવ્યંતર દેવોના દેવલોક જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ સ્થિતિક અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમ સ્થિતિક, ઘણાં અંતર દેવો અને દેવીથી વ્યાપ્ત, વિશેષ વ્યાપ્ત, ઉપસ્તીમાં, સંસ્કૃત, પૃષ્ટ, અતિ અવગાઢ થયેલા, અત્યંત ઉપશોભીત થઈ રહેલા છે. ગૌતમ ! તે વ્યંતર દેવાના સ્થાન આવા પ્રકારે કહ્યા છે. તે કારણથી કહ્યું કે ચાવતુ દેવ થાય છે.
હે ભગવન ! એમ જ છે, એમ જ છે. એમ કહી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વધે છે, નમે છે, વાંદીને-નમીને સંયમ અને તપ વડે પોતાના આત્માને ભાવિત કરતાં વિચરે છે.

Page #36

૧/-/૧/૧૫
૫e
૫૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ વિભકત. furg • લુમ અને મંજરીઓ, અવતંસવ - મુગટ, તેને ધારણ કરનારા.
શિર - વનલક્ષ્મી, તેનાથી અત્યંત શોભતાં, પોતાના આવાસની મર્યાદાને ને અતિક્રમીને દેવ-દેવીના સમૂહ વડે કોઈ એક પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત, તથા પોતાના આવાસની મયદાને ઉલ્લંઘીને કોઈ પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત થયેલા. - x - પf - ઉંચ-નીચે જતાં દેવ-દેવીના સમૂહ વડે ઉપરાઉપર આચ્છાદિત, નિરંતર કીડાસક્ત. સંર્તf - કોઈ પ્રદેશમાં પરસ્પર સ્પર્ધા વડે ક્રીડા કરતા અને ચારે તરફથી ચાલતા દેવ-દેવીથી આચ્છાદિત, પૃષ્ઠ - આસન, શયન, મણ, પરિભોગ વડે પરિભૂત, • વ્યંતર દેવ-દેવીના સમૂહના કિરણના વિસ્તાર વડે અંધકારને દૂર કરેલ હોવાથી પ્રકાશવાળા. Tઢ • અત્યંત, વIઢ - સકલ ક્રીડા સ્થાનના પરિભોગમાં સ્થાપેલા મનવાળા દેવદેવીના સમૂહથી વ્યાપ્ત.
અહીં દેવપણાને યોગ્ય જીવોના સામર્થ્ય કથનથી કેટલાંક જીવો દેવ થતાં નથી. પછી નિગમનાર્થે કહે છે – મેં જે પૂછયું, તેનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે હે ભગવતુ ! એમ જ છે, અન્યથા નથી. આમ કહીને ભગવદ્વાનનું બહુમાન દશવ્યુિં. અહીં બે વખત ઉચ્ચારણ કર્યુ તે ભક્તિના સંભ્રમથી કર્યું છે.
શતક-૧, ઉદ્દેશા-૧નો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
• વિવેચન-૨૫ :
‘જીવ' આદિ સ્પષ્ટ છે, વિશેષ આ - સંયત - સંયમરહિત કે અસાધુ. અવિરત - પ્રાણાતિપાતાદિ વિરતિરહિત અથવા વિશેષે જે તપમાં ત ન હોય તે અવિરત. જે અનીતકાળે કરેલ કમને નિંદાદિ વડે દૂર ન કરનારો અને આગામી કાળે થનાર પ્રાણાતિપાતાદિ પાપકર્મને વર્જનાર ન હોય તે “પતિeત-પ્રત્યાખ્યાતા પાપકમ” કહ્યો. આ વિશેષથી ભૂત-ભાવિ પાપકર્મનો અનિષેધ કહ્યો અને અસંયત, અવિરત વિશેષણથી વર્તમાન પાપનું સંવરણ કહ્યું. અથવા જેણે તપ વડે મરણ કાળ પૂર્વેનું પાપકર્મ ખપાવેલ નથી અને આશ્રવ નિરોધ વડે મરણકાળમાં પાપકર્મ વલ નથી તે.
અથવા - સમ્યગ્દર્શન સ્વીકારી પાપકર્મ દૂર કર્યું નથી અને સર્વવિરતિ અંગીકાર કરી અશુભ કર્મ વર્જેલ નથી તે. -- અહીંથી એટલે બોલનારને પ્રત્યક્ષ તિર્યંચ કે મનુષ્ય ભવથી ચ્યવેલ જીવ જન્માંતરમાં દેવ થાય ? એ પ્રશ્ન. - - આ પ્રત્યક્ષ દેખાતા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો કે મનુષ્યો ગામ આદિમાં, તેમાં ગ્રામ • જન આશ્રિત રસ્થાન વિશેષ, બf • લોટું આદિનું ઉત્પત્તિ સ્થાન, નાર - કરરહિત, નિયામ - વણિકજન પ્રધાન, રાજધાની - રાજા સ્વયં રહે. ઘેટ - ધૂળના કિલ્લાવાળું, વાળંટ - કુનગર, મોષ • ઘણું દૂર સ્થાન, રોગમુક્ષુ - જળ અને સ્થળમાર્ગી, પત્તન - વિવિધ દેશોથી કરિયાણા આવે છે. તે બે છે - જલપતન, સ્થલપતન, માછE • તાપસાદિનું સ્થાન - ૪ -
hrK - નિર્જરાદિની ઈચ્છા સિવાય. તૃષ્ણા, ક્ષુધા વડે. તથા બ્રહ્મચર્ય - શ્રી આદિ પરિભોગ અભાવમાત્ર લક્ષણથી, વાસ - સત્રિમાં શયન તે અકામ બ્રહ્મચર્યવાસ. અકામ આદિ વડે પરિદાહ તેમાં સ્વર - પરસેવો, કહ્યું - મગ જ, મન - કઠણ ધૂળ,
વા • ભીનો મેલ. તે અલકાળ કે બહુકાળ - x - વા શબ્દથી દેવત્વ પ્રતિ બંને કાળની તુલ્યતા બતાવે છે. સામાન્યથી બંનેનું દેવપણું છતાં અકામનિર્જરાવાળાનું દેવપણું અકાલિક તથા અવિશિષ્ટ હોય તયા સકામ-નિર્જરાવાળાનું બહુકાલિક અને વિશિષ્ટ હોય છે.
વિનેસ - દુઃખી કરે છે. ત - મરણ, માસ - અવસર, તેમાં મરીને, વન વિશેષમાં થયેલા તે વાનમંતર, બીજા કહે છે - વનોમાં થયેલા તે વાન એવા જે વ્યંતરો તે વાતવ્યંતરો અથવા વાણમંતર, તેમના દેવલોકો એટલે દેવાશ્રયોમાં તેઓ દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે, એમ જોવું. જેઓ દેવલોકમાં અકામ નિર્જરાવાળા ઉત્પન્ન થયા છે તેઓના. - x - જે રીતે મૃત્યુલોકમાં અશોકવન - x •x - અશોકાદિ વૃક્ષો પ્રસિદ્ધ જ છે. વિશેષ આ -
સતયf - સદ્ધચ્છદ, સુમિત - પુષ્પોવાળું, મા - મયૂરિત, ઉત્પન્ન પુણોવાળું, નયા - પલ્લવ કે અંકુરાવાળું, વિઠ્ય - પુષના ગુચ્છાવાળું, ગુનાથ - લતાસમૂહવાળું,
છથ - સંજાત ગુચ્છાવાળું, પુષ્પપત્રથી વિશેષિત. નનિય વનના વૃક્ષો પંક્તિ વડે ગોઠવાયેલ હોય, ગુવનય - જોડલાપણે ઉત્પન્ન વૃક્ષોવાળું, વિખrfમય - વિશેષ પ્રકારે પુષ્પ અને ફળના ભારથી નમેલું, પurfમય - નમવાને શરૂ થયેલ, સુવિમવન - અતિ
છે શતક-૧, ઉદ્દેશો-ર-દુઃખ 8
- X - X - X -
o પ્રથમ ઉદ્દેશો કહ્યો, હવે બીજો કહે છે, આનો સંબંધ આ છે – ઉદ્દેશા૧ માં ચલનાદિ ધર્મવાળું કર્મ કહ્યું, તેનું જ અહીં નિરુપણ કરે છે. ઉદ્દેશકાર્ય સંગ્રહણી મુજબ ‘દુ:ખ' કહ્યું કે અહીં કહે છે - ૪ -
સૂત્ર-૨૬ -
રાજગૃહ નગરમાં સમોસરણ થયું, "ા નીકળી પાવતુ રીતે બોલ્યા • જીવ સ્વયંકૃત દુઃખને વેદે છે ? ગૌતમ ! કેટલુંક વદે છે, કેટલુંક નથી વેદતા. ભગવન્! આ પ્રમાણે કેમ કહો છો?
ગૌતમ ઉર્દીને વેદે છે, અનુદીને વેદતા નથી. માટે એ પ્રમાણે કહ્યું - કેટલાંક વેદે છે અને કેટલાક વેદા નથી. એ પ્રમાણે ર૪-દંડકમાં વૈમાનિક સુધી જાણવું.
ભગવાન ! જીવો રહયંકૃત દુ:ખને વેદે છે ? ગૌતમ! કેટલાક વેદે છે, કેટલાક વેદતા નથી. એમ કેમ ? ગૌતમ ઉદીન વેદે છે, અનુદીને વેદતા નથી. માટે તેમ કહ્યું. વૈમાનિક સુધી કહેવું
ભગવાન ! જીવ સ્વયંકૃત આયુને વેદે છે ? ગૌતમાં કેટલાંક વેદે છે, કેટલાક વેદતા નથી. જેમ દુઃખમાં બે દંડક કહ્યા. તેમ આયુના પણ બે દંડક એકવચન અને બહુવચનથી વૈમાનિક સુધી કહેવા.

Page #37

૧/-/૨/૨૬
• વિવેચન-૨૬ :
રાથfrદે આદિ પૂર્વવતું. તેમાં ‘સ્વયંકૃત” બીજાએ કરેલ કર્મ તે વેદતો નથી, તે પ્રસિદ્ધ જ છે. ‘સ્વયંકૃત સંબંધી પ્રશ્ન છે. સાંસારિક સુખ વસ્તુતઃ દુ:ખરૂપ જ છે, કમ દુ:ખપ્રાપ્તિમાં કારણ છે, માટે અહીં દુઃખ એટલે કર્મ. ઉદયમાં આવેલ કમનિ વેદે છે, અનુદીર્ણ કર્મનું વેદત થઈ ન શકે. તેથી કહ્યું કે ઉદીને વેદે છે, અનુદીને નહીં. કમને બાંધ્યા પછી તે તુરંત જ ઉદયમાં આવતું નથી માટે જે કર્મો ચોક્કસ વેદવાનાં છે, તેમાંનું કોઈ કર્મ વેદે છે અને કોઈ વેદતો નથી. કહ્યું છે કે કરેલ કર્મોનો વિદ્યા વિના મોક્ષ નથી. તેમ ૨૪-દંડકમાં છે.
બહુવચનમાં બીજો દંડક છે, તે આ - ભગવત્ ! નૈરયિકો સ્વયંકૃત દુ:ખને વેદે છે ? ઇત્યાદિ. [શંકા રોકવયન જે અર્થ છે, તે જ બહુવચનમાં છે, તો બહુવચન પ્રગ્નની શી જરૂર ? કોઈ વસ્તુમાં એકવ-બહત્વમાં અર્થ વિશેષ જોવાય છે. જેમકે - સમ્યકત્વ સ્થિતિ એક જીવને આશ્રીને સાધિક ૬૬-સાગરોપમ છે, બહુ જીવોને આશ્રીને સદાકાળ છે. અહીં આવો પ્રશ્ન સંભવી શકે, માટે બહત્વપપ્ન દોષ નથી. અથવા અવ્યુત્પન્ન મતિવાળા શિષ્ય માટે આ પ્રશ્ન છે.
નકાદિની વ્યાખ્યામાં આયુષ્યની મુખ્યતા હોવાથી આયુને આશ્રીને બે દંડક છે, તેની વૃદ્ધોક્ત ભાવના આ છે - વાસુદેવે સાતમી નરક યોગ્ય આયુ બાંઘેલું, કાળાંતરે પરિણામ વિશેષથી ત્રીજી નક યોગ્ય કર્યું. તો તેવા આયુની અપેક્ષાએ કહેવાય છે કે પૂર્વે બાંધેલ આયુ અનુદીર્ણ હોવાથી વેદાયું નહીં, ઉત્પન્ન થયા ત્યાં ઉદીર્ષાયુ વેધુ.
હવે આહારાદિ વડે ૨૪-દંડકની નિરૂપણા – • સૂત્ર-૨૭,૨૮ -
]િ ભગવન નૈરયિકો બધાં, સમાન આહારી, સમાન શરીરી, સમાન ઉચ્છવાસ-નિઃશસવાળા છે ? ગૌતમ! આ અર્થ યોગ્ય નથી. ભગવાન છે એવું
શા હેતુથી કહો છો ? - x - ગૌતમ નૈરયિકો બે પ્રકારે છે. મહાશરીરી, અશરીરી. તેમાં મહાશરીરી ઘણાં યુગલોને આહારે છે, ઘણાં યુગલોને પરિણમાવે છે, ઘણાં યુગલોનો ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ લે છે. વારંવાર આહારે છે, વારંવાર પરિણમાવે છેવારંવાર ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ લે છે. જે અાશરીરી છે તે થોડો યુગલો આહારે છે, થોડા પરિણાવે છે, થોડા પુદ્ગલોનો ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ લે છે. કદાચિત આહારે છે . પરિણમાવે છે - ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ લે છે. માટે હે ગૌતમ ! એમ કહ્યું કે બધાં નૈરયિકો સમાહાર, સમશરીરાદિ નથી.
ભગવાન ! બધાં નૈરયિકો સમાન કર્યા છે ? ગૌતમ! એ અર્થ યોગ્ય નથી.. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ નૈરયિકો બે ભેદે - પૂવપયજ્ઞક, પશ્ચાદપwnક. પ્રવપક અપકમતક છે, પશ્ચાદવપક મહામંતસ્ક છે, તેથી એમ કહ્યું. • • નૈરયિકો બધાં સમવર્તી છે ? ગૌતમ! આ અર્થ યોગ્ય નથી. એવું કેમ કાં ? ગૌતમ જે પૂવપક છે તે વિશુદ્ધ તિર છે, જે અaliદુપપHક છે.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ તે અવિશુદ્ધતરવર્તક છે.
ભગવન / નૈરયિકો બધાં સમલેચી છે ? ગૌતમ ! આ કથન યોગ્ય નથી. • એવું કેમ કહો છો ? ગૌતમ! તેમાં જે પૂવષક છે, તે વિશુદ્ધતર લેશ્યક છે, પશ્ચાદુપપક અવિશુદ્ધતરલેશ્યક છે.
ભગવતુ ! બૈરયિકો સર્વે સમવેદનાવાળા છે. ગૌતમ આ કથન યોગ્ય નથી. - - એવું કેમ કહો છો ? - ગૌતમ ! નૈરયિકો બે પ્રકારે - સંજ્ઞિભૂત અસંજ્ઞિભૂત. તેમાં સાિભૂત મહાવેદનાવાળા છે, અસંજ્ઞિભૂત અલ્પ વેદનાવાળા છે. તેથી હે ગૌતમ! એમ કહ્યું છે.
ભગવન બધાં ઔરસિકો સમાન ક્રિયાવાળા છે ? ગૌતમી એ કથન યોગ્ય નથી. - - એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ ! નૈરયિકો ત્રણ પ્રકારે છે - સમ્યગૃષ્ટિ મિશ્રાદષ્ટિ અને મિશ્રદષ્ટિ. તેમાં જે સમ્યગૃષ્ટિ છે, તેમને ચાર કિયાઓ હોય છે - આરંભિકી, પારિંગ્રહિકી, માયાપત્યયા, અપત્યાખ્યાન કિયા. જે મિથ્યાËષ્ટિ છે, તેઓને પાંચ ક્રિયાઓ હોય છે ઉકત ચાર અને મિથ્યાદષ્ટિ પ્રત્યયા. એ રીતે મિશ્રદૈષ્ટિને પણ જણા. - તેથી હે ગૌતમ ! આમ કહ્યું છે. - ભગવન બધાં નૈરયિકો સમાન આપ્યું અને સમાન કાળ ઉત્પન્ન થયેલા છે? ગૌતમ ! આ કથન યોગ્ય નથી. - એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ નૈરયિકો ચાર ભેદ : કેટલાક સમય-સમકાલોત્પન્ન, કેટલાક સમ આયુ-વિષમકાલોus, કેટલાંક વિષમઆયુ-ન્સમકાલઉત્પન્ન અને કેટલાક વિષમઆયુ-વિષમકાલોww. તેથી એમ કહ્યું..
ભગવદ્ ! અસુરકુમાણે સર્વે સમ આહારી, સમ શરીર છે / નૈરસિકો માફક બધું જાણવું. વિશેષ એ કે – કર્મ, વર્ણ, લેસ્યાનું વર્ણન કરવું જોઈએ. તેમાં જે પૂવોંધપક છે તે મહાકતર, અવિશુદ્ધ વણતર, અવિશુદ્ધ ઉચ્ચતરક છે. પશ્ચાદુપપwક પ્રશસ્ત છે. બાકી બધું પૂર્વવત. એ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર પર્યન્ત કહેવું.
પૃedીકાયિકોના આહાર, કર્મ, વર્ણ, વૈશ્યા નૈરપિકવ છે. ભગવાન ! પૃવીકાયિકો બધાં સમવેદનાવાળા છે? હા, છે. • • એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! પૃવીકાયિકો સર્વે અસંજ્ઞી છે, અસંજ્ઞીભૂત વેદનાને અનિધરિતરૂપે વેદે છે. તેથી એમ કહ્યું.
ભગવન ! સર્વે પૃવીકાયિકો સમાન ક્રિયાવાળા છે? હા, છે. • એવું કેમ કહ્યું? ગૌતમી મારી મિયાદેષ્ટિ છે, નિયમથી પાંચ ક્રિયાઓ કરે છે - આરિભકા સાવતુ મિયાદન પ્રત્યયા. નૈરયિકોની જેમ પૃવીકાયિકો સમ-આયુ, સમોપHક છે.
જેમ પૃedીકાવિકો છે, તેમ યાવતુ ચઉરિન્દ્રિયો છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો પણ નૈરયિક માફક જાણu. માત્ર ક્રિયામાં ભેદ છે.
ભગવન / પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકો બધાં સમાન કિયાવાળ છે / ગૌતમ!

Page #38

ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૧/-/૨/૨૭,૨૮ આ કથન યોગ્ય નથી. - એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ ! પાંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો ત્રણ ભેદે છે - સભ્યર્દષ્ટિ, મિશ્રાદેષ્ટિ, મિશ્રદૈષ્ટિ. તેમાં જે સગર્દષ્ટિ છે તે બે ભેદે છે - અસંત, સંયતાસંયત. તેમાં સંયતાસંયતો ત્રણ ક્રિયાઓ કરે છે • આરંભિકા, પરિગ્રહિકા, માયાપત્યયા. સંયતોને ચાર, મિયાર્દષ્ટિને પાંચ અને મિશ્રદષ્ટિને પાંચ ક્રિયાઓ હોય છે.
મનુષ્યોને નૈરપિકવતુ જાણવા. વિશેષ એ - મોટા શરીરવાળા ઘણાં પગલોને આહારે છે, કદાચિત આહારે છે. જેઓ નાના શરીરવાળા છે, તેઓ થોડા પુગલોને આહારે છે અને વારંવાર હારે છે. બાકી નૈરયિકો માફક વેદના” સુધી જાણવું..
હે ભગવના બધાં મનુષ્યો સમાન ક્રિયાવાળા છે ? ગૌતમ ! આ કથન યોગ્ય નથી. • • શા માટે ? ગૌતમ! મનુષ્યો ત્રણ પ્રકારે છે. • સમૃર્દષ્ટિ, મિયાર્દષ્ટિ, મિશ્રર્દષ્ટિ. તેમાં જે સમ્યગૃષ્ટિ છે તે ત્રણ ભેદે છે – સંયત, અસંયત, સંયતાસંયd. તેમાં જે સંયત છે તે બે ભેદ છે – સરામ સંયત, વીતરાગસંયત. તેમાં જે વીતરાગસંયત છે તેઓ અક્રિય છે. જે સરાગ સંયત છે, તેઓ બે ભેદે છે - પ્રમત્ત સંયત અને પમત સંયત.
જેઓ આપમત્ત સંયત છે, તેઓ એક માયાપત્યયા ક્રિયા કરે છે જેઓ પ્રમત્ત સંયત છે તેઓ બે ક્રિયાઓ કેર છે - આરંભિકા અને મારા પ્રત્યયા. જે સંયતાસંયત છે તેમને ત્રણ ક્રિયાઓ છે - આરંભિકી, પારિગ્રહિકી, માયા પ્રત્યયા. અસંયતો ચાર ક્રિયાઓ કરે છે - આરંભિકી, હરિગ્રહિકી, માયાપત્યયા અને પ્રત્યાખ્યાનક્રિયા. મિયાËષ્ટિને પાંચે ક્રિયાઓ છે - આરંભિકી, પરિગ્રહિકી, માયાપત્યયા, અપ્રત્યાખ્યાન, મિથ્યાદર્શનપત્યયા. મિશ્રર્દષ્ટિઓને પણ પાંચ ક્રિયાઓ છે.
વાણવ્યંતર, જ્યોતિષ્ઠ, વૈમાનિકોને અસુરકુમારની જેમ જાણવા. વિશેષ એ કે વેદનામાં ભેદ છે. જ્યોતિષ, વૈમાનિકમાં માયિ મિયાર્દષ્ટિ ઉપપકને અલાવેદના છે અને અમાયિ સમ્યગ્દષ્ટિ ઉત્પન્ન થયેલાને મહાવેદનતક જાણા.
ભગવના સલેક નૈરયિકો બધા સમાન આહારવાળ છે ? ગૌતમ ! સામાન્ય, સલેશ્ય અને શુક્લ લેયાવાળાનો ગણેનો એક ગમ કહેવો. કૃણવેચા અને નીલલેસ્ટાવાળાનો એક ગમ કહેવો. વિશેષ - વેદનાથી માયિ મિયાર્દષ્ટિ ઉત્પન્ન થયેલા અને સામાયિ સમ્યગૃષ્ટિ ઉપપHકનો ભેદ જાણવો.
મનુષ્યોને ક્રિયામાં સરાગ-વીતરાગ-મત્ત-અપમત્ત ન કહેવા. કૃણલેખ્યામાં પણ આ જ ગમ છે. વિશેષ એ કે નૈરયિકોને ઔધિક દંડકની જેમ કહેa. જેઓને તેજલેશ્યા અને પાલેશ્યા હોય તેમને ઔધિક દંડકની જેમ કહેવા. વિશેષ એ કે તેમાં સાગ, વીતરાગ ન કહેવા.
[૨૮] કર્મ અને આયુ જે ઉદીર્ણ હોય તો વેદે છે. આહાર, કર્મ, વર્ણ, લેશ્યામાં સમપણે પૂર્વે કહ્યા મુજબ જાણવું.
• વિવેચન-૨૭,૨૮ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. અલાવ કે મહત્પણું તે આપેક્ષિક છે. તેમાં જઘન્ય અથવા ગુલનું અસંખ્યય ભાગ માત્ર છે, ઉત્કૃષ્ટ મોટાપણું ૫૦૦ ધનુષ છે. આ ભવધારણીય શરીરાપેક્ષાએ કહ્યું. ઉત્તર પૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ મોટાપણું ઉત્કૃષ્ટ ૧૦૦૦ ધનુષ હોય છે. આ રીતે ‘સમશરીર’ સંબંધી પ્રશ્નનો ઉત્તર કહ્યો. શરીરની વિષમતા જણાવવામાં આહાર અને ઉપવાસ વૈષમ્ય સુખે કહી શકાય છે, શરીર પ્રશ્નનો ઉત્તર પહેલા આપે છે.
હવે આહાર-ઉચ્છવાસ પ્રશ્નનો ઉત્તર કહે છે - જે મહાશરીરી છે, તેઓ અપેક્ષાએ ઘણાં પગલોને આહારે છે - x • લોકમાં પણ જણાય છે કે મોટા શરીરવાળા વધારે અને નાના શરીરવાળા ઓછું ભોજન લે છે. જેમ હાથી અને સસલો. બહલતાથી આમ કહ્યું અન્યથા કોઈ મોટો શરીર ઓછુ ખાય અને અશરીરી વધુ ખાય તેમ પણ જોવાય છે. • x • ઉપપાત આદિ સર્વેધ અનુભાવથી અન્યત્ર નૈરયિકોને તદ્દન અસદ્ઘધનું ઉદયવર્તીત્વ હોવાથી મહાશરીરવાળા વધુ દુ:ખી અને આહારના તીવ્ર અભિલાષવાળા હોય છે.
પરિણામ આહાના પુદ્ગલો અનુસાર હોવાથી “ઘણાં" એમ કહ્યું. ‘પરિણામ' ન પૂછવા છતાં આહારના કાર્યરૂપ હોવાથી કહેલ છે. ઘણાં પુદ્ગલો ઉશ્વાસરૂપે ગ્રહણ કરે છે - મૂકે છે. કેમકે તેઓ મહાશરીરી છે. લોકમાં પણ આ જોવા મળે છે • x • દુ:ખી જીવ પણ તેવા પ્રકારે જ હોય છે. નાસ્કો પણ દુઃખી હોવાથી ઘણાં પુદ્ગલોને ઉચ્છશ્વાસરૂપે ગ્રહણ કરે છે.
આહારનું કાલકૃત વૈષમ્ય - અપેક્ષાએ મહાશરીરી શીઘ, શીઘતર આહારને ગ્રહણ કરે છે, મોટા શરીરવથી વધુ દુ:ખી હોવાના કારણે નિરંતર ઉચ્છવાસાદિ કરે છે. • x • અપેક્ષાએ અથ શરીરી અલ્પતર પુદ્ગલોનો આહાર કરે છે. કેમકે તેઓ અલા શરીરી છે. કદાચિત આહાર કરે છે, કદાચિત નથી કરતા. અર્થાત્ મહાશરીરીના આહાર ગ્રહણના અંતરાલની અપેક્ષાએ ઘણાં કાળના અંતરાલે આહારનું ગ્રહણ કરતાં નથી. તેઓ નાના શરીરવાળા હોવાથી મોટા શરીરવાળાની અપેક્ષાએ અસાદુ:ખી હોવાથી કદાયિત્વ સાંતરે ઉચ્છવાસાદિ કરે છે. નાસ્કો તો “નિરંતર જ શ્વાસાદિ કરે છે.” એવું જે પૂર્વે કહ્યું તે મહાશરીરી નારકોની અપેક્ષાએ જાણવું. - અથવા - અપર્યાપ્તિ કાળે નૈરયિકો અા શરીરી હોવાથી લોમાહાર અપેક્ષાએ આહાર કરતા નથી, ઉશ્વાસ લેતા નથી. બીજે સમયે આહાર અને ઉચ્છવાસ લે છે. તેથી કદાપિ આહાર કરે અને શ્વાસ લે તેમ કહ્યું. માટે હે ગૌતમ ! બઘ સમાન આહારવાળી નથી તેમ નિગમન છે.
HEવા - સૂમ - જેઓ પહેલા ઉત્પન્ન થયા તે પૂર્વોત્પન્ન અને પછી ઉત્પન્ન થયા તે પશ્ચાદુત્પન્ન. પૂર્વોત્પન્ન નૈરયિકોએ આયુ આદિ કર્મ વધારે વેધા હોવાથી ઓછા કર્મવાળા છે, પશ્ચાદુત્પન્ન નૈરયિકોએ આયુ આદિ કર્મ ઓછા વેધા છે માટે મહાકર્મી છે. આ સૂત્ર સમાન સ્થિતિવાળાં નૈરયિકોની અપેક્ષાએ કહ્યું. અન્યથા

Page #39

૧/-/૨/૨૭,૨૮
રતનપભામાં કોઈ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા નાકે ઘણું આયુ ભોગવ્યા છતાં તેને પલ્યોપમાયુ બાકી હોય અને ૧૦,૦૦૦ વષયવાળો નૈરયિક પછી ઉત્પન્ન થાય તો પણ પશ્ચાત્તાક થયો. તો શું પલ્યોપમાયુવાળા પૂર્વોત્પન્ન કરતાં ૧૦,૦૦૦ વર્ષની સ્થિતિવાળા પશ્ચાદુNH નૈરયિકને મહાકર્મી કહેવો ? [ના, તેમ નથી.] .
એ રીતે વર્ણસૂત્રમાં પૂર્વોત્પન્નને અલાકર્મથી વિશુદ્ધ વર્ણ અને પશ્ચાદુત્પન્નને બહુકમૈત્વથી અવિશુદ્ધ વર્ણમાં જાણવું.
એ રીતે લેશ્યા' સૂરામાં પણ જાણવું. અહીં લેણ્યા શબ્દથી ભાવલેશ્યા લેવી. કેમકે દ્રવ્યલેશ્યા તો વર્ણસૂત્રમાં કહેવાઈ છે.
સમવેદના - સમાન પીડા. સંજ્ઞા - સમ્યગ્દર્શનવાળા તે સી. સંજ્ઞીપણું પામ્યા તે સંજ્ઞીભૂત અથવા અસંજ્ઞી પછીથી સંજ્ઞી થાય, તે સંજ્ઞીભૂત કહેવાય - મિથ્યાદર્શન છોડીને જમણી સમ્યગ્દર્શનયુકત ઉત્પન્ન થાય તે સંજ્ઞીભૂત છે. તેઓ પોતાના પૂર્વક કમને સ્મરીને કહે છે - અહો ! અમને મહા દુ:ખ આવ્યું છે અમે પૂર્વે અરહંત પ્રણીત સર્વ દુ:ખક્ષયકર ધર્મ ન આચર્યો. અમારું ચિત્ત વિષય સુખમાં લલચાયું, તેથી આ કષ્ટ સહેવું પડે છે. તેથી તેમને મોટું માનસિક દુઃખ થાય છે, માટે તેઓ મહાવેદનાવાળા છે.
અસંજ્ઞીભૂત છે તે મિથ્યાદેષ્ટિ છે. તેઓ સ્વકૃત્કર્મનું આ ફળ છે તેમ ન જાણતા હોવાથી ઓછી પીડાવાળા છે.
બીજા કહે છે - સંજ્ઞી એટલે પંચેન્દ્રિયવાળા સંજ્ઞીજીવો જે નાકપણું પામે, તેવા સંજ્ઞીભૂતો મહાવેદનાવાળા હોય, કેમકે તેઓ તીવ્ર અશુભ અધ્યવસાયથી અશુભતર કર્મબંધનથી મહાનકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પૂર્વે અસંજ્ઞી હોય અને પછી નારકપણું પામે. તેઓ પૂર્વે અતિ અશુભ અધ્યવસાયના અભાવે તીવ્ર વેદનારહિત નરકમાં ઉત્પાદથી અાવેદનાવાળા થાય છે - અથવા - સંજ્ઞી એટલે પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થયેલા. અસંજ્ઞી એટલે પિતા . * * * *
સમવય - કર્મબંધનના કારણભૂત ક્રિયા, જેની તુલ્ય છે તે. (૧) બારેમ - પૃથ્વી આદિનું ઉપમન, જેમાં છે તે આરંભિકી, (૨) ધર્મના ઉપકરણ સિવાયની વસ્તુ લેવી કે ધમપકરણમાં મમત્વ જે ક્રિયામાં છે તે પારિગ્રહીકી. (3) વકતા તથા ઉપલક્ષણથી ક્રોધ આદિ જેમાં છે તે માયા પ્રત્યયા. (૪) નિવૃત્તિ અભાવ, કર્મ બંધાદિ કરણ તે અપ્રત્યાખ્યાન. (૫) મિથ્યાદર્શનને કારણે થતી મિથ્યાત ક્રિયા. (શંકા મિથ્યાવાદિ ચાર કર્મબંધ હેતુરૂપે પ્રસિદ્ધ છે. અહીં કર્મબંધનના કારણરૂપે આરંભાદિ કહ્યા, તેમાં વિરોધ કેમ ન આવે ? (સમાધાન આરંભ, પરિગ્રહ શબ્દથી યોગનું ગ્રહણ કરવું. બાકીના પદોથી બાકીના બંધ હેતુ ગ્રહણ કરવા. તેમાં સભ્ય દૈષ્ટિને મિથ્યાત્વ ન હોવાથી ચાર ક્રિયા હોય છે. બાકીનાને પાંચ ક્રિયા હોય છે. અહીં મિશ્ર દષ્ટિને મિથ્યાત્વરૂપે જ ગણેલ છે.
મળે ન કર્યો આદિ અનનનું નિર્વચન ચતુર્ભગી વડે થાય છે - સમાન આયુવાળા અને સાથે ઉત્પન્ન, સમાનાયુ પણ સાથે ઉત્પન્ન નહીં, વિભિન્નાયુવાળા પણ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ સહોત્પન્ન અને વિષમાયુ તથા વિષમોત્પન્ન. અહીં સંગ્રહ ગાથા કહે છે.
આહાર, કર્મ, વર્ણ, લેશ્યા, વેદના, ક્રિયામાં સમાન તથા આયુ અને ઉત્પત્તિમાં ચાર ભાંગા છે.
૦ આહારદિ નવપદ યુક્ત અસુરકુમાર પ્રકરણ સૂચિત થયું. તે નારક પ્રકરણવત્ જાણવું. છતાં વિશેષથી કંઈક કહીએ છીએ - અસુરકુમારોનું અપ શરીરવ ભવધારણીય શરીસ્તી અપેક્ષાએ જઘન્યથી ગુલનો અસંખ્યય ભાગ અને મોટાપણું સાત હાથ ઉત્કૃષ્ટી છે. ઉત્તર વૈક્રિયમાં મોટાપણું લાખ યોજન છે. તેમાં આ મહાશરીરી ઘણાં પુદ્ગલોને આહારે છે. મનોભક્ષણરૂપ આહાર અપેક્ષાએ દેવોનો એ આહાર છે અને તે પ્રધાન પણ છે. શાસ્ત્રમાં પણ પ્રધાન પદાર્થ અપેક્ષાએ વસ્તુના નિર્દેશો હોય છે. માટે તેઓ અાશરીર વડે લેવાતા આહારના પદગલોથી ઘણાં પુગલોનો આહાર કરે છે. ઇત્યાદિ બધું પૂર્વવત્ છે. વારંવાર આહારે છે કે શ્વાસ લે છે. તે ચતુર્નાદિથી ઉપર આહાર કરે છે, તે અપેક્ષાએ જાણવું અને સાત સ્તોકાદિ પહેલાં ઉચ્છવાસ લે તે અભિણ ઉચ્છવાસ. કેમકે અસુરકુમારો ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૦૦ વર્ષ કરતા અધિક કાલે આહાર કરે છે અને એક પક્ષ કરતા અધિક કાળે ઉશ્વાસ લે છે, તેની અપેક્ષાએ અવાકાલીન આહારાદિને “વારંવાર કહેવાય.
અલાશરીરી અસુરકુમારો અાતર આહાર કરે અને અાતર પુદ્ગલોને ઉચ્છશ્વાસમાં લે, કેમકે તેઓ નાના શરીરવાળા છે. વળી તેમનું કદાચિત આહારઉચ્છવાસપણું કહ્યું તે મહા શરીરવાળાના આહારાદિ અંતરાલની અપેક્ષાએ જાણવું. * * * * * મહાશરીરી અસુકુમારોને આહાર, ઉશ્વાસનું અા અંતર છે અને અા શરીરીને મોટું અંતર છે. જેમ - સાત હાથ શરીરી સૌધર્મ દેવોને આહારનું પાંતર ૨૦૦૦ વર્ષ અને ઉચ્છવાસનું અંતર બે પખવાડીયા છે. અા શરીર અનુત્તર દેવો એક હાથ ઉંચા છે, તેમનું આહારનું અંતર 33,000 વર્ષ, ઉચ્છવાસાંતર 33-પક્ષ છે. એ મહાશરીરી અસુકુમારોને વારંવાર આહારદિ કહ્યા. તેથી તેમની અા સ્થિતિ જણાય છે, બીજાઓને તે વૈમાનિકવત્ છે.
અથવા પર્યાપ્તાવસ્થામાં મહાશરીરી અસુરકુમારો લોમાહાર અપેક્ષાએ વારંવાર આહાર કરે છે - x • અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તો અાશરીરી લોમાહારથી નહીં પણ ઓmહારથી આહાર કરે છે. માટે કદાચિત આહાર કરે છે, તેમ કહ્યું. સાપતિ વસ્થામાં ઉચ્છવાસ લેતા નથી. ઉચ્છવાસપર્યાપ્તા વસ્થામાં લે છે, માટે ‘કદાચિત્' કહ્યું.
કમદિ નારકોની અપેક્ષાએ ઉલટા કહેવા. તે જ કહે છે – જે પૂર્વોત્પન્ન નારક છે, તે ઓછા કર્મવાળા, શુદ્ધ વર્ણવાળા, શુભતર લેશ્યાવાળા છે, એમ કહ્યું. પૂર્વોત્પન્ન અસુરો મહાકર્મી આદિ છે. કેમકે પૂર્વોત્પન્ન અસુરો અતિકંદર્પ અને દર્પયુકત હોવાથી અનેક પ્રકારની યાતના વડે નારકોને પીડતા અતિ શુભકર્મ એકઠું કરે છે. માટે મહાકર્મી છે. અથવા ભાવિ ગતિમાં તિર્યંચાદિને યોગ્ય કર્મ બાંધેલ હોવાથી મહાકર્મી છે. તથા પૂર્વોત્પન્નના શુભકર્મ ક્ષીણ થવાથી શુભવર્ણ, શુભ લેશ્યા ઘટે છે માટે

Page #40

૧|-|૨૨૭,૨૮
૬૫
અશુદ્ધ વર્ણાદિ છે. પશ્ચાદુત્પન્ન અસુરો અબદ્ધાયુ હોવાથી અલ્પકર્મી છે. તેમનું શુભ કર્મ ક્ષીણ ન હોવાથી શુભ વર્ણ અને શુભ લેશ્યાવાળા છે.
જો કે અસુરોનું વેદના સૂત્ર નાસ્કોની માફક છે, તો પણ વિશેષ એ છે કે - સંજ્ઞીભૂત છે તેઓને ચાસ્ત્રિ વિરાધનાજન્ય ચિત્ત સંતાપથી મહાવેદના છે. અથવા સંજ્ઞીભૂત એટલે પૂર્વે સંજ્ઞીરૂપ હતા તે કે પર્યાપ્તા, તેઓ શુભ વેદના અપેક્ષાએ મહાવેદનાવાળા છે, અસંજ્ઞીભૂત અસુરો અલ્પવેદના વાળા છે. એ રીતે નાગકુમારાદિ પણ કહેવા.
પૃથ્વીકાયિકોના આહાર, કર્મ, વર્ણ, લેશ્યા ચારે નાસ્ક સૂત્રવત્ કહેવા. માત્ર આહાર સૂત્રમાં પૃથ્વીકાયિકો અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ માત્ર શરીરત્વથી અભશરીરી, મહાશરીરી છે. આગમવચન છે – પૃથ્વીકાયિકો અવગાહનાર્થથી ચાર સ્થાનવાળા છે મહાશરીરી તેઓ લોમાહારથી ઘણાં પુદ્ગલોને આહારે છે, વારંવાર ઉચ્છ્વાસ લે છે. અલ્પશરીરી અલ્પ આહાર અને થોડો ઉચ્છ્વાસ લે છે. તે બંનેનું કદાચપણું પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અવસ્થાને આશ્રીને જાણવું. કર્માદિ સૂત્રોમાં પૂર્વોત્પન્ન અને પશ્ચાત્પન્ન પૃથ્વીકાયિકોમાં કર્મ, વર્ણ, લેસ્સા વિભાગ નાવત્ છે. વેદના અને ક્રિયામાં વિશેષતા છે, તે કહે છે
-
સંત - મિથ્યાર્દષ્ટિ કે અમનસ્ક. અસંજ્ઞીભૂત કે અસંજ્ઞીને જે વેદના થાય છે - અનિર્ધારણતાથી વેદનાને અનુભવે છે, અર્થાત્ વેદનાને અનુભવવા છતાં નથી જાણતાં કે આ પૂર્વોપાત્ત અશુભ કર્મની પરિણતિ છે. કેમકે મિથ્યાર્દષ્ટિ કે વિમનસ્ક હોય છે. પ્રાયઃ માયાવીઓ તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કહ્યું છે – ઉન્માદેશક, માર્ગનાશક, ગૂઢહદય, માયાવી, શઠ સ્વભાવી, શલ્યવાન્ જીવ તિર્યંચાયુ બાંધે છે. તેથી તેઓ માયાવી કહેવાય. અથવા માયાવી અનંતાનુબંધી કષાયવાળા છે. મિથ્યાર્દષ્ટિ તેઓને પાંચે ક્રિયાઓ હોય છે. પણ ત્રણ કે ચાર ક્રિયા ન હોય.
ખાવ પરિન્દ્રિય અહીં મહાશરી-લઘુશરીરત્વ સ્વસ્વ અવગાહનાથી જાણવું. બેઈન્દ્રિયાદિનો આહાર કવલરૂપ જાણવો.
પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ યોનિકને નૈરયિકવત્ જાણવા, તે સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ – “મહાશરીરી વારંવાર આહાર અને ઉચ્છ્વાસ લે છે.' એવું જે કહ્યું તે સંખ્યાતવર્ષાયુવાળા માટે જાણવું, અસંખ્યાત વર્ષઆયુવાળા માટે નહીં કેમકે તેમનો પ્રક્ષેપાહાર બે
દિવસ પછી કહ્યો છે. લોમાહાર અપેક્ષાએ તો બધાંને પણ વારંવાર આહાર ઘટે જ છે. અલ્પ શરીરીને કદાચિ૫ણું અપર્યાપ્તપણામાં લોમાહાર અને ઉચ્છ્વાસ ન થવાથી અને પર્યાપ્તપણામાં તે બંને થવાથી કહ્યું છે.
કર્મસૂત્રમાં પૂર્વોત્પન્નનું અલ્પ કર્મત્વ, પશ્વાદુત્પન્નનું મહાકર્મત્વ કહ્યું, તે તેના આયુના તદ્ભવવેધ કમપિક્ષાએ કહ્યું છે.
વર્ણ અને લેશ્યા સૂત્રમાં પૂર્વોત્પન્નનું શુભ વર્ણાદિ કહ્યું તે તારુણ્ય અપેક્ષાએ અને પશ્ચાત્પન્નનું અશુભ વર્ણાદિ બાલ્યત્વથી છે.
સંયતાસંચત - દેશવિરત, સ્થૂળ પ્રાણાતિપાતાદિથી નિવૃત્ત હોવાથી સંચત અને
9/5
૬૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
બીજાથી નિવૃત્ત ન હોવાથી અસંયત છે.
મનુષ્યોને નૈરયિક માફક કહેવા એ ગમ્ય છે. તેમાં ભેદ આ છે. - ૪ - મનુષ્યો બે ભેદે - મહાશરીરી, અલ્પશરીરી. તેમાં મહાશરીરી છે તે ઘણાં પુદ્ગલો આહારે છે, તેમજ પરિણમાવે છે, શ્વાસોચ્છ્વાસ કરે છે. આ સ્થાને નાકસૂત્રમાં વારંવાર આહાર કરે છે કહ્યું અહીં કદાચિત્ કરે છે તેમ કહેવું. મહાશરીરી યુગલિકો કદાચિત્ જ
કવલથી આહારે છે.
અલ્પશરીરી અલ્પ પણ વારંવાર ખાય છે. બાળકોમાં તેવું જોવાય છે. અલ્પશરીરી સંમૂમિ મનુષ્યોને નિરંતરાહાર સંભવે છે. પૂર્વોત્પન્નોનું શુભવર્ણાદિ તારુણ્ય કે સંમૂર્ણિમ અપેક્ષાએ જાણવું.
સરળસંવત - જેઓના કષાય ક્ષીણ કે ઉપશાંત થયા નથી તે. વીતરાગસંવત - જેઓના કષાય ક્ષીણ કે ક્ષીણ થયા છે. તે અયિ - ક્રિયારહિત, અપ્રમત્ત સંચતોને એક જ માયાપ્રત્યયા ક્રિયા હોય કેમકે તેઓ અક્ષીણ કપાય છે. પ્રમત્ત સંયતોને આરંભિકી અને કષાય ક્ષીણ ન થયા હોવાથી ‘માયાપ્રત્યયા’ ક્રિયા છે.
વાણમંતર, જ્યોતિકોનું શરીરનું નાના-મોટાપણું તેમની અવગાહનાનુસાર જાણવું. અસુકુમારોની વેદના સંજ્ઞીને મહા અને અસંજ્ઞીને અલ્પ છે. વ્યંતરોને પણ તેમજ જાણવા. કેમકે અણુથી વ્યંતરમાં અસંજ્ઞીઓ ઉત્પન્ન થાય છે. કેમકે અહીં જ આગળ કહેશે કે – અસંજ્ઞીઓ જઘન્યથી ભવનપતિમાં, ઉત્કૃષ્ટથી વ્યંતરમાં ઉપજે. તેઓ અલ્પવેદનાવાળા છે તેમ જાણવું. સંશી - સમ્યગ્દષ્ટિ, અસં↑ - મિથ્યાદૃષ્ટિ, જ્યોતિકો, વૈમાનિકો અસંજ્ઞીમાં ઉત્પન્ન ન થાય. તે માટે વેદનાપદમાં કહે છે કે – માી મિથ્યાર્દષ્ટિ અલ્પ વેદનાવાળા છે.
હવે લેશ્યાદિ ભેદ વિશેષથી ૨૪ દંડકને આહારાદિ પદોથી નિરૂપતા પહેલા સાત દંડક કહે છે. મનેમા સૂત્રથી આહાર, શરીર, ઉચ્છ્વાસ, કર્મ, વર્ણ, લેશ્યા, વેદના, ક્રિયા, ઉપપાત નામે પૂર્વોક્ત નવ પદથી નાકાદિ ૨૪ ૫દનો દંડક લેશ્મા પદથી સૂચવ્યો. - ૪ - ૪ - એ રીતે સાત દંડક સંબંધી સૂત્રના સંક્ષેપ માટે જે દંડક કહેવાનો છે, તેને દર્શાવતા કહે છે કે –
ઔધિક - નિર્વિશેષણ નાકાદિનો, અધિકૃત્ સલેશ્યકોનો અને સપ્તમ દંડકથી શુક્લ લેફ્સાવાળાનો, એ ત્રણેનો સરખો પાઠ છે. માત્ર લેશ્યાવાળા અને શુક્લ લેશ્યાવાળા એવો જ વિશેષણ ભેદ છે. · x - તેથી અહીં પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ, મનુષ્યો, વૈમાનિક કહેવા, પણ નારકો ન કહેવા કેમકે તેમને શુક્લ લેશ્યાનો અભાવ છે. કૃષ્ણ અને નીલ લેશ્માવાળાનો એક જ - ઔધિક પાઠ છે. વિશેષ એ - કૃષ્ણ અને નીલ લેશ્યા દંડકમાં વેદના સૂત્રમાં સંજ્ઞી, અસંજ્ઞી નૈરયિકો ઔધિક દંડકમાં કહ્યા છે તે ન કહેવું. કેમકે અસંજ્ઞીની ઉત્પત્તિ પહેલી પૃથ્વીમાં જ થાય છે. - ૪ - પહેલીમાં કૃષ્ણ, નીલ લેશ્યાનો અભાવ છે. તો તેને બદલે શું કહેવું ? માયિ મિથ્યાર્દષ્ટિ મહાવેદનાવાળા છે. કેમકે તેઓ સર્વથી વિશેષ અશુભ સ્થિતિને ઉત્પન્ન કરે છે. બીજાને તો ઓછી વેદના હોય છે. - - મનુષ્યપદમાં ક્રિયા સૂત્રમાં ઔધિક દંડકમાં મનુષ્યો ત્રણ પ્રકારે

Page #41

૬૮
૧|-|/૨૩,૨૮ કહ્યા - તેમાં સંયત બે ભેદે - સરાગ અને વીતરાગ. સરગસંયત બે ભેદે - પ્રમg, અપ્રમત.
- તો પણ અહીં કૃષ્ણ, નીલ લેગ્યા દંડકમાં તે ન કહેવું કેમકે કૃષ્ણ, નીલલેશ્યા ઉદયે સંયમનો અસંભવ છે. કેમકે કૃણાદિ દ્રવ્યની સમીપતાથી ઉત્પન્ન ભાવલેણ્યામાં સંયમ હોતો નથી. વળી કહે છે - કાપોતલેશ્યા દંડક નીલાદિ વેશ્યા દંડકવતુ જાણવો. વિશેષ એ કે – નારકપદના વેદના સૂત્રમાં નાકો ઔધિક દંડ માક કહેવા. તે આ રીતે - નાસ્કો બે ભેદે - સંજ્ઞીભૂત, અસંજ્ઞીભૂત. અસંડી પ્રથમ પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થતા હોવાથી તેમને કાપોતલેશ્યાનો સંભવ છે.
ૌધિક દંડ માકક તેજો, પાલેશ્યાવાળાને બે દંડક કહેવા. જીવોને લેણ્યા આ પ્રમાણે છે – નારક, વિક્લેન્દ્રિય, વાયુને પ્રથમની પ્રણ લેયા જ છે. ભવનપતિ, પૃથ્વી, પાણી, વનસ્પતિ, વ્યંતરોને પહેલી વાર લેગ્યા છે. પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ અને મનુષ્યોને છ લેશ્યા છે. જ્યોતિકોને તેજોલેસ્યા અને વૈમાનિકોને ત્રણ પ્રશસ્ત લેશ્યા છે.
કહ્યું છે - ભવનપતિ, વ્યંતરોને કૃણાદિ ચાર વૈશ્યા છે, જ્યોતિક, પહેલાબીજા કો તેજોલેશ્યા જાણવી. ત્રીજાથી પાંચમાં કલો પાલેશ્યા અને પછીનાને શુકલ લેશ્યા જાણવી. - તથા -
પૃથ્વી, પાણી, બાદર તથા પ્રત્યેક વનસ્પતિમાં ચાર વેશ્યા અને ગર્ભજ તિર્યંચા તથા મનુષ્યને છે, બીજાને ત્રણ વૈશ્યા હોય. માત્ર ઔધિક દંડકમાં કિયાસુગમાં સરાગ, વીતરાગ મનુષ્યો કહ્યા તે અહીં ન કહેવા. કેમકે તેજો અને પડામાં વીતરાગત ન સંભવે. પ્રમત અને અપ્રમત મનુષ્યો તો કહેવાના છે, તે માટે સંગ્રહગાથા કહી છે તેનો અર્થ કહેવાયો છે છતાં સુખ બોધાયેં કહે છે –
| [૨૮] દુ:ખ અને આયુ ઉદીર્ણ વેદાય છે, તે એકવચન બહુવચનથી ચાર દંડક તથા નૈરયિકો શું સમાહારા છે આદિ પ્રશ્નો.
અહીં નાસ્કો સલેશ્ય કહ્યા, હવે લશ્યાનું નિરૂપણ કરે છે – • સૂત્ર-૨૯ :
ભગવન / વેશ્યાઓ કેટલી કહી છે ? ગૌતમ વેચ્યા છ કહી છે, તે પpવણા સૂગ ઉદ્દેશો-ર, વેશ્યાપદનો “ઋદ્ધિ’ સુધી કહેવો.
• વિવેચન-૨૯ :
આત્મા સાથે કર્મ પુદ્ગલોને ચોંટાડે તે વેશ્યા. તે યોગના પરિણામરૂપ છે. યોગનિરોધથી લેયાનો અભાવ છે. યોગ એ શરીર નામકર્મની પરિણતિ વિશેષ છે. પન્નવણાના લેશ્યાપદના ચાર ઉદ્દેશામાં અહીં બીજો ઉદ્દેશો લેવો. -x - લેસ્યાનું સ્વરૂપ બહદ્ધિની વક્તવ્યતા સુધી જાણવું. સંક્ષેપથી આ પ્રમાણે - લેશ્યા કેટલી કહી છે ? લેહ્યા છ કહી છે - કુણવૈશ્યાદિ. એમ સર્વત્ર પ્રશ્નોત્તર કહેવા. નૈરયિકોને કુણાદિ | ત્રણ, તિર્યંચોને-૬, એકેન્દ્રિયોને-૪, તેઉવાયુ, બે, ત્રણ, ચાર ઈન્દ્રિયોવાળાને-3, પંચેન્દ્રિયતિર્યંચો-૬ વેશ્યા ઇત્યાદિ કહેવું. - ચાવતુ - ભગવાન ! આ કૃષ્ણ યાવત્
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ શુક્લ લેયાવાળામાં કોણ કોનાથી ઓછી કે વધુ ઋદ્ધિવાળા છે ? - x -
• સૂત્ર-3૦ -
ભગવન અતીતકાળમાં આદિઠ જીવને સંસાર સંસ્થાનનો કાળ કેટલા ભેદ કહ્યો ? ગૌતમાં ચાર પ્રકારે કહ્યો. નૈરયિક, તિર્યચ, મનુષ્ય, દેવસંસાર સંસ્થાનકાળ. -- ભગવન નૈરયિક સંસાર સંસ્થાનકાળ કેટલા પ્રકારે કહ્યો? ગૌતમ! ત્રણ પ્રકારે - શુન્ય, અશુન્ય, મિશ્ર-કાળ. - - તિર્યચોનિક સંસારનો પન-ગૌતમ ! બે પ્રકારે છે - આશૂન્યકાળ, મિશ્નકાળ. મનુષ્ય અને દેવો નૈરયિકવ4 જાણવા..
નૈરયિક સંસારસંસ્થાનકાળમાં શૂન્ય, અશુન્ય, મિશ્રમાં કોણ કોનાથી ઓછો, વધુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડો અશૂન્યકાળ, તેનાથી મિક્ષકાળ અનંતગુણ, તેનાથી શૂન્યકાળ અનંતગુણ છે. તા તિચિયોનિક સંસાર સંસ્થાનકાળમાં આશૂન્યકાળ થોડો, મિશ્રકાળ તેનાથી અનંતગુણ છે. મનુષ્યો અને દેવોના સંસાર-સંસ્થાનકાળની જૂનાધિકતા નૈરયિકવતુ જાણવી.
ભગવન / નૈરવિકથી દેવ પર્યન્ત સંસાર સંસ્થાનકાળમાં યાવતું કોણ વિશેષ છે ? ગૌતમ ! સૌથી ઓછો મનુષ્ય સંસાર સંસ્થાનકાળ છે, નૈરયિક તેનાથી અસંખ્યાતગુણ, તેનાથી દેવનો અસંખ્યાત ગુણ, તિચિયોનિકોનો તેનાથી અનંતગુણ છે.
• વિવેચન-30 -
પશુઓ પશુપણું પામે છે” એવા વચનથી જે એવું માને છે કે અનાદિ સંસારમાં જીવની સ્થિતિ એક પ્રકારે છે, તેના બોધ માટે આ સૂત્ર છે. વિશેષ છે - નાચ્છાદિથી વિશેષણય જીવ લેવો. અનાદિ અતીતકાળમાં, ઉપાધિ ભેદથી કેટલા પ્રકારે સંસારસંસ્થાન કાળ છે ? એકથી બીજા ભવમાં સંચરણ સંસાર. સંસ્થાના એટલે રહેવું. વાત - અવસર. આ જીવ ભૂતકાળમાં કઈ-કઈ ગતિમાં હતો ? ઉપાધિ ભેદથી ચાર પ્રકારે છે. તેમાં નાકભવ સંબંધી સંસાર-અવસ્થાનકાળ ત્રણ બેદે - ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થ પ્રમાણે જાણવું. - ૪ -
તેમાં અશૂન્યકાળનું સ્વરૂપ કહે છે – કેમકે અશૂન્યકાળ સ્વરૂપ જ્ઞાન પછી બીજા બે કાળ સુખે સમજાય છે. વર્તમાનકાળમાં સાતે પૃથ્વીમાં જે નારકો વર્તે છે, તેમાંથી જ્યાં સુધી કોઈ ઉદ્વર્તે નહીં અને બીજો કોઈ ઉત્પન્ન ન થાય, પણ જેટલા છે તેટલા જ રહે, તે કાળ નારકોને આશ્રીને શૂન્યકાળ કહેવાય. * * *
મિશ્રકાળનું સ્વરૂપ - તે જ નારકોમાંથી એક, બે, ત્રણ એમ કરીને બધાં ઉદ્ધત થાય અને જયાં સુધી તેમાં છેવટે એક નાક બાકી છે ત્યાં સુધી મિશ્રકાળ, એ કે બાકી ન રહે અને વર્તમાન સમયના બધાં નારકો ઉતૃત થાય તે શૂન્યકાળ. • X - X -
આ મિશ્રનાક સંસાર અવસ્થાનકાળનું વિચારણા સૂગ વાતમાનિક નાક ભવને આશ્રીને પ્રવર્તેલ નથી, પરંતુ વર્તમાન નારક જીવોની બીજી ગતિના ગમન વડે

Page #42

૧/-/૨/૩૦
૬૯
ત્યાં જ ઉત્પત્તિ આશ્રીને પ્રવર્ત્ય છે, જો તે જ નાકભવને આશ્રીને આ સૂત્ર પ્રવર્તે તો સૂત્રોક્ત શૂન્યકાળ અપેક્ષાએ મિશ્રકાળની અનંતગુણતા થઈ ન શકે, - x + કેમકે વાર્તામાનિક નારકો સ્વ આયુકાળના છેલ્લા ભાગે ઉર્તે છે, તેઓનું આયુ તો અસંખ્યાત જ છે માટે ઉત્કર્ષથી બાર મુહૂર્તના અશૂન્યકાળની અપેક્ષાએ મિશ્રકાળનું અનંતગુણત્વ બને તે પ્રસંગ છે. કેમકે વર્તમાન નૈરયિકો તેમના સ્થિતિકાળને અંતે બધાં ખપી જવાના છે, નાસ્કોનો ઉત્પાદ, ઉદ્ઘર્તના, વિરહકાળ ઉત્કૃષ્ટથી બાર મુહૂર્ત છે. માટે અશૂન્યકાળ સૌથી થોડો છે. મિશ્ર નામક વિવક્ષિત નાક જીવોનો નિર્લેપનાકાળ અશૂન્યકાળની અપેક્ષાએ અનંતગુણ છે. કેમકે એ નારકોમાં અને બીજાઓમાં ગમનાગમન કાળ છે અને તે ત્રસ અને વનસ્પતિ આદિના સ્થિતિકાળથી મિશ્રિત થતો અનંતગુણ છે. કેમકે ત્રસ અને વનસ્પત્યાદિના ગમનાગમનો અનંત છે અને નાકોનો નિર્લેપનકાળ વનસ્પતિકાયની સ્થિતિનો અનંત ભાગ છે. - X - શૂન્યકાળ અનંત ગુણ છે કેમકે વિવક્ષિત નાસ્કોનું ઘણું કરીને વનસ્પતિમાં અનંતકાળ સુધી અવસ્થાન છે અને એ જ જીવોનો નાકભવાંતકાળ ઉત્કૃષ્ટથી સિદ્ધાંતમાં કહ્યો છે.
તિર્યંચોનો અશૂન્યકાળ સૌથી થોડો છે અને અંતર્મુહૂર્ત જેટલો છે. જો કે આ કાળ સાધારણ દરેક તિર્યંચો માટે કહ્યો છે તો પણ વિકલેન્દ્રિય અને સંમૂર્તિમોમાં જ જાણવો. એકેન્દ્રિયોને તો ઉદ્ઘર્દના અને ઉપપાતના વિરહનો અભાવ છે, માટે અશૂન્યકાળ નથી. કહ્યું છે કે – એક નિગોદમાં હંમેશા એક અસંખ્યાત ભાગ ઉદ્ધર્તના અને ઉપપાતમાં વર્તે છે. એ પ્રમાણે બાકીનામાં પણ જાણવું. વળી “પ્રતિ સમયે અસંખ્ય' વચનથી પૃથ્વી આદિમાં વિરહનો અભાવ કહ્યો છે. “મિશ્રકાલે અનંતગુણ'' એ નારવત્ છે. શૂન્યકાળ તિર્યંચોને છે જ નહીં - x - મનુષ્ય અને દેવોને નૈરયિકોની માફક જાણવું. કેમકે અશૂન્યકાળ પણ બાર મુહૂર્ત છે. શું જીવનું અવસ્થાન સંસાર જ છે કે તેનો મોક્ષ પણ છે ? • સૂત્ર-૩૧ :
ભગવન્ ! જીવ અંતક્રિયા કરે ? ગૌતમ ! કોઈ કરે છે, કોઈ નથી કરતા, તે માટે પ્રજ્ઞાપનાનું ‘તક્રિયા' પદ જાણવું.
• વિવેચન-૩૧ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - છેવટે થનારી જે ક્રિયા તે અંતક્રિયા. અથવા કર્મના અંતની જે ક્રિયા, તે અંતક્રિયા, અર્થાત્ સકલકર્મના ક્ષયરૂપ મોક્ષ પ્રાપ્તિ. પ્રજ્ઞાપનામાં આ વીસમું પદ છે. તે આ રીતે - ભગવન્ ! જીવ અંતક્રિયા કરે ? ગૌતમ ! કોઈ એક જીવ કરે અને કોઈ જીવ ન કરે. એ રીતે વૈરયિક યાવત્ વૈમાનિક જાણવું. ભવ્ય જીવો કરે અને અભવ્ય ન કરે. - ૪ - ચાવત્ મનુષ્ય અંતને કરે. કર્મનો અંશ બાકી હોય અંતક્રિયા અભાવે કોઈ દેવ ચાય –
• સૂત્ર-૩૨ :
હે ભગવન્ ! અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ, અવિાધિત સંયત, વિરાધિત સંમત, અવિરાધિત સંયતાસંયત, વિરાધિત સંયતાસંયત, અસંજ્ઞી, તાપસ, કાંદર્ષિક,
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ચરકપરિવ્રાજક, કિિિષક, તિયો, આજીવિકો, આભિયોગિકો, શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ વેશધારકો, આ ચૌદ જો દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય તો કોનો ક્યાં ઉપપાદ કહ્યો છે ? ગૌતમ ! અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ જઘન્યથી ભવનપતિમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી ઉપરમ ચૈવેયકમાં ઉપજે.. અવિરાહિત સંયમી જઘન્યથી સૌધર્મકો, ઉત્કૃષ્ટથી સવિિસદ્ધ વિમાને ઉપજે. વિરાધિત સંયમી જઘન્યથી ભવનપતિમાં, ઉત્કૃષ્ટથી સૌધર્મકો ઉપજે.. અવિરાધિત દેશવિરત જઘન્યથી સૌધમકો, ઉત્કૃષ્ટથી અચ્યુત કલ્પે ઉપજે. વિરાધિત સંયમી જઘન્યથી ભવનપતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી જ્યોતિષ્કમાં ઉપજે. અસંતી જઘન્યથી ભવનપતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી વાણવ્યંતરમાં ઉપજે. બાકીના સર્વે જઘન્યથી ભવનપતિમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી આ પ્રમાણે – તાપસો જ્યોતિકોમાં, કાંદર્ષિકો સૌધર્મમાં, ચરક પરિવ્રાજકો બ્રહ્મલોક કલ્પમાં, કિલ્બિષિકો લાંતક કહ્યું, તિર્યંચો સહસ્રાર કર્યો, આજીવિકો અચ્યુત કર્યો, આભિયોગિકો અચ્યુત કલ્પ, દર્શનભ્રષ્ટ વૈષધારીઓ ઉપરના ત્રૈવેયકમાં ઉત્પન્ન થાય.
• વિવેચન-૩૨ -
90
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે, વિશેષ આ - ‘અથ' શબ્દ પરિપ્રશ્નાર્થે છે અહીં પ્રજ્ઞાપના ટીકા લખીએ છીએ - અસંવત - ચારિત્ર પરિણામરહિત. ભવ્ય - દેવપણાને યોગ્ય, તે
—
દ્રવ્યદેવ. અસંયત એવા તે ભવ્યદ્રવ્યદેવ. આ અસંયત સભ્યશ્રૃષ્ટિ, કહ્યું છે . સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ અણુવ્રત, મહાવ્રત, બાલતપ અને અકામનિર્જરાથી દેવાયુ બાંધે. આ કથન અયુક્ત છે, કેમકે તેઓનો ઉત્કૃષ્ટ ઉપપાત ઉપરી ત્રૈવેયક સુધી છે. દેશવિસ્ત શ્રાવકોને અચ્યુતથી આગળ ઉ૫પાદ નથી. અસંયતભવ્ય દ્રવ્ય દેવો નિહ્નવ પણ નથી. તેથી તેઓ શ્રમણગુણધારી, સમસ્ત સામાચારી અને અનુષ્ઠાનયુક્ત તથા દ્રવ્યલિંગધારી ભવ્ય કે અભવ્ય મિથ્યાર્દષ્ટિ જ જાણવા. તેઓ સંપૂર્ણ ક્રિયા પ્રભાવથી જ ઉપલા ત્રૈવેયકે ઉત્પન્ન થાય પણ ચાસ્ત્રિ પરિણામહીન છે.
શંકા-ભવ્ય કે અભવ્ય તેઓ શ્રમણગુણધારી કેમ કહેવાય? તેઓને મિથ્યાદર્શન મોહના પ્રાબલ્ય છતાં સાધુઓને સારી રીતે પૂજા, સત્કાર, સન્માન પામતા જોઈને તે પૂજાદિ પોતાને મળે તે માટે તેઓની શ્રદ્ધા પ્રવ્રજ્યા અને ક્રિયા સમૂહના અનુષ્ઠાન પરત્વે રહે છે. તેથી તેઓ પૂર્વોક્ત ક્રિયા કરે છે. પ્રવ્રજ્યાકાળથી તેમના ચારિત્ર પરિણામ અભગ્ન છે. સંજ્વલન કષાય સામર્થ્યથી કે પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકના બળથી થોડો માયાદિ દોષ તેઓને સંભવે છે, તો પણ ચાસ્ત્રિોપઘાત આચરતા નથી.
ઉક્તથી વિપરીત તે વિરાધિત સંયમી... સ્વીકાર કર્યાથી જેમના દેશવિરતિ પરિણામ અખંડિત છે એવા શ્રાવકો... તેનાથી વિપરીત તે વિરાધિત દેશવિરત.. મનરહિત અકામ નિર્જરાવાળા તે અસંજ્ઞી... પડેલ પાંદડાદિનો ઉપભોગ કરનાર અજ્ઞાની તે તાપસ.
જેઓ પરિહાસવાળા છે તે કાંદર્ષિક અથવા કંદર્પ વડે ચરે તે કાંદર્ષિક. કંદર્પ અને કૌકુચ્યાદિ કરનાર વ્યવહાર ચાસ્ત્રિીને કાંદર્ષિક. કહે છે – ‘કહ કહ'થી હસવું. વર્ષ - અનિભૃત ઉલ્લાપ. કંદર્પની કથા કહેવી, કંદર્પ ઉપદેશ તથા પ્રશંસા. ભવાં,

Page #43

૧/-/૨/૩૨
નેત્ર, મુખાદિ વડે ચેષ્ટા કરી પોતે ન હસે - પણ બીજા હસે - ૪ - અનેક પ્રકારના જીવોના શબ્દો કરે - ૪ - જે સંચત પણ એ અપ્રશસ્ત ભાવના વિશે વિચારી, ચાસ્ત્રિ વિનાનો તથા પ્રકારના દેવોમાં ભજનાએ જાય, માટે કાંદર્ષિકો કહેવાય.
ચરક પરિવ્રાજકો એટલે ધાડની ભિક્ષાથી જીવતા ત્રિદંડીઓ અથવા ચસ્ક તે કુચ્છોટકાદિ અને પરિવ્રાજક તે કપિલમુનિના શિષ્યો.
જે પાપવાળા છે તે કિલ્બિષિકો, તેઓ વ્યવહાર ચાસ્ત્રિી હોવા છતાં જ્ઞાનાદિનો અવર્ણવાદ કહેનાર હોય. કહ્યું છે જ્ઞાન, કેવલી, ધર્માચાર્ય અને સર્વ સાધુનો અવર્ણવાદ બોલનારા કિલ્બિષિકો છે.
-
૧
દેશવિરતિને ધારણકર્તા તિર્યંચો – ગાય, ઘોડો, આદિ. આજીવિક એટલે એક પ્રકારના પાખંડી. કોઈ કહે છે - નગ્નતા ધારી ગોશાલકના શિષ્યો અથવા અવિવેકી લોકથી પ્રાપ્ત થતી લબ્ધિ, પૂજા, ખ્યાતિ આદિ વડે તપ અને ચાસ્ત્રિાદિને ધારણ કરે અથવા આજીવિકાવાળા હોવાથી આજીવિક છે.
વિધા, મંત્રાદિ વડે બીજાને વશ કરવા તે અભિયોગ. તેના બે ભેદ - દ્રવ્યાભિયોગ, ભાવાભિયોગ, વિધા-મંત્રાદિ દ્રવ્યાભિયોગ છે, આ દ્રવ્યાભિયોગવાળા કે દ્રવ્યાભિયોગ વડે ચરે તે આભિયોગિક. અર્થાત્ મંત્રાદિ પ્રયોગ કર્તા અને વ્યવહાર ચાસ્ત્રિી તે આભિયોગિકો છે. કહ્યું છે – કૌતુક, ભૂતિકર્મ, પ્રશ્નાપ્રશ્ન, નિમિત્તથી જીવનારો તથા ઋદ્ધિ, રસ, શાતાથી ગુરુક જીવ અભિયોગની ભાવના કરે છે.
ઋતુ - સૌભાગ્યાદિ માટે ન્હવણ, સ્મૃતિર્મ - તાવવાળા આદિને ભૂતિ દેવી. પ્રશ્નઃપ્રશ્ન - સ્વપ્નવિધાદિ. નિાળું - જોહરણાદિ લિંગવાળા કે જેઓનું સમ્યક્ત્વ ભ્રષ્ટ થયું છે તેઓ અર્થાત્ નિહવો, દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થતાં એ બધાંઓનો. આ સૂત્રથી સૂચવે છે કે કોઈ દેવ સિવાય અન્ય ગતિમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે.
સંયમ વિરાધનાર જઘન્યથી ભવનપતિમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી સૌધર્મકલ્પે ઉપજે છે. [શંકા] સુકુમાલિકાના ભવમાં વિરાધિત સંયમી દ્રૌપદી ઈશાન કો ઉત્પન્ન થઈ તે કઈ રીતે ? [સમાધાન] તેણીની સંયમ વિરાધના ઉત્તરગુણ વિષયક હતી, તે બકુશ કારિણી હતી, પણ મૂલગુણ વિરાધક નહીં. વિશિષ્ટતર સંયમ વિરાધનામાં સૌધર્મ ઉત્પાદ થાય, જો વિરાધના માત્રથી સૌધર્મ ઉત્પત્તિ હોય તો ઉત્તરગુણાદિની પ્રતિસેવાવાળાની અચ્યુતાદિમાં ઉત્પત્તિ કેમ થાય ? કથંચિત્ વિરાધનાથી.
અસંજ્ઞી જઘન્યથી ભવનપતિમાં, ઉત્કૃષ્ટથી વાણવ્યંતરમાં ઉપજે. ચમર અને બલિનું સાગરોપમ કે સાધિક આયુ છે. માટે તેઓ મહદ્ધિક છે અને વ્યંતરોનું ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમાયુ છે માટે અલ્પદ્ધિક છે, તો પણ આ સૂત્રથી જણાય છે કે કોઈ ભવનપતિ એવા છે કે જે વ્યંતરોથી અલ્પર્ધિક છે. અસંજ્ઞીના દેવોત્પાત્ આયુથી થાય માટે આયુ – • સૂત્ર-૩૩ :
-
ભગવન્ ! અસંજ્ઞીનું આયુ કેટલા ભેટે છે? ગૌતમ ! સંજ્ઞીનું આયુ ચાર ભેદે છે
-
નૈરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ-અસંજ્ઞીઆયુ.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
ભગવન્ ! અસંજ્ઞી જીવ નૈયિકનું આયુ કરે કે તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવનું આયુ કરે? હા, ગૌતમ ! નૈરયિકાદિ ચારેનું આયુ પણ કરે. નૈરયિક આયુ કરતો અસંજ્ઞી જીવ જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષનું, ઉત્કૃષ્ટ પલ્યોપમના અસંખ્યેય ભાગ આયુ કરે. તિર્યંચોનું આયુ કરતો જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તનું અને ઉત્કૃષ્ટ પલ્યોપમના અસંખ્યાત ભાગ આયુ કરે. મનુષ્યાયુ પણ એ જ પ્રમાણે છે. દેવાયુ નૈરયિકવત્ જાણવું.
ભગવન્ ! નૈરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ-સંજ્ઞી આયુમાં કયુ કોનાથી અલ્પ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! દેવ અસંજ્ઞી આયુ સૌથી થોડું છે, તેનાથી મનુષ્ય અસંજ્ઞી આયુ અસંખ્યેય ગુણ છે, તેનાથી તિર્યંચનું અસંખ્યાતગુણ, તેનાથી નૈરયિક સંધ્યેયગુણ છે. હે ભગવન્ ! એમ જ છે, એમ જ છે. યાવત્ વિહરે છે. • વિવેચન-33 :
૩૨
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે, વિશેષ આ અસંજ્ઞી એવો તે જે પરભવનું આયુ બાંધે તે અસંજ્ઞી આયુ. વૈરયિકને યોગ્ય તે વૈરયિકામંડ્વાયુ. આ અસંજ્ઞી આયુ સંબંધ માત્રથી પણ થાય. જેમકે ભિક્ષાનું પાત્ર. “તેણે કરેલું'' એ રૂપ સંબંધ વિશેષ નિરૂપવા કહે છે. પન્નેત્તુ - બાંધે છે. પ્રભાના પહેલા પ્રતરને આશ્રીને ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, રત્નપ્રભાના ચોથા પ્રતરે મધ્યમસ્થિતિને આશ્રીને પલ્યોપમનું અસંખ્યાત ભાગ. કેમકે પહેલા પ્રતરે જઘન્ટે ૧૦,૦૦૦ વર્ષ. ઉત્કૃષ્ટે ૯૦,૦૦૦ વર્ષ. બીજામાં જઘન્યથી ૧૦લાખ, ઉત્કૃષ્ટથી ૯૦-લાખ. ત્રીજામાં જઘન્યથી ૯૦ લાખ, ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કોટિ - x • યાવત્ આ રીતે ચોથા પ્રતરે પલ્યોપમનો અસંખ્યાત ભાગ મધ્યમ સ્થિતિ થાય.. તિર્યંચ સૂત્રમાં જે કહ્યું તે યુગલિક તિર્યંચને આશ્રીને છે. મનુષ્યાયુ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમનો અસંખ્યાત ભાગ છે, તેમાં પલ્યોપમનો અસંખ્યભાગ યુગલીકને આશ્રીને છે. અસંજ્ઞી દેવનું આયુ અસંજ્ઞી નૈરયિવત્ જાણવું. વિશેષ એ કે- ભવનપતિ અને વ્યંતરને આશ્રીને જાણવું.. સૂત્રમાં અસંજ્ઞી આયુની જે અલ્પબહુતા કહી, તે તેની સ્વતા અને દીર્ઘતાની અપેક્ષાએ છે.
શતક-૧-ઉદ્દેશક ૨નો સટીક અનુવાદ પૂર્ણ
શતક-૧, ઉદ્દેશક-૩ “કાંક્ષા પ્રદોષ' છ
— * — * - * - * — x =
૦ બીજા ઉદ્દેશામાં અંતિમ સૂત્રમાં આયુનું નિરુપણ કર્યુ, તે મોહરૂપ દોષની હયાતી હોય ત્યારે જ જીવને તે આયુ સંભવે. તે કાંક્ષાપ્રદોષ -
• સૂત્ર-૩૪ :
ભગવન્ ! શું જીવો સંબંધી કાંક્ષા મોહનીય કકૃત્ છે ? હા, છે. ભગવન્ ! શું તે દેશથી દેશવૃત્ છે ? દેશથી સર્વકૃત્ છે ? સર્વથી દેશમૃત છે ? કે સર્વથી

Page #44

૧/-/3/૩૪ સવ છે 1 ગૌતમાં તે દેશથી દેશકૃત, દેશથી સર્વકૃત કે સવથી દેશકૃત નથી, પણ સવથી સર્વકૃત્ છે.
ભગવન! બૈરયિકો સંબંધી કાંક્ષા મોહનીય કમકૃત છે ? હા, છે. ચાવતું સર્વથી સર્વકૃત છે. એ રીતે વૈમાનિક સુધી કહેતું.
• વિવેચન-૩૪ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - જીવો સંબંધી જે કાંક્ષા મોહનીય - મોહ પમાડે તે મોહનીય કર્મ, તે ચાત્રિ મોહનીય પણ હોય, તેથી #ાંક્ષા - બીજા બીજા દર્શનનું ગ્રહણ, એ વિશેષણ મૂક્યું. ઉપલક્ષણથી શંકાદિનું ગ્રહણ કરવું. કાંક્ષારૂપ મોહનીય તે કાંક્ષા મોહનીય અર્થાત્ મિથ્યાત્વ મોહનીય. વકૃત - “ક્રિયા નિપાધ" પ્રશ્ન છે. ઉત્તર છે . ‘હા’.
અહીં વસ્તુના કરણમાં ચતુર્ભગી છે. જેમકે – (૧) દેશથી-હસ્ત આદિથી, વસ્તુના દેશનું આચ્છાદન કરવું. (૨) હરતાદિ દેશથી સર્વ વસ્તુને ઢાંકવી. (૩) સવભિથી વધુના દેશને ઢાંકે, (૪) સર્વાત્મથી સર્વ વસ્તુને ઢાંકે. આ પદ્ધતિથી ચાર પ્રશ્નો આ રીતે છે –
ભગવન ! શું જીવ પોતાના કોઈ ભાગથી કાંક્ષા મોહનીય કર્મનો ભાગ કરે ? શું જીવ પોતાના કોઈ ભાગથી સર્વ કાંક્ષા મોહનીય કરે ? શું જીવ પોતે આખો કાંક્ષા મોહનીયના કોઈ એક ભાગને કરે ? શું જીવ પોતે આખો જ આખું કાંક્ષા મોહનીય કર્મ કરે ? [ઉત્તર] જીવ આખો પોતે જ સર્વ કાંક્ષા મોહનીય કર્મને કરે છે. જ્યાં
જીવના બધા પ્રદેશો અવગાઢ છે, તે સ્થળે રહેલા, એક સમયે બાંધવા યોગ્ય કર્મ પુદ્ગલો હોય, તે બધાને બાંધવા જીવના બધાં પ્રદેશો ક્રિયા કરે છે. અર્થાતુ જીવે પોતે એક કાળે બાંધી જીવના બધાં પ્રદેશો ક્રિયા કરે છે. અતિ જીવે પોતે એક કાળે બાંધી શકાય તેવું સર્વ કાંક્ષા મોહનીય બાંધ્યું છે. તેથી ત્રણ ભંગનો પ્રતિષેધ કર્યો છે. * *
જીવોને સામાન્યથી કહ્યા તેથી વિશેષરૂપે સમજી ન શકાય. તેથી વિશેષ બોધ માટે નાકાદિ દેડકથી પ્રશ્ન કરતા કહે છે. સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. • • ક્રિયા નિપાઘ કમ કહ્યું, તે ક્રિયાને દશવિ છે –
• સૂગ-૩૫,૩૬ -
[૩૫] ભગવત્ ! જીવોએ કાંક્ષા મોહનીય કર્મ કર્યું? હા, કર્યું. ભગવાન ! તે શું દેશથી દેશે કર્યઇત્યાદિ પૂર્વોક્ત અભિલાપણી વૈમાનિક પર્યન્ત કહેતું. .. એ પ્રમાણે કરે છે... આ દંડક સૈમાનિક સુધી કહેછે. -એ પ્રમાણે કરશે” દંડક વૈમાનિક સુધી કહેવો.
એ જ પ્રમાણે “ચય”. ચય કર્યો - કરે છે - કરશે. ““ઉપચય” ઉપચય કર્યો - કરે છે - જશે. ઉદીયું - ઉદીરે છે . ઉદીરશે. વધુ વેદે છે - વેદેશે. નિર્જકું - નિજી છે - નિર્જરશે. આ બધા અભિલાષ કહેવા.
[૩૬] કૃત, ચિત, ઉપચિત, ઉદીરિત, વેદિત, નિર્જરિત - તેમાં આદિ
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ત્રણના પ્રત્યેકના ચાર-ચાર ભેદ, પાછલા ત્રણના ત્રણ-ત્રણ ભેદ છે.
• વિવેચન-૩૫,૩૬ -
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - ભૂતકાળે કર્યું ? હા. કર્યા છે. જો નથી કર્યા કહો તો અનાદિ સંસારનો અભાવ થાય. એ રીતે હાલ કરે છે, ભવિષ્યકાળમાં કરશે. કરેલ કર્મનો ચયાદિ થાય, તે કહે છે –
‘ચય' આદિ સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - પ્રદેશ અને અનુભાગનું વધવું તે ચય. તેનું પુનઃ પુનઃ વધવું તે ઉપચય. બીજા કહે છે. મધ્ય કર્મ પુદ્ગલોનું ગ્રહણ તે ચય. અબાધાકાળ સિવાયના કાળે ગ્રહેલ કર્મોને વેચવા માટેનું વિધેયન તે ઉપચય. નિપેક આ રીતે –
પ્રથમ સ્થિતિમાં બહતર કર્મદલિને નિષેચે છે. પછી બીજી સ્થિતિમાં વિશેષહીન, એ પ્રમાણે યાવત્ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં વિશેષ હીન નિષેયે છે. • x - ‘ઉદીરણ’ - અનુદિતને કરણ વિશેષથી ઉદયમાં લાવવું. વેન - અનુભવવું. નિર્નર - જીવ પ્રદેશોથી કર્મ પ્રદેશોનું ખરી જવું... અહીં સૂત્ર સંબંધી સંગ્રહ ગાથા છે -
ગાથાર્થ સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - કૃત, ચિત, ઉપચિત એ ત્રણેમાં ચાર જાતનો કાળ કહેવો. તેમાં સામાન્ય ક્રિયા કાળ અને ત્રણે ક્રિયાનો કાળ જુદો જુદો કહ્યો છે. ઉદિરિત, વેદિત, નિર્જીર્ણ એ ત્રણેમાં સામાન્ય ક્રિયા કાળ હિત ત્રણ ભેટવાળો કાળ કહ્યો છે.
[શંકા આધના ત્રણ સૂત્રોમાં ક્રિયાસૂચક કૃત, ચિત અને ઉપયિત ત્રણ પદો કહ્યા. પાછળના સૂગોમાં સામાન્ય ક્રિયા દર્શક ઉદીતિ, વેદિત, નિર્ગુણ એ ત્રણ પદો કેમ ન કહ્યા? [સમાધાન કૃત, ચિત, ઉપચિત ત્રણે કર્મ, લાંબો કાળ રહે છે, માટે સામાન્ય ક્રિયા કાળનો પણ સમાવેશ કર્યો છે. ઉદિરણાદિનું અવસ્થાન લાંબો કાળ નથી માટે ત્યાં સામાન્ય કાળ ન દર્શાવતા ત્રણ કાળની ક્રિયા કહી.
જીવો કાંક્ષા મોહનીય કર્મ વેદે છે તેમ કહ્યું, તેના કારણો - • સૂમ-૩૭ :
ભગવન! જીવો કાંક્ષા મોહનીય કમને વેદે છે ? હા, વેદે છે. ભગવન! જીવો કાંક્ષા મોહનીય કર્મને કેવી રીતે વેદે છે? ગૌતમ ! તે તે કારણો છે શંકા-કાંક્ષ-વિચિકિત્સાવાળા અને ભેદ સમાપm, કલુષ સમાપન્ન થઈને એ રીતે જીવો કાંક્ષા મોહનીય કમી વેદે છે.
• વિવેચન-39 :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ – જીવો કાંક્ષા મોહનીય વેદે છે, તે પૂર્વે નિર્ણાત થયું છે, તો પુનઃ પ્રશ્ન કેમ ? વેદનાના કારણો પ્રતિપાદિત કરવા માટે. કહ્યું છે - પૂર્વે કહેવાયા છતાં ફરી જો કહેવાય, તો તેનું કારણ હોય તેમ સમજવું, પ્રતિષેધ, અનુજ્ઞા, હેતુ વિશેષ જણાવવા છે.
બીજા દર્શનનું શ્રવણ, કુતિર્ચિકનો સંસર્ગ આદિ વિદ્વત્ પ્રસિદ્ધ કારણો વડે – શંકાદિ હેતુ વડે. તે હેતુ શું? મિત્ત - જિનોક્ત પદાર્થ પ્રતિ સર્વથી કે દેશથી

Page #45

૧/-/3/39
સંશય પામેલ.. ક્ષિત - અન્યાન્ય દર્શનના ગ્રહણથી તેની ઈચ્છાવાળા થયેલ. વિનિર્જિવ - ફળના વિષયમાં શંકિત.. મેસમાપત્ર - શું આ જિનશાસન છે કે આ જિનશાસન છે, એ રીતે જિનશાસનના સ્વરૂપમાં પ્રતિભેદને પામેલ. અથવા અનિશયરૂપ મતિભંગને પામેલા. અથવા શંકિત આદિ વિશેષણવાળા છે માટે જે જેઓની બુદ્ધિ દ્વિધાભાવને પામી છે તે. તુષમાપન્ન - “એ એમ નથી” એવી વિપરીત બુદ્ધિ પામેલા.
એ પ્રકારે જ જીવો કાંક્ષા મોહનીયને વેદે છે એમ જાણવું. કેમકે આ રીતે જિનવરે કહ્યું છે અને તે સત્ય છે. તેની સત્યતા -
• સૂત્ર-3૮
ભગવન! તે જ નિઃશંક, સત્ય છે જે જિનવરે કહ્યું છે ? હા, ગૌતમ! તે જ નિઃશંક, સત્ય છે, જે જિનવરે કહ્યું છે.
• વિવેચન-૩૮ -
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ – જિન સિવાયનાએ કહેલું રાગાદિથી ઉપહત હોવાથી સત્ય નથી, તેમાં અસત્યપણું સંભવે છે. સત્ય વ્યવહારથી પણ હોય, તેથી કહ્યું નિઃશંક - સંદેહ રહિત.
હવે જિન પ્રવેદિત સત્યને માનનારો કેવો હોય તે કહે છે – • સૂત્ર-૩૯ -
ભગવાન ! ઉપર મુજબ મનમાં ધારતો, પ્રકરતો, રહેતો, સંવરતો આજ્ઞાનો આરાધક થાય? હા, ગૌતમ ! - X • થાય.
• વિવેચન-૩૯ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - નિશ્ચિતપણે. “તે જ નિઃશંક સત્ય છે, જે જિનવરે કહ્યું છે” એમ માનીને મનને સ્થિર કરતો, ઉક્તરૂપે મન ન હોય તો પણ તેમ કરતો, ઉકતરૂપે મનની ચેષ્ટા કરતો, “બીજા મતો સત્ય નથી” ઇત્યાદિ ચિંતામાં મનથી પ્રવૃત, અથવા તપ, ધ્યાનાદિમાં મનની ચેષ્ટા કરતો, એ રીતે મનને રોકતો-બીજા મતોથી મનને પાછું વાળતો અથવા હિંસાદિથી મનને અટકાવ તો જીવ, જિન ઉપદિષ્ટ જ્ઞાનાદિ આસેવારૂપ આજ્ઞાનો આરાધક થાય છે.
“તે સત્ય છે, જે જિનવરે કહ્યું છે તેનું શું કારણ ? જેવી વસ્તુસ્થિતિ છે, તેવી જ જિનવરે કહી છે, માટે સત્ય છે તે દર્શાવે છે.
• સૂત્ર-૪૦ -
ભગવદ્ ! અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે? હા, ગૌતમ! ચાવતું પરિણમે છે.
ભાવના અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં અને નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, તે શું પ્રયોગથી કે વિસસાથી ? ગૌતમ બંનેથી.
ભગવાન ! જેમ તમારા મતે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, તેમજ નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે ? અને જેમ તમારું નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પરિણમે છે, તેમજ તમારું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે ? હા ગૌતમ જેમ મારા મતે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે તેમ મારું નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે. જેમ મારે નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે તેમજ મારું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે.
ભગવાન ! હું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં ગમનીય છેગૌતમ ! જેમ પરિણમે છે ના બે આલાપક છે, તેમ ગમનીયના પણ બે આલાપક કહેવા. યાવતું મારા મતે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વે ગમનીય છે.
• વિવેચન-૪૦ :
અંગુલિ આદિનું અંગુલિ આદિ ભાવથી હોવું તે અસ્તિત્વ. કહ્યું છે - સર્વ વસ્તુ સ્વરૂપે છે અને પર રૂપે નથી અન્યથા સર્વે ભાવોના એકત્વનો પ્રસંગ આવે. તે અહીં જવ આદિ પયયિરૂપે જાણવું. કેમકે અંગુલિ આદિ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ બાજુવાદિ પર્યાય થકી અભિન્ન છે. અંગુલિ આદિનું અંગુલિ આદિ ભાવથી સવ એટલે વકતવાદિ પયરયપણે પરિણમે છે. અર્થાત્ દ્રવ્યની બીજા પ્રકારે સત્તા પ્રકારમંતર સત્તામાં વર્તે છે. જેમ માટી રૂ૫ દ્રવ્યની સત્તા પિંડ પ્રકારમાંથી ઘડા રૂપે વર્તે છે. • • नास्तित्व०
અંગુલિની અપેક્ષાએ અંગુઠાણું તે નાસ્તિત્વ, પછી તે અંગુલિ આદિનું નાસ્તિત્વ અંગુઠાદિ અસ્તિત્વરૂપે અને અંગુલિઆદિનું નાસ્તિત્વ ગુષ્ઠાદિના પર્યાયાંતરથી અસ્તિત્વરૂપે પરિણમે છે. જેમકે માટીનું નાસ્તિત્વ તંતુ આદિ રૂપે છે અને તે માટીના નાસ્તિત્વરૂપ પટમાં હોય છે • x • અથવા -
સત્ વસ્તુ સત્ રૂપે પરિણમે છે, તે સતું જ હોય છે. પણ સત્ વસ્તુ સર્વયા નાશ પામતી નથી. કેમકે વિનાશ એટલે માત્ર પયયાારપણું. જેમ દીવાનો નાશ થતા અંધકારદિ રૂપથી તે પરિણમે છે. અત્યંત અભાવરૂપ નાસ્તિત્વ ‘ગઘેડાની શીંગ' આદિની જેમ છે. તેમાં નાસ્તિત્વ એટલે અત્યંત અભાવ થાય. • x • x • અથવા ધર્મી સાથે અભેદ છે માટે મસ્તિત્વ - સત, જે સત છે તે સત્ રૂપ ધર્મમાં હોય છે. જેમ પટ પટવમાં જ છે. નાસ્તિત્વ એટલે અસતુ. જેમ અપટ અપટવમાં છે.
હવે પરિણામ હેતુ દર્શાવવાને માટે કહે છે - પર્યાય પયિાંતરતાને પામે છે, બીજા પદાર્થનો પર્યાય ઈતર પર્યાયને પામે છે. પ્રયોજન - જીવના વ્યાપારથી, વિશ્રા - ઘડપણના પર્યાયરૂપે રૂઢ છે પણ અહીં તેનો અર્થ સ્વભાવ કરવો. તે અસ્તિત્વ અાદિ પરિણામ પ્રયોગ વડે પણ થાય છે. જેમ - કુંભાની ક્રિયાથી માટીનો પિંડ ઘડારૂપે પરિણમે છે. આંગળી સીપીમાંથી વાંકી થાય છે અને * ધોળું વાદળ અન્યરૂપે પરિણમે છે.
નાસ્તિત્વ પરિણામમાં પણ પ્રયોગ અને વિસસાના ઉદાહરણો કહેવા. પણ તે બીજી વસ્તુની અપેક્ષાએ સમજવા. - x - ‘સતુ’ સરૂપ જ હોય છે, વ્યાખ્યાંતરમાં પણ આ જ ઉદાહરણો સમજવા. કેમકે પૂર્વ અને ઉત્તર અવસ્થા સલૂપ છે. વળી જે અભાવરૂપ હોય તે અભાવરૂપ જ રહે છે” એમ જે કહ્યું, તે પક્ષમાં પ્રયોગ અને

Page #46

9/-/3/80
વિસસાથી અભાવ અભાવ જ રહે. પણ પ્રયોગાદિનું સાફલ્ય ન કહેવું. ઉક્ત બંને હેતુ બંને સ્થાને સમાન અને ભગવંતને સ્વીકાર્ય છે, તે દર્શાવતા કહે છે –
યથા - પ્રયોગ, વિસસાથી તમારા મતમાં અથવા સામાન્ય થકી અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ પરિણામ પ્રયોગ-વિસસાજન્ય કહ્યા. પણ સામાન્યનો વિધિ બધે સ્થાને સરખો હોય તેવો નિયમ નથી. ઉલટો પણ હોય. અતિશયવાન્ ભગવંતને આશ્રીને તે પરિણામ અન્યથાત્વ હોય તેવી આશંકાથી સૂત્રમાં પ્રશ્ન કર્યો છે. - x -
હવે ઉક્ત સ્વરૂપના અર્થની સત્યત્વથી પ્રજ્ઞાપનીયતા દર્શાવવા કહે છે – સત્ વસ્તુ સત્તપણે જ કહેવી જોઈએ. તેના બે આલાપક જાણવા. પરિણામ ભેદ અભિધાનથી પ્રયોગથી અને વિયસાથી. તે એક આલાવો અને બીજો અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં ગમનીય. - ૪ - આ રીતે વસ્તુ પ્રજ્ઞાપના વિષયમાં સમભાવતા કહીને હવે શિષ્યના વિષયમાં તે દર્શાવતા કહે છે.
99
- સૂત્ર-૪૧ -
ભગવન્ ! જેમ તમારું અહીં ગમનીય છે, તેમ તમારું ઈહ ગમનીય છે ? જેમ તમારું ઈહ ગમનીય છે, તેમ તમારું અહીં ગમનીય છે ? ગૌતમ ! હા જેમ મારું અહીં ગમનીય છે તેમ - ૪ -.
- વિવેચન-૪૧ :
પોતાની અને બીજાની અપેક્ષા રાખ્યા વિના સમત્વથી કર્યુ એવી પ્રવૃત્તિ વડે કે ઉપકાર બુદ્ધિથી, ભગવન્ ! મારી પાસે રહેલા સ્વ શિષ્યમાં ગમનીય છે, તે જ સમતા લક્ષણ પ્રકારથી કે ઉપકાર બુદ્ધિથી ૪ - આ સંસારી કે પાખંડી આદિ લોકોમાં ગમનીય છે ? - અથવા - થ સ્વાત્મામાં સુખપ્રિયત્પાદિ ધર્મો ગમનીય છે, તેમ પરાત્મમાં છે ? અથવા પ્રત્યક્ષ અધિકરણાર્થપણે ત્ય - શબ્દરૂપ ગમનીય છે તેમ
શબ્દરૂપ ગમનીય છે ?
સપ્રસંગ કાંક્ષામોહનીય કર્મ વેદન કહ્યું, હવે તેનું બંધન
• સૂત્ર-૪૨ -
ભગવન્ ! જીવો કાંક્ષા મોહનીય કર્મ બાંધે? હા, બાંધે. ભગવન્ ! જીવો કાંક્ષા મોહનીય કર્મ કઈ રીતે બાંધે ? ગૌતમ ! પ્રમાદરૂપ હેતુ અને યોગરૂપ નિમિત્તથી બાંધે. ભગવન્ ! તે પ્રમાદ શાથી થાય છે ? ગૌતમ ! યોગથી. ભગવન્ ! યોગ શાથી થાય છે ? ગૌતમ ! વીર્યથી. ભગવન્! વીર્ય, શાથી પેદા થાય ? ગૌતમ ! શરીરથી. ભગવન્ ! શરીર શાથી પેદા થાય? ગૌતમ ! જીવથી. એ રીતે ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વીર્ય, પુરુષકાર પરાક્રમ છે. • વિવેચન-૪૨ :
પ્રમાદરૂપ લક્ષણ હેતુથી, પ્રમા૬ - મધ આદિ. અથવા પ્રમાદ ગ્રહણથી મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય લક્ષણ બંધના ત્રણ હેતુ કહ્યા. એ પ્રમાણે ઈષ્ટ છે અને પ્રમાદમાં તેનો અંતર્ભાવ છે. કહ્યું છે કે – મુનીન્દ્રોએ આઠ ભેદે પ્રમાદ કહ્યો છે – અજ્ઞાન, સંશય, મિથ્યાજ્ઞાન, રાગ, દ્વેષ, મતિભ્રંશ, ધર્મમાં અનાદર, યોગમાં દુપ્પણિધાન આઠે
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
યો.
- મન વગેરેનો વ્યાપાર, તે જ્યાં હેતુ છે, તે તે રીતે બાંધે છે. આ રીતે યોગને કર્મબંધનો ચોથો હેતુ કહ્યો.
હવે પ્રમાદાદિનો હેતુલ ભાવ દર્શાવતા કહે છે – આ પ્રમાદ ક્યાંથી થાય છે ? “ક્યાંથી ઉદ્ભવે છે ?' એમ પાઠાંતર છે.
વોશ - મન વગેરેનો વ્યાપાર. પ્રમાદનો ઉત્પાદક યોગ છે ? કેમકે મધાદિનું સેવન અને મિથ્યાત્વાદિ ત્રણ રૂપ પ્રમાદ, મન વગેરેના વ્યાપારથી જ સંભવે... વીર્ય - વીર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષય અને ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન જીવ પરિણામ વિશેષ... વીર્યના બે ભેદ - સકરણ અને અકરણ. તેમાં અલેશ્ય કેવલીને સમસ્ત જ્ઞેય તથા દૃશ્ય પદાર્થમાં કેવલજ્ઞાન-દર્શન ઉપયોગવાળાનો ચેષ્ટા રહિત અસ્ખલિત પરિણામ તે અકરણવીર્ય. અહીં તે અધિકાર નથી.
st
છોડવા.
પરંતુ સલેક્ષ્ય જીવનો મન-વચન-કાયરૂપ સાધનવાળો આત્મપ્રદેશના પમ્પિંદરૂપ જે વ્યાપાર તે સકરણવીર્ય, તેનું ઉત્પાદક શરીર છે. કેમકે શરીર વિના વીર્ય ન થાય. જો કે શરીરનું કારણ એકલો જીવ નથી, કર્મ પણ છે તો પણ કર્મનું કારણ જીવ છે માટે જીવના પ્રાધાન્યથી શરીરનું કારણ જીવ કહ્યો છે.
હવે પ્રસંગવશાત્ ગોશાલકના મતને નિષેધતા કહે છે – એ રીતે ઉક્ત ન્યાયથી કાંક્ષા મોહનીય કર્મ બંધક જીવ સિદ્ધ થાય છે તો પુરુષાર્થ સાધક ઉત્થાનાદિ હોવું જોઈએ. પણ ગોશાલકના મત માફક ન હોવું જોઈએ એમ નહીં, તે નિયતિથી જ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ માને છે. કહ્યું છે – નિયતિથી જે પ્રાપ્ત થવાનું તે અવશ્ય થાય છે. - ૪ - જીવો ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરે તો પણ ન થવાનું થતું નથી અને થવાનો નાસ નથી. આ રીતે અપ્રમાણિક નિયતિ સ્વીકારાય તો પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ પુરુષાર્થનો અપલાપ થાય છે.
કન્યાન - - ઉઠવું - x - hú - ઉંચું ફેંકવું, નીચું ફેંકવું આદિ અન - શારીરિક પ્રાણ, વીર્ય - જીવનો ઉત્સાહ, પુરુષવાર - પુરુષત્વ અભિમાન, ઈષ્ટ ફળને સાધનાર પુરુષકાર તે પરાક્રમ અથવા પુરુષની ક્રિયા, તે પ્રાયઃ સ્ત્રી ક્રિયાથી પ્રકર્ષવાળી થાય છે, માટે વિશેષતાપૂર્વક તે પુરુષકારનું અહીં ગ્રહણ કરવું. પરામ - શત્રુનું નિરાકરણ... કાંક્ષા મોહનીય કર્મનું વેદન અને બંધ હેતુસહિત કહ્યો, હવે તે જ કર્મની ઉદીરણા અને બીજું દર્શાવવા કહે છે
-
• સૂત્ર-૪૩ :
ભગવન્ ! શું જીવ પોતાની મેળે જ ઉદીરે છે ? આપમેળે જ ગહે છે ? આપમેળે જ સંવરે છે? હા, ગૌતમ ! તેમજ છે.
ભગવન્ ! જે તે આપમેળે જ ઉદીરે છે - ગહે છે. સંવરે છે, તો શું ઉદીર્ણ ઉદીરે છે ? અનુદીણને ઉદીરે છે ? અનુદીણ અને ઉદીરણા યોગ્યને ઉદીરે છે ? કે ઉદયાનંતર પશ્ચાત્ કર્મને ઉદીરે છે? ગૌતમ ! તે ઉદી, અનુદીઈ કે ઉદયાનંતર પશ્ચાત્ કર્મને નથી ઉદીરતો પણ અનુદીણ અને ઉદીરણા યોગ્ય

Page #47

9/-/3/83
કર્મને ઉદીરે છે.
ભગવન્ ! જો તે અનુદીf-ઉદીરણાયોગ્ય કર્મને ઉદીરે છે, તો તે શું ઉત્થાનથી, કર્મથી, બલથી, વીથિી, પુરુષકારપરાક્રમથી ઉદીરે છે ? કે અનુત્થાનથી, અકર્મથી, બલથી, અતીથી અને અપુરુષકાર પરાક્રમથી ઉદીરે છે ? ગૌતમ ! તે ઉત્થાનથી, કર્મ-બલ-પુરુષકાર પરાક્રમથી અનુદીણ-ઉદીરણા યોગ્ય કર્મને ઉદીરે છે. અનુત્થાન, કર્મ, અબલ, વીિિદથી નહીં. જો એમ છે, તો ઉત્થાન છે, કર્મ છે, બળ છે, વીર્ય છે, પુરુષકાર પરાક્રમ છે.
E
ભગવન્ ! તે આપમેળે જ ઉપશમાવે, આપમેળે જ ગહે, આપમેળે જ સંવરે ? હા, ગૌતમ ! અહીં પણ તેમજ કહેવું. પણ વિશેષ આ - અનુદીણને ઉપશમાવે, બાકી ત્રણેનો નિષેધ કરવો.
ભગવન્ ! જો તે અનુદીણને ઉપમાવે તે શું ઉત્થાનથી સાવત્ પુરુષકાર પરાક્રમથી ? કે અનુસ્થાન આદિથી ઉપશમાટે? ગૌતમ! પૂર્વવત્ જાણવું.... ભગવન્ ! પોતાની જ મેળે વેદે અને ગહેં ? ગૌતમ ! પૂર્વોક્ત પરિપાટી જાણવી, વિશેષ આ - ઉદીર્ણને વેદે છે, અનુદીણને નહીં. એ પ્રમાણે યાવત્ પુરુષકાર પરાક્રમથી વેદે છે.
ભગવન્ ! તે આપમેળે જ નિજરે અને ગહેં ? અહીં પણ પૂર્વોક્ત પરિપાટી જાણવી. વિશેષ એ કે – ઉદયાનંતર પશ્ચાતકૃત્ કર્મને નિર્જરે છે અને એ પ્રમાણે યાવત્ પુરુષકાર પરાક્રમથી નિર
• વિવેચન-૪૩ :
સ્વયં જ જીવ, આ સૂત્રથી કર્મના બંધાદિમાં મુખ્યતાએ જીવનો જ અધિકાર છે, બીજાનો નહીં. ‘બીજા પદાર્થ નિમિત્તે જીવને જરાપણ કર્મબંધ કહ્યો નથી.’’ ઉદીરે છે એટલે ભાવિકાળે વેદવાના કર્મને તેનો નાશ કરવા કરણ વિશેષથી ખેંચી ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ કરાવવો... ફ - કર્મના સ્વરૂપને જાણવાથી કે તેના કારણની ગર્ભ દ્વારા બોધ પામીને કર્મને આત્મા વડે જ ગહેં છે અર્થાત્ ભૂતકાળમાં કરેલ કર્મને નિંદે છે... સંવરણૅ - સ્વરૂપથી કે તેના હેતુને અટકાવવાથી વર્તમાનકાળના કર્મને અટકાવે છે - કરતો નથી. જો કે ગર્ભ આદિમાં ગુરુ આદિ પણ સહકારિરૂપે હોય છે. તો પણ તેની પ્રધાનતા નથી. કેમકે તેમાં જીવનું વીર્યત્વ મુખ્ય છે. સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ કે – સૂત્રકારે કથીર્ન સાથે વીરે જોડ્યું તેમ શહેરૂ, સંવરેફ પદ કેમ ન જોડ્યા ? ઉદીરણાદિમાં કર્મવિશેષણ ચતુષ્ટ્યમાં ઉદીરણાને આશ્રીને વિશેષણોનો સદ્ભાવ છે, પણ બીજા પદો
હવે ઉદીરણાને આશ્રીને કહે છે
સાથે નથી માટે.
જો એમ છે તો ઉદ્દેશ સૂત્રમાં તેિ, સંવૃોતિ એ બે પદ કેમ લીધાં ? ગહણ
અને સંવરણ બંને ઉદીરણાના સાધન છે એમ જણાવવા માટે. આ પ્રમાણે આગળ
પણ સમજવું.
- x - ઉદીર્ણને ઉદીરતો નથી, કેમકે (૧) ઉદીર્ણનું ફરીથી ઉદીરણ કરવાથી
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ઉદીરણાનો પાર આવશે નહીં. (૨) જે કર્મની ઉદીરણા ઘણી મોડી થવાની છે અથવા નથી થવાની તે અનુદીર્ણ કર્મ સંબંધી ઉદીરણા વર્તમાન કે ભાવિકાલે યતી નથી માટે.
(૩) જે સ્વરૂપથી અનુદીર્ણ છે, તો પણ તુરંતમાં જ ઉદીરણા યોગ્ય છે તે ઉદીરણાભાવિ કહેવાય, તેને ઉદીરે છે કેમકે તે વિશિષ્ટ યોગ્યતા પ્રાપ્ત છે. જેની ઉદીરણા થવાની
હોય તે ઉદીરણાભવિક કહેવાય. જે કર્મ ઉદીરણા યોગ્ય હોય તે ઉદીરણાભવ્ય કહેવાય. (૪) જે કર્મ ઉદયમાં આવી ગયેલ હોય તેને પણ ઉદીરતો નથી કેમકે તે અતીતરૂપ છે.
જો કે અહીં ઉદીરણાદિમાં કાળ, સ્વભાવાદિ કારણત્વ છે તો ૫ણ પ્રધાનપણે તો જીવનું વીર્ય જ કારણ છે, તે દર્શાવે છે - સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - ઉત્થાનાદિ વડે ઉદીરે છે એમ કહ્યું. તેનો સાર એ કે – ઉદીરણ ઉત્થાનાદિથી સાધ્ય છે, બાકી બધું તેમજ છે.
..
કાંક્ષા મોહનીયની ઉદીરણા કહી, હવે તેનું ઉપશમન કહે છે – ઉપશમન તો મોહનીયનું જ હોય. - ૪ - ૪ - ૩પમ - ઉદીર્ણનો ક્ષય અને અનુદીર્ણનું વિપાક અને પ્રદેશથી ન અનુભવવું. ઉદીર્ણનું અવશ્ય વેદન હોવાથી તેના ઉપશમનનો અભાવ છે. ઉદીર્ણ કર્મ વેદાય છે. તેથી વેદન સૂત્ર કહે છે – ઉદીર્ણ વેદાય છે. તેથી અનુદીર્ણના વેદનનો અભાવ છે. જો અનુદીર્ણ પણ વેદાય તો ઉદીર્ણ-અનુદીર્ણમાં શો ભેદ રહે? વેદાતુ કર્મ નિર્જરે છે, માટે નિર્જરા સૂત્ર કહે છે –
ઉદયમાં આવેલ કર્મ જીવ પ્રદેશથી ખરી પડે છે, બીજું નહીં. કેમકે બીજા કર્મનો રસ વેદાયો નથી. ઉદીરણ-ઉપશમન-વેદન-નિર્જરણ સૂત્રોક્ત અર્થ સંગ્રહ ગાયા – “ત્રીજામાં ઉદીરે છે, બીજામાં ઉપશમાવે છે, પહેલા અને ચોથામાં સર્વ જીવો વેદે છે અને નિર્જરે છે.” હવે કાંક્ષા મોહનીયના વેદનાદિ સૂત્રો ૨૪-દંડકોમાં યોજે છે -
- સૂત્ર-૪૪ :
ભગવન્ ! નૈરયિકો કાંક્ષા મોહનીય કર્મ વેદે છે ? જેમ સામાન્ય જીવો કહ્યા, તેમ નૈરયિક યાવત્ સ્તનિતકુમારો કહેવા.
ભગવન્ ! પૃથ્વીકાયિકો કાંક્ષા મોહનીય કર્મ વેદે છે ? હા, વેદે છે. ભગવન્ ! પૃથ્વીકાયિકો કાંક્ષા મોહનીયકર્મ કઈ રીતે વેદે છે ? ગૌતમ ! તે જીવોને એવો તર્ક-સંજ્ઞા-પ્રજ્ઞા-મન-વચન હોતા નથી કે અમે કાંા મોહનીય કર્મ વેદીએ છીએ, પણ તે વેદે તો છે.
ભગવન્ ! તે જ નિઃશંક, સત્ય છે, જે જિનોએ કહ્યું છે ? હા. બાકી પૂર્વવત્ યાવત્ પુરુષકાર પરાક્રમ વડે નિર છે. એ પ્રમાણે યાવત્ ચઉરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો યાવત્ વૈમાનિકોને સામાન્ય જીવોની માફક કહેવા. • વિવેચન-૪૪ :
અહીં – “વૈરયિકો કઈ રીતે કાંક્ષા મોહનીય કર્મ વેદે છે ? ગૌતમ ! તે - તે કારણોથી “ઇત્યાદિ નિર્જરાંત સુધીના સૂત્રો નિત કુમાર પ્રકરણના અંતના

Page #48

૧/-/૩/૪૪
પ્રકરણોમાં જોવાનું સૂચવે છે. તેમાં જ્યાં જ્યાં પૂર્વે ‘જીવ' પદ કહ્યું, ત્યાં ત્યાં ‘નાકાદિ' પદ કહેવા. પંચેન્દ્રિયોમાં જ કાંક્ષા મોહનીયના શંકિતવ આદિ પ્રકારો ઘટે છે, એકેન્દ્રિયોમાં નહીં. તેથી તેઓના વેદન પ્રકારને વિશેષથી દશવિ છે -
પૃવીકાયિકાદિનું સુણ સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - આમ થશે એવા સ્વરૂપવાળો તર્ક. સંશT - અર્થાવગ્રહ રૂપ જ્ઞાન. પ્રા - બધાં વિશેષ વિષયક જ્ઞાન. મન: - સ્મૃતિ આદિ શેષ મતિ ભેદ રૂ૫. વરૂ : વચન, બાકીનું બધું ઔધિક પ્રકરણમાં કહ્યા મુજબ જાણવું. તે આ પ્રમાણે - તમેવ સર્વા નીસં સૂત્ર કહેવું. - ૮ - ૪ -
- પૃથ્વીકાય પ્રકરણ માફક અકાયાદિ પ્રકરણો ચતુરિન્દ્રિય પ્રકરણ સુધી કહેવા. તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયથી વૈમાનિક સુધીના પ્રકરણ ઔધિક જીવ પ્રકરણ માફક કહેવા. - x - કાંક્ષા મોહનીયનું વદન નિર્ણન્ય સિવાયના બધાં જીવોને ભળે હોય, પણ તેનું વેદન નિગ્રન્થોને ન સંભવે. કેમકે તેમની બુદ્ધિ જિનઆગમથી પવિત્ર થયેલ હોય છે. તે વિશે પ્રશ્ન પૂછતાં કહે છે –
• સૂત્ર-૪પ :
હે ભગવના શ્રમણ નિભ્યો કાંક્ષા મોહનીય કર્મને વેદે છે ? હા, વેદે છે. શ્રમણ નિષ્ણો કોw મોહનીય કમને કઈ રીતે વેદ છે ? ગૌતમી તે તે જ્ઞાનાંતર, દર્શનાંતર, ચાાિંતર, લિંગણતર, પ્રવચનાંતર, પાવચનિકાંતર, કાંતર, માગતર, મતાંતર, મંગતર, નયાંતર, નિયમાંતર, પ્રમાણાંત વડે શંકિત, કાંક્ષિત, વિચિકિત્સિત, ભેદ સમાપક્ષ અને કલુષ સમાપન્ન થઈને, એ રીતે શ્રમણ નિર્મભ્યો કાંક્ષા મોહનીય કર્મ વેદે છે. • • • ભગવન! તે જ નિઃશંક સત્ય છે, જે જિનોએ જણાવેલ છે ? હા, ગૌતમ! તેમજ છે. ચાવતુ પુરણકાર પરાક્રમ કરે છે - ભગવન! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૪૫ -
ઉત- વિધમાન છે, અમUT - વ્રતવાળા. પ શબ્દ શ્રમણોના કાંક્ષા મોહનીયના અવેદન સંભાવના છે. તેઓ શાક્યાદિ પણ હોઈ શકે તેથી કહે છે - નિર્ગુન્ય - એટલે બાહ્ય અને અત્યંત ગંધિરહિત અથતિ સાધુ. ચોક જ્ઞાનથી બીજું જ્ઞાન તે જ્ઞાનાંતર, તે જ્ઞાન વિશેષથી કે જ્ઞાન વિશેષમાં શંકાદિને પામેલા, ઇત્યાદિ સાથે સંબંધ જોડવો.
તેમાં શંકાદિ આ પ્રમાણે - પરમાણુથી લઈને બધાં રૂપી દ્રવ્યો સુધીના વિષયોને ગ્રહણ કરનાર અવધિજ્ઞાન છે તો મનપર્યવજ્ઞાનની શું જરૂર છે ? તે મનોદ્રવ્યો અવધિજ્ઞાન વડે પણ જોઈ શકાય છે. [કહે છે - આ જ્ઞાનાંતર શંકા છે. જો કે અવધિજ્ઞાન વડે મનોદ્રવ્યો ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે, તો પણ મન:પર્યવજ્ઞાન અવધિના ભેદોમાં સમાઈ શકતું નથી. કેમકે બંનેનો ભિન્ન સ્વભાવ છે. મન:પર્યવજ્ઞાન માત્ર મનોદ્રવ્યનું જ ગ્રાહક છે અને તે જ્ઞાનમાં પ્રથમ દર્શન હોતું નથી. કેટલુંક અવધિજ્ઞાન મન સિવાયના દ્રવ્યોનું ગ્રાહક છે તથા કેટલુંક મન અને બીજા દ્રવ્યોનું પણ ગ્રાહક છે. તે દર્શન પૂર્વક હોય છે. પણ માત્ર મનોદ્રવ્ય ગ્રાહક ન હોય. ઇત્યાદિ [9/6]
૮૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ઘણી વકતવ્યતા છે, માત્ર મન:પર્યવજ્ઞાન જુદું જ હોય છે.
સર્જન - સામાન્ય બોધ, તે ઈન્દ્રિય અને મન નિમિતે હોય છે - x - એક ચક્ષદર્શન અને બીજું અયક્ષદર્શન એવો ભેદ કેમ ? અને જો ચક્ષ આદિ ઈન્દ્રિયો લઈએ તો છ ભેદ થાય, તો અહીં બે જ ભેદ કેમ ? સમાધાન-વસ્તુના સામાન્ય અને વિશેષ બે ભેદ છે. અહીં ચક્ષુર્દર્શન વિશેષથી છે અને અચાન્દર્શન સામાન્યથી છે. તેના પણ પ્રાયકારી, અપાયકારી એવા બે વિભાગ પ્રકારનાંતરે છે મન અપાધ્યકારી છે, તો પણ મનને અનુસરનારી પ્રાયકારી ઈન્દ્રિયો ઘણી છે, માટે મનોદર્શન અને બીજી દરેક ઈન્દ્રિયોનું દર્શન ચક્ષુર્દર્શનથી લીધું છે. • x • • અથવા -
સન - સમ્યકત્વ - તેમાં શંકા - ક્ષાયોપથમિકનું લક્ષણ આ છે - ઉદીર્ણ થયેલ મિથ્યાત્વ ક્ષીણ થયું હોય, અનુદીર્ણ ઉપશાંત હોય. પથમિકનું સ્વરૂપ - ઉદીર્ણ મિથ્યાત્વ ક્ષીણ થયું હોય અને બાકીનું અનુદીર્ણ હોય ત્યારે અંતર્મુહd પર્યન્ત પથમિક સમ્યકત્વ પામે. આ રીતે બંનેમાં કોઈ તફાવત દેખાતો નથી, તો બંને જુદા કેમ ?
ઉદીર્ણનો ક્ષય અને અનુદીર્ણનો વિપાકાનુભવ અપેક્ષાએ ઉપશમ હોય પણ પ્રદેશાનુભવની અપેક્ષાએ ઉદય જ હોય તે ક્ષયોપશમ જ્યારે ઉપશમમાં તો પ્રદેશાનુભવ જ નથી, તેથી બંનેમાં તફાવત છે. કહ્યું છે - ક્ષાયોપથમિક ભાવમાં વિધમાન કર્મ વેદાય છે, ઉપશાંત કપાયવાળો તો સતુ કમને પણ વેદતો નથી.
afz - સામાયિક, સર્વ સાવધવિરતિરૂપ છે, છેદોપસ્થાપનીય પણ મહાવતરૂપ હોવાથી અવઘવિરતિષ્ણ જ છે તો ભેદ શો ? [સમાધાન પહેલા જિનના સાધુ મજુ જડ અને છેલ્લા જિનના વક-જડ છે, તેથી તેમના આશ્વાસન માટે આ બે ભેદ કહ્યા છે. માત્ર સામાયિક ચાસ્ત્રિ હોય, તેમાં કોઈ દોષ આવે તો તેમને થાય કે અમે ભગ્ન ચાસ્ત્રિી છીએ પણ જો છેદોપસ્થાપનીયમાં વ્રતારોપણ થતાં પૂર્વે સામાયિકમાં કંઈક અશુદ્ધિ હોય તો નિવારણ થઈ જતાં તેને એમ ન થાય કે તે અશુદ્ધ છે *
| નિક- સાધવેષ, મધ્યમ જિનોના સાધુને યથાલબ્ધ વસ્ત્ર માટે અનુજ્ઞા આપી, તો પહેલા-છેલ્લા જિનના સાધુને સપ્રમાણ શ્વેત વસ્ત્રો કેમ કહ્યા ? કેમકે સર્વજ્ઞોનું વચન પરસ્પર વિરુદ્ધ ન હોય. [સમાધાન અહીં પણ હજુ-જડ, વક-જડ, ઋજુ-પ્રાજ્ઞ શિષ્યાશ્રિત ઉપદેશ છે.
પ્રવચન - આગમ, મધ્યમ જિનના પ્રવચનમાં ચતુમિ ધર્મ કહ્યો છે, તો પહેલા-છેલ્લા જિનોના પ્રવચનમાં પંચયામ ધર્મ કેમ કહ્યો? અહીં પણ સમાધાન એ છે કે - ચયમિ ધર્મ પણ તવણી પંચયામ જ છે. કેમકે ચોથા વ્રતનો પરિગ્રહમાં સમાવેશ છે. કેમકે સ્ત્રી અપરિગૃહિત ન ભોગવાય.
પ્રાર્થના - પ્રવચનને ભણે કે જાણે છે. કાળ અપેક્ષાએ બહુશ્રુત પુરુષ. એક પ્રાવયનિક આમ કરે છે, બીજા આમ ? તેમાં તવ શું ? સમાધાનચાસ્ત્રિમોહનીય ક્ષયોપશમ વિશેષથી ઉત્સર્ગ-અપવાદને લીધે પ્રાવયનિકોની પ્રવૃત્તિ વિચિત્ર જણાય છે, તે સર્વવ્યા પ્રમાણરૂપ નથી. આગમથી અવિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિ એ જ પ્રમાણ છે.

Page #49

૧/-/૩/૪૫
ત્વ - જિનકલ્પિકાદિનો આચાર. જિનકલ્પીને નગ્નતા આદિ મહાકષ્ટવાળો કલ્પ કર્મક્ષયનું કારણ છે, તો સ્થવિકલ્પીને વસ્ત્રાદિ પરિભોગરૂપ યથાશક્તિ કરણરૂપ અકષ્ટ સ્વભાવ કેમ કર્મક્ષય માટે થાય? [સમાધાન બંને કલ્પો અવસ્થાભેદથી કર્મક્ષયનું કારણ છે. પણ કષ્ટ કે અકષ્ટ એ વિશિષ્ટ કર્મક્ષય પ્રતિ કારણ નથી. માર્ગ - પૂર્વપુરુષ માગત સામાચારી, કોઈમાં બે ચૈત્યવંદન, અનેકવિધ કાયોત્સર્ગ કરણાદિ રૂપ છે, બીજાની સામાચારી તેવી નથી. તો તેમાં તત્વ શું ? [સમાધાન] તેના પ્રવર્તક અશઠ ગીતાર્થ છે. તે સામાચારી આચતિલક્ષણ યુક્ત છે, માટે તે બધી વિરુદ્ધ નથી. અહીં આચરિત એટલે - અશઠ પુરુષે આચરેલ, અસાવધ, કોઈ સ્થળે કોઈથી પણ નિવારિત ન હોય તથા બહુમત અનુમત હોય તે આચરિત.
મત - સમાન શાસ્ત્રમાં આચાર્યોનો જુદો અભિપ્રાય. જેમકે - સિદ્ધસેન દિવાકરના મતે - કેવલીને યુગપદ્ જ્ઞાન, દર્શન હોય અન્યથા તદાવક કર્મક્ષય નિર્થક થાય. જ્યારે જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણના મતે કેવલીને ભિન્ન સમયે જ્ઞાનદર્શન હોય કેમકે જીવનું સ્વરૂપ એવું છે. તથા મતિ-શ્રુતાવરણનો ક્ષયોપશમ સમાન છે છતાં બંને જ્ઞાન ક્રમપૂર્વક જ થાય છે, પણ એક જ્ઞાનના ઉપયોગમાં બીજાના ક્ષયોપશમનો અભાવ હોતો નથી. કેમકે તેમનો ક્ષયોપશમ કાળ ઉત્કૃષ્ટથી ૬૬સાગરોપમ છે. તો આ બંનેમાં તત્વ શું ? [સમાધાન જે મત આગમને અનુસરે તે સત્ય અને બીજાની ઉપેક્ષા કરવી. તે તો બહુશ્રુત જ જાણે. અબહુશ્રુત હોય તે આ
ન જાણી શકે. આચાર્યના સંપ્રદાયથી આ મતભેદ છે જિનોનો મત તો એક છે અને
૮૩
અવિરુદ્ધ છે. કેમકે તેમને રાગાદિ દોષ નથી. - ૪ - ૪ -
૬ - બે વગેરે સંયોગ ભંગ. જેમકે દ્રવ્યથી હિંસા, ભાવથી નહીં, તે એક ભંગ. એવી ચતુર્ભૂગી. અહીં પહેલો પણ ભંગ યુક્ત નથી. કેમકે દ્રવ્યહિંસા - ઇર્યા સમિતિથી જતાં કીડી વગેરેની હિંસા, તેમાં હિંસા લક્ષણ ઘટતું નથી માટે હિંસા નથી. કહ્યું છે – પ્રમત્ત પુરુષની ક્રિયાથી જો જીવ હણાય, તો નક્કી તે પુરુષ હિંસક છે. પ્રથમ ભંગમાં તેમ નથી તો હિંસા કેમ ?
આ શંકા યુક્ત નથી. કેમકે આ ગાથામાં કહેલ લક્ષણ દ્રવ્ય-ભાવ હિંસાને આશ્રીને છે. દ્રવ્યહિંસા તો મરણ માત્રપણે રૂઢ છે.
નય - દ્રવ્યાસ્તિકાદિ દ્રવ્યાસ્તિક મતે નિત્ય વસ્તુ પર્યાયાસ્તિક મતે અનિત્ય કઈ રીતે હોય? તે વિરુદ્ધ છે. - - આશંકા અયુક્ત છે. દ્રવ્ય અપેક્ષાએ તેનું નિત્યપણું છે. પર્યાય અપેક્ષાએ અનિત્યત્વ છે. એક કાળે એક જ વસ્તુમાં ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ વિરુદ્ધ ધર્મો હોઈ શકે. જેમ પિતાની અપેક્ષાએ જે પુત્ર છે, તે પુત્ર
અપેક્ષાએ પિતા છે.
નિયમ - અભિગ્રહ. એક સર્વવિરતિ સામાયિક નિયમ કર્યો પછી પૌરુષિ આદિ નિયમ શા માટે ? સામાયિકથી જ બધાં ગુણો પ્રાપ્ત થાય છે - - આ શંકા અયુક્ત છે. સામાયિક હોય છતાં પૌરુષિ આદિ નિયમો યુક્ત છે. કેમકે તેથી અપ્રમાદ વૃદ્ધિનો હેતુ છે - કહ્યું છે - સર્વ સાવધ ત્યાગરૂપ સામાયિક હોય તો પણ આ નિયમો ગુણકર
૮૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
કહ્યા છે.
પ્રમાળ - પ્રત્યક્ષાદિ, તેમાં આગમ પ્રમાણ - ભૂમિથી ઉંચે ૮૦૦ યોજને સૂર્ય સંચરે છે. જ્યારે આપણે નજરથી તો સૂર્યને હંમેશા પૃથ્વીથી નીકળતો જોઈએ છીએ. તો અહીં સત્ય શું ? સમાધાન-સૂર્યને આપણે નીકળતો જોઈએ છીએ તે પ્રત્યક્ષ સત્ય નથી. કેમકે સૂર્ય ઘણો દૂર હોવાથી તે સંબંધે આપણને ભ્રમ થવો સંભવે છે. શતક-૧, ઉદ્દેશો-૩-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ
શતક-૧-ઉદ્દેશો-૪-કર્મપ્રકૃત્તિ છ
— — — x == X —
૦ ઉદ્દેશા-૩-માં કર્મનું ઉદીરણ, વેદન આદિ કહ્યું. તેના જ ભેદાદિને દર્શાવવા, તથા દ્વાર ગાથામાં કહેલ “પ્રકૃતિ'ને દર્શાવવા કહે છે.
• સૂત્ર-૪૬,૪૭ :
[૪૬] ભગવન્ ! કર્મપ્રકૃત્તિઓ કેટલી કહી છે ? ગૌતમ ! આઠ કર્મ પ્રકૃતિઓ કહી છે. પવણા સૂત્રનો કર્મપ્રકૃતિ' પદનો પહેલો ઉદ્દેશો અનુભાગ સમાપ્ત થાય ત્યાં સુધી કહેવતો.
[૪૭] કેટલી પ્રકૃતિ, કઈ રીતે બાંધે, કેટલા સ્થાને પ્રકૃતિ બાંધે ? કેટલી પ્રકૃતિ વેદે ? કોનો કેટલો અનુભાગ [રસ] છે ?
• વિવેચન-૪૬,૪૭ 1
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ – કર્મ પ્રકૃતિ એ પન્નવણાસૂત્રનું ૨૩મું પદ છે. તેનો પહેલો ઉદ્દેશો જાણવો. તેની સંગ્રહગાયા આ છે – તેમાં ડું પાડી નામે દ્વાર છે, તે આ - ભગવન્ ! કર્મપ્રવૃત્તિઓ કેટલી કહી છે ? ગૌતમ ! આઠ, જ્ઞાનાવરણીય આદિ. ' વંધ' એ દ્વાર છે, તે આ - ભગવન્ ! જીવ આઠ કર્મ પ્રકૃત્તિ કેવી રીતે બાંધે છે ? ગૌતમ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી જીવ દર્શનાવરણીય કર્મને પામે. દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી દર્શન મોહનીય કર્મને વિપાકાવસ્થ કરે છે. દર્શનમોહનીયના ઉદયથી મિથ્યાત્વને પામે. મિથ્યાત્વથી આઠે બાંધે. કર્મબંધ પ્રવાહના અનાદિત્વથી, ઉક્ત રીતે કર્મબંધમાં ઈત્તરેત્તર આશ્રય દોષ થતો નથી. - - ''દિ ત્ર વાળેદિ'' દ્વાર છે, તે આ રીતે –
– જીવ કેટલા સ્થાનો વડે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધે ? ગૌતમ ! બે સ્થાનો વડે - રાગથી, દ્વેષથી. . 'ફ વેલ્ડ્સ' એ દ્વાર આ રીતે છે. ભગવન્ ! જીવ કેટલી કર્મપ્રકૃત્તિ વેદે છે ? ગૌતમ ! કેટલીકને વેદે છે, કેટલીકને નથી વૈદતો. જેને વેદે છે તે આઠ છે. ઇત્યાદિ - x » X -
અનુમાનો વિશે વર્મી એ દ્વાર છે. તે આ - ભગવન્ ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો રસ કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ ! દશ પ્રકારે છે - શ્રોતવિજ્ઞાનાવરણ ઇત્યાદિ. અર્થાત્ દ્રવ્યેન્દ્રિયાવરણ, ભાવેન્દ્રિય-આવરણ. - કર્મ વિચારણા અધિકારથી મોહનીય સંબંધે કહે છે –

Page #50

૧/-/૪/૪૮
૮૫
-સૂત્ર-૪૮ -
ભગવન્ ! મૃત્ મોહનીયકર્મ ઉદયમાં આવેલ હોય ત્યારે જીવ ઉપસ્થાપન કરે ? ગૌતમ ! હા, કરે. ભગવન્ ! તે ઉપસ્થાપન વીર્યતાથી થાય કે અવીર્યતાથી ? ગૌતમ ! વીર્યતાથી ઉપસ્થાપન થાય, અવીયતાથી નહીં. જો વીર્યતાથી થાય તો તે ઉપસ્થાપન બાલવીયતાથી થાય, પંડિત વીર્યતાથી થાય કે બાલપંડિત વીર્યતાથી ? ગૌતમ ! તે બાલવીર્યતાથી થાય, પંડિત કે બાલપંડિત વીર્યતાથી ન થાય.
ભગવદ્ કૃત મોહનીયકર્મ ઉદયમાં આવે ત્યારે જીવ અપક્રમણ કરે ? હા, કરે. ભગવન્ ! યાવત્ તે ભાલપંડિતવીર્યથી કરે ? ગૌતમ ! બાલવીર્યતાથી અપક્રમણ કરે, કદાચ બાલપંડિત વીર્યતાથી કરે, પણ પંડિતવીર્યતાથી ન કરે. - - જે રીતે ‘ઉદી'ના બે આલાવા કહ્યા, તેમ ‘ઉપશાંત' સાથે પણ બે આલાવા કહેવા. વિશેષ એ કે – ત્યાં પંડિત વીર્યતાથી ઉપસ્થાપન અને બાલપંડિતવીર્યતાથી આક્રમણ થાય.
ભગવન્ ! તે અપક્રમણ આત્માથી થાય કે અનાત્માથી ? ગૌતમ ! અપક્રમણ આત્માથી થાય, અનાત્માથી નહીં. ભગવન્ ! મોહનીય કર્મને વેદતો તે એ એ પ્રમાણે કેમ હોય ? ગૌતમ ! પહેલા તેને એ પ્રમાણે ચતું હતું, હવે તેને એ એમ ચતું નથી માટે એ એમ છે.
• વિવેચન-૪૮ ઃ
મિથ્યાત્વ મોહનીયના ઉદયમાં ઉપસ્થાન-પરલોકની ક્રિયાનો સ્વીકાર કરે ? વીર્યના યોગથી વીર્ય એટલે પ્રાણી, તેનો ભાવ તે વીર્યતા. વીર્યનો ભાવ તે વીર્યતા. તેના વડે. વીર્યના અભાવ વડે. કેમકે ઉપસ્થાનમાં વીર્યની જરૂર પડે. જેને સમ્યગ્ અર્થનો બોધ ન હોય અને સદ્બોધકાસ્ક વિરતિ ન હોય તે જીવ ‘બાલ’ કહેવાય. મિથ્યાĚષ્ટ જીવ તે બાલ. તેની વીર્યતા-પરિણતિ વડે. પત્તુિત - સર્વ પાપનો ત્યાગી, તેનાથી અન્ય જ્ઞાનહીન હોવાથી અપંડિત છે. કહ્યું છે કે – તે જ્ઞાન જ નથી, જેના ઉદયમાં રાગાદિની પરિણતિ આત્મામાં દેખાય. જે સર્વવિરત છે તે પંડિત છે. વાનવ્રુિત - દેશથી વિરતિનો અભાવ તે બાલ અને દેશથી વિરતિનો સદ્ભાવ, બાલપંડિત એટલે દેશવિત. અહીં મિથ્યાત્વના ઉદયમાં મિથ્યાદૅષ્ટિત્વથી જીવનું બાલવીર્યથી જ ઉપસ્થાન છે, બીજા બે વડે નહીં. - - એ જ વાતને કહે છે.
ઉપસ્થાનનું વિપક્ષ અપક્રમણ છે, તેને આશ્રીને કહે છે – જીવ ઉત્તમ ગુણ સ્થાનેથી હીનતર ગુણસ્થાનને પામે. ાનવીયંતા - મિથ્યાત્વ મોહના ઉદયે સમ્યકત્વથી, સંયમી, દેશસંયમથી પાછો વળી મિથ્યાર્દષ્ટિ થાય. પંડિતતાથી પ્રધાનતર ગુણ સ્થાનકે હોવાથી પંડિતવીર્ય વડે પાછો વળે નહીં. કદાચિત્ ચાસ્ત્રિ મોહનીયનો ઉદય
હોય તો સંયમથી પતિત થઈને બાલપંડિતવીર્યથી દેશવિરત થાય. વાચનાંતરમાં તો
બાલપંડિત વીર્ય વડે પણ અપક્રમણ ન પામે તેમ કહેલું છે.
ઉદીર્ણનો વિપક્ષ ઉપશાંત છે. હવે ઉપશાંત સંબંધે બે સૂત્ર કહે છે – અર્થ પૂર્વવત્, વિશેષ એ - પ્રથમ આલાપકમાં જ્યારે મોહનીય કર્મ તદ્દન ઉપશાંત થાય છે
૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
ત્યારે પંડિતવીર્યથી ક્રિયામાં ઉપસ્થાન કરે કેમકે ઉપશાંત મોહાવસ્થામાં પંડિત વીર્ય
જ હોય. બીજા બે ન હોય. વૃદ્ધોએ કોઈ વ્યાખ્યાનને આશ્રીને આમ કહ્યું છે – મોહનીય ઉપશાંત થતા મિથ્યાર્દષ્ટિ ન થાય, પણ સાધુ કે શ્રાવક થાય.
બીજા આલાપકમાં - મોહનીય ઉપશાંત થતા બાલપંડિતવીર્ય વડે સંચતતાથી પાછો ખસી દેશ સંયત થાય છે. કેમકે તેનો મોહોપશમ અમુક ભાગે છે. પણ મિથ્યાર્દષ્ટિ ન થાય. કેમકે મોહના ઉદયે જ મિથ્યાદૃષ્ટિત્વ છે અને અહીં મોહોપશમ સંબંધી અધિકાર છે.
‘અપક્રમે છે’ એમ જે કહ્યું, તે સંબંધે સામાન્યથી પ્રશ્ન કરે છે - એ જીવ આત્મા વડે છે કે અનાત્મા વડે અર્થાત્ પર વડે અપક્રમે અર્થાત્ પહેલા પંડિતત્વચિ થઈને પછી મિશ્રરુચિ કે મિથ્યારુચિ થાય તે આત્માથી કે પરથી ? તે કયો જીવ ? મિથ્યાત્વ કે ચારિત્ર મોહનીયને વેદતો અર્થાત્ મોહનો ઉદયવર્તી. મોહનીયને વેદતા જીવનું અપક્રમણ કયા પ્રકારે થાય ? અપક્રમણ પૂર્વે આ અપક્રમણકારી જીવ જિનોના કહ્યા પ્રમાણે જીવાદિ કે અહિંસાદિ વસ્તુ પ્રત્યે રુચિ-શ્રદ્ધા રાખે છે - કરે છે. મોહનીય ઉદયકાળે એ જ જીવ જીવાદિ કે અહિંસાદિમાં રુચિ-શ્રદ્ધા રાખતો નથી, તેમ કરતો નથી. એ કારણે મોહનીયના વેદનમાં અપક્રમણ થાય.
મોહનીય કર્માધિકારથી હવે સામાન્ય કર્મને વિચારે છે –
• સૂત્ર-૪૯ :
ભગવન્ ! નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય કે દેવે જે પાપકર્મ કર્યું છે, તેને વેલ્લા વિના શું મોક્ષ નથી ? હા, ગૌતમ ! કરેલ પાપકર્મ વેધા વિના નૈરયિકાદિનો મોક્ષ નથી. ભગવન્ ! એવું કેમ કહો છો કે યાવર્તી મોક્ષ નથી? ગૌતમ ! નિશ્ચિતપણે મેં કર્મના બે પ્રકાર કહ્યા છે - પ્રદેશ કર્મ અને અનુભાગ કર્મ. તેમાં
-
જે પ્રદેશ કર્મ છે, તે નિયમા વેદવું પડે, જે અનુભાગકમ છે તેમાં કેટલુંક વેદાય છે, કેટલુંક નથી વેદાતુ. અરહંત દ્વારા એ જ્ઞાત છે, સ્મૃત છે, વિજ્ઞાત છે કે આ જીવ આ કર્મને આષ્ટુપગમિક વેદના વડે વેદશે. આ જીવ આ કર્મને ઔપક્રમિક વેદનાથી વેદશે. તે કર્મને અનુસારે, નિકરણોને અનુસારે જે-જે રીતે ભગવંત જોયેલ છે, તે - તે રીતે તે વિપરિણમશે. માટે હે ગૌતમ ! એમ કહ્યું કે . ચાવત્ કૃતકર્મ વેધા વિના નૈરયિકાદિને મોક્ષ નથી.
• વિવેચન-૪૯ :
વૈરયિક આદિનો મોક્ષ નથી. તેઓએ જે અશુભ-નકાગતિ આદિ પાપકર્મ બાંધ્યું છે, તે સર્વે મોક્ષ વ્યાઘાત હેતુત્વથી પાપ છે, તે પાપકર્મને ભોગવ્યા વિના [મોક્ષ નથી ?” હવે કહેવાશે એ પ્રકારે. મેં કહ્યું છે. આ સૂત્ર વડે પોતાના સર્વજ્ઞપણાથી વસ્તુ પ્રતિપાદનમાં પોતાની સ્વતંત્રતા દર્શાવી છે. જીવના પ્રદેશોમાં જે કર્મપુદ્ગલો તદ્રુપ છે, તે પ્રદેશકર્મ. અનુભાગ એટલે તે જ કર્મપ્રદેશોનો અનુભવાતો રસ, તપ જે કર્મ તે અનુભાગ કર્મ. તેમાં પ્રદેશ કર્મ નિયમા વેદાય છે. તેનો વિપાક અનુભવાતો નથી, તો પણ કર્મપ્રદેશનો ક્ષય અવશ્ય થાય છે.

Page #51

૧/-/૪/૪૯
૮૮
અનુભાગકર્મ તથાભાવે વેદે છે અને નવી વેદતો. જેમકે - મિથ્યાત્વના ક્ષયોપશમ કાલે તેને અનુભાગકમપણે નથી વેદતો પણ પ્રદેશ કમપણે તો વેદે જ છે. અહીં પૂર્વોક્ત વેદવા યોગ્ય કર્મને વેદવાના બે પ્રકાર છે, તેને અહંતોએ જ જાણ્યા છે, તે દશવિ છે -
વેદનાના બંને પ્રકારને અરહંતે સામાન્યથી જાણ્યા છે, મર્યા-પ્રતિપાદિત કર્યા છે, અનુચિંતિત કર્યા છે. જિનવર કેવલી હોવાથી તેને સર્વ વસ્તુ પ્રત્યક્ષ જ હોય છે, છતાં જે ‘સ્મય’ એ પદ મૂક્યું, તે જિનના જ્ઞાન સાથે સ્મરણનું અવ્યભિચારી સાર્દશ્ય બતાવે છે.
favoTrN - દેશ, કાળ આદિ વિભાગરૂપે વિવિધ પ્રકારે જ્ઞાત તે વિજ્ઞાત. તે જ કહે છે - આ સૂત્રથી કર્મ અને જીવ. જિનને પ્રત્યક્ષ જણાય છે એમ સૂચવ્યું છે, કેમકે અરહંત કેવલિ છે. અભ્યપગમ - પ્રવજયા લીધાં પછી બ્રહ્મચર્ય, ભૂમિશય્યા, કેશલોયાદિનો સ્વીકાર, તેનાથી નિવૃત કિયા તે આભ્યગમિકી વડે વેદશે. ભાવિકાળ વિષયક જ્ઞાન વિશિષ્ટ જ્ઞાનીને જ હોય, ભૂત અને વર્તમાનકાળ સંબંધી જ્ઞાન તો અનુભવ દ્વારા બીજાને પણ હોય, તે જણાવવા અહીં ‘વેદશે' કહ્યું..
જેનાથી ઉપકમાય તે ઉપક્રમ-કમને વેદવાનો ઉપાય, તેમાં થયેલ તે ઔપકમિડી - સ્વયં ઉદીર્ણ કે ઉદીરણાકરણથી ઉદયમાં આણેલ કર્મનો અનુભવ, તેના વડે - ઔપકમિટી વેદનાથી વેદશે.
જેવી રીતે કર્મ બાંધ્યું તે પ્રકારે અને વિપરિણામના કારણરૂપ નિયત દેશ, કાલાદિક કરણની મર્યાદાને ઓળંગ્યા વિના, જે - જે રીતે કર્મ ભગવંતે જોયું હશે તે - તે પ્રકારે વિપરિણામ પામશે.
આ રીતે કર્મ વિચારણા કરી, કર્મ પુદ્ગલાત્મક છે, તેથી પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ વિચારણા અથવા પરિણામોધિકારથી પુદ્ગલ પરિણામ કહે છે
• સુત્ર-પ૦ :
[ષo] ભગવત્ ! પુદ્ગલ અતીત, અનંત અને શાશ્વતકાળે હતું તેમ કહેવાય ? હા, ગૌતમ ! આ પુગલ અતીત, અનંત, શાશ્વત કાળે હતું એમ કહેવાય. -- ભગવન પદગલ વર્તમાન શાશ્વત કાળે છે, એમ કહેવાય ? હા, ગૌતમ! કહેવાય. - - ભગવન્! એ પુદ્ગલ અનામત અનંત શાશ્વત કાળે રહેશે એમ કહેવાય ? હા, ગૌતમ! કહેવાય. એ રીતે અંધ સાથે અને જીવ સાથે પણ ત્રણ-~ણ લાવા કહેવા.
[૧] ભગવના અતીત અનંત શશ્ચત કાળમાં છSાથ મનુષ્ય કેવળ સંયમ-સંવર-બ્રહાચર્ય કે પ્રવચનમાતાથી સિદ્ધ થયો, બુદ્ધ થયો • ચાવતું - સર્વ દુ:ખોનો નાશ કરનાર થયો ?
ગૌતમ! આ કથન યોગ્ય નથી. ભગવન! એક કેમ કહો છો કે યાવતું અંતકર થયો નથી ? - ગૌતમ ! જે કોઈ અંત કરે કે અંતિમ શરીરીએ સર્વ દુઃખોનો નાશ કર્યો, કરે છે કે કરશે તે બધાં ઉત્પન્ન જ્ઞાનદ નાર અરિહંત
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ જિન કેવલી થઈને પછી સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત-પરિનિવૃત્ત થઈને સર્વે દુઃખોનો નાશ કર્યો છે - કરે છે - કરશે. માટે હે ગૌતમ ! ઉપર મુજબ કહ્યું છે. વર્તમાનકાળમાં પણ એમ જ કહેવું વિશેષ એ કે - “સિદ્ધ થાય છે.’ કહેવું. ભાવિમાં પણ એમ જ કહેવું. વિશેષ એ કે - “સિદ્ધ થશે' એમ કહેવું. • • છાસ્થ માફક આધોવાધિક અને પરમાધોવાધિક જાણવા. તેમના પણ ત્રણ-ત્રણ આલાપકો કહેવા.
ભગવન! અતીત અનંત શાશ્ચતકાળમાં કેવલીએ યાવત સર્વે દુઃખોનો નાશ કર્યો? હા, સિદ્ધ થયા યાવત સર્વે દુ:ખોનો અંત કર્યો. અહીં છાસ્થ માફક ત્રણ આલાપકો કહેવાય. સિદ્ધ થયા-થાય છે-થશે.
ભગવદ્ ! અતીત અનંત શાશ્વતકાળમાં, વર્તમાન શાશ્વત સમયમાં, અનાગત અનંત શાશ્વતકાળમાં જે કોઈ અંતકરે, અંતિમશરીરીએ સર્વ દુઃખોનો નાશ કર્યો - કરે છે - કરશે તેઓ ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શન-ધર અરહંત, જિન, કેવલી થઈને સિદ્ધ થાય છે. યાવત સર્વ દુઃખોનો નાશ કરશે ? હા, ગૌતમ ! ચાવતું તેઓ અંત કરશે.
ભગવન્! ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધર અરહંત જિન કેવલિ અલમસ્તુપૂર્ણ કહેવાય ? હા, ગૌતમ! હા તે ઉત્પન્ન જ્ઞાનદનિધર અરહંત જિન કેવલી પૂર્ણ કહેવાય. ભગવદ્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૫૦,૫૧ -
પુદ્ગલ એટલે પરમાણું. કેમકે આગળના સૂત્રમાં સ્કંધ લીધો છે. ‘અતીત' આદિ સર્વે અM-ભાવ-કાળ છે. •x - અનાદિ હોવાથી માપ વિનાનો, અનંત. શાશ્વત • હંમેશાં રહેનારો, હજી સુધી એવું થયું નથી કે લોક કોઈ વખત ભૂતકાળરહિત હોય, સમય • કાળ હતો એમ કહેવાય ? વર્તમાનકાળ પણ સદા રહેતો હોવાથી શાશ્વત છે પ્રત્યુત્પન્ન • વર્તમાનકાળ. એ રીતે અનાગત-ભાવિકાળ શાશ્વત છે,
અનંતર ઢંધ કહ્યો. સ્કંધ સ્વપદેશ અપેક્ષાએ જીવરૂપ પણ હોય માટે હવે જીવ સૂત્ર કહે છે - જીવના અધિકારચી હવે પ્રાયઃ આખા ઉદ્દેશા સુધી યથોતર પ્રધાન જીવ વિશે જ વક્તવ્યતા છે –
છઠાસ્થનો અર્થ અહીં અવધિજ્ઞાનરહિત જાણવો. માત્ર કેવલિ નહીં તે છાસ્ય અર્થ ન લેવો. કેમકે આગળના જ સૂત્રમાં અવધિજ્ઞાની કહેવાશે. વન - કોઈની સહાય વિના, શુદ્ધ, પરિપૂર્ણ કે અસાધારણ. કહ્યું છે – કેવલ એટલે એક, શુદ્ધ, સલ, અસાધારણ, અનંત એવા પૃથ્વી આદિ રક્ષણરૂપ સંયમ વડે, ઈન્દ્રિયકષાય નિરોધરૂપ સંવર વડે, સિદ્ધ થાય ? અહીં ગૌતમનો અભિપ્રાય આ છે - જ્યારે ઉપશાંત મોહાદિ અવસ્થા હોય, ત્યારે સંયમાદિ સર્વ વિશુદ્ધ હોય અને વિશુદ્ધ સંયમાદિથી જ સિદ્ધિ સાધ્ય છે, તે છવાસ્થને હોય છે. સંતવર - ભવનો અંત કરનાર, તે લાંબાકાળે ભવનો નાશ કરનારા હોય છે. તેથી કહે છે - અંતીમ શરીર અર્થાત્ વર્તમાન શરીર તેનું છેલ્લું શરીર છે એટલે કે ચરમદેહી છે.
સિદ્ધિ મેળવ્યા વિના સર્વ દુ:ખનો નાશ સંભવતો નથી. અનાદિથી સંસિદ્ધ

Page #52

૧/-/૪/૫૦,૫૧
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
જ્ઞાનવાળા નહીં પણ ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા, તેથી જ પૂજાને યોગ્ય બિન - રાગાદિનો જય કરનાર, તેવા તો છાણ્યો પણ હોય, માટે કહે છે - વની - સર્વજ્ઞ. ક્ષત્તિ આદિમાં વર્તમાનકાળનો નિર્દેશ ઉપલક્ષણથી ભૂત અને ભાવિ બંને કાળ જાણી લેવા. માટે જ પાંચમાં પદ - સબૈકુવવા માં જણાવ્યું.
ગદા છ3મલ્યો - અહીં ત્રણ આલાવા કહેવા. આધોવધિક એટલે પરમાવધિથી ઓછું જે અવધિ. જે જીવ તેના વડે વ્યવહાર કરે તે આધોવધિક - પરિમિત ક્ષેત્ર વિષયક અવધિ. પરમાધોવધિ એટલે આધોવધિક કરતાં જે પરમ હોય છે. પાઠાંતરથી પરમાવધિ-તે સમસ્ત રૂપી દ્રવ્યો, લોકપ્રમાણ અસંખ્યાત ખંડો, અસંખ્ય અવસર્પિણીઓ વિષયક અવધિજ્ઞાન હોય છે.
ત્રણ કાળના ભેદે ત્રણ આલાવા કહેવાય, એ ત્રણે લાવા કેવલજ્ઞાનીને વિશે પણ કહેવા. વિશેષ, સુગમાં કહ્યું જ છે. જે નૂર્વ આદિમાં ત્રણ કાળનો નિર્દેશ કહેવો જોઈએ. ઉનHધુ - જીવ પૂર્ણ જ્ઞાની છે અને તેને હવે બીજું કોઈ જ્ઞાન મેળવવાનું નથી. જેટલું જ્ઞાન જીવે મેળવેલું છે, તેટલું જ પૂરતું છે કારણ કે જ્ઞાન સત્ય છે.
( શતક-૧, ઉદ્દેશો-૪-ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ] છે શતક-૧-ઉદ્દેશો-૫ “પૃથ્વી” છે
- X - X - X - X – ૦ ઉદ્દેશા-૪-માં અંતિમ સૂરમાં અહં આદિ કહા. તેઓ પણ ક્યારેક પૃથ્વી જીવ હોય અથવા પૃથ્વીકાયથી નીકળી મનુષ્યત્વ પામીને અહેતાદિ થાય. સંગ્રહણી ગાસામાં પણ પૃથ્વી કહ્યું છે, તેથી
• સૂત્ર-પર થી ૬૦ +
[૫] પૃeળીઓ કેટલી કહી છે ? ગૌતમ! સાત પૃષીઓ છે. તે આ - રાધભા ચાવતુ તમસ્તમાં. • - ભગવદ્ ! આ રનપભા પૃથ્વીમાં કેટલા લાખ નકાવાસો કહ્યા છે? ગૌતમ ! 30 લાખ નરકાવાસ.
[B] 30 લાખ, રપ લાખ, ૧૫, લાખ, ૧૦ લાખ, 3 લાખ, એક લાખમાં પાંચ ઓછા, પાનુત્તર નિયાવાસ અનુક્રમે નરકમાં છે.
[૫૪] ભગવત્ / અસુકુમારોના આવાસ કેટલા લાખ છે ?
[ષv] અસુરના ૬૪ લાખ, નાગના ૮૪ લાખ, સુવણના -લાખ, વાયુના ૯૬ લાખ, • • [૫૬] હીપ-દિશા-ઉદધિ-વિધુ-સ્વનિત-વાયુ એ છ એ કુમારોના યુગલના 95 લાખ આવાસો છે.
[૫] ભગવન પૃવીકાયિકોના કેટલા લાખ આવાસો છે ? ગૌતમ ! પ્રવીકાયિકોના અસંધ્યેય લાખ આવાસો કહ્યા છે. એ પ્રમાણે છે ગૌતમ! યાવત જ્યોતિકના અસંખ્યાત લાખ આવાસો છે.
ભગવન! સૌધર્મકલ્પમાં કેટલા લાખ વિમાનાવાયો છે ? ગૌતમ! - લાખ વિમાનાવાય છે. એ રીતે ક્રમશઃ વિમાનાવાસો -
[૫૮] ૩ર-લાખ, ર૮-લાખ, ૧ર-લાખ, ૮-લાખ, ૪-લાખ, ૬ooo વિમાનાલાસો છે. • • [૫૯] અનત-પાણd કર્ભે ૪૦૦, આરણઆવ્યુત ક૨-૩૦૦, એમ કુલ 900 છે. -- [૬] નીચલી શૈવેયકે ૧૧૧, મધ્યમે ૧૦૭ અને ઉપલીમાં ૧૦૦ તથા અનુત્તરમાં પ-વિમાનાવાયો છે.
• વિવેચન-પ૨ થી ૬૦ :
રત્નાભા એટલે પ્રાયઃ નક વજીને પહેલા કાંડમાં ઈન્દ્રનીલ આદિ ઘણાં રત્નો હોય છે. જ્યાં રનોની પ્રભા છે, તે રત્નપ્રભા. અહીં ચાવતું શબ્દથી શર્કરાપભા, વાલુકાપભા, પંકપ્રભા, ધૂમપભા, તમઃપ્રભા લેવું, શબ્દાર્થ રHપ્રભાવ લેવો. તમતમાં પ્રભાવાળી તે સાતમી પૃથ્વી.
આ સાતેમાં નરકાવાસો હોય છે. તે આવાસ અધિકારથી બાકીના જીવોના આવાસને પરિમાણથી દર્શાવતા કહે છે -
પૂછનારને પ્રત્યક્ષીભૂત આ પૃથ્વીમાં, જીવો જેમાં રહે છે આવાસ. નાકોનો આવાસ તે નરકાવાસ. તેવા લાખો નકવાસ. બાકીના પૃથ્વી સૂ ગાથાનુસાર જાણવા. જે ૩૦, ૨૫ ઇત્યાદિ છે. સૂત્ર અભિશાપ આ રીતે - શર્કરાપભા પૃથ્વીમાં કેટલા લાખ નરક-આવાસો કહ્યા છે ? ગૌતમ ! ૫ લાખ નકાવાસ કહ્યા છે. ઇત્યાદિ.
છ યુગલ- અસુરાદિ નિકાય દક્ષિણ અને ઉત્તર બે ભેદે છે, માટે યુગલ કહ્યું. તેમાં છ યુગલોના પ્રત્યેકના ૩૬ લાખ ૭૬-લાખ ભવનો છે. સુરાદિ નિકાયના યુગલોના દક્ષિણ-ઉત્તરના વિભાગ આ પ્રમાણે છે - ૩૪, ૪૪, ૮, ૫૦, ૪૦ લાખ ભવનો દક્ષિણ દિશામાં છે. દ્વીપકુમારાદિ પ્રત્યેકને ૪૦ લાખ-૪ લાખ ભવનો છે. તથા ૩૦, ૪૦, ૩૪, ૪૬, ૩૬ લાખ ભવનો ઉત્તરના અને દ્વીપાદિ કુમારને ૩૬-૩૬ લાખ.
હવે ચાલુ ઉદ્દેશકના અર્થ સંગ્રહને માટેની ગાથા કહે છે - • સૂત્ર-૬૧,૬૨ :
[૬૧] પૃedી આદિમાં – સ્થિતિ, અવગાહના, શરીર, સંઘાયણ, સંસ્થાન, લેશ્યા, દષ્ટિ, જ્ઞાન, યોગ, ઉપયોગ એ દશ સ્થાનો છે.
[૬] ભગવાન ! રતનપભા પૃથ્વીના ૩૦ લાખ નરકાવાસોમાં એક-એક નરકાવાસમાં નૈરયિકોના કેટલાં સ્થિતિ સ્થાન છે? ગૌતમ! અસંખ્ય સ્થિતિ સ્થાનો છે. તે આ - જન્ય સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષ છે, તે એક સમયાધિક, બે સમાધિક યાવત અસંધ્યેય સમયાધિક તથા તેને ઉચિત ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ એ પ્રમાણે છે.
ભગવત્ રનપભા પૃdીના 30 લાખ નરકાવાસોમાં એક-એક નરકવાસમાં વસનાર જન્યસ્થિતિક નૈરયિક શું ક્રોધ ઉપયુકત છે ? કે માન-માયા-લોભ ઉપયત છે? ગૌતમ (જે તે બધાં ક્રોધોપયુક્ત છે, અથવા (૨) ઘણાં ક્રોધી અને એક માની, અથવા (૩) ઘણાં ક્રોધી અને માની છે, અથવા (૪) ઘણાં ક્રોધી અને એક માયી છે, અથવા (૬) ઘણાં ક્રોધી અને એક લોભી છે અથવા

Page #53

૧/-/૫/૬૧,૬૨
(૭) ઘણાં ક્રોધી અને લોભી છે અથવા (૧) ઘણાં ક્રોધી, એક માની, એક માચી છે. અથવા (૨) ઘણાં ક્રોધી, એક માની, ઘણાં માચી છે. અથવા (૩) ઘણાં ક્રોધી, ઘણાં માની, એક માયી છે. અથવા (૪) ઘણાં ક્રોધી, ઘણાં માની, ઘણાં માયી છે. - - - આ પ્રમાણે ક્રોધ-માન-લોભ વડે ચાર ભેદ, આ પ્રમાણે ક્રોધમાયા-લોભ વડે ચાર ભેદ. પછી માન, માયા, લોભની સાથે ક્રોધ વડે ભંગ કરવા તે ચતુષ્ક સંયોગી આઠ ભંગ થશે. આ રીતે ક્રોધને મૂક્યા સિવાય ૨૭-ભંગ
કહેવા.
૧
ભગવન્ ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ૩૦ લાખ નરકાવાસોમાં એક-એક નરકાવાસોમાં એક સમયાધિક જઘન્યસ્થિતિ વર્તીત નૈરયિકો શું ક્રોધોયુક્ત છે ? કે માન-માયા-લોભોપયુકત છે ? ગૌતમ! એકાદ ક્રોધી, માની, માસી,
લોભી હોય છે અથવા ઘણાં ક્રોધી, માની, માચી, લોભી હોય છે અથવા કોઈ એક ક્રોધી અને માની હોય અથવા કોઈ એક ક્રોધી અને ઘણાં માની હોય એ રીતે ૮૦ ભેદ થયા.
એ પ્રમાણે યાવત્ સંખ્યેય સમયાધિક સ્થિતિવાળા નૈરયિક માટે જાણવું. અસંખ્યેય સમયાધિક સ્થિતિને ઉચિત ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં ૨૭-ભાંગા કહેવા. • વિવેચન-૬૧,૬૨ -
પૃથ્વી - ૪ - ૪ - ઉપલક્ષણત્વથી પૃથ્વી આદિ જીવાવાસોમાં કહેવું. સ્થિતિ એટલે સ્થિતિ સ્થાનો કહેવા. એ રીતે અવગાહના સ્થાનો. શરીરાદિ પદો સ્પષ્ટ છે. - ૪ - એ રીતે સ્થિતિ સ્થાનાદિ દશ વસ્તુ સંબંધે આ ઉદ્દેશામાં વિચારવાનું છે. ગાયાનો સંક્ષેપાર્થ કહ્યો, હવે ગાથાનો વિસ્તારાર્થ સૂત્રકાર સ્વયં કહે છે –
રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં સ્થિતિ સ્થાનોને નિરૂપવા કહે છે – સૂત્ર સ્પષ્ટ છે, વિશેષ આ - પ્રતિ નરકાવાો સ્થિતિ - આયુષ્ય, સ્થાન - વિભાગ. આ સ્થિતિ સ્થાન અસંખ્યેય છે. કેવી રીતે ? પહેલી પૃથ્વીની અપેક્ષાએ જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦,૦૦૦ વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટિ તે સાગરોપમ. જઘન્ય સ્થિતિમાં એક-એક સમય વૃદ્ધિથી અસંખ્યેય સ્થિતિ સ્થાન થાય કેમકે સાગરોપમના સમય અસંખ્યેય છે. નરકાવાસોની અપેક્ષાએ પણ તે અસંખ્યેય છે. માત્ર તેની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટતાથી અન્યથી જાણવી.
જેમકે – પહેલા પ્રસ્તટે નરકમાં જઘન્યસ્થિતિ ૧૦,૦૦૦ વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૯૦,૦૦૦ વર્ષ. જઘન્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ સ્થિતિ તે એક સ્થિતિ સ્થાન, તે પ્રત્યેક નકે ભિન્ન ભિન્ન છે. તેમાં એક સમય વધારો તો બીજું સ્થિતિ સ્થાન, તે પણ વિચિત્ર છે. એ રીતે યાવત્ અસંખ્યેય સમય વધારવા. હવે સૌથી છેલ્લું સ્થિતિ સ્થાન દેખાડવા કહે છે –
વિવક્ષિત નસ્કાવાસ પ્રાયોગ્ય એવી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ. આ સ્થિતિ સ્થાન પણ વિચિત્ર છે, કેમકે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિચિત્ર હોય છે.
એ પ્રમાણે સ્થિતિ સ્થાન પ્રરૂપી, તેમાં જ ક્રોધાદિ ઉપયોગવાળા નાસ્કોના વિભાગને દેખાડવા આ સૂત્ર કહે છે – જે નકાવાસમાં જઘન્ય જેટલી સ્થિતિ હોય
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
તેમાં વર્તતા નાસ્કો શું ક્રોધોપયુક્ત છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્ન. તેનો ઉત્તર આ છે – પ્રત્યેક નરકે જઘન્ય સ્થિતિક વૈરયિકો હંમેશા હોય છે. તેમાં પણ ક્રોધીના બહુપણાથી ૨૭ભંગો. એકાદિથી સંખ્યાત સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિક વૈરયિકોને કદાચિત્ હોવાથી તેમાં ક્રોધાદિયુક્તની સંખ્યા એક અને અનેકે ૮૦ ભંગો છે.
૯૨
એકેન્દ્રિયોમાં સર્વ કષાય ઉપયુક્ત જીવો પ્રત્યેક ગતિમાં ઘણાં છે, માટે અભંગ સમજવું. કહ્યું છે – જ્યાં વિરહનો સંભવ ન હોય ત્યાં ૮૦ ભંગો કરવા, વિરહ ન હોય ત્યાં અભંગ કે ૨૭ ભંગ. આ વિરહ સત્તાની અપેક્ષાએ જાણવો, ઉત્પાદની અપેક્ષાએ નહીં. કેમકે રત્નપ્રભામાં ૨૪-મુહૂર્તનો ઉત્પાદ વિરહકાળ કહ્યો છે. - x
- X -
દરેક નકે સ્વ-સ્વ સ્થિતિ અપેક્ષાએ જઘન્યસ્થિતિક વૈરયિક હંમેશાં ઘણાં હોય છે. નાકભવ ક્રોધોદયથી અતિ વ્યાપ્ત છે. માટે બધાં નૈયિકો ક્રોધોપયુક્ત છે, તે એક ભંગ અથવા બે-ત્રણ-ચાર સંયોગ સંબંધી ભાંગા દર્શાવ્યા છે. તેમાં દ્વિક સંયોગમાં બહુવચનાંત ક્રોધની સાથે છ ભંગો કરવા. તે આ રીતે – ક્રોધી અને માની, ઘણાં ક્રોધી-ઘણાં માની. એ રીતે માયા અને લોભ સાથે એક અને બહુવચનથી બબ્બે એટલે ચાર. એમ કુલ છ ભંગ થયા. - - ત્રિક સંયોગે ૧૨ ભેદ. ક્રોધમાં બહુવચન અને માન-માયામાં એકવચન. મનમાં એકત્વ અને માયામાં બહુત્વ તે બીજો ભંગ, માનમાં બહુત્વ અને માયામાં એકત્વ તે ત્રીજો, માન અને માયા બંનેમાં બહુત્વ તે ચોથો ઇત્યાદિ - ૪ -
-
– ચતુષ્ક સંયોગમાં આઠ ભંગો - ક્રોધમાં બહુવચન અને માન-માયા-લોભમાં એકવચન તે એક ભંગ, એ રીતે લોભ-માયા-માનને ક્રમશઃ બહુવચનાંત કરવા ઇત્યાદિ રૂપે આઠ ભંગ થાય.
આ પ્રમાણે જઘન્ય સ્થિતિક વૈરયિકોમાં ૧-૬-૧૨-૮ એ બધાં મળીને ૨૭ ભંગ થાય, એ બધામાં ક્રોધ બહુવચનાંત જ રહે.
૦ સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિમાં વર્તમાન નૈરયિકનો પ્રશ્ન-ઉત્તરમાં ૮૦ ભંગ કહ્યા. એક સમયથી યાવત્ સંખ્યેય સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિમાં નારકો હોતા નથી. જો હોય તો એક કે અનેક હોય. તેથી ક્રોધાદિમાં એક સંખ્યાથી ચાર વિકલ્પ, બહુત્વથી બીજા ચાર ભંગ. દ્વિકસંયોગે ૨૪ ભંગ થાય. તે આ રીતે – ક્રોધ અને માનમાં એકત્વ-બહુત્વથી ચાર ભંગ, એ રીતે ક્રોધ-માયાના ૪, ક્રોધ-લોભના ૪, માન-લોભના ૪, માયા-લોભના-૪, એ બધાં મળીને ૨૪ ભંગ.
ત્રિકસંયોગે ૩૨ ભંગ – ક્રોધ-માન-માયામાં એકત્વથી એક ભંગ, એમાં જ માયામાં બહુત્વથી બીજો, એ બંનેમાં માનના બહુત્વથી બીજા બે, એ રીતે ચાર ભંગ. ક્રોધના બહુત્વી બીજા ચાર, એ રીતે આઠ ભંગ. - એ રીતે ક્રોધ-માન-લોભ
સંબંધે આઠ ભંગ. – ક્રોધ, માયા, લોભ સંબંધે આઠ ભંગ. માન-માયા-લોભથી આઠ ભંગ. એમ બધાં મળીને ૩૨-ભંગ થાય. - - ચતુષ્કસંયોગે ૧૬ ભંગ છે, તે આ રીતે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ બધામાં એકવચનથી એક ભંગ, તેમાં જ લોભને
-

Page #54

૧/-/૫/૬૧,૬૨
બહુવચનાંતથી બીજો ભંગ, તે બંનેમાં માયાને બહુવચનાંતથી બીજા બે ભંગ, એમ કુલ ચાર ભંગ થયા. એ રીતે માનના બહુત્વથી-૪. આઠેને ક્રોધના બહુત્વથી-આઠ, એમ કુલ ૧૬ ભંગ થતાં ૪-૪-૨૪-૩૫-૧૬૦૮૦ થાય.
એકાદિ સમયથી સંખ્યાત સમય સુધીના વધારાવાળી જઘન્યસ્થિતિમાં પૂર્વોક્ત ૮૦ ભંગ આદિ પૂર્વવત્ જાણવું.
હવે અવગાહના દ્વાર કહે છે - • સૂત્ર-૬૩ -
o ભાવના આ રનપભા પૃedીમાં 30 લાખ નરકાવાસોમાં એક-એક નકાવાસમાં નૈરયિકોના અવગાહના સ્થાન કેટલા છે ? ગીતમ! અસંખ્યld અવગાહના સ્થાનો છે. તે આ - જઘન્ય અવગાહના, પ્રદેશાધિક જઘન્ય અવગાહના, દ્વિપદેશાધિક જઘન્ય અવગાહના યાવત્ અસંખ્યાત પ્રદેuiધિક જદાવગાહના, તેને પ્રાયોગ્ય ઉકૃષ્ટ અવગાહના.. • - ભગવતુ ! આ રનપભા yeગીના 30 લાખ નરકાવાસોમાં એક એક નરકાવાસમાં જઘન્યાવગાહનામાં વતનો નૈરયિક શું ક્રોધોપયુક્ત છે? ગૌતમ ! અહીં ૮૦ ભંગ જણવા એ પ્રમાણે ચાવતુ સંધ્યેયપદેશાધિક જઘન્ય અવગાહના, અસંખ્યય પ્રદેશાધિક જઘન્ય અવગાહનાએ વતતા દુચિત ઉકૃષ્ટ અવગાહના વડે વતતા નૈરયિકોના અથતિ તે બંનેના ૨૭ ભંગ જાણવા.
o ભગવન ! આ રતનપભામાં 30 લાખ નરકાવાસોમાં એક એક નકાવાસમાં વસતા નૈરયિકોને કેટલાં શરીરો કહ્યા છે ? ગૌતમ ! મણ શરીર કહ્યા છે - વૈક્રિય, વૈજસ, કામણ.
ભગવાન ! આ રતનપભા પ્રતીમાં 30 લાખ નકાવાસોમાં એક એક નકવાસમાં વસતા અને વૈક્રિચશરીર નૈરસિક શું ક્રોધ ઉપયુક્ત છે ? ગૌતમ ! અહીં ર-ભંગ કહેવા. આ જ ગમ વડે ત્રણ શરીરો કહેતા. • • • ભગવન ! આ રનપભા પૃedીમાં ચાવતું વરાતા નૈરયિકોના શરીરનું કયું સંઘયણ છે ? ગૌતમ! તેઓને છ માંથી એક પણ સંઘયણ નથી, તેમને શિરો અને સ્નાયુ નથી. તથા જે પુદ્ગલો અનિષ્ટ, એકાંત, અપિય, શુભ, અમનોજ્ઞ, અમનોમ છે, તે યુગલો તેમના શરીર સંઘાતપણે પરિણમે છે.
ભગવન છે રતનપભામાં વસતા અને અસંઘયણી એવા નૈરયિક શું ક્રોધોપયુકત છે ? ગૌતમ! શરીર બે ભેદે-ભવધારણીય અને ઉત્તરવૈક્રિય. જે ભવધારણીય છે. તે હૂંડક સંસ્થાનવાજ છે અને જે ઉત્તરઐક્રિય પણ હુંડક સંસ્થાન છે . • ભગવન રનuભામાં યાવતુ હુંડક સંસ્થાનવાળા નૈરયિક શું ક્રોધોપયુક્ત છે ? ગૌતમ! અહીં ર૭ ભંગ કહેવા.
- ભગવના આ રનપભા વીના નૈરયિકોની કેટલી વેરયાઓ છે ? ગૌતમ ! એક કાપોતલેશ્યા... ભગવદ્ ! આ રતનપભામાં યાવતું કાપોતલેશ્યાવાળા ક્રોધોપયુક્ત છે ? - ૨૩ ભંગ.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ વિવેચન-૬૩ -
જેમાં જીવ રહે તે - અવગાહના એટલે શરીર કે શરીરનું આધારભૂત ફોમ. તેના જે સ્થાનો - પ્રદેશ વૃદ્ધિ વડે વિભાગો તે અવગાહના સ્થાનો. તેમાં બધાં નાકોમાં જઘન્ય શરીર અંગુલના અસંખ્યય ભાગ માત્ર છે. તે વિવાિત નરક યોગ્ય જે ઉકષવિગાહના તે તપ્રાયોમ્યોકપિકા અવગાહના. જેમ કે તેમાં પ્રસ્તમાં શરીર 9 ધનુષ, ત્રણ હાથ, ૬ આંગળ છે... એકથી સંખ્યાત પ્રદેશ અધિક જઘન્ય અવગાહનામાં વર્તતા નૈરયિકો અલા હોવાથી ક્રોધાદિમાં ઉપયુકત એક જીવ પણ હોઈ શકે, માટે ૮૦-ભંગ પૂર્વવત્ જાણવા. - અસંખ્ય પ્રદેશાધિકવાળી અને તપ્રાયોગ્ય ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં ઘણાં નૈરયિકો હોય છે - x • તેથી ક્રોધમાં બહુવચન અને માનાદિમાં એકવચન, બહુવચન રહે છે તેથી ૨૩-ભંગ થાય.
શંકા - જે જઘન્ય સ્થિતિ, જઘન્યાવગાહનાવાળા છે, તેમને જઘન્ય સ્થિતિકવથી ૨૩ ભંગ, જઘન્યાવગાહનામાં ૮૦ કેમ ?
સમાધાન - જઘન્યસ્થિતિવાળાની જઘન્યાવગાહના કાળે તો ૮૦ ભંગ જ હોય, કેમકે જઘન્ય અવગાહના ઉત્પત્તિ કાળે જ હોય, જઘન્યાવગાહનાને ઓળંગી ગયેલ જઘન્ય સ્થિતિક તૈરયિકોને આશ્રીને ૨૭-મંગ કહ્યા છે.
શરીરદ્વાર . જો કે આ સૂત્રથી વૈક્રિયશરીરમાં ૨૭-ભંગ કહ્યા છે, તો પણ સ્થિતિ અને અવગાહના આશ્રીને જે ભંગો પ્રરૂપ્યા છે, તે તેમજ જાણવા. - x • x • આ રીતે અન્યત્ર પણ જાણવું.
આ ગમ વડે ત્રણે શરીર કહેવા. - વૈકિય, તૈજસ, કામણ. ગણેમાં ૨૭ ભંગ કહેવા. [શંકા વિગ્રહગતિમાં માત્ર તૈજસ, કામણ બે શરીર જ હોય. તેવા જીવો અલા હોવાથી તેમના ૮૦ ભંગો પણ સંભવે, તે કેમ ન કહ્યા ? ૨જ કેમ કહ્યા ? [સમાધાન સાચું, પણ અહીં વૈક્રિયશરીર સાથે આ બે શરીર લેવાના છે, માટે ૨૭ ભંગ કહ્યા. વળી ત્રણે શરીર એવો અતિદેશ કર્યો, કેમકે ત્રણે શરીરના ગમનું અતિ સાર્દશ્ય દેખાડવાનું છે. • • હવે સંહતનદ્વાર જણાવે છે –
વજવર્ષભનારાય આદિ છ માંથી એક પણ સંઘયણ નથી માટે સંઘયણી છે. કેમકે - નૈરયિકોને હાડકાં આદિ હોતા નથી અને હાડકાંનો સંચય જ સંહનના કહેવાય. • • ઈચ્છાય નહીં તેવું તે અનિષ્ટ, અનિષ્ટ પણ ક્યારેક સુંદર હોય, માટે કહ્યું એકાંત, એકાંત વસ્તુ પરત્વે પણ કારણે પ્રીતિ થાય, માટે કહ્યું અપિય. તેને અપ્રિય કેમ કહ્યું? અશુભ સ્વભાવવાળા છે, અશુભત્વ સામાન્ય પણ હોય, તેથી કહે છે - મન દ્વારા શુભપણે ન જણાય તેવું અમનોજ્ઞ અમનોજ્ઞ પણ કદાચ હોય માટે કહે છે અમનોમ - વારંવાર સ્મરણમાં આવવા છતાં પણ મનને ગ્લાનિ આપે. અથવા આ શબ્દો એકાર્યક છે. અત્યંત અનિષ્ટતા દર્શાવવા પ્રયોજ્યા છે. અથવા તેવા જ પુગલો છે.
હવે સંસ્થાન - જેઓનું કેવું સંસ્થાન છે તે. - વધારવ - જેનું પ્રયોજન

Page #55

૧/-/૫/૬૩
૬૬
પોતાના જન્મને વીતાવવાનું છે તે અથવા આજીવન સાથે રહે છે તે. સત્તરવૈય - પૂર્વ વૈક્રિયની અપેક્ષાએ ઉત્તકાળ ભાવિ વૈક્રિય, સર્વત્ર અવ્યવસ્થિત તે હુંડ સંસ્થિત.
• સૂગ-૬૪,૬૫ -
રનાપભાના આ નૈરયિકો યાવતું શું સમ્યગ્રષ્ટિ મિથ્યા ષ્ટિ કે મિશ્રર્દષ્ટિ છે ? - ગણે છે. • • તેમાં સમૃષ્ટિમાં વર્તતા નૈરયિકના પૂિવોંકત રીતે) ૨૭ ભંગ અને મિથ્યાËષ્ટિ તથા મિશ્રર્દષ્ટિમાં ૮૦-૮૦ ભાંગા કહેવા • • • ભગવત્ ! આ જીવો શું જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની ? ગૌતમ ! બંને છે. જ્ઞાનીને નિયમો ત્રણ જ્ઞાન હોય છે, અજ્ઞાનીને ત્રણ અજ્ઞાનની ભજના છે. નૈરસિકોને યાવતું આમિનિબોધિકમાં વર્તતા પૂિર્વોકત રીતે) ૨૩-ભંગ જણવા. એ પ્રમાણે ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાનિ પણ કહેવા.
ભગવદ્ ! રનપભાની આ નૈરયિકો શું મનયોગી છે, વચનયોગી છે કે કાયયોગી છે ? - ગણે છે. • • મનોયોગમાં વર્તતા તેઓ શું ક્રોધોપયુક્ત હોય ? - ૨૭ ભંગ જાણવા. એ પ્રમાણે વચનયોગ અને કાયયોગમાં પણ કહેવું. ••• આ નૈરયિકો શું સાકારોપયુક્ત છે કે અનાકારોપયુક્ત છે ? ગૌતમ ! બને છે. તેઓ સાકારોપયોગમાં વર્તતા શું ક્રોધોપયુક્ત છે ? - ૩ ભંગો જાણવા. એ રીતે અનાકારોપયોગના પણ ૨૭-મંગ જાણવા. * - એ પ્રમાણે સાતે પૃdીઓને જાણવી. માત્ર વેશ્યામાં વિશેષતા છે –
[૬૫] પહેલી બે માં કાપોત, ત્રીજામાં મિશ્ર, ચોથીમાં નીલ, પાંચમીમાં મિશ્ર, છઠીમાં કૃષ્ણ, સાતમીમાં પરમકૃષ્ણ.
• વિવેચન૪,૬૫ -
દૃદ્ધિાર - મિશ્રદૃષ્ટિ જીવો અા છે, કાળથી તેમની હયાતી થોડી છે, તે એક પણ હોય માટે ૮૦ ભંગો કહ્યા.
જ્ઞાનદ્વાર - સમ્યક્ત્વ સહિત નરકમાં ઉત્પન્ન થનારને પહેલા સમયથી ભવપાત્યય અવધિજ્ઞાન હોય, તેથી ત્રણ જ્ઞાનવાળા કહ્યા. મિથ્યાદૈષ્ટિ નારકી સંજ્ઞી કે સંજ્ઞીથી ઉત્પન્ન થાય. તેમાં જે સંથી ઉત્પન્ન હોય તેમને ભવપ્રત્યય વિભંગ હોવાથી ત્રણ અજ્ઞાન છે. અસંજ્ઞીને ઉત્પન્ન થયાના અંતર્મુહૂર્ત પછી વિભંગ જ્ઞાન થાય છે તેથી તેમને પર્વે બે અજ્ઞાન અને પછી ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે, માટે કહ્યું છે કે ત્રણ અજ્ઞાન વિકલ્પ હોય. ક્યારેક બે અને ક્યારેક ત્રણ.
ગાથા - દારિક શરીર છોડ્યા પછી અનંતર સમયે નરકે ઉત્પન્ન થનાર વિગ્રહ કે અવિગ્રહ ગતિમાં અવધિ કે વિભંગ પામે.
અસંજ્ઞીને નરકમાં ઉત્પત્તિ પછી પર્યાપ્તાવસ્થામાં વિલંગ જ્ઞાન થાય છે. તેથી નરકમાં ત્રણ જ્ઞાન અને બે કે ત્રણ અજ્ઞાન છે.
આભિનિબોધિક જ્ઞાન પેઠે આ જ્ઞાન, અજ્ઞાનના ૨૩ ભંગ છે.
વિર્ભાગજ્ઞાનના કાલ પૂર્વેના મતિ અજ્ઞાન, શ્રુત અજ્ઞાન લેતા ૮૦ ભંગ થાય. કેમકે તેવા અજ્ઞાની જીવો થોડા છે. પણ આ જીવોની જઘન્ય અવગાહના આશ્રીને
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ૮૦ ભંગો સમજવા.
યોગ દ્વાર - એકલા કામણ કાયયોગમાં ૮૦ ભંગો સંભવે છે, તો પણ અહીં તેની વિવક્ષા ન કરી સામાન્ય કાયયોગથી ૨૩-ભંગ કહ્યા.
ઉપયોગદ્વાર - મા! • વિશેષરૂપ અંશને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ, તેના સહિત તે સાકાર, તેથી રહિત તે અનાકાર-સામાન્યગ્રાહી.
રત્નપ્રભા પૃથ્વી માફક શેષ પૃથ્વી પ્રકરણ કહેવા. માત્ર લેગ્યામાં ભેદ છે, તે દર્શાવવા ગાયા છે જેનો અર્થ મૂલમાં કહ્યો છે. વિશેષ આ - વાલુકાપભામાં ઉપરના ભાગે કાપો, નીચેના ભાગે નીલ ગ્લેશ્યા હોય છે. નરકાવાસ સંખ્યા ભેદ પૂર્વે કહો છે. તેનો સૂણાભિલાપ વૃત્તિ અનુસાર જાણવો. ચાવત્ ૨૭ ભંગ થાય - ૪ -
• સૂત્ર-૬૬ .
ભગવન ૬૪ લાખ અસુરકુમારાવાસોમાંના એક એક અસુરકુમારાવાસમાં વસતા અસુરકુમારોના કેટલાં સ્થિતિ સ્થાન છે ? ગૌતમ! અસંખ્ય. જઘન્યાસ્થિતિ નૈરસિક મુજબ જાણવી. વિશેષ એ – ભાંગા ઉલટા કહેતા. [લોભ પહેલા કહેવો તેઓ બધાં લોભોપયુકત હોય અથવા ઘણાં લોભી, એક માયી હોય અથવા ઘણાં લોભી, ઘણો મારી હોય. આ આલાવાથી જાણવું યાવ4 dનિતકુમાર સુધી જાણવું વિશેષ એ – ભિન્નત્વ [પણ જાણવું.
• વિવેચન-૬૬ -
નાક પ્રકરણમાં ક્રોધ, માનાદિ ક્રમે ભંગ કહ્યો, અસુરકુમાર પ્રકરણમાં લોભ, માયાદિ ક્રમ લેવો. તેથી - x - બધાં અસુરકુમારો લોભી જાણવા. લિંકસંયોગમાં લોભમાં બહુવચન, માયામાં એકવ, બહુવ લેવું એ રીતે ૨૩ ભંગ કરવા. વિશેષ એ કે પ્રશ્ન-ઉત્તર સૂત્રો નાક અને અસુકુમારાદિના ભેદ જાણીને કહેવા. જેમકે સંહનન, સંસ્થાન લેમ્યા.
ભગવન૬૪ લાખ અસુકુમારાવાસમાં પ્રત્યેકમાં વતતા અસુરકુમારોના શરીર કયા સંઘયણવાળા છે ? ગૌતમ! તે અસંઘયણી છે. તેમના શરીર સંઘાતરૂપે ઈષ્ટ અને કાંત પુદ્ગલો પરિણમે છે. આ પ્રમાણે સંસ્થાન વિશે પણ જાણવું. વિશેષ આ - ભવધારણીય શરીર સમચતુસ્ત્ર સંસ્થિત છે, ઉત્તર વૈક્રિય શરીર અનેકરૂપે છે. એ પ્રમાણે લેસ્થામાં પણ જાણવું. તેઓને ચાર લેશ્યાઓ કહી છે – કૃષ્ણ, નીલ, કાપોત, તેજો... ૬૪ લાખ અસુરકુમારાવાસમાં યાવતુ કૃષ્ણલેશ્યામાં વર્તતા અસુરકુમાર શું ક્રોધોપયુકત છે ? ગૌતમ ! બધાં લોભોપયુક્ત હોય છે, ઇત્યાદિ. એ રીતે નીલાદિ લેશ્યામાં જાણવું.
નાગકુમારાદિના આવાસ-ભવનની ભેદ સંખ્યા જાણીને સૂઝનો અભિલાપ કરવો. જેમકે નાગકુમારોના ૮૪ લાખ ભવનો છે.
• સૂત્ર-૬૭ :
ભગવાન ! પૃવીકાયિકોના અસંખ્ય લાખ આવાસોમાં એક એક આવાસમાં પૃવીકાયિકોની સ્થિતિ સ્થાનો કેટલાં છે ? હે ગૌતમાં અસંખ્ય. તે આ રીતે

Page #56

૯૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૧/-/૫/૬૩ • જઘન્યા સ્થિતિ યાવન તપાયોગ્ય ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ... ભગવન | પૃવીકાયિકોના અસંખ્ય લાખ આવાસોમાં એક એક આવાસમાં વીતા પૃવીકાયિકો શું ક્રોધોપયુક્ત ચાવ4 લોભોપયુકત છે ? ગૌતમ ! તેઓ ક્રોધાદિ ચારેથી યુકત છે.
( આ પ્રમાણે પૃedીકારિકોના બધાં સ્થાનો અભંગક છે. વિશેષ આ – તોલેસ્સામાં ૮૦ ભંગ છે. આ પ્રમાણે અp-ઉ-વાયુ કાયના સસ્થાનો પણ અભંગક છે. વનસ્પતિકાય પૃથ્વીકાયવત્ છે.
• વિવેચન-૬૭ :
એકૈક કષાયમાં ઉપયુકત પૃથ્વીકાયિકો ઘણાં છે, માટે દશ સ્થાનમાં અભંગક છે. વિશેષ આપૃથ્વીકાયમાં લેશ્યાહારે તેજલેશ્યા કહેવી. જ્યારે કોઈ દેવ દેવલોકથી
વી પૃથ્વીકાયમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે પૃથ્વીકાયિકમાં તેજોલેયા હોય. તેથી ત્યાં ૮૦ ભંગ થાય.
અહીં પૃથ્વીકાયમાં સ્થિતિસ્થાનદ્વાર સાક્ષાત્ લખ્યું છે. બાકીના નારકવતું કહેવા. વિવિધતા પ્રશ્ન અને ઉત્તર સૂત્રથી જાણવી. તે ભેદ શરીરાદિ સાતે દ્વારોમાં આ રીતે છે- ભગવનઅસંખ્યય લાખ પૃથ્વીકાયિકોમાં વસતા યાવતુ પૃથ્વીકાયિકોના કેટલા શરીર છે ? ગૌતમ ! ત્રણ શરીર-દારિક, તૈજસ, કામણ. * * * * *
અસંખ્ય લાખ પૃથ્વીકાયિકોમાં ચાવત્ શરીરોનું સંઘયણ કયું છે ? પૂર્વવત્. વિશેષ આ- મનોજ્ઞ અમનોજ્ઞ પુદ્ગલો શરીર સંઘાતરૂપે પરિણમે છે. • • સંસ્થાનહારમાં પણ એમ જ કહેવું. પણ ઉત્તરસૂઝમાં “હુંડ સંસ્થાન સંસ્થિત” એમ કહેવું. પણ બે ભેદે શરીર છે એમ ન કહેવું, કેમકે પૃથ્વીકાયિકમાં તેનો અભાવ હોય છે.
લેશ્યાહાર - ભગવત્ ! પૃથ્વીકાયિકોને કેટલી વેશ્યા કહી છે? ગૌતમ! ચાર, કણ થી તેજો. તેમાં ત્રણ લેશ્યા અભંગક સમજવી. તેજોલેશ્યામાં ૮૦ મંગો જાણવા. જે પૂર્વે કહેલ છે.
દૃષ્ટિદ્વાર - અસંખ્યાત ચાવત પૃથ્વીકાયિક શું સમ્યગૃષ્ટિ છે ? મિથ્યાદૃષ્ટિ છે ?, મિશ્રદષ્ટિ છે ? ગૌતમ! મિથ્યાદૃષ્ટિ છે.
જ્ઞાનદ્વારમાં તેમજ જાણવું. વિશેષ આ - ભગવત્ ! પૃથ્વીકાયિકો મનોયોગી, વચનયોગી કે કાયયોગી છે ? ગૌતમ! મન કે વચનયોગી નથી પણ કાયયોગી છે. એ રીતે અકાયિક પણ જાણવા. તેઓ દશ સ્થાને અભંગક છે, તેજોલેસ્યામાં ૮૦ ભંગ કેમકે દેવો ઉપજે છે.
તેઉકાય સ્થિતિસ્થાનાદિ દશે સ્થાનમાં અભંગક છે, કેમકે તેમાં ક્રોધાદિમાં ઉપયુક્ત જીવો એક જ કાળે ઘણાં હોય. અહીં દેવો ન ઉપજે માટે તેને તેજલેશ્યા નથી. માટે બધાં સ્થાને અભંગક કહ્યા. આ સૂમો પૃથ્વીકાયિક સમાન કહેવા. કેવળ વાયુકાય સૂત્રોમાં શરીરદ્વારમાં આ પ્રમાણે જાણવું - ભગવત્ ! અસંખ્યય લાખ વાયુકાયને કેટલાં શરીર કહ્યા ? ગૌતમ! ચાર - દારિક, વૈક્રિય, રજસ, કામણ.
| વનસ્પતિકાયિકો પૃથ્વીકાયવતુ જાણવા. દશે સ્થાનોમાં અભંગક છે. તેજલેશ્યામાં તે જ રીતે ૮૦ ભંગ થાય છે. [શંકા દષ્ટિદ્વારે પૃથ્વી-અ-વનસ્પતિમાં સાસ્વાદના [9/7|
સમ્યકત્વ કર્મગ્રંથોમાં સ્વીકારેલ છે, તેથી જ્ઞાનદ્વારે મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન કહેવા જોઈએ આદિ, કેમ નથી કહ્યું ? [સમાધાન એમ નથી. પૃથ્વી આદિમાં સાસ્વાદનભાવ ઘણો થોડો છે, માટે અહીં ગણેલ નથી. માટે કહ્યું છે – પૃથ્વી આદિમાં ઉભયનો અભાવ છે અને વિકલેન્દ્રિયમાં પૂર્વોપપન્નક હોય છે.
સૂત્ર-૬૮ -
જે સ્થાનો વડે નૈરયિકના ૮૦ ભંગો છે, તે સ્થાનો વડે બે-ત્રણચાર ઈન્દ્રિયોને પણ ૮૦ ભંગો છે. વિશેષ એ - સમ્યક્ત્ત, અભિનિભોધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાનમાં પણ ૮૦ ભંગો છે. તથા જે સ્થાનમાં નૈરયિકોને ૨૭ મંગો છે, તે સ્થાનોમાં બેઈન્દ્રિયાદિને અભંગક છે.
પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકો નૈરયિકવ4 જાણવા. વિશેષ એ - નૈરયિકોને જ્યાં ૭ ભંગ કહા, ત્યાં અહીં અભંગક કહેવું અને તેમને જ્યાં ૮૦ ભંગો કહ્યા, ત્યાં અહીં પણ ૮૦ ભંગો કહેવા.
જે સ્થાને નૈરયિકોને ૮૦ ભંગ કહ્યા, ત્યાં મનુષ્યોને પણ ૮૦ ભંગો કહેવા. તેમને જ્યાં ૭ ભંગ કહ્યા, ત્યાં અહીં અભંગક કહેવા વિશેષ આ - મનુષ્યોને જઘન્ય સ્થિતિ અને આહારકમાં ૮૦ ભંગો છે.
વાણવ્યંતર, જ્યોતિષ, વૈમાનિકને ભવનવાસી માફક જાણવા. વિશેષમાં તેમનું જે જુદાપણું છે તે જાણવું. ચાવત અનુત્તરવાસી. હે ભગવત્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે –
• વિવેચન-૬૮ :
અક્ષરઘટના - નૈરયિકમાં એકથી સંખ્યાત સમય વૃદ્ધિની જઘન્ય સ્થિતિમાં, જઘન્ય અવગાહનામાં સંખ્યાત પ્રદેશવૃદ્ધિમાં, મિથ્યાર્દષ્ટિ નારકોના ૮૦ ભંગ કહ્યો. મિશ્રદૈષ્ટિ સિવાયના વિકલેન્દ્રિય જીવોમાં પણ એ જ સ્થાને ૮૦ ભંગ જાણવા. કેમકે તેઓ અલા હોવાથી ક્રોધાદિ ઉપયુક્ત એક-એક જીવનો પણ સંભવ છે. મિશ્રદૈષ્ટિ જીવો વિકલેન્દ્રિય કે એકેન્દ્રિયમાં હોતા નથી, માટે ૮૦ ભંગો સંભવતા નથી. વૃદ્ધોએ તો કોઈક વાચના વિશેષથી જ્યાં ૮૦ ભંગ છે ત્યાં પણ અભંગક છે. એમ વ્યાખ્યા કરી છે. હવે અહીં જ વિશેષ બતાવવા કહે છે –
દષ્ટિદ્વાર અને જ્ઞાનદ્વારમાં નારકોને ૨૩ ભંગો કહ્યા છે. અહીં વિકલેન્દ્રિયોને ૮૦ ભંગ કહેવા - ક્યાં ? - સમ્યકત્વમાં - થોડાં જ વિકલૅન્દ્રિયોને સાસ્વાદન સમ્યકત્વ હોય. થોડા હોવાથી એકત્વને લીધે તેમના ૮૦ ભંગ થાય. એ રીતે મતિ, શ્રુતમાં ૮૦ ભંગ જાણવા.
જે સ્થાને નૈરયિકોના ૨૩ ભંગ છે, ત્યાં વિકસેન્દ્રિયને અભંગક જાણવા. પૂર્વોકત ૮૦ ભંગ સિવાયના સ્થાનો અભંગક જાણવા. ક્રોધાદિ ઉપયુક્ત આ ઘણાં જીવો એક કાળે હોવાથી તેમને અભંગક કહ્યા.
વિકસેન્દ્રિય સૂત્રો પૃથ્વીકાયિક સૂત્રો માફક જાણવા. વિશેષ આ - અહીં લેશ્યા દ્વારે તેજલેશ્યા ન કહેવી. દૃષ્ટિદ્વારે - બેઈન્દ્રિય જીવો સમ્યગ્દષ્ટિ પણ છે,

Page #57

૧/-/૫/૬૮
૧૦૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
કહી છે. - - જ્ઞાન દ્વારે મનુષ્યોને પાંચ જ્ઞાન કહ્યા - ભિતિબોધિક ચાવત્ કેવલજ્ઞાન. કેવલજ્ઞાન સિવાયના ચાર જ્ઞાન અભંગક જાણવા. કેવલજ્ઞાનમાં તો કષાયનો ઉદય જ નથી.
ભવનવાસી મા વ્યંતરાદિ દશે સ્થાનોમાં કહેવા. જ્યાં અસુરદિને ૮૦ ભંગ અને જ્યાં ૨૩ ભંગ હોય, ત્યાં વ્યંતરોને પણ તેમજ કહેવા. માત્ર ભંગોમાં લોભ આદિમાં મૂકવો. ભવનવાસી સાથે વ્યંતરનું સામ્ય છે, તેમ જ્યોતિકાદિનું નથી. તે સૂચવવા કહે છે - જ્યોતિક આદિનું લેશ્યાદિ ભિન્નત્વ બીજાની અપેક્ષાએ હોય તે જાણવું. અહીં પરસ્પર વિશેષ જાણીને તેનાં સૂત્રો કહેવા. તેમાં લેસ્થા દ્વારે જ્યોતિકોને એક જ તેજોલેયા કહેવી. જ્ઞાન દ્વારે જ્ઞાન અને અજ્ઞાન ત્રણ-ત્રણ કહેવા. કેમકે ત્યાં અસંજ્ઞીજીવોનો ઉત્પાદ થતો નથી માટે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં પણ વિભંગ જ્ઞાન હોય છે. . વૈમાનિકોમાં તેજોવેશ્યાદિ ત્રણ લેશ્યા કહેવી. જ્ઞાન દ્વારે મણ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન કહેવા. પ્રશ્ન વૃતિ મુજબ...
િશતક-૧, ઉદ્દેશા-પ-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ] @ શતક-૧, ઉદ્દેશો-૬-“ચાવંત” છે
- X - X - X - X -
મિથ્યાદષ્ટિ પણ છે. મિશ્રદૈષ્ટિ નથી. સમ્યગ્દર્શને વર્તતા બેઈન્દ્રિયો ક્રોધોપયુક્ત છે ? આદિ પ્રશ્નોતરે ૮૦ ભંગો. જ્ઞાનદ્વારે - x - તેઓ જ્ઞાની, અજ્ઞાની બંને છે. જ્ઞાની હોય તો મતિ અને શ્રત બે જ્ઞાની છે બાકી પૂર્વવત ૮૦ ભંગો છે - યોગદ્વારે * * - તેઓ મનોયોગી નથી પણ વચન અને કાયયોગી છે. બાકી પૂર્વવત્.
એ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિય અને ચઉરિજિયના સમો જાણવા.
પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ - જ્યાં નારકોના ૨૩ ભંગ છે, ત્યાં આ જીવ અભંગક જાણવા. તે જઘન્ય સ્થિતિ આદિ પૂર્વે દર્શાવેલા છે. ક્રોધાદિ ઉપયુક્ત એક સમયે ઘણાં હોવાથી અભંગક કહ્યા. આ સંબંધી સૂત્રો નારકસૂગ માફક જાણવા. શરીરદ્વારે આ વિશેષ છે - x - અસંખ્યય તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય યોનિમાં વસતા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયના - x • ચાર શરીરો છે – દારિક, વૈક્રિય, તૈજસ, કામણ. બધા અભંગક જાણવા.
સંહનનદ્વારે - x - પંચેન્દ્રિયતિર્યચના - X - છ સંઘયણો કહ્યા છે - વજsષભનારાય યાવતુ સેવાd. - - એ રીતે સંસ્થાન દ્વારે પણ છ સંસ્થાન કહ્યા - સમચતુરઢ આદિ. એ રીતે લેશ્યાદ્વારે - x • છ વેશ્યાઓ કહી - કૃષ્ણલેશ્યાદિ છે.
મનુષ્ય - જેમ દશ દ્વારમાં નૈરયિકો કહ્યા તેમ મનુષ્યો પણ કહેવા. * * * તેમાં નારકોની જઘન્યસ્થિતિ એક આદિથી સંખ્યાત સમય અધિકમાં, જઘન્ય અવગાહનામાં, સંખ્યાત પ્રદેશ અધિક તથા મિશ્રદૃષ્ટિમાં ૮૦ ભંગો કહ્યા. મનુષ્યોમાં પણ અહીં ૮૦ ભંગો કહેવા. તેનું કારણ તેઓનું અભત્વ છે. નારક અને મનુષ્યનું સર્વથા સામ્ય નથી તે જણાવવા કહે છે – જઘન્ય સ્થિતિ, અસંખ્યાત સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિ આદિમાં નારકોના ૨૩ ભંગ કહ્યા, તો વિશેષતાયુક્ત જઘન્ય સ્થિતિ સિવાયના સ્થાનકોમાં મનુષ્યો અભંગક જાણવા. કેમકે નાકોને બહુલતાએ ક્રોધોદય હોય છે, તેથી તેનાં ૨૭ ભંગ છે, મનુષ્યોમાં પ્રત્યેક ક્રોધાદિ ઉપયોગવાળા ઘણાં મનુષ્યો હોવાથી, તેમને અભંગક કહ્યા.
આ સંબંધે વિશેષતા કહે છે – જે સ્થાને નારકોના ૮૦ ભંગો છે, ત્યાં મનુષ્યોના પણ ૮૦ ભંગો કહેવા. નારકોના ૨૭ ભંગો છે, ત્યાં મનુષ્યો ભંગક છે, આ કથનમાં મનુષ્યોમાં આટલો ભેદ છે કે – મનુષ્યોને જઘન્ય સ્થિતિમાં ૮૦ મંગો કહેવા. નાકોમાં તેમ કહ્યું નથી. તથા આહાક શરીરમાં મનુષ્યોને ૮૦ ભંગો કહેવા. કેમકે તેવા મનુષ્યો થોડાં છે. નાકોને આહારક શરીર જ નથી. શરીરાદિ ચાર અને જ્ઞાનદ્વાર સંબંધે ભેદ છે. તે આ - X • મનુષ્યોને • x • પાંચ શરીર કહ્યા છે. તે આ - ઔદારિક, વૈક્રિય, આહાક, તૈજસ, કામણ. - - ભગવન! અસંખ્યય મનુષ્યાવાસોમાં વસતા યાવત્ ઔદારિક શરીરમાં વર્તતા મનુષ્ય શું ક્રોધોપયુક્ત આદિ છે ? હા, ગૌતમ ! છે. એ પ્રમાણે બધાં શરીરોમાં કહેવું. વિશેષ એ – આહારક શરીરમાં ૮૦ ભંગો કહેવા.
એ પ્રમાણે સંહનીદ્વારમાં પણ કહેવું. વિશેષ એ - મનુષ્યોને • x • છ સંઘયણ કહ્યા છે -- સંસ્થાનદ્વારે છ સંસ્થાન કહ્યા છે. - લેશ્યા દ્વારે છ લેશ્યાઓ
o હવે છઠો ઉદ્દેશો કહે છે, તેનો આ સંબંધ છે. ઉદ્દેશા-૬-ના છેલ્લા સૂરમાં જ્યોતિક અને વૈમાનિકના આવાસો સંબંધે જણાવ્યું, તેના અંદરના દેખાવને આશ્રીને તયા નાવંત ગાથા પદથી –
• સૂત્ર-૬૯ :
ભગવના જેટલા અવકાસtતી ઉગતો સૂર્ય llઘ નજરે જોવાય છે, તેટલા જ અવકાશાંતરથી આથમતો સૂર્ય શીઘ નજરે જોવાય છે ? હા, ગૌતમ ! • x - યાવતુ - x • જોવાય છે.
ભગવાન ! ઉગતો સૂર્ય પોતાના તાપથી જેટલા ક્ષેત્રને ચારે બાજુથી પ્રકાશિત-ઉધોતિત-તાપિત-પ્રભાસિત કરે છે, તેટલાં જ ક્ષેત્રને ચારે બાજુથી આથમતો સૂર્ય પોતાના તાપ દ્વારા પ્રકાશિત : ઉધોતિત • તાપિત-ભાસિત કરે છે ? હા, ગૌતમ ! યાવત કરે છે.
ભગવાન ! સૂર્ય પૃષ્ટ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે કે અસ્કૃષ્ટ ક્ષેત્રને ? પૃષ્ટ ફોમને પ્રકાશિત કરે છે યાવત્ છ એ દિશામાં પ્રકાશિત કરે છે. એ રીતે તેને ઉધોતિત-તાપિત-ભાસિત કરે છે.
ભગવના પર્શ કરવાના કાળ સમયે સૂર્ય સાથે સંબંધવાળા જેટલા ફોઝને સર્વ દિશાઓમાં સૂર્ય સ્પર્શે તેટલું સ્પશતુ તે ક્ષેત્ર અશએિલું એમ કહેવાય ? હા, ગૌતમ ! - X • ચાવવું કહેવાય.
- ભગવના પશfએલ રોગને સ્પર્શે કે અસ્પશએિલ ક્ષેત્રને સ્પર્શે ? [પાએલ ક્ષેત્રને.J યાવત નિયમ છ દિશાને.

Page #58

૧૦૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૧/-/૬/૬૯
૧૦૧ • વિવેચન-૬૯ :
જે પરિમાણથી. કોઈ જાતના અવકાશથી કે રૂપ અંતરાલ થકી, જેટલા અવકાશાંતરે સૂર્ય રહેલો છે. ઉદય પામતો નજરે શીઘ આવે છે. અહીં સ્પર્શ શબ્દનો અર્થ “અડકવા જેવું” કરવો. કેમકે આંખ અપાતકારી છે. - X • તે સૂર્ય સર્વાગંતર મંડલમાં સાધિક ૪૭,૨૬૩ યોજન વર્તતો ઉદયમાં દેખાય છે. અસ્ત સમયે પણ એમ જ છે. એ રીતે પ્રતિમંડલે જોવામાં વિશેષ છે. જે ગ્રંથાંતરથી જાણવું. સર્વે દિશામાં અને સર્વે વિદિશામાં, અથવા આ કાર્યક છે. થોડું પ્રકાશે છે, જેમકે • સ્થૂલતર વસ્તુ જ દેખાય છે. ખૂબ પ્રકાશે છે, જેમકે સ્કૂલ વસ્તુ જ દેખાય છે. ઠંડકને દૂર કરે છે અથવા સૂક્ષ્મ કીડી આદિ દેખાય છે. ખૂબ તપે છે. ઠંડકને ઘણી દૂર કરે છે અથવા સૂક્ષ્મતર વસ્તુ દેખાય છે.
- હવે ક્ષેત્રને આશ્રીને કહે છે – જે મને અવભાસે છે, ઉધોતિત કરે છે, તપાવે છે, પ્રભાસે છે તેને સ્પર્શીને અવભાસે છે કે સ્વર્યા વિના. ચાવત શબ્દથી - સ્કૃષ્ટને અવભાસે છે અસ્પષ્ટને નહીં. - x - અવગાઢને અવભાસે છે, અનવગાઢને નહીં, અનંતર વગાઢને અવભાસે છે, પરંપરાવગાઢને નહીં • x • અણુને અને બાદરને પણ અવભાસે છે - x• ઉd, અધો, તિછનિ પણ અવભાસે છે -x • આદિમધ્ય-અંતને અવભાસે છે - ૪ - સવિષયને અવભાસે છે - x • આનુપૂર્વીને અવભાસે છે - X - નિયમા છ એ દિશાને અવભાસે છે. આ બધાંની વ્યાખ્યા ઉદ્દેશા-૧-ના નાકના આહાર સૂગવત કહેવી. તે જેમ અવભાસે છે, તે સૂગ પ્રપંચ કહ્યો. તે જ ઉધોતીત આદિ ત્રણ પદથી કહેવું, તે દર્શાવવા એ રીતે ઉધોતિતાદિ કહ્યું.
અશયેિલ ક્ષેત્રને પ્રભાસે છે એમ કહ્યું. માટે હવે સાર્થનાને જ દશવિતા કહે છે. બધી દિશાઓમાં, સર્વ આત્મ વડે અથવા જે ક્ષેત્ર ખૂબ તાપથી વ્યાપ્ત છે તે અથવા વિષયભૂત બધું ક્ષેત્ર, પણ જેટલું ક્ષેત્ર છે તે બધાયનો સૂચક નથી. મર્યાપ • જે ફોન ખૂબ તાપથી વ્યાપ્ત હોય તે - x • અથવા વ્યાપ - તાપથી વ્યાપ્ત હોમ. જયારે સ્પર્શ કરાય છે તે વખતે અથવા સ્પર્શ કરતા સૂર્યનો કાળ તે ઋશકાય. અહીં ‘આતપ વડે' એ અર્થ અધ્યાહાર છે. તે સ્પૃશ્યમાન ક્ષેત્ર પૃષ્ટ કહેવાય ? એ પ્રશ્ન. પૃશ્યમાન અને કૃષ્ણનું એકત્વ પ્રથમ સૂત્રવત્ જાણવું. - - -
સ્પર્શમાનને આશ્રીને જ કહે છે – • સૂત્ર-90 -
ભગવાન ! લોકાંત આલોકાંતને સ્પર્શે અને અલોકાંત લોકાંતને સ્પર્શે ? હ, ગૌતમ ! લોકાંત અલોકાંત પરસ્પર સ્પર્શે.
ભગવાન ! જે અશયિ તે ઋષ્ટ છે કે અસ્કૃષ્ટ છે ? યાવત્ નિયમાં છ દિશાને સ્પર્શે છે. • • ભગવાન ! હીપાંત સાગરાતને સ્પર્શે અને સાગરાંત દ્વીપતને સ્પર્શે ? હા, ચાવતુ નિયમ છ એ દિશાને સ્પર્શે • • એ રીતે આ અમિલાપથી પાણીનો છેડો વહાણના છેડાને સ્પર્શે, છિદ્ધાંત વર્માતને, છાયાંત આતધાંતને છ દિશાથી સ્પર્શે.
• વિવેચન-૩૦ -
લોકાંત એટલે ચારે બાજુથી લોકનો અંત, અલોકાંત એટલે લોકાંત પછીનો ભાગ. અહીં પણ સ્પશદિ સૂગ પ્રપંચ કહેવો. તેથી જ કહ્યું છે - નિયમા છ દિશિ. એની ભાવના આ રીતે - સ્પર્શેલ અલોકાંતને લોકાંતને સ્પર્શે છે. દૂર રહેલો પદાર્થ પણ વ્યવહારથી સ્પષ્ટ કહેવાય જેમ ચક્ષસ્પર્શ કહેવાય છે. અવાર - નજીક. અવગાઢપણે માત્ર નિકટતા રૂપ જ હોય, માટે કહે છે – અનંતરાવગાઢ એટલે આંતરરહિત સંબદ્ધ, પણ પરંપરાવગાઢ નહીં, જેમ સાંકળની કડી જોડાયેલ હોય. તે અણને સ્પર્શે છે. કેમકે વિવક્ષાથી ક્યાંક અલોકાંત પણ પ્રદેશ મનથી સૂક્ષમ છે બાદને પણ સ્પર્શે છે, કેમકે ક્યાંક અલોકાંત બાદરૂપ છે. તેને ઉપર, નીચે, તીર્ણ સ્પર્શે છે. કેમકે ઉq[દિમાં લોકાંત અને અલોકાંત છે. આદિ-મધ્યઅંતે પણ સ્પર્શ છે. -x- તે પ્રમાણેની કલાનાથી. તેને પોતાના વિષયમાં સ્પર્શે છે. પણ અવિષયમાં નહીં.
તે આનુપૂર્વીથી સ્પર્શે છે, અહીં પ્રથમ સ્થાને લોકાંત પછી બીજા સ્થાને અલોકાંત, એ રીતે અવસ્થાનપણે સ્પર્શે છે અન્યથા સ્પર્શના જ ન થાય. તેને છે એ દિશામાં સ્પર્શે છે. લોકાંતને પડખે ચારે બાજુએ અલોકાંત છે. આ સ્થાને ખૂણાઓની સ્પર્શના નથી. કેમકે વિદિશાઓ લોકના પરિહારપૂર્વક રહે છે.
એ રીતે દ્વીપનો છેડો અને સાગરનો છેડાના સૂત્રોમાં છૂટાદિ પદોની ભાવના કરવી. તેમાં ઉપરના અને નીચેના દ્વીપસમુદ્રના પ્રદેશને આશ્રીને ઉર્વ-અધો બંને
દિશાની સ્પર્શતા જણાય
નદી આદિના પાણીનો છેડો અને નૌકાનો છેડો, અહીં પણ ઉંચાઈની અપેક્ષા એ કે જલ નિમજ્જનથી ઉર્વ દિશાની સ્પર્શના જાણવી.
છિદ્રનો છેડો વના છેડાને સ્પર્શે છે. અહીં પણ છ દિશાની સ્પર્શના ભાવવી. તે વમની ઉંચાઈની અપેક્ષાએ અથવા કંબલરૂ૫ વમની પોટલીમાં વરચે ઉત્પન્ન થયેલ જીવે ખાવાથી પડેલ મધ્ય છિદ્રની અપેક્ષાએ લોકાંત સૂગવત્ છ દિશાની સ્પર્શના છે.
છાયાના ભેદથી છ દિશાની ભાવના આ પ્રમાણે - આતપમાં આકાશમાં ઉડતા પક્ષી વગેરેની જે છાયા તેનો અંત તે આતપાંત ચારે દિશામાં સ્પર્શે છે, તથા તે છાયાની ઉંચાઈ જમીનથી તે દ્રવ્ય સુધીની હોય છે •x• ઇત્યાદિ - X• સ્પર્શનાધિકારથી ક્રિયા વિચાર -
• સૂત્ર-૭૧ -
ભગવન ! જીવો પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરે છે ? હા, કરાય છે ભગવાન ! તે કિયા કૃષ્ટ કરાય છે કે અસ્પષ્ટ ? - યાવતું વ્યાઘાત સહિત વડે છે એ દિશામાં
અને વ્યાઘાત અશ્વિને કદાચ ત્રણ, કદાચ ચાર, કદાચ પાંચ દિશાને સ્પર્શે છે. •• ભગવાન ! જે ક્રિયા કરાય છે તે કૃત કરાય કે આકૃત ? ગૌતમ ! કૃત કરાય, અકૃત ન કરાય.
ભગવન ! તે ક્રિયા આત્મકૃત છે, પરસ્કૃત છે કે ઉભયકૃત છે ? ગૌતમ !

Page #59

૧/-/૬/૧
૧૦૩ આત્મકૃત છે, પરસ્કૃત કે ઉભયકૃત નથી. • • તે ક્રિયા આનુપૂર્વકૃત છે કે અનાનુપૂર્વ કૃત ગૌતમ ! આનુપૂર્વકૃત છે, અનાનુપૂર્વકૃત નથી. જે ક્રિયા કૃત છે . કરાય છે . કરાશે તે આનુપૂર્વી કૃત છે, પણ અનાનુપૂર્વી કૃત નથી.
ભગવતુ નૈરયિકો પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કરે ? હા, રે. જે ક્રિયા કરાય તે શું પષ્ટ છે કે આસ્કૃષ્ટ ? : ચાવત - નિયમ એ દિશામાં કરાય છે . ભગવાન ! જે ક્રિયા કરાય છે તે કૃત છે કે આકૃત છે ? ગૌતમ / પૂર્વવતુ જાણવું ચાવતું અનાનુપૂર્વી કૃત નથી.
નરસિકો માફક એકેન્દ્રિય સિવાયના ચાવત વૈમાનિક સુધીના જીવો કહેવા અને એકેન્દ્રિયો જીવોની માફક કહેવા.
પ્રાણાતિપાત માફક મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ યાવતું મિયાદનારા. આ અઢારે સ્થાન વિશે ર૪-દંડક કહેવા. * ભગવન ! તું એમ જ છે, એમ જ છે, કહી ગૌતમ શ્રમણ વિચરે છે.
• વિવેચન-૩૧ :
આ પક્ષ છે - કરાય તે ક્રિયા અને ક્રિયા એટલે કર્મ, તે થાય છે. ઇત્યાદિ વ્યાખ્યા પૂર્વવતું. કૃત હોય તે થાય, કેમકે અકૃત કર્મનો અભાવ છે કર્મ આત્મકૃત હોય, પરકૃત નહીં. જ્યાં આગળ-પાછળનો વિભાગ ન હોય તે અનાનુપૂર્વી શબ્દથી વ્યવહરાય છે.
એકેન્દ્રિયોને વર્જીને નાવત્ અસુરાદિ બધા કહેવા. એકેન્દ્રિયો જુદી રીતે કહેવા, કેમકે તેઓને દિશાપદમાં નિવ્યઘિાતે છ એ દિશામાં અને વ્યાઘાતે ત્રણ-ચારપાંચ દિશામાં એ વિશેષ છે અને આ વિશેષ જીવપદમાં કહેલ છે, માટે જ કહે છે - નહીં નીવા.
ચાવત શબ્દથી માન, માયા, લોભાદિ જાણવા. ‘પ્રેમ' એટલે જે આસક્તિમાં માયા અને લોભનો સ્વભાવ અપ્રગટ છે, તે ‘દ્વેષ” એટલે પ્રગટ ક્રોધ અને માનરૂપ જે માત્ર અપ્રીતિ. વન - કજીયો, પ્યાસ્થાન - અછતાં દોષી જાહેર કરવા. પુત્ર - અછતાં દોષોને ગુપ્તપણે જાહેર કરવા. પરંપરિવાર - વિપ્રકીર્ણ બીજાના ગુણદોષ કહેવા. અતિ - મોહનીયના ઉદયથી યિતનો ઉદ્વેગક્ષ કુળમોહનીયના ઉદયથી વિષયોમાં ચિત્તની અભિરતિ તે તિ, માથામૃષાવા - ત્રીજા કપાય અને બીજા આશ્રવનો સંયોગ. આના વડે બધાં સંયોગો ઉપલક્ષિત કર્યા છે અથવા વેદાંત-ભાષાંતર કરીને જે બીજાને છેતરવા, અનેક પ્રકારના જીવોને પીડાનું કારણ હોવાથી તે મિથ્યાદર્શન શલ્ય છે.
એ રીતે કર્મ પ્રરૂપ્યું. તે પ્રવાહથી શાશ્વત છે, શાશ્વતા એવા લોકાદિ ભાવોને રોહક નામક મુનિ દ્વારથી પ્રરૂપવા કહે છે –
• સૂત્ર-૨ થી ૬ :
[] તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના શિષ્ય ‘રોહ” નામક અણગાર, જેઓ સ્વભાવથી ભદ્રક, મૃદુ, વિનીત, શાંત, પાતળા ક્રોધ-માન
૧૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ માયા-લોભવાળા, નિરહંકાર સંપન્ન, ગુઆશ્રિત કોઈને ન સંતાપનાર, વિનયી હતા. તેઓ ભગવત મહાવીરની દૂર નહીં-સમીપ નહીં એ રીતે ઉભડક બેસી, મસ્તક ઝુકાવી, ધ્યાનરૂપ કોઠામાં પ્રવેશી, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવતા વિચરે છે.
ત્યારે તે રોહ અણગાર જાતશ્રદ્ધ થઈ યાવતુ પર્યાપાસના કરતા આ પ્રમાણે બોલ્યા - ભગવના પહેલા લોક અને પછી અલોક કે પહેલા લોક અને પછી લોક ? રોહ ! લોક અને અલોક પહેલાં પણ છે, પછી પણ છે. આ બંને શાશ્વત ભાવો છે. તેમાં પહેલો કે પછી કમ નથી.
ભગવત્ ! પહેલા જીવ પછી અજીવ કે પહેલા અજીવ પછી જીવ ? જેમ લોક-લોકમાં કહ્યું, તેમ જીવ-અજીવમાં જાણવું. એ પ્રમાણે ભવસિદ્ધિકઅભવસિહિતક, સિદ્ધિ-સિદ્ધિ, સિદ્ધ-સિદ્ધ જાણવા.
ભગવન્ ! પહેલા ઇંડુ પછી કુકડી કે પહેલા કુકડી પછી ઇંડુ રોહા તે ઉંડુ કયાંથી થયું ? ભગવન્કુકડીથી. કુકડી કયાંથી થઈ ? ભગવાન ! ઉંડાણી. એ રીતે હે રોહી ઇંડુ અને કુકડી પહેલા પણ છે, પછી પણ છે. એ શાશ્વત ભાવ છે. તે બેમાં કોઈ જાતનો ક્રમ નથી.
ભગવત્ ! પહેલા લોકાંત પછી અલોકાંત કે પહેલા લોકાંત, પછી લોકાંત ? રોહ ! લોકાંત અને અલોકાંત, યાવત્ કોઈ જ ક્રમ નથી.
ભગવના પહેલા લોકાંત, પછી સાતમું અવકાશશાંતરનો પ્રશ્ન. રોહ / લોકાંત અને સાતમું અવકાશાંતર બંને છે, યાવતુ કોઈ ક્રમ નથી. પ્રમાણે લોકાંત અને સાતમો તનુવાત એ રીતે ઘનવાત, ઘનોદધિ અને સાતમી પૃવી. એ પ્રમાણે એક એકની સાથે આ સ્થાનો જોડવા.
[3] અવકાશાંતર, વાત, ઘનોદધિ, પૃથ્વી, દ્વીપ, સાગર, વસ્ત્ર, નૈરયિકાદિ જીવ, અસ્તિકાય, સમય, કર્મ અને વેશ્યા. [૭૪] દષ્ટિ, દર્શન, જ્ઞાન, સંજ્ઞા, શરીર, યોગ, ઉપયોગ, દ્રવ્યપ્રદેશ, પર્યવો, કાળ • • •
[૫] ભગવત્ ! શું પહેલા લોકાંત, પછી સર્વકાળ છે ? જેમ લોકાંત સાથે એ બધાં સ્થાનો જોડ્યા, તેમ અલોકાંત સાથે પણ જોડવા.
ભગવાન ! પહેલા સાતમું અવકાશાંતર, પછી સાતમો તનુવાત છે ? એ રીતે સાતમું અવકાશાંતર બધાં સાથે જોડવું ચાવતું સવકાળ.
ભગવન ! પહેલા સાતમો તનુવાત, પછી સાતમો ઘનવાત ? આ પણ તેમજ જણાવું. યાવતું સવકાળ. આ રીતે ઉપના એBકને સંયોજdi અને નીચેનીચેનાને છોડતા પુર્વવતુ ગણવું. યાવતુ અતીત, અનામતકાળ પછી સર્વકાળનો યાવ4 કોઈ કમ નથી.
હે ભગવન ! એમ કેમ કહો છો ? • x • ગૌતમ! જેમ કોઈ પણ ચામડાની મસકને પવનથી ફૂલાવે, ફૂલાવીને તેનું મુખ બાંધે, મધ્યમાં ગાંઠ બાંધે, મુખ ખોલી દે, ઉપરના ભાગે પાણી ભરે, ભરીને મુખ બાંધી દે, વચ્ચેની

Page #60

૧૦૬
૧/-/૬/૨ થી ૩૬
૧૦૫ ગાંઠ છોડી નાંખે, તો ભરેલું પાણી વાયુના ઉપરના ભાગમાં રહે ? હા, રહે. તે કારણે યાવત્ જીવો કર્મ સંગૃહિત છે.
અથવા હે ગૌતમ ! કોઈ પુરુષ મસકને ફૂલાવીને પોતાની કેડે બાંધે, બાંધીને અથાગ, તરી ન શકાય તેવા, માથોડાથી વધુ ઉંડા જળમાં પ્રવેશે, તો તે પુરુષ પાણીના ઉપરના ભાગમાં રહે? હા, રહે. એ રીતે આઠ ભેટે લોક સ્થિતિ યાવતુ જીવ કર્મસંગૃહિત કહ્યા.
વિવેચન-૭૨ થી ૩૬ :
સ્વભાવથી પરોપકાર કરનારો, ભાવ મૃદુ, તેથી જ વિનયી, તથા ક્રોધોદયના અભાવવાળો, કપાયોદય હોવા છતાં તે પ્રવૃતિના અભાવથી પાતળા ક્રોધાદિભાવવાળો, ગુરુના ઉપદેશથી અહંકાર ઉપર અત્યંત જય મેળવનાર, ગુરુને આશ્રયે રહેલ કે સલીન, ગુરુ શિક્ષાના ગુણથી કોઈને ન સંતાપનાર, ગુર સેવા ગુણથી વિનયી, જેની સિદ્ધિ થનારી છે તે અર્થાત્ ભવ્ય. સાતમી પૃથ્વી નીચેનું આકાશ.
સૂણ ગાથા - સાત અવકાશાંતરો, તનુવાત - ઘનવાત, ઘન પાણી, સાતે નક પૃથ્વી, જંબૂઢીપાદિ અસંખ્યાત દ્વીપો, લવણાદિ અસંખ્ય સમુદ્રો, ભરતાદિ સાત ફોકો, નૈરયિકાદિ ૨૪-દંડક, પાંચ અતિકાય, કાળવિભાગ, આઠ કર્મો, છ વૈશ્યા, મિથ્યાદિ ત્રણ દૃષ્ટિ, ચાર દર્શન, પાંચ જ્ઞાન, ચાર સંજ્ઞા, પાંચ શરીર, ત્રણ યોગ, બે ઉપયોગ, છ દ્રવ્યો, અનંતા પ્રદેશો, અનંત પર્યાયો, અતીતાદિ કાળ.
અહીં સૂણાભિલાપનો નિર્દેશ કર્યો છે. તે રીતે છેલ્લા સૂત્રના અભિલાપને દર્શાવતા કહે છે - પહેલા લોક, પછી સર્વકાળ ? આદિ. આ સૂત્રો શૂન્યવાદ, જ્ઞાનવાદાદિતા નિરાસરી વિચિત્ર બાહ્ય અને આધ્યાત્મિક વસ્તુની સતાના અને અનાદિપણાના સૂચક છે.
લોકાંતાદિ લોક પદાર્થનો પ્રસ્તાવથી ગૌતમના મુખથી લોક સ્થિતિ જણાવવા કહે છે - (૧) તનુવાત, ઘનવાતરૂપ વાયુ આકાશને આધારે રહેલો છે. કેમકે તે અવકાશાંતર ઉપર સ્થિત છે, આકાશ તો સ્વપ્રતિષ્ઠિત જ છે, તેની પ્રતિષ્ઠાની વિચારણા કરી નથી. (૨) ઘનોદધિ તનુવાત, ઘનવાત ઉપર રહેલો છે, (3) રત્નપ્રભાદિ પૃથ્વી ઘનોદધિ ઉપર રહેલી છે. આ કથન બહુલતાની અપેક્ષા છે, અન્યથા ઇષતું પ્રામારા પૃથ્વી આકાશને આધારે રહેલ છે. (૪) ત્રણ સ્થાવર પ્રાણી પૃથ્વીને આધારે છે તે પણ પ્રાયિક વચન છે. તે આકાશ-પર્વત-વિમાન આધારે પણ છે.
(૫) શરીરાદિ પુદ્ગલરૂપ અજીવો જીવને આધારે રહેલા છે. કેમકે જીવોમાં તેની સ્થિતિ છે. (૬) અનુદય અવસ્થામાં રહેલ કર્મ પુદ્ગલ સમુદાય રૂપે સંસારી જીવો કર્મ પ્રતિષ્ઠિત છે. બીજા કહે છે - જીવો નારકાદિ ભાવે કર્મ વડે રહેલા છે. (૩) મન-ભાષાદિ પગલો જીવોએ સંગ્રહેલા છે. [શંકા અજીવો જીવ પ્રતિષ્ઠિત છે અને જીવો જીવ સંગૃહિત છે. તેમાં શો ભેદ છે? પૂર્વે આધાર-આધેય ભાવ કહ્યો, અહીં સંગ્રાહ્ય-સંગ્રાહક ભાવ કહ્યો, તે ભેદ છે. •x - [૮] સંસારી જીવો ઉદય પ્રાપ્ત કર્મવશવર્તી હોવાથી જીવ કર્મ સંગૃહીત છે. જે જેને વશ હોય તે તેમાં રહેલ હોય - ૪ -
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ કોઈ એક દેવદત્તાદિ નામવાળો પુરુષ - X - X - મસકને વાયુ વડે ફૂલાવે * ઉપર ગાંઠ બાંધે અથવા વાયુની ઉપર અકાય વ્યવહારથી પણ હોય • x • જેમ પાણીનો આધાર વાયુ છે, તેમ આકાશ અને ઘનવાતાદિનો પરસ્પર આધાર-આધેય ભાવ પહેલા કહ્યો છે. અગાધ-તળ વિનાનું-ઘણું ઉંડુ, તેથી જ તડું અશક્ય. પાઠાંતરથી પાર વિનાનું. પુરુષ પ્રમાણથી વધારે તે પૌરુષેય. • x - પાણીમાં..
લોક સ્થિતિ અધિકારી જ કહે છે - સ્થિi બીજા કહે છે – “અજીવો જીવ પ્રતિષ્ઠિત છે, ઇત્યાદિ ચાર પદની ભાવના માટે સૂત્ર -
• સૂત્ર-૩ :
ભગવદ્ ! જીવો અને યુગલો પરસ્પર બહ૮ - ધૃષ્ટ - અવગઢ - નેહ પ્રતિબદ્ધ - ઘટ્ટ થઈને રહે છે ? હા, રહે છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જેમ કોઈ એક દ્રહ છે, તે પાણીથી ભરેલો છે, છલોછલ ભરેલો, છલકાતો, પાણીથી વધતો, ભરેલા ઘડા માફક રહે છે. કોઈ પુરુષ તે દ્રહમાં એક મોટી ૧oo નાના અને ૧oo મોટા કાણાવાળી નાવને નાંખે, તો હે ગૌતમ ! તે નાવ તે છિદ્રોથી ભરાતી, વધારે ભરાતી, છલકાતી, પાણીથી વધતી અને ભરેલા ઘડા માફક રહે ? હા, રહે. તેથી જ હે ગૌતમ ! યાવત જીવો તે પ્રમાણે રહે છે. - વિવેચન-8 -
કર્મ શરીરાદિ પુદ્ગલો, જીવો પુદ્ગલ સાથે અને પુદ્ગલો જીવો સાથે અન્યોન્ય બદ્ધ છે. કેવી રીતે ? પૂર્વે માત્ર અન્યોન્ય પૃષ્ટ હતા, પછી અન્યોન્ય બદ્ધ થયા - ગાઢતર બદ્ધ થયા. પરસ્પર એકમેક ચયા, સ્નેહ પ્રતિબદ્ધ થયા. ઇ - ગ આદિ. કહ્યું છે - સ્નેહ તેલથી લેપેલ શરીરે જ ચોટે છે, તેમ સગદ્વેષથી ક્લિન્ન આત્માને કર્મ ચોટે છે.
જેમનો અન્યોન્ય સમુદાય છે, તે અન્યોન્ય ઘટ્ટ, તેનો ભાવ તે અન્યોન્યઘટ્ટતા. દ્રહ કે નદી, જળથી ભરેલ હોય, તે કંઈક અધૂરો હોય તો પણ વ્યવહારથી પૂર્ણ કહેવાય. જેનું પ્રમાણ પાણીથી પૂરું છે, ઘણું પાણી ભરાવાથી છલકતો, પાણીની પ્રચૂરતાથી વધતો, - x• જ્યાં પાણીનો સમુદાય વિષમ નહીં પણ સમ છે, તે સમભર અથવા સર્વથા ભરેલો, સમ શબ્દનો સર્વ અર્થ હોવાથી સમભર, એવા સમભર ઘટ માફક અર્થાત સર્વથા ભરેલા ઘટના આકારપણે. * * * * - સો નાના કાણાવાળી કે નિત્ય કાણાવાળી, સો મોટા કાણાવાળી નાવનો પ્રવેશ કરાવે. તે છિદ્ર રૂપ દ્વારો વડે પાણીથી ભરાતી ઇત્યાદિ પૂર્વવતુ. વિશેષ આ - ભરાયા પછી ત્યાં જ ડૂબે. તે દ્રહમાં ફેંકેલ અને પાણીથી પૂર્ણ ભરેલ ઘડાની માફક દ્રહના નીચેના ભાગમાં પાણીની સાથે રહે છે. જેમ નાવ અને પ્રહનું જળ અન્યોન્યાવગાઢ રહે છે, તેમ જીવ અને પુદ્ગલ રહે છે. • • લોક સ્થિતિ વિશે કહે છે –
• સૂત્ર-૩૮ - ભગવાન ! સદા સૂમ નેહકાય [પાણી માપથી પડે છે ? હા, પડે છે.

Page #61

૧/-/૬/૮
૧૦૩ ભગવન! તે ઉd પડે, નીચે પડે કે તિછું પડે? ગૌતમ! ઉદ્ધ-અધો-તિર્ણ ત્રણે પડે. • : ભગવદ્ ! તે સૂક્ષ્મ અકાય આ સ્થળ આકાય માફક પરસ્પર સમાયુકત થઈને લાંબો કાળ રહે? ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી. તે સૂમ આકાય શીઘ જ નાશ પામે. હે ભગવત્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૩૯ :
હંમેશા, સપરિમાણ પણ બાદર અકાય માફક અપરિમિત નહીં અથવા સવા - સર્વ ઋતુઓમાં, સર અને દિવસના પહેલા અને છેલ્લા પ્રહરમાં, તેમાં પણ પ્તિબ્ધ અને સૂક્ષભાવ અપેક્ષાએ કાળનું બહુવ-અભાવ સમજવું. કહ્યું છે – શિશિર ઋતુમાં પહેલા-છેલ્લા પ્રહરને વજીને તથા શ્રીમમાં પહેલા-છેલ્લા પ્રહરનો અર્ધભાગ વજીને બીજ સમયે સ્નેહ આદિના રક્ષણ માટે લેપવાળું પાત્ર બહાર ન મૂકે. સ્નેહકાય એટલે અપકાય વિશેષ. -- ઉર્વલોકમાં વૃતવૈતાઢ્યાદિમાં, અધોલોક ગ્રામમાં, તિછલોકમાં તળાવ આદિ ભરાતા તે થોડા હોવાથી વિનાશ પામે છે.
િશતક-૧, ઉદ્દેશો-૬-ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ ]
છે શતક-૧, ઉદ્દેશો-૭-નૈરયિક છે
- X - X - X - X –
o હવે સાતમો ઉદ્દેશો કહે છે, તેનો આ સંબંધ છે - નાશ પામે છે, તેમ કહ્યું. અહીં તેથી વિપરીત ‘ઉત્પાદ' કહે છે. અથવા પૂર્વે લોક સ્થિતિ કહી, અહીં પણ કહે છે - અવસરથી તૈરયિક કહે છે –
• સૂત્ર-૩૯ :
ભગવન / નૈરયિકોમાં ઉતાર્ધમાન શું એક ભાગથી એક ભાગને આકરીને ઉત્પન્ન થાય, એક ભાગથી સર્વ ભાગને આશ્રીને ઉત્પન્ન થાય, સર્વથી દેશ ભાગે ઉપજે કે સર્વથી સર્વ ભાગે ઉપજે? ગૌતમ ! દેશથી દેશ, દેશથી સર્વ કે સર્વથી દેશ ભાગે ઉત્પન્ન ન થાય, પણ સર્વથી સર્વ ભાગે ઉપજે.
નૈરયિકવતુ વૈમાનિક સુધી જાણવું. • વિવેચન-૭૯ :
જે જીવ નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થયો નથી, પણ હવે ઉપજવાનો છે, તે તૈરયિક કેમ કહેવાય ? x - ઉત્પન્ન થતો ઉત્પન્ન જ જાણવો. કેમકે તેના આયુષ્યનો ઉદય છે. અન્યથા તિર્યંચાદિ આયના અભાવે નાકના આયુના ઉદયે પણ જો તે નારક નથી તો બીજો કોણ છે ?
અંશે અંશે જે ઉત્પાદન પ્રવર્તે તે “દેશોનદેશ’. એ રીતે આગળ પણ જાણવું. તેમાં જીવ શું પોતાના અવયવથી નારક અવયવીના અંશપણે ઉપજે અથવા દેશથી સવત્મિપણે ઉપજે? ઇત્યાદિ પ્રશ્ન. - x - તેનો ઉત્તર આપે છે. (૧) પોતાના અવયવથી નાકીના અવયવ પણે ઉત્પન્ન ન થાય, કેમકે પારિણામિક કારણ અવયવથી કાર્ય અવયવ ન નીપજે. • x • જેમ પટના દેશભૂત તંતુથી અપૂર્ણ પટદેશ નીપજતો
૧૦૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ નથી. - x- (૨) દેશથી સર્વપણે પણ ન ઉપજે. કેમકે અપરિપૂર્ણ કારણપણું છે. જેમ એક તંતુથી પટ ન બની શકે. (3) સર્વથી દેશપણે ન ઉપજે કેમકે સંપૂર્ણ પરિણામી કારણથી સંપૂર્ણ ઘડો ઉત્પન્ન થાય, ઠીકરું નહીં. (૪) સર્વથી સર્વ ઉપજે, કેમકે પૂર્ણ કારણનો સમવાય છે. જેમકે - ઘટ. [આ ચૂર્ણિકારનો મત છે.)
વૃિત્તિકાર કહે છે – શું એક સ્થાને રહેલો જીવ - (૧) પોતાના એક ભાગને દૂર કરીને જ્યાં ઉત્પન્ન થવાનું છે, ત્યાં એક ભાગ વડે ઉત્પન્ન થાય ? એક ભાગથી સર્વતઃ ઉત્પન્ન થાય?, સર્વ આત્મા વડે જ્યાં ઉત્પન્ન થવાનું છે ત્યાં દેશથી ઉત્પન્ન થાય ? અથવા સર્વ આત્મા વડે સર્વત્ર ઉત્પન્ન થાય ? અહીં છેલ્લા બે ભંગ લેવા. ઇલિકાગતિથી જાય તો ત્યાં દેશથી ઉત્પન્ન થાય, કંકગતિથી જાય તો સર્વથી ઉત્પન્ન થાય. - આ વ્યાખ્યા વાચનાંતર વિષયમાં છે. [આ સૂત્ર મુજબ નથી.] ઉત્પત્તિ પછી આહાર જોઈએ માટે આહારસૂત્ર
• સૂત્ર-૮૦ -
ભગવન નૈરયિકોમાં ઉત્પધમાન નૈરાયિક શું દેશથી દેશનો આહાર કરે ?, દેશથી સર્વનો આહાર કરે ? સર્વથી દેશનો આહાર કરે ? કે સવથી સવનો આહાર કરે ગૌતમ! દેશથી દેશનો કે દેશની સર્વનો આહાર ન કરે. સવથી દેશનો કે સર્વથી સર્વનો આહાર કરે. એ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવું.
ભગવના નૈરયિકોથી ઉદ્ધતતો નૈરચિક શું દેશથી દેશે ઉદ્વર્તે? આદિ પ્ર. ઉત્પધમાનની જેમ ઉદ્ધમાનનો દંડક કહેવો.
ભગવન નૈરવિકથી ઉદ્ધતમાન નૈરયિક શું દેશથી દેશાનો આહાર રે ? આદિ પ્રા. ગૌતમ ! તે સવથી દેશને આશ્રીને આહાર કરે અને સર્વથી સવનો આહાર કરે. એમ વૈમાનિક સુધી છે.
ભગવન્! નૈરયિકોમાં ઉત્પન્ન નૈરયિક શું દેશથી દેશે ઉત્પન્ન થાય ? આદિ પ્રા. ગૌતમ ! સર્વથી સર્વ ભાગે ઉત્પન્ન થાય. ઉપાધમાન અને ઉદ્વર્તમાનના ચાર દંડક માફક ઉપm અને ઉદ્ધતિના પણ ચાર દંડક જાણવા. * * સર્વશી . સવ ઉપક્વ, સર્વશી દેશનો આહાર, સર્વથી સવનો આહાર, આ અભિલા વડે ઉપપણ અને ઉદ્ધતન જાણવું. - - - ભગવાનૈરસિકોમાં ઉપજતો શું અર્ધભાગ વડે અને આશ્રીને ઉત્પન્ન થાય? આથી સર્વ ઉપજે? સર્વશી અર્ધ ઉપજે? કે સર્વથી સર્વ ઉપજે. ગૌતમ! જેમ પ્રથમ સાથે આઠ દંડક કા તેમ અર્ધ સાથે આઠ દંડક કહેવા. વિશેષ આ - ટેક ને સ્થાને કદ્ધ શબ્દ કહેતો.
કુલ ૧૬ દંડક થયા. • વિવેચન-૮૦ -
આત્માના એક દેશ વડે ખાવાના પદાર્થનો એક ભાગ ખાય ? એમ જાણવું ઉત્તરો સર્વથી દેશનો આહાર કરે. કેમકે ઉત્પત્તિ પછી અનંતર સમયમાં સર્વ પ્રદેશો વડે આત્મા આહાર પુદ્ગલ લઈ કેટલાંક ખાય છે, કેટલાંક મૂકે છે X - X • માટે કહ્યું દેશી ખાય. ઉત્પત્તિ સમયે સર્વાત્મ પ્રદેશથી આહાર પુદ્ગલો ગ્રહીને - ૪ -

Page #62

૧/-//૮૦
૧૦૯
સવને આહારે છે. • • આહાર સાથે ઉત્પાદના બે દંડક પૂર્વે કહ્યા. હવે ઉત્પાદનો પ્રતિપક્ષ હોવાથી - x • ઉદ્વર્તના દંડક આહાર દંડક સાથે કહ્યો છે. અનુત્પન્ન જીવની ઉદ્ધતના હોતી નથી, માટે હવે પછી આહાર સાથે ઉત્પન્ન જીવ સંબંધે બે દંડક કહ્યા છે. ઉત્પનો પ્રતિપક્ષ હોવાથી આહાર સાથે ઉદ્વર્તનાના બે દંડક કહ્યા છે. ઇત્યાદિ
એ પ્રમાણે આઠ દંડકો વડે દેશ અને સર્વથી ઉત્પાદાદિ વિચાર કર્યો. બીજા આઠ દંડકથી અર્ધ અને સર્વ વડે ઉત્પાદાદિ વિશે વિચારણા છે. • x • ઉત્પત્તિ, ઉદ્વના ગતિપૂર્વક થાય માટે ગતિ –
• સૂઝ-૮૧ -
ભગવાન ! શું જીવ વિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત છે કે આવિગ્રહ ગતિને ? ગૌતમ ! થોડો વિગ્રહ ગતિને અને થોડો વિગ્રહ ગતિને પ્રાપ્ત છે. એ પ્રમાણે વૈમાનિક સુધી જાણવું. -- ભગવન ! જીવો વિગ્રહ ગતિને પ્રાપ્ત છે કે અવિગ્રહ ગતિને ? ગૌતમ બંને.
ભગવાન ! બૈરયિકો વિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત છે કે આવિગ્રહ ગતિને ? ગૌતમ ! તે બધાં અવિગ્રહ ગતિને પ્રાપ્ત છે અથવા ઘણાં આવિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત છે અને એક વિગ્રહગતિને પ્રાપ્ત છે અથવા ઘણાં અવિગ્રહ ગતિને પ્રાપ્ત છે, ઘણાં વિગ્રહગતિને. એ પ્રમાણે સવા ત્રણ ભંગ છે માત્ર જીવ અને એકેન્દ્રિયમાં નહીં.
• વિવેચન-૮૧ :
fવપ્ર - વક, તેની મુખ્યતાવાળી ગતિ તે વિગ્રહગતિ. બીજી ગતિમાં વાંકો ચાલે ત્યારે તે વિગ્રહગતિ પ્રાપ્ત કહેવાય. અવિગ્રહગતિ પ્રાપ્ત તે ગાજુગતિમાં રહેલો, તેમાં ગતિવાળો કે ગતિ વિનાનો તે અવિગ્રહ ગતિ પ્રાપ્ત કહેવાય. હવે જો “હજુ ગતિવાળો” એ જ અર્થ કરાય તો સૂત્રમાં કહેલ અવિગ્રહ ગતિ સમાપણનો અર્થ કરતા નાહીમાં હજુ ગતિવાળા જીવો ઘણાં હશે તેમ અર્થ થશે. તેમ નથી. શાસ્ત્રમાં એક-બે જીવનો ઉત્પાદ સંભળાય છે. ટીકાકારે કોઈપણ અભિપાયથી હજુગતિક અર્થ કર્યો છે.
“નવા અંતૈ' આદિ પ્રશ્ન - જીવો અનંત હોવાથી પ્રતિ સમયે વિગ્રહગતિવાળાનો નિષેધ કરીને મહત્વના ભાવથી કહે છે - જીવો કરતાં નાકોનું અભિવ હોવાથી વિગ્રહગતિવાળાનો કદાચ અસંભવ હોય અને સંભવે તો એકાદિ હોય, તેથી વિગ્રહગતિવાળાનો નિષેધ કરીને કહે છે - અહીં ત્રણ વિકલ્પ છે - “મળે ય સાવ અસુરાદિમાં એ વાત અતિદેશ થકી કહે છે - જીવો અને એકેન્દ્રિયો ઉક્ત યુક્તિ વડે વિગ્રહગતિવાળા અને વિનાના ઘણાં હોય છે, માટે અહીં ત્રણ ભંગ કહ્યા નથી. પણ એ સિવાય તો ત્રણ ભાંગા જ જાણવા. - ગતિ અધિકારથી ચ્યવનસૂત્ર
• સૂત્ર-૮૨ -
ભગવાન ! મહદિક, મહાદ્યુતિક, મહાબલિ, મહાયશ, મહાનુભાવ, મરણકાળે ઢવતો મહેશ દેવ લા-ગંછા-પરીષહને કારણે થોડો સમય આહાર કરતો
૧૧૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ નથી, પછી આહાર કરે છે અને લેવાતો આહાર પરિણમે પણ છે, છેવટે તેનું આય સર્વથા નષ્ટ થાય છે, તેથી તે દેવ જ્યાં ઉત્પન્ન થાય ત્યાંસુ આવું અનુભવે. તે તિચિયોનિકનું કે મનુષ્યનું આયુ જાણવું ? હે ગૌતમાં તે મહર્વિક દેવનું ચાવતું મનુષ્યનું આવું પણ જાણવું.
• વિવેચન-૮૨ -
વિમાન, પરિવારાદિથી મહદ્ધિક, શરીરાભરણાદિથી મહધુતિક, શેરીપ્રાણથી મહાબલ, યશકીર્તિથી મહાયશ, મહેશનામનો અથવા મહાસુખવાળો, વિશિષ્ટ વૈકિયાદિ અચિંત્ય સામર્થ્યથી મહાનુભાવ, - X • ઉત્પતિ - x - કે - x • મરણ સમયે થતું જીવતો જ મરવાની તૈયારીવાળો કે શરીરને છોડતો કેટલોક કાળ ખાય પણ નહીં. કેમ ? લજ્જા નિમિતે, કેમકે જ્યાં ઉત્પન્ન થવાનો છે, તે સ્થાન જોઈને શરમાય છે, કેમકે તે સ્થાન દેવભવ કરતાં વિદેશ છે, પુરુષ દ્વારા ભોગવાતી સ્ત્રીનો ગર્ભાશય છે તેથી શરમથી ન ખાય. વળી ધૃણા નિમિત-ઉત્પત્તિ ગંદડકીરૂપ વીર્યાદિથી છે તથા અરતિ પરીષહને લીધે ચેન ન પડવાથી ખાતો નથી. દેવાદાર-તથાવિધ પગલો મનથી ગ્રહપ્ત કરવા.
હવે પછીના સમયે આહાર કરે છે, કેમકે ભૂખની પીડા લાંબો કાળ સહેવાતી નથી - x • આ સૂત્રથી ક્રિયાકાળ-નિષ્ઠાકાળના અભેદ અભિધાનથી આહાર કાળની આપતા કહી છે. આહાર કર્યા પછી તેનું આયુ ક્ષીણ થતાં જ્યાં મનુષ્યાદિમાં ઉત્પન્ન થવાનું છે, તેનું આયુ અનુભવે છે અથવા તિર્યંચ યોનિમાયુ અનુભવ છે. દેવ-નરક ગતિમાં ઉત્પન્ન ન થાય માટે તેનો નિષેધ છે. ઉત્પત્તિ અધિકારથી કહે છે –
• સૂત્ર-૮૩ :
ભગવાન ! ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતો જીવ સેન્દ્રિય ઉત્પન્ન થાય કે અનિન્દ્રિય ? ગૌતમ / ઈન્દ્રિયવાળો પણ ઉત્પન્ન થાય, ઈન્દ્રિય વિનાનો પણ. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! દ્રવ્યેન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ અનિન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય અપેક્ષાએ ઈન્દ્રિયવાળો ઉત્પન્ન થાય, તેથી.
ભગવના ગર્ભમાં ઉપજતો જીવ સારીરી ઉત્પન્ન થાય કે અશરીરી ? ગૌતમ! શરીરવાળો અને વિનાનો બંને ઉત્પન્ન થાય. એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! ઔદાકિ, વૈક્તિ, આહારક અપેક્ષાએ શરીર રહિત અને તૈજસ, કામણની અપેક્ષાએ શરીર સહિત ઉત્પન્ન થાય.
ભગવન! ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતાં જ જીવ પહેલા શું ખાય ? ગૌતમ ! માતાનું આર્તવ અને પિતાનું વીર્ય, તદુભય સંકૃષ્ટ કલુષ અને કિલ્પિષનો સૌ પહેલાં આહાર કરે છે.
ભગવન્! ગર્ભમાં ગયેલ જીવ શું ખાય ? ગૌતમ ! માતાએ ખાધેલા અનેકવિધ રસ વિગઈનો એક દેશ અને માતાનું આવિ ખાય.
ભગવના ગર્ભગત જીવ મુખેથી કવલાહાર લઈ શકે ? ગૌતમ! ન લઈ શકે. કેમકે • તે સવભિ વડે - ખાય, પરિણમાd, afસોશ્વાસ છે, કદાચિ4

Page #63

૧૧૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
શરીરના અવયવો શરીરના ઉપચારથી ઉક્ત લક્ષણવાળાં માતા-પિતાના અંગો. જીવનું ભવધારણીય શરીર રહે ત્યાં સુધી - મનુષ્યાદિ ભવો ગ્રાહક શરીર રહે ત્યાં સુધી રહે, પછી નાશ પામે. ઉપચયના અંતિમ સમય પચી નષ્ટ થાય. - ગભધિકારથી
બીજું સૂત્ર.
૧/- ૮૩
૧૧ ખાય, પરિણમા), શ્વાસોચ્છવાસ લે. બાળકના જીવને સ પહોંચાડવા અને માતાને રસ લેવામાં કારણભૂત નાડી માતાના જીવ સાથે પ્રતિબદ્ધ અને પુત્ર જીવ સાથે ઋષ્ટ છે, તેનાથી આહાર છે, પરિણમાવે છે. બીજી પણ એક નાડી પુત્રજીવા સાથે સંબઇ, માતાના જીવને સ્પર્શેલ છે, તેનાથી આહારનો ચય, ઉપચય કરે છે, હે ગૌતમ ! તે કારણથી ગભંગત જીવ મુખેથી કવલાહાર ન કરે.
ભગવાન ! માતાના આંગ કેટલા? ગૌતમ! ત્રણ-માંસ, લોહી, માથાનું ભેજું : - ભગવન્! પિતાના અંગ કેટલા ? ગૌતમ! ત્રણ – હાડકાં, મા , કેશ-દાઢી-રોમ-નખ, • • ભગવંતુ તે માતાપિતાના અંગો સંતાનના શરીરમાં કેટલે કાળા રહે ગૌતમ જેટલો કાળ ભવધારણીય શરીર રહે તેટલો કાળ તે અંગો રહે. સમયે સમયે હીન થતાં છેવટે તે શરીર નષ્ટ થતાં તે અંગો પણ નષ્ટ થાય.
• વિવેચન-૮૩ -
ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતો, નિવૃત્તિ-ઉપકરણરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિયો. તે ઈન્દ્રિય પયપ્તિ પૂરી થતાં થાય, માટે અતિન્દ્રિય ઉત્પન્ન થાય તેમ કહ્યું. લબ્ધિ-ઉપયોગ લક્ષણ ભાવેન્દ્રિય. તે સંસારીને સર્વાવસ્થામાં હોય. શરીરવાળો તે શરીરી, તેના નિષેધથી અશરીરી ઉત્પન્ન થાય છે.
ગર્ભમાં ઉપજતા જ સૌ પ્રથમ માતાનું આર્તવ-લોહી અને પિતાનું શુક તદ્રુપ આહાર ખાય છે તે બંનેની સંશ્લિષ્ટ કે સંસ્કૃષ્ટ જે તે ગર્ભના જીવની માતા દૂધ આદિ રસ વિગઈ, તેનો એક દેશ, તેની સાથે ઓજનો આહાર કરે છે. વીર • વિષ્ઠા, નિgીવન • ખળ ચૂંકવું, શિંગાળ • નાકનો મેલ, જમશ્ર - દાઢીના વાળ, - કાંખના વાળ, મધ્યમો - સર્વાત્મ વડે વારંવાર કે કદાચિત ખાય કે ન ખાય.
ગર્ભગત બાળક આખા શરીર વડે આહાર કરે છે, માટે મુખ વડે કવલાહાર કરતો નથી. [શંકા આખા શરીર વડે કઈ રીતે ખાય ? જેનાથી રસ લેવાય તે નાભિની નાળ, માતાના જીવનની સહરણી તે માતૃસહરણી, પુણને રસના ઉપાદાનમાં કારણભૂત તે પુત્રજીવરસતરણી. માતૃજીવ પ્રતિબદ્ધ અને પુત્ર જીવને સ્પર્શતી. અહીં પ્રતિબદ્ધતા તે ગાઢ સંબંધ અને સ્પષ્ટતા તે સંબંધ માત્ર. અથવા આવી બે નાડી છે. • x - માતૃજીવ પ્રતિબદ્ધ સહરણીથી પણ જીવ સ્પર્શથી આહાર કરે છે.
બીજી પુત્રજીવ રસહરણી પણ પુત્ર જીવને બદ્ધ અને માતૃ જીવને સ્પર્શતી છે, તેનાથી શરીરનો ચય કરે છે. બીજા તંત્રોમાં એમ કહ્યું છે - પુણની નાભિમાં અને માતાના હૃદયે નાડીનો સંબંધ છે.
ગભધિકારથી જ કહે છે - માતાના આર્તવનો ભાગ વધુ હોય તે માતૃસંગ. પત્થના - માથાનું ભેજું અથવા ચરબી, ફેફસા વગેરે પિતાના વીર્યનો ભાગ જેમાં વધુ હોય તે પિતૃગો - હાડકાનો મધ્ય ભાગ, કેશ આદિ સમાનરૂપ હોવાથી એક સમાન છે. આ સિવાયના જે અંગો છે, તે માતા-પિતાના સાધારણ અંગો કહેવાય. કેમકે તે અંગોમાં પિતાના શુકનો અને માતાનો આર્તવ સમભાગે હોય છે.
સૂડ-૮૪ -
ભગવન ગર્ભગત જીવ નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય? ગૌતમાં કોઈ ઉપજે કોઈ ન ઉપજે. એમ કેમ? ગૌતમાં તે સંજ્ઞી પંરોન્દ્રિય સર્વ પતિથી પતિ, રીયલબ્ધિ અને વૈક્રિયલબ્ધિ વડે શત્રુસૈન્ય આવેલ સાંભળીને, અવધારીને આત્મપદેશોને બહાર ફેંકે છે, ફેંકીને વૈક્રિયસમુહ્યત વડે ચાતુરંગિણી એના વિદુર્વે વિકુવને ચાતુરંગિણી સેના વડે ગુસૈન્ય સાથે સંગ્રામ કરે. તે જીવ અર્થ-રાજ્ય-ભોકામની કામનાથી તથા રાજ્ય-ભોગ-કામની કાથી, અદિની તૃણાથી તશ્ચિત, તમ્મન, તલૈયા, તેના અર્પિત અધ્યવસાય, તીવધ્યવસાય, તેમાં પ્રયનવાળો, તેમાં અર્પિત કરવા અને તેની ભાવનાથી ભાવિત અંતરવાળો થઈ કાળ કરે તો નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય. તેથી કહ્યું કે કોઈ ઉપજે કોઈ ન ઉપજે.
ભગવન્! ગર્ભગત જીવ દેવલોકમાં ઉપજે? ગૌતમ! કોઈ ઉપજે, કોઇ ન ઉપજે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! તે સંજ્ઞીપચિન્દ્રિય જીવ સર્વ પયતિથી પયત થયેલો તથારૂપ શ્રમણ કે માહણ પાસે એક પણ આર્ય અને ધાર્મિક સુવચન સાંભળી, અવધારીને તુરંત સંવેગથી શ્રદ્ધાળુ બની તીવ્ર ધમનુિરાગત થઈ, તે જીવ ધર્મ-પુય-વ-મોક્ષની કામના કરતો-કાંક્ષા કરતો-તૂષિત થઈ તેમાં જ ચિત્ત-મન-બ્લેરયા-અધ્યવસાયનીd અથવસાયવાળો થઈ તેમાં પ્રયત્નવાળો થઈ, સાવધાનતાથી ક્રિયાનો ભોગ આપતો અને તેની ભાવનાથી ભાવિતા અંતરવાળો થઈ કાળ કરે તો દેવલોક ઉત્પન્ન થાય. તેથી કહ્યું કે, કોઈ જીવ દેવ થાય અને કોઈ જીવ ન થાય.
ભગવાન ! ગર્ભગત જીવ ચત્તો-પડખાભેર-ઝેરી જેવો કુજ-ઉભેલો-બેઠેલો કે સુતેલો પડખાં ફેરવતો હોય ? તથા માતા સુતી હોય ત્યારે સુતો, જાગતી હોય તો જાગતો, માતાના સુખે સુખી, દુઃખે દુઃખી હોય? હા, ગૌતમ I ગર્ભગત જીવ યાવત માતાના દુઃખે દુઃખી હોય.
જે પટાવકાળ સમયે માથા કે ગ દ્વારા આવે તો સરખી રીતે આવે, તિછોં આવે તો મરણ પામે. જીવના કમોં જે અશુભ રીતે ભદ્ર-સ્કૃષ્ટ-નિધdકુd-પ્રસ્થાપિત-અભિનિવિષ્ટ-અભિસમન્વાગત હોય, ઉદીર્ણ હોય પણ ઉપશાંત ન હોય, તો તે જીવ દુરૂપ, દુdણ, દુર્ગન્ધ, દુલ્સ, દુસ્પર્શ, અનિષ્ટ, કાંત, અપિય, શુભ, અમનોજ્ઞ, અમણામ, હીનસ્વર, દીનસ્વર, અનિષ્ટસ્વર, એકાંતરવર, અપિયસ્વર, અશુભરવર, અમનોજ્ઞસ્વર, અમણામસ્વર, અનાદેય વયનવાળો થાય અને જે તે જીવના કર્મો અશુભ રીતે બદ્ધ ન હોય તો બધું પ્રશસ્ત જાણવું યાવત્ તે જીવ અદેય વચન થાય છે.

Page #64

૧/-/ ૪
હે ભગવાન! તે એમ જ છે, એમ જ છે. * * * * • વિવેચન-૮૪ -
ગર્ભમાં ગયેલ જીવ મરીને. કોઈ એક અહંકારી રાજાદિ રૂ૫ ગર્ભ. સંજ્ઞિત્વાદિ વિશેષણ છે, ગર્ભમાં રહીને નારકયોગ્ય કર્મો બાંધે. વીર્ય અને વૈક્રિય લબ્ધિથી
Iમ કરે અથવા આ લવિવાળો થઈને, શત્રુનું લકર આવેલું સાંભળી, અવધારી. ગર્ભની બહાર આભ પ્રદેશોને ફેંકે તથાવિધ પુદ્ગલ ગ્રહણાર્થે સમવહત થાય, યુદ્ધ કરે. દ્રવ્યની વાંછા કરે ઇત્યાદિ. વિશેષ આ-નૃપd, ગંધ-રસ-સ્પર્શરૂપ ભોગ, શબ્દરૂપ કામ, ક્ષ - આસક્તિ, તેવો અર્થ કાંક્ષિત. પ્રાપ્તિ માટે અતૃપ્ત, અાદિમાં સામાન્ય ઉપયોગ રૂપ ચિત, વિશેષ ઉપયોગ રૂપ મન, આભ પરિણામ, અધ્યવસાય આદિ ભાવયુક્ત થઈ, પરિભોગ ક્રિયા સંપાદન, તેમાં જ અધ્યવસિત, આરંભથી જ તે અથદિમાં તીવ્ર પ્રયત્નવાળો, અર્યાદિને માટે જ સાવધાન, જેની ઇન્દ્રિયો કરવુંકરાવવું-અનુમોદનું રૂ૫ કિયા તે અચંદિ માટે જ અર્પિત અનાદિ સંસારમાં અનેકવાર તે અઘદિના સંસ્કારો લાગ્યા છે તે ભાવનાથી ભાવિત થઈ યુદ્ધ કાળે મરણ પામે.
ઉચિત સાધુ કે શબ્દો દેવલોકના ઉત્પાદ હેતુરૂપ છે, તે આ [શ્રમણ, માહણના વચનનું તત્યત્વ બતાવ્યું.] - HT - પોતે સ્થલ હિંસાદિથી નિવૃત્ત હોવાથી ‘હણો નહીં' કહેનાર અથવા બ્રાહ્મણ એટલે બ્રહ્મચર્યના દેશથી સદ્ભાવને લીધે દેશવિરત. તેમની પાસે વધારે નહીં તો એક જ, પાપકર્મથી દૂર ગયેલ. માટે જ ધાર્મિક. પછી તુરંત જ સંસારના ભયથી ધમદિમાં શ્રદ્ધા જન્મી છે તે તથા તીવ ધનુરાગ વડે રક્ત. શ્રુત-ચા»િરૂપ ધર્મના ફળભૂત શુભકર્મ.
આમ ફળવત્ કુજ સામાન્યપણે હોય. તેને વિશેષથી કહે છે - ઉભવા વડે, બેસવા વડે, સુવા વડે, અવિષમ, સારી રીતે આવે છે - માતાના ઉદરથી યોનિ વડે નીકળે છે. આડો થઈને જઠરથી નીકળવા જાય તો મરણ પામે, કેમકે નીકળી ન શકે. જે ગર્ભથી જીવતો નીકળે તો , જેની શ્લાઘા હણાયેલી છે અથવા જે વર્ષ બાણ છે તે વર્ણવધ્ય અર્થાત્ અશુભ. ગર્ભથી નીકળેલ તેનાં -
સામાન્યથી બદ્ધ, ગાઢ બંધનથી પુષ્ટ ઉદ્વર્તના અપૂવાના કરણ સિવાયના બીજ કરણોની અયોગ્યતાથી કંઈ ન કરી શખે તેવાં અથવા બાંધેલા - કોઈ કરણ તે કર્મમાં કંઈ ન કરી શકે તેમ કરેલાં મનુષ્યગતિ, પંચેન્દ્રિયજાતિ, ત્રસાદિનામકમદિની સાથે ઉદયપણે વ્યવસ્થાપિત, તીવાનુભાવથી નિવિષ્ટ, ઉદયાભિમુખ થયેલા અને પોતે ઉદીરણાકરણથી ઉદિત એવા. - - હવે વ્યતિરેક કહે છે -
ન ઉપશમેલા, અનિષ્ટ આદિનો અર્થ કહ્યો છે અથવા તે પર્યાયવાચી છે. અલાસ્વર, દુ:ખિત સ્વર, અનાદેયવચન આદિ.
( શતક-૧, ઉદ્દેશો-૭, ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ]
હું શતક-૧, ઉદ્દેશો-૮ “બાલ” છે o સાતમાં ઉદ્દેશામાં ગર્ભવક્તવતા કહી, ગર્ભવાસ આયુના ઉદયે હોય, તેથી [9/8]
૧૧૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ આયુનું નિરૂપણ કરે છે. ગાથાનુસાર વાત ને કહે છે –
• સૂત્ર-૮૫ -
રાજગૃહમાં સમોસરણ થયું ચાવત એ પ્રમાણે બોલ્યા કે - ભગવન ! એકાંતબાલ-મનુષ્ય શું નૈરયિકનું આયુ બાંધે કે તિર્યચ, મનુષ્ય અથવા દેવાય બાંધે? નૈરયિકા, બાંધી નૈરયિકમાં ઉપજે, તિચિઆસુ બાંધી તિચિમાં ઉપજે, મનુણા બાંધી મનુષ્યમાં ઉપજે કે દેવાયુ બાંધી દેવલોકમાં ઉપજે 7 ગૌતમ! એકાંતબાલ મનુષ્ય નૈરયિકાદિ ચારે આયુ બાંધે. નૈવિકાસુ બાંધી નૈરયિકમાં ઉપજે, તિયચ-મનુષ્ય-દેવનું આયુ બાંધી [ક્રમશ:] વિચિ-મનુષ્ય-દેવલોકમાં ઉપજે.
• વિવેચન-૮૫ -
એકાંતબાલ એટલે મિથ્યાદૈષ્ટિ કે અવિરત. ‘એકાંત' શબ્દના ગ્રહણથી મિશ્રદષ્ટિનો વિચ્છેદ કર્યો છે. એકાંત બાલવ સમાન હોય છતાં વિવિધ આયુ બાંધે. તે મહારંભાદિ કરે, ઉન્માર્ગદશના દે, પાતળા કપાયો હોય, કામનિર્ભર કરે તે હેતુ વિશેષથી વિભિન્ન આયુ બાંધે. તેથી બાલવ સમાન હોવા છતાં અવિરત સમ્યગુર્દષ્ટિ મનુષ્ય દેવાયુ જ બાંધે. પ્રતિપક્ષે એકાંત પંડિત સૂત્ર છે, તેમાં -
• સૂત્ર-૮૬ -
ભગવત્ ! એકાંત પંડિત મનુષ્ય શું નૈરયિકાયુ બાંધે યાવત્ દેવાયુ બાંધી દેવલોકમાં ઉપજે ગૌતમ! એકાંત પંડિત મનુષ્યઆલું બાંધે અથવા ન બાંધે. જે બાંધે તો નૈરયિક-તિયચ-મનુષ્યાય ન બાંધે, દેવાય જ બાંધે. નૈરયિકતિર્યંચ કે મનુષ્યમાં ન ઉપજે, દેવાયુ બાંધીને દેવોમાં જ ઉપજે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! એકાંત પંડિત મનુષ્યની માત્ર બે ગતિઓ જ કહી છે, અંતક્રિયા અને કલ્યોપત્તિકા માટે આમ કહ્યું છે.
ભગવદ્ ! બાલપંડિત મનુષ્ય શું નૈરાચિકાયુ બાંધે ચાવત્ દેવાયું બાંધી દેવોમાં ઉપજે તે ગૌતભા તે નૈરિયકાયુ ન બાંધે અને ચાવ4 દેવાયું બાંધી દેવામાં ઉપજે. • એમ કેમ કહું ? ગૌતમ બાલપંડિત મનુષ્ય તથારૂપ શ્રમણ કે માહણ પાસે એકાદ શર્મિક આર્ય સુવચન સાંભળી, અવધારી દેશથી વિરમે છે અને દેશથી નથી વિરમતો, દેશ પચ્ચકખાણ કરે અને દેશ પચ્ચખાણ ન કરે. તેથી તે દેશવિરતિ, દેશપચ્ચકખાણથી નૈરયિકાયુ ન બાંધે યાવ4 દેવાયુ ભાંધી દેવમાં ઉપજે. માટે આમ કહ્યું.
• વિવેચન-૮૬ -
એકાંતપંડિત એટલે સાધુ, મનુષ્ય વિશેષણ સ્વરૂપ જણાવે છે. મનુષ્ય સિવાય કોઈ એકાંતપંડિત ન હોય. બીજો કોઈ સર્વવિરત ન થાય. સખ્યત્વ સપ્તકનો ક્ષય થયો હોય તો આયુ ન બાંધે, તે ખાયા પહેલા બાંધે છે. તેથી કહે છે - કદાચ બાંધે વન - સકલ. સર્વથી બે જ ગતિ કેવલીએ કહી છે - x - સંતવિ - નિવણ.
Mાવવત્તા - અનcર વિમાન પર્યાની દેવલોકમાં ઉત્પતિ. ‘કલ્પ' શબ્દ સામાન્યથી વૈમાનિક દેવાવાસનો સૂચક છે. એકાંત પંડિત પછી બાલ પંડિ
-
X
-
X
-
X
-
X
–

Page #65

૧/-I૮/૮૬
૧૧૫ બાલપંડિત એટલે શ્રાવક. દેશવિરત હોય છે. દેશ-સ્થૂળ પ્રાણાતિપાતાદિનું પચ્ચખાણ કરે - ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે.
આયુને બાંધવામાં કિયા કારણ છે, માટે કિયા સૂત્રો કહે છે – • સૂગ-૮૭ થી ૯૧ -
[૮] ભગવાન ! મૃગવૃત્તિક, મૃગોનો શિકારી, મૃગોના શિકારમાં તલ્લીન એવો કોઈ પણ હરણને મારવા માટે કચ્છમાં, દ્રહમાં, ઉદકમાં, ઘાસાદિના સમૂહમાં, વલયમાં, અંધકારયુકત પ્રદેશમાં, ગહનમાં, ગહન-વિદુગમાં, પર્વતમાં, પર્વત વિદુગમાં, વનમાં, વનવિદુગમાં, ‘એ મૃગ છે” એમ કરી કોઈ એક મૃગના વધ માટે ખાડા અને જાળ એ, તો ભગવન ! તે પર કેટલી ક્રિયાવાળો થાય ? ગૌતમ યાવતુ તે પુરણ ગણ-ચાર કે કદાચ પાંચ કિયાવાળો થાય. - ભગવાન ! એમ કેમ કહો છો ?
- ગૌતમ! જ્યાં સુધી તે જાળને ધારણ કરે, પણ મૃગોને બાંધે કે મારે નહીં ત્યાં સુધી તે પણ કાયિકી, અધિકરણિકી, પ્રાપ્લેષિકી એ ત્રણ ક્રિયાથી સ્કૃષ્ટ છે. જે જાળને ધારણ કરી, મૃગોને બાંધે છે પણ મારતો નથી, ત્યાં સુધી તે પણ કાચિકી, અધિકરણિકી, પાàપિકી, પારિતાપનિકી ચાર ક્રિયાને સ્પર્શે. જે પુરુષ જાળને ધારણ કરે, મૃગોને બાંધે અને માટે તે પુરુષ કામિકી આદિ પાંચે ક્રિયાને સ્પર્શે છે માટે.
૮૮] ભગવત્ ! કચ્છમાં ચાવતુ વનવિદુર્ગમાં કોઈ પુરુષ તૃણને ભેગું કરીને તેમાં આગ મૂકે તો તે પણ કેટલી ક્રિયાવાળો થાય ? ગૌતમ! કદાચ ત્રણ કે ચાર કે પાંચ ક્રિયાવાળો થાય. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! તરણાં ભેગા કરે ત્યાં સુધી ત્રણ ક્રિયા, ભેગા કરીને અગ્નિ મૂકે પણ બાળે નહીં ત્યાં સુધી ચાર, તૃણ ભેગું કરી - અનિ મૂકી - બાળે ત્યારે તે પુરુષને યાવતુ પાંચે ક્રિયાઓ સ્પર્શે છે......
[] ભગવત્ ! મૃગવૃત્તિક, મૃગસંકલ્પ, મૃગણિધાન, મૃગવધને માટે કચ્છમાં વાવ4 વનવિદુમિાં જઈ ‘એ મૃગ છે” એમ વિચારી કોઈ હરણને મારવા ભાણ ફેંકે, તો તે પુરુષ કેટલી ક્રિયાવાળો થાય? ગૌતમ ! કદાચ ત્રણ કે ચાર કે પાંચ કિસાવાળો. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જ્યાં સુધી તે ભાણ ફેંકે પણ મૃગને વિંધતો કે મારતો નથી ત્યાં સુધી ત્રણ, બાણ ફેંકે અને વિંધે પણ મારે નહીં ત્યાં સુધી ચાર, બાણ -વિધે-મારે એટલે પાંચ ક્રિયાઓ લાગે...
| [] ભગવન્! કચ્છમાં ચાવતું કોઈ એક મૃગના વધને માટે પૂર્વોક્ત કોઈ પુરુષ, કાન સુધી લાંબા કરેલા બાણને પ્રયતન પૂર્વક ખેંચીને ઉભો રહે,. બીજો પુરુષ પાછળથી આવીને પોતાના હાથે તલવાર વડે તે પુરુષનું માથું કાપી નાંખે, પણ તે બાણ પૂર્વના ખેંચાણ થકી ઉછળીને તે મૃગને વિંધે, તો તે ભગવત્ ! તે પણ મૃગના વૈરથી પૃષ્ટ છે કે પુરુષના વૈlી ? ગૌતમ જે મૃગને મારે છે, તે મૃગના વૈરથી પૃષ્ટ છે, જે પુરુષને મારે છે, તે પુરુષના વૈચ્છી પૃષ્ટ
૧૧૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! તે નિશ્ચિત છે - કરાતું કરાયું, સંધાતુ સંધાયુ, વળાતુ વળાયુ, ફેંકાતું ફેંકાયુ કહેવાય ? હાભગવન ! તેમ કહેવાય. માટે હે ગૌતમ જે મૃગને મારે તે મૃગના વૈરથી ધૃષ્ટ છે, જે પુરુષને મારે તે પુરષના વૈરથી પૃષ્ટ છે.
મરનાર જે છ માસમાં કરે તો મારનાર કાયિકી આદિ પાંચે ક્રિયાઓમાંથી ઋષ્ટ કહેવાય. જે છ માસ પછી મરે તો મારનાર કાલિકી ચાવતું પારિતાપનિકી એ ચાર ક્રિયાથી ઋષ્ટ કહેવાય.
[] ભગવન ! કોઈ પુરુષ બીજા પુરુષને બરછીથી મારે, અથવા પોતાના હાથે તલવાર વડે તે પુરુષનું માથું કાપી નાખે, તો તે પણ કેટલી ક્રિચાવાળો થાય ? ગૌતમ ! જ્યાં સુધીમાં તે પુરુષ બીજ પુરુષને બરછી મારે કે તલવારથી છે ત્યાં સુધીમાં તે પરષ કાણિકી વાવત પ્રાણાતિપાત એ પાંચ ક્રિયાને સાર્શે. આસMવધક તથા અનવકાંક્ષ પ્રત્યસિક પુરુષવૈરથી પૃષ્ટ થાય છે. • વિવેચન-૮૦ થી ૯૧ :
છ - નદીના જળથી ઘેરાયેલ વૃક્ષાદિવાળો પ્રદેશ, કહ, જળાશય, વિય - વૃણાદિ દ્રવ્ય સમુદાય, વનય - ગોળાકાર, નદિ આદિના પાણીનો કુટિલગતિવાળો પ્રદેશ, ગૂમ - અંધારાવાળો પ્રદેશ. Tદન - વૃક્ષ, વેલડી, લતા, વિશાળ વેલ સમુદાય. Tહનવદુર્ગ - પર્વતના એક ભાગમાં રહેલ વૃક્ષ-વેલડી સમૂહ, પર્વત સમુદાય, એક જાતિય વૃક્ષ સમૂહ તે વન વિવિધ વૃક્ષસમૂહ. તે વનવિદુર્ગ.
હરણ વડે જેની આજીવિકા છે કે, તે મૃગરક્ષક પણ હોય તેથી કહે છે - હરણના હણવા કે છેદવાના સંકલાવાળો. તે ચલિત ચિત પણ હોય, તેથી કહે છે - મૃગના વધમાં એકાગ્ર ચિત, મૃગને મારવા કચ્છ આદિમાં જઈને. મૃગને પકડવાના ખાડા, તેને બાંધવાની જાળ, તેને મૃગને મારવા બનાવે છે. તે કૂટપાશથી કેટલી ક્રિયાવાળો થાય ? ક્રિયા - કાયિકી આદિ, જે કરનાર છે. જેટલા કાળ સુધી. શેનો કત ? કૂટ પાશને ધારણ કરવાની ક્રિયાનો. તેટલો કાળ -
wifથકી - ગમનાદિ કાયયેષ્ટારૂપ, ધરાસ - કૂટપાશ રૂપ અધિકરણથી થયેલી. પ્રાષિક્ષ - મૃગ સંબંધી દુષ્ટ ભાવથી થયેલ, તેના વડે કરાય તે સિયા - ચેટા વિશેષ. પરિતાપન* - જેનો હેતુ પરિતાપ છે તે. મૃગને બાંધ્યા પછી આ ક્રિયા લાગે. પ્રાતિપાત - ઘાત.
કાન સુધી ઉંચુ કરીને પ્રયત્નપૂર્વક બાણને ખેંચીને ફેંકે છે, પાછળથી પોતાના હાથ વડે, પૂર્વના ખેંચાણથી, તે માથું કાપનાર પુષ, વૈતું કારણ હોવાથી વધુ પણ વૈર કહેવાય અથવા પાપ પણ પૈર કહેવાય. [શંકા] બાણ છુટવામાં નિમિત્ત માથું કાપનાર છે, તો ધનુર્ધર મૃગવધથી કેમ સ્પષ્ટ થાય ? [ઉત્તર] “ક્રિયમાણ ધનુષ્ય અને કાંડ વગેરે કૃત છે” એમ વ્યવહાર છે ? યુક્તિ પૂર્વવત્ લેવી. | દોરી પર ચડાવાતું ધનુષ કે કાંડ સાંધેલું જાણવું. દોરી ખેંચવાથી ગોળાકાર કરાતું તે ગોળાકાર થયેલ જાણવું, ફેંકાતું ફેંકેલુ જાણવું. ફેંકવાની તૈયારી ધનુધર

Page #66

૧|-|૮/૮૭ થી ૯૧
કરેલી માટે તેણે જ ફેંક્યુ જાણવું. કાંડના ફેંકવાથી તે ધનુર્ધારીએ મૃગને માર્યુ
ગણાય. - X -
૧૧૭
અહીં ક્રિયાઓની હકીકત કહી. તે હમણાં કહેલ મૃગાદિ વધમાં જેમાં જેટલો કાલ વિભાગ છે, તેટલો ત્યાં દર્શાવતા કહે છે – છ માસમાં પ્રહાર હેતુથી મરણ થાય તો, પણ જો પછી મરણ થાય તો બીજું કારણ જાણવું. તેથી છ માસ પછી પ્રાણાતિપાત
ક્રિયા ન લાગે અને વ્યવહાર નય અપેક્ષાએ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા માત્ર દેખાડવા માટે કહી છે અન્યથા જ્યારે ક્યારે અધિકૃત પ્રહાર કારણે મરણ થાય તે હિંસાક્રિયા. શક્તિ - એક શસ્ત્રથી હણે. પોતાના હાથે. તેને શરીર સ્પંદન રૂપ કાયિકી, ખડ્ગ વ્યાપારરૂપ આધિકરણિકી, મનના દુપ્પણિધાનથી પ્રાàર્ષિકી, પરિતાપન રૂપ પારિતાપનિકી, મારણરૂપ પ્રાણાતિપાત ક્રિયા વડે. ખડ્ગથી હણે કે તલવારથી માથુ છેદે તે પાંચે ક્રિયાને સ્પર્શે છે. પુરુષ વૈરથી સ્પષ્ટ થાય ઇત્યાદિ - x -
વધક અને વધ પામતાને વધથી પરસ્પર વૈર વધે છે જે આ જન્મ કે જન્માંતરે પણ રહે છે - ૪ - અનવર્ષાંક્ષ - પર પ્રાણ નિરપેક્ષ. - x - ક્રિયા અધિકારથી જ આગળ કહે છે –
• સૂત્ર-૯૨ :
ભગવન્ ! સરખા, સરખી ત્વચાવાળા, સમાન ઉંમરવાળા, સરખા દ્રવ્ય તથા ઉપકરણવાળા કોઈ બે પુરુષ, પરસ્પર લડાઈ કરે તેમાં એક પુરુષ હારે અને એક પુરુષ જીતે. ભગવન્ ! આવું કઈ રીતે થાય? ગૌતમ ! જેણે વીરહિત કર્મો બાંધ્યા નથી, સ્પર્ધા નથી યાવત્ પ્રાપ્ત કર્યા નથી, તેના કર્મો ઉદીર્ણ નથી, પણ ઉપશાંત છે, તે પુરુષ જીતે છે અને જે પુરુષે વીર્યરહિત કર્મો બાંધ્યા છે યાવત્ ઉીર્ણ છે અને ઉપશાંત નથી, તે પુરુષ પરાજય પામે છે માટે એમ કહ્યુ છે.
• વિવેચન-૯૨ :
કૌશલ્ય અને પ્રમાણાદિથી સરખા, સર્દેશ ત્વયા, સશ શરીર, સર્દેશ વય, સર્દેશ યૌવનાદિ અવસ્થા, માટી આદિના વાસણો, ઉપધિકાંસાના વાસણાદિ ભોજન ભંડિકા અથવા ગણિમ આદિ દ્રવ્ય રૂપ ભાંડમાત્ર, અનેક પ્રકારે વસ્ત્રો-શસ્ત્રાદિ ઉપકરણો. તે બંનેના ભાંડ-માત્ર-ઉપકરણો સરખા છે, આ રીતે બંનેનું સમાન વિભૂતિપણું છે. જેનાથી વીર્ય હણાય છે તે વીર્ય વિનાના. વીર્યના પ્રસ્તાવથી કહે છે –
• સૂત્ર-૯૩ -
ભગવન્ ! જીવો વીસવાળા છે કે વીર્ય વિનાના ? ગૌતમ ! વીર્યવાળા પણ
છે અને વીર્ય વિનાના પણ છે – એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! જીવો બે પ્રકારે - સંસાર સમાપક અને અસંસાર સમાપક. તેમાં જે અસંસાર સમપક છે, તે સિદ્ધ છે. સિદ્ધો અવીર્ય છે. સંસારસમાપન્ન છે તે બે પ્રકારે - શૈલેશી પ્રતિપન્ન અને અશૈલેશી પ્રતિપ. જે શૈલેશી પ્રતિપન્ન છે, તે લબ્ધિવીર્ય વડે સીય છે, કરણવીર્ય વડે અવીય છે. જે અશૈલેશી પ્રતિપન્ન છે, તે લબ્ધીવીર્યથી સી
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ હોય પણ કરણવીર્ય વડે સીર્ય પણ હોય અને અવીર્ય પણ હોય. માટે ગૌતમ ! એમ કહ્યું.
ભગવન્ ! નૈરયિકો સવીર્ય છે કે અવી છે ? ગૌતમ ! લબ્ધિવીર્યથી નૈરયિકો સીય છે. કરણવીર્યથી સીય પણ છે, વીર્સ પણ છે. એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! જે નૈરયિકોને ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વીર્ય અને પુરુષકાર પરાક્રમ છે, તેઓ લબ્ધી અને કરણ બંને વીર્યથી સીય છે. જે નૈરયિકોને ઉત્થાન યાવત્ પરાક્રમ નથી તે નૈરયિકો લબ્ધિવીર્યથી સીર્ય અને કરણવીરથી વી છે. માટે એમ કહ્યું.
૧૧૪
એ રીતે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક સુધીના જીવો નૈરયિકવત્ જાણવા. મનુષ્યોને ઔધિક જીવ પેઠે જાણવા. તેમાં સિદ્ધોને ગણવા નહીં વાણવ્યંતર, જ્યોતિક અને વૈમાનિકને નૈરયિકવત્ જાણવા,
હે ભગવન્ ! તે એમ જ છે એમ જ છે યાવત્ વિચરે છે. • વિવેચન-૯૩ :
સકરણ વીર્યના અભાવે સિદ્ધો અવીર્ય છે. શીત્તેશ - સર્વસંવર રૂપ ચાસ્ત્રિવાળો જીવ, તેની જે અવસ્થા તે શૈલેશી અથવા શૅજ્ઞેશ - મેરુ તેના જેવી સ્થિરતાવાળી સ્થિતિ તે શૈલેશી. તે સર્વથા યોગ નિરોધમાં પાંચ હ્રસ્વાક્ષર ઉચ્ચારણ જેટલો કાળ હોય. વીર્યાન્તરાયનો ક્ષયોપશમ કે ક્ષયથી જે વીર્ય તે લબ્ધિ, તે જ તેનો હેતુ હોવાથી લબ્ધિવીર્ય, તેના વડે સવીર્ય, તેઓનું વીર્ય ક્ષાયિક છે. લબ્ધિવીર્યની કાર્યભૂત જે ક્રિયા તે કરણ, તદ્રુપવીર્ય તે કરણવીર્ય. સવીર્ય એટલે ઉત્થાનાદિ ક્રિયાવાળા, અવીર્ય
એટલે ઉત્થાનાદિ ક્રિયા વિનાના. તેઓ અપર્યાપ્તાદિ કાળે જાણવા. ઔધિક જીવમાં સિદ્ધો હોય, મનુષ્યોમાં તે ન હોય.
શતક-૧, ઉદ્દેશો-૮, ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
શતક-૧, ઉદ્દેશો-૯ - “ગુરુત્વ” “
— x — * — x − x =
૦ આઠમા ઉદ્દેશોને અંતે વીર્ય કહ્યું. વીર્યથી જીવો ગુરુત્વ આદિ પામે છે તે ગુરુત્વ પ્રતિપાદન કરવા તથા ગાથા મુજબ ગુરુત્વ કહે છે.
* સૂત્ર-૯૪ :
ભગવન્ ! જીવો ગુરુપણું કઈ રીતે શીઘ્ર પામે છે ? ગૌતમ ! પ્રાણાતિપાત યાવત્ પરિગ્રહ, ક્રોધ યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્યથી. એ રીતે ગૌતમ ! જીવો ગુરુત્વને શીઘ્ર પામે છે. ભગવન્ ! જીવો લઘુપણું કેવી રીતે શીઘ્ર પામે છે ? ગૌતમ ! પ્રાણાતિપાતથી વિરમવાથી યાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્યથી અટકવાથી, એ રીતે ગૌતમ ! લઘુપણું પામે. એ રીતે સંસારને ઘટાડે છે, ટૂંકો કરે છે, સંસારને ઓળંગી જાય છે પ્રાણાતિપાતાદિના સેવનથી સંસારને લાંબો કરે છે, વધારે છે અને વારંવાર ભ્રમણ કરે છે. અહીં ચાર પશસ્ત છે, ચાર અપશસ્ત છે.
--

Page #67

૧/-/૯/૯૪
૧૧૯
• વિવેચન-૯૪ :
ગુરુત્વ - નીચે જવાના કારણભૂત અશુભ કર્મોનો ઉપાય. લઘુત્વ-ગુરુત્વથી વિપરીત. વં શબ્દ પૂર્વોક્ત પાઠના સૂચનાર્થે છે. જેમકે - જીવો કઈ રીતે સંસારને કર્મ પ્રચૂર કરે છે ? ગૌતમ ! પ્રાણાતિપાત વડે. એ રીતે આગળ પણ જાણવું. કર્મભારથી ઓછો કરે છે, વીર્ય - લાંબા કાળ વાળો કરે છે. દૃસ્વ - અલ્પકાલીન કરે છે. પુનઃ પુનઃ ભમે છે, આદિ
ચાર પ્રશસ્ત - લઘુત્વ, પરીતત્વ, હૃવત્વ, વ્યતિત્વજન. તે મોક્ષના હેતુભૂત છે અને ચાર પ્રશસ્ત છે કેમકે તે મોક્ષના હેતુભૂત નથી. – ગુરુત્વ, આકુલત્વ, દીર્ધત્વ, અનુપરિવર્તન. ગુરુત્વ-લઘુત્વ અધિકારથી આ સૂત્ર કહે છે –
• સૂત્ર-૯૫ ઃ
ભગવન્ ! શું સાતમો અવકાશાંતર ભારે છે, હલકો છે, ભારે-હલકો છે કે અગુરુલઘુ છે ? ગૌતમ ! તે ભારે-હલકો કે ભારેહલકો નથી, પણ અગુરુલઘુ છે. ભગવન્ ! સાતમો તનુવાત શું ભારે છે, હલકો છે, ભારેહલકો છે કે અગુરુલઘુ છે ? ગૌતમ ! ભારે, હલકો કે અગુરુલઘુ નથી, પણ ભારે હલકો છે... એ પ્રમાણે સાતમો ઘનવાત, સાતમો ઇનોદધિ, સાતમી પૃથ્વી, વિશે જાણવું. સાતમા અવકાશાંતરમાં કહ્યું તેમ બધાં અવકાશાંતરો વિશે સમજવું. તનુવાતના વિષયમાં જેમ કહ્યું, તેમજ બધાં ઘનવાત, ઘનોદધિ, પૃથ્વી, દ્વીપ, સમુદ્ર અને ક્ષેત્રોના વિષયમાં પણ જાણવું.
ભગવન્ ! નૈરયિકો શું ગુરુ છે યાવત્ અગુરુલઘુ છે ? ગૌતમ ! ગુરુ કે લઘુ નથી, પણ ગુરુલઘુ અને અગુરુલઘુ છે એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! વૈક્રિય અને તૈજસ શરીર અપેક્ષાએ ગુરુ કે લઘુ નથી અને અગુરુલઘુ નથી, પણ ગુરુલઘુ છે. જીવ અને કર્મની અપેક્ષાએ ગુરુ, લઘુ કે ગુરુલઘુ નથી, પણ અગુરુલઘુ છે. તેથી એમ કહ્યું છે. આ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવું. વિશેષ એ - શરીરનો ભેદ જાણવો. તથા ધર્માસ્તિકાય યાવત્ જીવાસ્તિકાય અગુરુલઘુ
જાણવા.
ભગવન્ ! શું પુદ્ગલાસ્તિકાય ગુરુ છે, ag છે. ગુરુલઘુ છે કે અગુરુલઘુ છે? ગૌતમ ! ગુરુ કે લઘુ નથી. પણ ગુરુ લઘુ અને ગુરુ લઘુ છે. તેનું શું કારણ ? ગૌતમ ! ગુરુલઘુ દ્રવ્યોને આશ્રીને ગુરુ કે લઘુ નથી, ગુરુ લઘુ છે, અગુરુલઘુ નથી. અગુરુલઘુ દલ્યોને આશ્રીને લઘુ, ગુરુ કે લઘુગુરુ નથી પણ અગુરુલઘુ છે સમય, ક અગુરુલઘુ છે.
ભગવન્ ! કૃષ્ણવેશ્યા શું ગુરુ છે ચાવત્ અગુરુલઘુ છે? ગૌતમ ! ગુરુ કે લઘુ નથી પણ ગુરુલઘુ કે અગુરુલઘુ છે એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! દ્રવ્યર્લેશ્યાની અપેક્ષાએ ગુરુલઘુ, ભાવલેશ્યાથી અગુરુલઘુ. એ રીતે શુકલલેશ્યા સુધી જાણતું. -- તથા દૃષ્ટિ, દર્શન, જ્ઞાન, અજ્ઞાન અને સંજ્ઞાને અગુરુલઘુ જાણવા. નીચેના ચાર શરીર ગુરુલઘુ જાણવા. કાર્પણ શરીરને અગુરુલઘુ જાણવું... મનયોગ,
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ વચનયોગ અગુરુલઘુ છે, કાયયોગ ગુરુલઘુ છે. સાકર અને અનાકાર ઉપયોગ અગુરુલઘુ છે. સર્વ પ્રદેશો, સર્વ દ્રવ્યો, સર્વ પર્યાયો પુદ્ગલાસ્તિકાય માફક જાણવા. અતીત, અનાગત, સર્વકાળ અગુરુલઘુ જાણવો.
• વિવેચન-૯૫ :
૧૨૦
ગુરુ લઘુ વ્યવસ્થા આ છે - નિશ્ચયથી સર્વ ગુરુ સર્વ લઘુ કોઈ દ્રવ્ય નથી. વ્યવહારથી બાદર સ્કંધોમાં ગુરુત્વ-લઘુત્વ રહે છે. પણ તે બીજામાં નથી. ચાર સ્પર્શવાળા અને અરૂપી દ્રવ્યો બધાં અગુરુલઘુ છે. બાકીનાં આઠ સ્પર્શવાળા દ્રવ્યો બધાં ગુરુ લઘુ છે એમ નિશ્ચયનય કહે છે. ચડાસ - સૂક્ષ્મ પરિણામવાળા, અટ્ઠામ - બાદર, ગુરુલઘુ દ્રવ્ય રૂપી છે, અગુરુલઘુ દ્રવ્ય અરૂપી અને રૂપી છે. વ્યવહારથી તો ગુરુ આદિ ચારે ભેદે દ્રવ્યો હોય છે. તે સંબંધે દૃષ્ટાંતો આ છે
-
ઢેકું એ ગુરુ છે, તેનો નીચે જવાનો સ્વભાવ છે. ધૂમનો ઉંચે જવાનો સ્વભાવ હોવાથી લઘુ છે. વાયુ, તીર્થ્રો જાય માટે ગુરુલઘુ છે અને આકાશ અગુરુલઘુ છે. અવકાશાંતાદિ સૂત્રો આ ગાથાનુસાર જાણવા. જેમકે અવકાશ, વાયુ, ઘનોદધિ, પૃથ્વી, દ્વીપ, સાગર, ક્ષેત્રો, નૈરયિકાદિ, અસ્તિકાય, સમય, કર્મ, લેશ્યા, દૃષ્ટિ, દર્શન, જ્ઞાન, સંજ્ઞા, શરીર, યોગ, ઉપયોગ, દ્રવ્ય, પ્રદેશ, પર્યવ, અતીત-અનાગત-સર્વકાળ.
વૈક્રિય, તૈજસ શરીર આશ્રીને નાસ્કો ગુરુ-લઘુ છે. કેમકે આ શરીર વૈક્રિયતૈજસ વર્ગણાના બનેલા છે, તે ગુરુલઘુ જ છે. કહ્યું છે – ઔદાકિ, વૈક્રિય, આહાસ્ક, તૈજસ એ બધી વર્ગણા ગુરુલઘુ છે. જીવ અને કાર્યણશરીર અપેક્ષાએ નારકો અગુરુલઘુ છે. કેમકે જીવ અરૂપી વ્વથી અગુરુલઘુ છે. કાર્યણવર્ગણા અગુરુલઘુ હોવાથી કાર્પણશરીર અગુરુલઘુ છે. કહ્યું છે – કાર્પણ, મન, ભાષાવર્ગણા અગુરુલઘુ. જેને જેટલા શરીર હોય, તેને તેટલાં જાણીને અસુરાદિ સંબંધે સૂત્રો કહેવા. તેમાં અસુરાદિ દેવા નાવત્ કહેવા. પૃથ્વી આદિ જીવો ઔદારિક, વૈજસ શરીર અપેક્ષાએ ગુરુલઘુ જાણવા. જીવ, કાર્મણ શરીરની અપેક્ષાએ અગુરુલઘુ છે. વાયુના જીવો ઔદાકિ, વૈક્રિય, તૈજસને આશ્રીને ગુરુલઘુ છે. એ પ્રમાણે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ પણ જાણવા. મનુષ્યો ઔદારિક, વૈક્રિય, તૈજસ, આહાસ્ક શરીરથી ગુરુલઘુ જાણવા. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાયને અગુરુલઘુ કહેવા. બાકીના પદો વડે તેને ન કહેવા, કેમકે અરૂપી હોવાથી અગુરુલઘુ છે.
પુદ્ગલાસ્તિકાય સૂત્રમાં દીધેલ ઉત્તર નિશ્ચયનયાશ્રિત છે. કેમકે નિશ્ચયનય મતે કોઈ વસ્તુ સૌથી હળવી કે સૌથી ભારે નથી. ઔદાકિાદિ ચાર દ્રવ્યો, કાર્યણાદિ અગુરુલઘુ છે. સમયઅમૂર્ત છે માટે અગુરુલઘુ છે. કર્મો કાર્યણવર્ગણાત્મક હોવાથી અગુરુલઘુ છે, નેવા ઔદારિકાદિ શરીરનો વર્ણ અને ઔદાકિાદિ ગુરુલઘુ છે. દૃષ્ટિ વગેરે જીવના પર્યાયરૂપ છે માટે અગુરુલઘુ છે. જ્ઞાનથી વિપરીત હોવાથી અજ્ઞાનપદ કહ્યું છે, નહીં તો દ્વારમાં જ્ઞાનપદ જ દેખાય છે. નિ એટલે ઔદાકિ આદિ ગુરુલઘુ વર્ગણાના બનેલા હોવાથી ગુરુલઘુ કહેવા. કાર્યણશરીર અગુરુલઘુ વર્ગણાના બનાવેલ હોવાથી અગુરુલઘુ છે એ રીતે મનોયોગ અને વાયોગ પણ જાણવો. કાર્પણ

Page #68

૧/-/૯/૫
૧૨૧
સિવાયનો કાયયોગ ગુરુલઘુ દ્રવ્યોનો બનેલ હોવાથી ગુરુલઘુ છે. ધમસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો, તેના નિર્વિભાગ અંશરૂપ પ્રદેશો, વર્ણ-ઉપયોગાદિ પયયિો ગુરુલઘુ, અગુરુલઘુ કહેવા. કેમકે સૂક્ષ્મ અને અમૂર્ત છે તે અગુરુલઘુ છે, બાદર છે તે ગુરુલઘુ છે. પ્રદેશ અને પર્યવો દ્રવ્યના સંબંધી હોવાથી તે તે દ્રવ્ય સ્વભાવના છે.
• સૂત્ર-૯૬ :
ભગવદ્ ! લાઘવ, આ ચ્છા , અમૂછ, અમૃદ્ધિ, અપતિબદ્ધતા, એ બધું શ્રમણ નિર્ણન્યો માટે પ્રશસ્ત છે ? હા, ગૌતમ ! છે.. ભગવન્! અક્રોધત્વ, અમાનવ, અમાયાન્ત, અલોભવ શ્રમણ નિત્થો માટે પ્રશસ્ત છે? હા, ગૌતમ ! છે.. ભગવન ! કાંક્ષાપદોષ ક્ષીણ થતાં શ્રમણ નિબ્ધિ અંતઃકર અને અંતિમ શરીરી થાય? અથવા પૂર્વમાં બહુ મોટી થઈ વિહાર કરે પછી સંવૃત્ત થઈ કાળ કરે, તો પછી સિદ્ધ થાય યાવત સર્વ દુઃખનો અંત કરે ? હા, ગૌતમ! કરે.
- વિવેચન-૯૬ :
લાઘવ-ઓછી ઉપધિપણું. આહારાદિની ઓછી અભિલાષા, ઉપધિના સંરક્ષણ માટે અનુબંધાભાવ, ભોજનાદિમાં પરિભોગકાળે અનાસકિત સ્વજનાદિમાં નેહાભાઈ, એ પાંચ શ્રમણ નિploથો માટે પ્રશસ્ત છે. અથવા લાઘવપણું પ્રશસ્ત છે, તે લાઘવપણું એટલે અલોચ્છા આદિ.
લાઘવિકનું પ્રશસ્તપણું કહ્યું. તે ક્રોધાદિ અભાવે જ હોય છે. માટે ક્રોધાદિ દોષોના અભાવને પ્રશંસવા અને ક્રોધાદિ દોષોના અભાવ વિના ન બની શકે તેવું કાંક્ષાપ્રદોષના ક્ષયનું કાર્ય છે, તે કહેવા માટે ક્રમથી બે સૂત્ર કહ્યા. તેમાં વિશેષ આ - કાંક્ષા એટલે બીજા મતની આસક્તિ, તે જ પ્રકૃષ્ટ દોષ અથવા કાંક્ષા એટલે રાગ. પ્રદોષ એટલે દ્વેષ.
કાંક્ષા-બીજા મતનો આગ્રહ. આ બીજા મતની વિપરીતતા કહે છે. • સૂઝ-૯૩ -
ભગવન! ન્યતીર્થિકો આ પ્રમાણે કહે છે – ભાણે છે . જણાવે છે - પ્રરૂપે છે કે - એક જીવ એક સમયે બે આયુ કરે છે, તે આ • આ ભવનું આયુ, પરભવનું આયુ. જે સમયે આ ભવનું આણુ કરે છે, તે સમયે પરભવનું આયુ કરે છે, જે સમયે પરભવનું આયુ કરે છે તે સમયે આ ભવનું આણુ કરે છે. આ ભવનું આણુ કરવાથી પરભવનું આયુ કરે છે, પરભવનું આયુ રવાથી આ ભવનું આયુ કરે છે એ રીતે એક જીવ એક સમયે બે આયુ કરે છે • * * * • તે કેવી રીતે? - ગૌતમ 7 અન્યતીથિકો, જે એ પ્રમાણે કહે છે યાવતુ પરભવનું આયુ. જે આમ કહે છે, તે મિથ્યા કહે છે. ગૌતમ ! હું એમ કહું છું યાવત્ પરણું છું કે જીવ એક સમયે એક આયુ કરે છે અને તે આ ભવનું આયુ અથવા પરભવનું આયુ. જે સમયે પરભવનું આણુ કરે છે, તે સમયે આ ભવનું આવું નથી કરતો, આ ભવનું આણુ કરે છે, તે સમયે પરભવનું આયુ કરતો નથી. આ ભવનું આયુ
૧રર
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ કરવાથી પરભવનું આયુ નથી કરતો પરભવનું આયુ કરવાથી આ ભવનું આયુ નથી કરતો. એ પ્રમાણે એક જીવ એક સમયે એક આય કરે છે - x • ભગવન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે યાવત્ વિચરે છે.
• વિવેચન-૯૭ :
અન્ય ચૂથિક-વિવક્ષિત સંઘવી જુદા સંઘમાં રહેનાર એટલે કે અન્યતીર્થિક. જે આગળ કહેવાશે. સામાન્યથી કહે છે, વિશેષથી કહે છે, યુક્તિપૂર્વક કહે છે, ભેદ કથનથી કહે છે. બે જીવો બે આયુને કરે અથવા એક જીવ જુદે જુદે સમયે બે આયુ કરે, તેમાં વિરોધ નથી. જીવ જે છે, તે પોતાના પર્યાયોના સમૂહરૂપ છે, તે જ્યારે એક આયના પર્યાયને કરે, ત્યારે બીજાને પણ કરે છે, કેમકે જ્ઞાન અને સમ્યકત્વ માફક આયુ સ્વપર્યાયરૂપ છે. વળી જીવ સ્વપર્યાય કર્યા છે, તેમ સ્વીકારવું જોઈએ. અન્યથા સિદ્ધાદિ પયયોની ઉત્પત્તિ સંભવશે નહીં. તેઓ કહે છે–] જે સમયે ઇહભવિક આયુ કરે છે, ત્યારે પહ્મવિકાયુ કરે છે. ઈહભવિક એટલે જે આયુના ફળ રૂપ આ ચાલુભવ છે તે આયુ એ પ્રમાણે પરભવિકાયુ પણ જાણવું. એ રીતે હભવિકાયુ કરવાના સમયે પરમવિકાયુ કરવું એ નિર્ણિત કર્યું. એ જ રીતે પભવિકાયુ કરવાના સમયે ઈહભવિકાયુ નિર્ણત કર્યું. એ રીતે બંને આયુ એક જ સમયે કરવાનું કહીને બંને આયુ એક ક્રિયારી કરવાનું જણાવ્યું. એટલું જ નહીં “જે તેઓ કહે છે, તે ખોટું છે” તેમ કહ્યું.- ૪ -
અન્યતીથિંક મતની અસત્યતા - એક પ્રકારના આત્મ પરિણામ વડે વિરુદ્ધ બે આયુ બાંધી શકાતા નથી. વળી જે પૂર્વે કહ્યું કે સ્વ પર્યાય હોવાથી એક પર્યાયને કરતા બીજો પર્યાય કરે છે. તે અનિશ્ચિત છે. જેમ આત્મા સિદ્ધત્વ પર્યાયિને કરતાં સંસારી પયિને કરતો નથી. ટીકાકારનું વ્યાખ્યાન આ પ્રમાણે છે - આ ભવનું આયુ
જ્યારે કરે છે - અતિ વેદે છે ત્યારે પરભવાયુ કરે છે - બાંધે છે. એટલે કે આ ભવનું આયુ ભોગવવાથી પરભવાયુ કરે છે - બાંધે છે. આ પમત મિથ્યા છે. કેમકે તાજો જન્મેલો બાળક આ ભવનું આયુ વેદે છે, જો કે ત્યારે જ પરભવાયુ બાંધે, તો દાન, અધ્યયનાદિ વ્યર્થ થશે. આ આયુબંધ કાળ બીજો હોય તેમ જાણવું. અન્યથા ઉક્ત માન્યતા ખોટી સાબિત ન થઈ શકે.
અન્યતીચિંકના પ્રસ્તાવથી આ કહે છે - • સૂત્ર-૯૮ -
તે કાળે તે સમયે પાdfપત્નીય કાલાયવેષિપુત્ર નામક અણગાર જ્યાં સ્થવિર ભગવંતો હતા, ત્યાં જાય છે, જઈને સ્થવિર ભગવંતોને આ પ્રમાણે કહે છે - હે સ્થવિરો ! તમે સામાયિક જાણતા નથી, સામાયિકનો અર્થ જાણતા નથી, પચ્ચકખાણ જાણતા નથી, ચક્ખાણનો અર્થ જાણતા નથી. સંયમ જાણતા નથી, સંયમનો અર્થ જાણતા નથી. સંવર જાણતા નથી, સંવરનો અર્થ જાણતા નથી, વિવેક જાણતા નથી, વિવેકનો અર્થ જાણતા નથી, યુન્સર્ગ જાણતા નથી, વ્યુત્સર્ગનો અર્થ જાણતા નથી.

Page #69

૧/-/૯/૯૮
ત્યારે સ્થવિર ભગવંતોએ કાલાશ્યàષિપુત્ર અણગારને આમ કહ્યું – હે આર્ય ! અમે સામાયિકને જાણીએ છીએ, સામાયિકના અર્થને જાણીએ છીએ. યાવત્ અમે વ્યુત્સર્ગના અર્થને જાણીએ છીએ.
ત્યારે તે કાલાશ્યવેષિ અણગારે સ્થવિર ભગવંતોને આમ કહ્યું – હે આર્યો ! જો તમે સામાયિકને અને સામાયિકના અર્થને જાણો છો યાવત્ વ્યુત્સર્ગના અર્થને જાણો છો, તો હે આર્યો ! તમારું સામાયિક શું છે? તમારા સામાયિકનો - ૪ - યાવત્ વ્યુત્સર્ગનો અર્થ શો છે?
ત્યારે તે સ્થવિર ભગવંતોએ તે કાલાશ્યવેષિપુત્ર અણગારને આમ કહ્યું
અમારો આત્મા સામાયિક છે, આત્મા અમારા સામાયિકનો અર્થ છે યાવત્ વ્યુત્સર્ગનો અર્થ છે. ત્યારે કાલાશ્યàષિ પુત્ર અણગારે સ્થવિર ભગવંતોને આમ કહ્યું – હે આર્યો ! જો આત્મા એ સામાયિક છે, આત્મા એ સામાયિકનો અર્થ છે અને ચાવત્ આત્મા એ વ્યુત્સર્ગનો અર્થ છે, તો તમે ક્રોધાદિ ચારનો ત્યાગ કરી તેને કેમ નિંદો છો ? હે કાલાશ્યવેષિ પુત્ર ! સંયમને માટે અમે ક્રોધને નિંદીએ છીએ.
-
૧૨૩
--
હે ભગવંતો ! શું ગહઈ એ સંયમ છે કે અગહાં સંયમ છે ? હૈ કાલાશ્યવેષિ પુત્ર ! ગર્લ સંયમ છે, અગા નહીં. ગર્ભ બધાં દોષોનો નાશ કરે છે. સર્વ
મિથ્યાત્વને જાણીને અમારો આત્મા સંયમે સ્થાપિત છે. એ રીતે અમારો આત્મા
સંયમમાં પુષ્ટ છે. એ રીતે સંયમે ઉપસ્થિત છે.
આમ સાંભળી કાલાશ્યàષિ પુત્ર અણગાર બોધ પામીને, સ્થવિર ભગવંતોને વાંદી, નમસ્કાર કરીને આમ કહ્યું – હે ભગવંતો ! પૂર્વે આ પદોને ન જાણવાથી, ન સાંભળવાથી, બોધ ન હોવાથી, અભિગમ ન હોવાથી, દૃષ્ટિ-વિચાતિ કે સાંભળેલ ન હોવાથી, વિશેષરૂપે ન જાણેલ હોવાથી, કહેલ નહીં હોવાથી, અનિર્ણિત-ઉષ્કૃત - અવધારિત ન હોવાથી, આ અર્થની શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ-ચિ કરેલ ન હતી, પણ હવે આ પદોને જાણવા-સાંભળવા-બોધ થવા-અભિગમ-દૌલ્ટશ્રુત-ચિંતિત-વિજ્ઞાન થવાથી, આપે કહેવાથી, નિર્ણીત-ઉદ્ધૃત થવાથી આ અર્થોની શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ-ચિ કરું છું. હે ભગવન્ ! તમે જે કહો છો તે યથાર્થ છે.
ત્યારે તે સ્થવિર ભગવંતોએ કાલાયવેષિપુત્રને કહ્યું – હે આર્ય ! અમે જે કહ્યું તેની શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ-રુચિ કરો. ત્યારે કાલાશ્યàષિ પુત્રે તે સ્થવિરોને વંદન, નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું – હું તમારી પાસે તુયમિ ધર્મને બદલે સપતિક્રમણ પંચમહાવ્રત ધર્મ સ્વીકારીને વિચરવા ઈચ્છુ છું. - - હે દેવાનુપ્રિય ! જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરો, પણ વિલંબ ન કરો. પછી કાલાશ્યàષિ પુત્ર અણગારે સ્થવિરોને વંદના, નમસ્કાર કર્યા, કરીને ચતુમ ધર્મને બદલે સપ્રતિક્રમણ પંચમહાવ્રત ધર્મ સ્વીકારીને વિચરે છે . ત્યાર પછી
-
તે કાલાસ્યવેષિપુત્ર અણગારે ઘણાં વર્ષ શ્રામણ્ય પર્યાય પાળીને, જે પ્રયોજનથી નગ્નભાવ, મુંડભાવ, અનાનત્વ, અદંતધાવન, છત્વ, જોડાનો
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
ત્યાગ, ભૂમિશય્યા, ફલક શય્યા, કાષ્ઠ શય્યા, કેશલોચ, બ્રહ્મચર્યવાસ, પરઘરપ્રવેશ, મળે-ન મળે-ઓછું મળે, ગ્રામ કંટક બાવીશ પરિગ્રહ-ઉપસર્ગો સહેવા [એ બધું કર્યું તે પ્રયોજનને તેણે આરાધ્યું. છેલ્લા ઉચ્છ્વાસ-નિઃશ્વાસે સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત-પરિનિવૃત્ત અને સર્વ દુઃખથી ક્ષીણ થયા.
• વિવેચન-૯૮ -
૧૨૪
પાર્શ્વજિનના શિષ્યોમાંના કોઈ એક તે પાર્સ્થાપત્યીય. વિર - શ્રી મહાવીર જિનના શિષ્ય-શ્રુતવૃદ્ધ, સમભાવરૂપ સામાયિક. તેનું સ્વરૂપ સૂક્ષ્મ હોવાથી જાણતા નથી. સામાયિકનું પ્રયોજન-કર્મો ન બાંધવા અને જૂના નિર્જરવારૂપ. પૌરુષી આદિ નિયમ, આશ્રવ દ્વાર નિરોધ. પૃથ્વી આદિ સંરક્ષણ લક્ષણ સંયમ, તેનો હેતુ-અનાશ્રવત્વ. ઈન્દ્રિય, મનને અટકાવવા અનાશ્રવત્વ. છોડવા લાયકને છોડવાના વિશેષબોધરૂપ વિવેક, કાયા આદિના વ્યુત્સર્ગ માટે અસંગપણાને.
હે આર્ય ! તમારા મતે શું છે ? અમારા મતે આત્મા સામાયિક છે. કહ્યું છે - દ્રવ્યાર્થિક નયના મતે ગુણપ્રતિપન્ન જીવ એ સામાયિક છે. સામાયિક એટલે જીવ જ. કર્મ ન બાંધવાદિ જીવના ગુણો છે અને જીવ તેના ગુણોથી જુદો નથી. એ રીતે પ્રત્યાખ્યાનાદિ પણ જાણવું.
હે સ્થવિરો ! સામાયિક આત્મા છે, તો ક્રોધાદિ છોડીને તેની ગઈ કેમ કરો છો ? કેમકે “નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ'' એ વચનોથી ક્રોધાદિની નિંદા જણાવે છે. - ૪ - ૪ - નિંદા દ્વેષથી થાય.
ઉત્તર-સંયમને માટે. પાપની નિંદાથી સંયમ થાય, પાપની અનુમતિનો વ્યવચ્છેદ થાય. સંયમનો હેતુ હોવાથી ગર્હા સંયમ છે. કર્મબંધનું કારણ ન હોવાથી ગર્ભ સંયમ છે. ગઈ જ બધાં રાગાદિ દોષ કે પૂર્વકૃત્ પાપનો નાશ કરે છે. વાત્ય - મિથ્યાત્વ અને અવિરતિને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને, પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી છોડીને. એ રીતે અમારો આત્મા સંયમમાં સ્થાપિત થાય છે અથવા આત્મરૂપ સંયમ પ્રાપ્ત થાય છે સંયમમાં આત્મા પુષ્ટ થાય છે અથવા આત્મરૂપ સંયમ પુષ્ટ થાય છે. ઉપસ્થિત એટલે અત્યંત સ્થિર રહેનાર.
આ પદો - ‘નહીં જોયેલા' શા માટે ? અજ્ઞાનતાથી સ્વરૂપ વડે પ્રાપ્ત ન હોવાથી. શા માટે ? શ્રુતિ રહિતપણું હોવાથી, અવોધિ - જિનધર્મની અપાપ્તિ. અહીં પ્રકરણવશ શ્રી મહાવીર જિનનો ધર્મ લેવો અથવા ઔત્પાત્તિકી આદિ બુદ્ધિ ન હોવાથી, વિસ્તૃત બોધના અભાવે, સાક્ષાત્ પોતાને અનુપલબ્ધ હોવાથી, બીજા પાસેથી સાંભળેલ ન હોવાથી, જોયેલ અને સાંભળેલ ન હોવાથી અણચિંતવેલ, તેથી જ વિશિષ્ટ બોધનો વિષય ન થવાથી, વિશેષથી ગુરુએ ન કહેલ હોવાથી, વિપક્ષથી અવ્યવચ્છેદિત હોવાથી, સુખે બોધ થાય તે માટે મોટા ગ્રંથથી સંક્ષેપ કરી ગુરુએ
ઉદ્ધરેલ ન હોવાથી, તેથી જ અમે અવધારેલ ન હોવાથી આ પ્રકારના કે આ અર્થની અમે શ્રદ્ધા ન કરી, પ્રીતિ વિષયક ન કર્યો અથવા હેતુથી ન જાણ્યો, ઈછ્યો નહીં. હવે તમે કહો છો તેમ છે.

Page #70

૧/-/૯/૮
૧૨૫
ચાર મહાવ્રતવાળો, પાર્શ્વજિનમાં ચાર મહાવ્રત છે, કેમકે અપરિગૃહીત સ્ત્રી ભોગવાતી નથી, એમ મૈથુનનો પરિગ્રહમાં સમાવેશ છે. પાનાનો ધર્મ અપ્રતિક્રમણ છે, કેમકે કારણે જ પ્રતિક્રમણ કરે છે, અન્યથા નથી કરતા. મહાવીર જિનમાં સપ્રતિક્રમણ ધર્મ છે, કારણ વિના પણ પ્રતિક્રમણ કરવાનું છે. દેવાનુfપ્રય - પ્રિયને આમંત્રણ પાઠય - વ્યાઘાત ન કવો. મદભાવ - દીક્ષિતત્વ, નાથા - પાતળી. લાંબી પહોળી લાકડાની શય્યા. #ાવ્યા - ખરાબ લાકડાની શય્યા, કષ્ટશા કે અમનોજ્ઞ વસતિ લાભ અને અલાભ કે અપરિપૂર્ણ લાભ. ૩થ્વીવલ્થી - અનુકૂળપ્રતિકૂળ કે અસમંજસ, રામ - ઈન્દ્રિયસમૂહ, શUટ - બાધક, ગુરૂપ. એવું કોણ છે ? બાવીશ પરીષહ-મુખ આદિ, ઉપસર્ગ-ધર્મથી ભ્રષ્ટ કરનાર, દેવાદિ કૃતું.
કાલાશ્યપેષિપુત્ર પ્રત્યાખ્યાનથી સિદ્ધ થયા. હવે અપ્રત્યાખ્યાન• સૂત્ર-૯૯ -
ભગવન! એમ કહી ગૌતમ, શ્રમણ ભગવન મહાવીરને વંદન, નમસ્કાર કરે છે. કરીને આમ કહ્યું - ભગવન્! શેઠ, દ્ધિ, લોભી, ક્ષત્રિય એ બધાં એક સાથે પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા કરે? હા, ગૌતમ - x • કરે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! અવિરતિને આશ્રીને એમ કહ્યું - ૪ -
• વિવેચન-૯૯ -
ભગવદ્ ! એ આમંત્રણ વચન છે. અથવા ‘ગુરુ’ એમ કરીને. શ્રેષ્ઠી- જેનું મરતક લક્ષ્મીદેવીની છાપવાળા સુવર્ણ પટ્ટથી શોભે છે, તે ગામનો નગરનાયક. - દરિદ્ર, વિવM - રાંક, ઉત્તર - રાજા, પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાના અભાવે કે પત્યાખ્યાન જન્ય કર્મબંધ કરે અવિરત - ઈચ્છાની અનિવૃતિ. તે દરેક જીવોને સરખી હોય. આગળ કહે છે –
• સૂત્ર-૧૦૦ -
આધાકર્મી ખાતો શ્રમણ નિન્ય શું બાંધે છે, શું કરે છે? શું ચય કરે છે ? શું ઉપચય કરે છે ? ગૌતમ! આધાકર્મી ખાતો શ્રમણ આયુકર્મ સિવાયની શિથિલ બંધન બદ્ધ સાd કર્મપ્રવૃત્તિઓને દેa બંધન બદ્ધ કરે છે યાવત્ સંસારમાં ભમે છે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! આધાકર્મી ખાતો શ્રમણ આત્મધમનિ ઓળંગે છે, આત્મધર્મ ઓળંગતો તે પૃવીકાય યાવત ત્રસકાયના જીવની દરકાર નથી કરતો. તથા જે જીવોના શરીર તે ખાય છે, તે જીવોની પણ દરકાર નથી કરતો. તેથી આમ કહ્યું.
ભગવન / પ્રાસુક અને એષણીય આહારને ખાતો શું બાંધે છે યાવત્ ઉપચય કરે છે. ગૌતમ! પાસુક, ઓષણીયને ખાતો આયુકર્મ સિવાયની સાત કમપતિ જે દેઢ બંધનબદ્ધ છે, તેને શિથિલ બંધનબદ્ધ કરે છે તેને સંવૃત્ત જેવો જાણવો. વિશેષ એ - આયુકમને કદાચિત બાંધે, કદાચિત ન બાંધે. યાવત્ સંસારને ઓળંગી જાય છે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ / પાસુક, એષણીયને ખાનાર શ્રમણ નિન્જ આત્મધર્મને ઓળંગતો નથી. આત્મધર્મ ન ઓળંગીને
૧૨૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પૃવીકાય ચાવત સકાયની તથા જે જીવોના શરીરોને તે ખાય છે તેની દસ્કાર કરે છે તેથી એમ કહ્યું કે ચાવત સંસારને ઓળંગી જાય છે.
• વિવેચન-૧૦૦ :
સાધુને માટે જે જીવવાનું નિર્જીવ કરાય કે નિર્જીવને જે પકાવાય અથવા ઘર આદિ ચણાવાય, વાદિ વણાવાય તે આધાકર્મ. વંધ - પ્રકૃતિબંધ કે સૃષ્ટાવસ્થાને આશ્રીતે પર્વર - સ્થિતિબંઘ કે બદ્ધ અવસ્થાને આશ્રીને, વિUT - અનુભાગ બંધ કે નિધતાવસ્થાની અપેક્ષાઓ. સુવા - પ્રદેશ બંધકે નિકાચના અપેક્ષાએ. આત્મા વડે ચારિત્ર કે શ્રત ધમને. પૃથ્વીકાયાદિની અનુકંપા રાખતો નથી.
આધાકર્મનો વિપક્ષ પ્રાસુક અને એષણીય છે. તેથી તેનું સૂત્ર કહ્યું. અહીં સંસાર ઓળંગવાનું કહ્યું. તે કમના અસ્થિસ્પણાથી તેનો નાશ થવાથી થાય છે. માટે અસ્થિર પદાર્થનું સૂત્ર કહે છે –
• સૂઝ-૧૦૧ ૪.
ભગવના અસ્થિર પદાર્થ બદલાય છે? સ્થિર નથી બદલાતો? અસ્થિર પદાર્થ ભાંગે છે? સ્થિર નથી માંગતો? બાળક શાશ્વત છે? બાળકપણું આશાશ્વત છે? પંડિત શાશ્વત છે? પંડિતપણું શાશ્વત છે? હા, ગૌતમાં અસ્થિર પદાર્થ બદલાય છે. યાવત પંડિતત્વ અશાશ્વત છે. ભગવન! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૧૦૧ -
ટેકું આદિ અસ્થિર દ્રવ્ય બદલાય છે. અધ્યાત્મ પક્ષમાં કર્મ અસ્થિર છે, કેમકે તે જીવ પ્રદેશોથી પ્રતિ સમય ચલિત થાય છે. બંધ-ઉદય-નિર્જરાદિ પરિણામોથી બદલાય છે, શિલા આદિ બદલાતા નથી. અધ્યાત્મ પક્ષે જીવ સ્થિર છે. કેમકે કમ ક્ષય થતાં પણ તે રહે છે. તે ઉપયોગ લક્ષણ સ્વભાવથી બદલાતો નથી. ભંગુર સ્વભાવવાળા શલાકાદિ ભાંગી જાય છે. તેમ અધ્યાત્મ પો સ્થિર કર્મ ભાંગી જાય છે. તથા જેમ લોઢાની શળી આદિ સ્થિર પદાર્થ ભાંગતા નથી તેમ સ્થિર જીવ ભાંગતો નથી, કેમકે તે શાશ્વત છે. જીવ પ્રકરણ હોવાથી કહે છે –
વ્યવહારથી બાળ એટલે બાળક, નિશ્ચયથી બાળ એટલે અસંયત જીવ, તે દ્રવ્યત્વથી શાશ્વત છે. બાલવ એટલે વ્યવહારથી બાળપણું, નિશ્ચયથી અસંમતપણું તે પત્વિથી અશાશ્વત છે. એ રીતે પંડિત સૂત્ર પણ જાણવું. વ્યવહાચી પંડિત એટલે શાસ્ત્રજ્ઞ.
( શતક-૧, ઉદ્દેશો-૯, ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ ]
છે શતક-૧, ઉદ્દેશો-૧૦ - “ચલન” છે • ઉદ્દેશા-૯માં કર્મ અસ્થિર છે, તેમ કહ્યું. કમદિમાં અન્ય તીર્થિકો વિવાદ કરે છે. તેથી તેનો નિકાસ કરવા આ ઉદ્દેશો કહ્યો.
• સૂત્ર-૧૦૨ :ભગવન્! અન્યતીર્થિકો આ પ્રમાણે કહે છે યાવતું પરૂપે છે કે (૧)
-
X
-
X
-
X

Page #71

૧૨૮
૧/-/૧૦/૧૦૧
૧ર૩ ચાલતું એ ચાલૂ યાવત્ નિર્જરાતુ એ નિર્જરાય ન કહેવાય. (૨) બે પરમાણુ યુગલો એકમેકને ચોંટતા નથી -x - કેમ ચોંટતા નથી ? બે પરમાણુ યુદ્ગલોમાં ચીકાશ નથી, માટે એકમેકને ચોંટતા નથી. (૩) ત્રણ પરમાણુ યુદ્ગલ પરસ્પર ચોટે છે. • x - શા માટે ચોટે છે? ત્રણ પરમાણુ યુગલોમાં ચિકાશ હોય છે, માટે પરસ્પર ચોંટી જાય છે. વળી જો તેના ભાગ કરવામાં આવે તો તેના બે ભાગ કે ત્રણ ભાગ પણ થઈ શકે છે. જે તેના બે ભાગ કરવામાં આવે તો એક તરફ દોઢ પરમાણુ યુગલ અને બીજી તરફ દોઢ પરમાણુ યુદ્ગલ આવે છે. જે તેના ત્રણ ભાગ કરવામાં આવે તો ત્રણે પરમાણુ યુગલ જુદા જુદા થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે ચાર પરમાણુ યુગલોમાં જાણવું. પાંચ પરમાણુ યુગલો પરસ્પર ચોંટી જાય છે. ચોંટીને કમપણે થાય છે. કર્મ શાશ્વત છે, હંમેશાં સારી રીતે ઉપચય અને અપચય પામે છે.
(૪) બોલવાના સમયની પૂર્વે જે ભાલા, તે ભાષા છે. બોલતા સમયની ભાષા, તે અભાષા છે. બોલાયા પછીની ભાષા તે ભાષા છે. હવે જે પૂર્વની ભાષા ભાષા છે, બોલાતી ભાષા અભાષા છે, બોલાયેલી ભાષામાં ભાષા છે, તો શું તે બોલનારની ભાષા છે કે ન બોલનારની ભાષા છે ? - : ન બોલનારની ભાષા છે પણ બોલનારની ભાષા નથી.
(૫) પૂર્વની ક્રિયા દુઃખહેતુ છે, કરતી ક્રિયા દુઃખહેતુ નથી. કરાયા પછીની ક્રિયા તે દુઃખહેતુ છે. હવે જે પૂર્વની ક્રિયા દુઃખહેતુ છે, કરાતી ક્રિયા દુ:ખહેતુ નથી અને કરવાના સમય પછીની ક્રિયા દુઃખહેતુ છે, તો શું તે કારણથી દુઃખહેતુ છે કે કરણથી દુઃખ હેતુ છે ? - - તે અકરણથી દુઃખહેતુ છે, પણ કરણથી દુઃખહેતુ નથી.
(૬) અકૃત્ય દુઃખ છે, અસ્પૃશ્ય દુઃખ છે, અક્રિયમાણકૃત દુઃખ છે, તેને ન કરીને પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સત્વો વેદના વેદ છે.
ભગવન્! હું તેમનું મંતવ્યો કઈ રીતે માનવું ?
ગૌતમ! જે તે અન્યતીર્થિકો એમ કહે છે યાવત વેદના વેદે છે એવું વકતવ્ય છે, તે કથન મિથ્યા છે. હે ગૌતમ ! હું એમ કહું છું કે - ચાલતું ચાલ્યુ વાવનું નિર્જરાતુ નિર્જટાયુ કહેવાય.
બે પરમાણુ યુગલો પરસ્પર ચોટે છે. • x • કેમકે x • બે પરમાણુ પુદગલોમાં ચીકાશ છે. • x • તેનો ભેદ કરવાથી બે ભાગ થાય છે. તે ભાગ કરાતા એક તરફ એક અને બીજી તરફ એક પરમાણુ પુદગલ આવે છે... ત્રણ પરમાણુ યુગલો પસ્પર ચોટે છે. કેમકે - X - ત્રણ પરમાણુ યુગલમાં ચીકાશ છે. તેનો ભેદ કરતા બે અથવા ત્રણ ભાગ થઈ શકે છે. જે બે ભાગ કરાય તો એક તરફ એક પરમાણુ યુદગલ આવે છે, બીજી તરફ દ્વિપદેશિક સ્કંધ આવે છે. જે ત્રણ ભાગ કરાય તો ત્રણ પરમાણુ પુદગલ થાય છે. એ રીતે ચાર પરમાણુ પણ જાણવા.
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પાંચ પરમાણુ યુગલો પરસ્પર ચોટે છે, ચોંટીને એક સ્કંધરૂપ થાય છે. તે અંધ અપાશ્ચત છે, હંમેશા ઉપચય-અપચય પામે છે.
પૂર્વની ભાષા અભાષા છે, બોલાતી ભાષા ભાષા છે, બોલ્યા પછીની ભાષા અભાષા છે. જે તે પૂર્વની ભાષા અભાષા છે, બોલાતી ભાષા ભાષા છે, બોલ્યા પછીની ભાષા અભાષા છે - x • તે બોલતા પુરુષની ભાષા છે, ન બોલતા પુરુષની ભાણ તો તે ભાષા નથી જ.
પૂર્વની ક્રિયા દુઃખ હેતુ નથી ઇત્યાદિ ભાષા પેઠે જાણવી. ચાવત કરણથી તે દુ:ખહેતુ છે, અકરણથી દુઃખહેતુ નથી એમ કહેવું.
કૃત્ય દુઃખ છે, સૃશ્ય દુ:ખ છે, ક્રિયમાણ કૃત દુઃખ છે, તેને કરીને પ્રાણભૂત-જીવ-સંવ વેદના વેદે છે, એમ કહેવાય.
• વિવેચન-૧૦૨ -
(૧) ચાલતું કર્મ અચલિત છે, કેમકે ચાલતું કર્મ, ચાલેલ કર્મ માફક કાર્ય ન કરી શકે. વર્તમાનનો વ્યવહાર અતીતની પેઠે થવો અશક્ય છે. આ પ્રમાણે બીજે પણ જાણવું. (૨) એક સ્કંધપણે જોડાતા નથી - મળતા નથી. બંને સૂક્ષ્મ હોવાથી તેમાં ચીકાશગુણ નથી, પણ ત્રણ વગેરેના યોગે સ્થૂલત્વથી ચિકાશ હોય છે. (3) પાંચ પદગલો એકઠા થઈ કર્મપણે થાય છે, તે અનાદિ હોવાથી શાશ્વત છે, હંમેશાં સારી રીતે સપરિમાણ વૃદ્ધિ અને નાશ પામે છે.
પૂર્વ - બોલ્યા પહેલાંની, જH - વાણીના દ્રવ્યોનો સમૂહ, - સત્ય આદિ ભાષા. કેમકે શબ્દના દ્રવ્યો ભાષાના કારણરૂપ છે. અથવા વિભંગ જ્ઞાનીત્વથી, અન્યતીર્થિકોનો યુક્તિ વિનાનો આ મત છે. જે ઉન્મત્ત થયેલના વયન જેવું છે. આ પ્રમાણે સર્વત્ર જાણવું. તથા મુખેથી નીકળતા વાકુ દ્રવ્યો અભાષા છે. કેમકે વર્તમાન સમય અતિ સૂક્ષ્મ હોવાથી વ્યવહારનું અંગ નથી. •X - ભાષાનો સમય વીત્યા પછી • બોલાયેલી ભાષા તે ભાષા કહેવાય કારણ કે ભાષાથી સાંભળનારને અર્થનું જ્ઞાન થાય છે. બોલ્યા પૂર્વે કે પછી ભાષા સ્વીકારવાથી તે ન બોલનારની ભાષા છે. બોલાવી ભાષા, ભાષારૂપે સ્વીકૃત હોવાથી બોલનારની ભાષા, ભાષા ન કહેવાય.
કાયિકી આદિ ક્રિયા, ન કરાય ત્યાં સુધી દુ:ખહેતુ છે. કરાતી ક્રિયા દુઃખહેતુ નથી. કિયા સમય વીતે પછી ક્રિયા કરાય છે. એ વ્યવહાર મટીને ક્રિયા કરાયેલી છે એવો વ્યવહાર થતાં તે દુઃખહેતુ છે. આ પણ યુક્તિરહિત મત છે. અથવા અભ્યાસ ન હોવાથી પૂર્વ ક્રિયા દુ:ખરૂપ લાગે છે. અભ્યાસ પછી દુ:ખરૂપ લાગતી નથી. ક્રિયા કર્યા પછી શ્રમ લાગે છે, માટે કરેલ ક્રિયા દુ:ખરૂપ છે. કરણને આશ્રીને - કરતી વખતે. અકરણને આશ્રીને - ન કરતી વખતે. કેમકે અક્રિયમાણ સ્થિતિમાં તેને દુઃખરૂપે સ્વીકારેલી છે.
એ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત વસ્તુ વક્તવ્ય છે. એ યુક્તિયુક્ત છે. હવે બીજા કોઈ અન્યતીચિંકનો મત કહે છે - ઋત્ય એટલે ભાવિ કાળની અપેક્ષાએ જીવો વડે ન ઉપજે તેવું. દુ:ખ એટલે અશાતા અથવા તેનું કારણરૂપ કર્મ. અકૃત્ય હોવાથી ન

Page #72

૧/-/૧૦/૧૦૨
૧૨૯ બંધાય તેવું છે. ક્રિયમાણ એટલે વર્તમાનકાળે કરાતું, કૃત એટલે ભૂતકાળે કરેલું. તે બંનેના નિષેધરી અક્રિયમાણકૃત. અર્થાત્ ત્રણે કાળે કર્મબંધન નિષેધથી દુ:ખને ન કરીને. - x • પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સવો. અહીં -
પ્રાઈ - બે, ત્રણ, ચાર ઈન્દ્રિયવાળા. "પૂત - વનસ્પતિ, નીવ - પંચેન્દ્રિય, સત્ય • બાકીના પૃથ્વી આદિ. શુભાશુભ કર્મને કે પીડાને અનુભવે છે. એમ વક્તવ્ય છે. કેમકે એ રીતે એ યુનિયુક્ત છે. લોકમાં દેખાતા સુખદુઃખ સર્વે યાદેચ્છિક છે. કહ્યું છે . લોકોને જે કંઈ વિચિત્ર સુખદુઃખ થાય છે, તે વિચાર્યા વિના થાય છે. જેમ કાગને બેસવું અને ડાળનું પડવું, તે કંઈ બુદ્ધિપૂર્વક થતું નથી.
o ભગવન્! અન્યતીચિંકે કહેલ ન્યાયે એ કેમ હોય ?
ઉત્તર - એ બધું મિથ્યા છે. જે ચાલતું કર્મ પ્રચમ સમયે ચલિત ન હોય, તો દ્વિતીયાદિ સમયે પણ અચલિત જ છે. કદાપી ચલિત ન થાય. માટે વર્તમાનને પણ વિવક્ષા વડે અતીતત્વ એ વિરદ્ધ નથી. એ વિશે પુર્વે કહ્યું છે, માટે ફરી કહેતા નથી. જે કહ્યું છે કે – ચલિત કર્મ જે કાર્ય કરે છે, તે ચાલતું કર્મ કરતું નથી એ કથન અયુક્ત છે. કેમકે પ્રતિક્ષણે ઉત્પન્ન ચાસ, કોશ આદિ ઉત્પન્ન થયા પછી છેલ્લી ક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર ઘરરૂપ કાર્ય આધ ક્ષણે સવ કાર્ય ન કરે એ યુક્તિયુક્ત જ છે. • * * * * ચલિત કર્મની પેઠે કાર્ય ન કરવાથી ચાલતું કર્મ ચલિત કહેવાતું નથી. કેમકે દરેક કારણો પોત પોતાનાં કાર્યો કરે છે. બીજું કારણ બીજા કારણના કાર્યને નથી કરતું તેમ છતાં એમાં દોષ દેવો તે કંઈ જ નહીં એમ ગણવું યુક્ત છે.
વળી જે કહ્યું - બે પરમાણું સૂક્ષ્મ હોવાથી ચીકાશના અભાવે ચોંટતા નથી, તે પણ યુક્ત છે કેમકે એક પરમાણુમાં પણ ચીકાશ હોય છે. તેઓએ પણ સ્વીકાર્યું છે કે - દોઢ-દોઢ પરમાણું પરસ્પર ચોંટી જાય છે તેથી તેમના મતે અર્ધ પરમાણમાં પણ ચીકાશ સંભવે છે તો બે પરમાણુ ચિકાશ હિત હોવાથી ચોંટતા નથી, તે કેમ ઘટી શકે ? વળી જે દોઢ-દોઢ કહ્યું તે પણ ઠીક નથી કેમકે પરમાણુના બે ભાણ થાય તો તેમાં પરમાણુત્વ જ ન કહેવાય. વળી જે કહ્યું કે - પાંચ પગલો ચોંટતા કમપણે થાય, તે પણ ખોટું છે. કેમકે કર્મ અનંત પરમાણુતાથી અનંત સ્કંધરૂપ છે. પાંચ પરમાણુ માત્ર ધરૂપ છે. કર્મ એ જીવને આવરણ કરવાના સ્વભાવવાળું છે. તેથી જો એ પાંચ પરમાણુ રૂપ જ હોય તો અસંખ્યાત પ્રદેશીજીવને કઈ રીતે ઢાંકી શકે. વળી કમને શાશ્વત કહ્યા તે પણ અયોગ્ય છે. કર્મના શાશ્વતવથી ક્ષયોપશમાદિ અભાવે જ્ઞાનાદિની હાનિ-વૃદ્ધિ ન થાય. પણ લોકમાં જ્ઞાનાદિનું ઓછુંઅધિકપણું દેખાય જ છે. કમને શાશ્વત માનતાં તેઓનું કમનું ચય-નાશપણું પણ નહીં થાય.
ભાષામાં હેતુ હોવાથી બોલ્યા પહેલાંની ભાષા કહેવાય તે યુક્ત છે. કેમકે તે કથન ઔપચારિક છે. ઉપચાર તત્વથી વસ્તુરૂપ નથી. વસ્તુ સત્ય હોય તો ઉપચાર થઈ શકે, માટે ભાષા એ તાવિક વસ્તુ છે એમ સિદ્ધ થયું. વળી બોલાતી ભાષાને ભાષા ન કહેવી. તે પણ અયુક્ત છે. કેમકે વિધમાનતાથી વર્તમાનકાળ જ વ્યવહારનું [9/9]
૧૩૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ અંગ છે. ભૂત-ભાવિ એ અવિધમાન-અસરૂપ હોવાથી વ્યવહારનું અંગ નથી. જાપાસમર્થ આદિ કહ્યું તે પણ યોગ્ય નથી ભાણમાણ ભાષાના અભાવે સૂત્રના અભિલાપનો અભાવ પ્રસંગ થાય. અર્થાત વર્તમાનકાળની ભાષા ન હોય તો ભૂતકાળની ભાષા ન જ હોય. -x - હાથ અને આંખની ચેષ્ટાથી સાંભળનારને અર્થનું ભાન થઈ શકે છે, તો પણ તે ચેષ્ટા ભાષા કહેવાતી નથી. અભાષકની ભાષા કહી, તે તો વધુ ખોટું છે કેમકે તો સિદ્ધ અને જડને ભાષાની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ. એ રીતે ક્રિયા પણ વર્તમાનકાળે જ યુક્ત છે. • x • અભ્યાસ વિના પણ કોઈ ક્રિયા સુખરૂપ લાગે. ઇત્યાદિ • x -
• x • કર્યા સિવાય જ કર્મ દુ:ખ કે સુખરૂપ થતું હોય તો અનેક પ્રકારે ઐહિક-પારલૌકિક અનુષ્ઠાનોનો અભાવ થાય. પણ તે અન્યતીર્થિકોએ પારલૌકિક અનુષ્ઠાન તો સ્વીકારેલ જ છે. એ રીતે આ બધું અજ્ઞાનના ચાળા રૂપ છે.
વૃદ્ધોએ કહ્યું છે - પરતીચિંકની વક્તવ્યતા વિભંગાનીના મતિભેદના પ્રકારરૂપ છે. સદ્ભુત, અદભૂત ભેદ વડે વિભંગમાં ચાર ભાંગા થાય છે. • * - તે ચાર ભંગ આ છે - (૧) સબૂત - પરમાણુમાં, અસબૂત - અડધું આદિ. (૨) વ્યાપક આત્મામાં ચૈતન્ય, (3) પરમાણુમાં અપદેશવ, (૪) વ્યાપક આત્મામાં અકતૃત્વ.
ગૌતમ ! હું એમ કહું છું.” એ બધું સ્પષ્ટાર્થ છે. વિશેષ એ કે - શીત, ઉણ, નિગ્ધ, રક્ષ એ ચાર સ્પર્શમાંના કોઈપણ બે અવિરુદ્ધ સ્પર્શ એક પરમાણુમાં એક જ કાળે હોય છે. તેથી તેમાં ચિકાશ હોવાથી સ્તકાય હોય જ છે. તે વિષમ સ્નેહથી ચોટે જ છે. આ વાત પરમત અનુવૃત્તિથી કહી છે. અન્યથા રૂક્ષ પણ વિષમ રૂાવમાં ચોટે જ છે. સમાન રૂક્ષ કે સમાન નિગ્ધતા વાળા ન ચોટે પણ વિષમ પ્તિબ્ધ કે વિપમ રક્ષ પરસ્પર ચોટે. ઇત્યાદિ - ૪ -
બોલાય છે માટે ભાષા કહેવાય, બોલાયા પહેલાં બોલાતી નથી માટે ભાષા ન કહેવાય. બોલાતી ભાષામાં શબ્દ અને અર્થની ઉપપતિ છે માટે ભાષા કહેવાય. બોલાયેલી ભાષામાં તેમ નથી માટે અભાષા છે. કર્યા પૂર્વે ક્રિયા જ નથી, તેથી તે દુ:ખ કે સુખરૂપ પણ નથી - x • કરાતી ક્રિયા દુ:ખરૂપ છે, તે પરમતને આશ્રીને જ કહ્યું છે. અન્યથા કરાતી ક્રિયા સુખરૂપ પણ હોય. - ૪ -
આ સૂત્રથી કર્મની સતા જણાવી છે. કેમકે તે પ્રમાણથી સિદ્ધ છે. તે આ રીતે - કોઈ બે પુરુષ હોય, તે બંનેને ઇષ્ટ શબ્દાદિ વિષયસુખના સાધનો પ્રાપ્ત હોય, તો પણ બેમાંથી એકને દુઃખરૂપ ફળ મળે, બીજાને સુખરૂપ ફળ મળે, વિશિષ્ટ હેતુ વિના આવું ન સંભવે. ઘડા માફક કારણ વિના કાર્ય ન નીપજે. તેમ અહીં વિશિષ્ટ હેતુ એ કર્મ છે. - X - X - ફરી પણ અન્યતીથિંકનો મત દર્શાવતા કહે છે –
• સૂત્ર-૧૦૩ :
ભગવતુ ! અન્યતીર્થિકો આમ કહે છે કે - ચાવ4 ઓક જીવ એક સમયે બે ક્રિયાઓ કરે છે - ઐયપથિકી, સાંપરાયિકી. જે સમયે ઐપિથિકી કરે છે તે સમયે સાંપરાયિકી કરે છે, જે સમયે સાંપરાયિક કરે છે, તે સમયે ઐયપથિકી

Page #73

૧/-/૧૦/૧૦૨
૧૩૧
૧૩૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ મુહd, [૪] બાર દિવસ દશ મુહd, [૫] સાડા બાવીશ દિવસ, ૬િ] ૪૫ દિવસ, 2િ] ૮૦ દિવસ, [૮] ૧૦૦ દિવસ, [૯,૧૦] સંખ્યય માસ, [૧૧,૧૨] સંખ્યય વર્ષ. નીચેનીત્રિકસંvોય ૧૦૦ વર્ષ, મધ્યમત્રિક-સંખેય ૧૦૦૦ વર્ષ. ઉપલીબિક-સંખ્યય લાખ વર્ષ. વિજયાદિમાં પલ્યોપમનો અસંખ્ય ભાગ ઉત્કૃષ્ટ વિરહકાળ છે. જઘન્યથી બધે એક સમય.
આ રીતે દેવોનો ઉપાત વિરહકાળ જાણવો. એ જ રીતે ઉદ્વર્તના જાણવી. સિદ્ધિ ગતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી ઉપપાતવિરહ કાળ છ માસ અને જઘન્યથી એક સમય છે. ઉદ્વર્તના ન હોય.
( શતક-૧, ઉદ્દેશો-૧૦નો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ ] શતક-૧-નો મુનિદીપરત્નસાગરે કરેલ
ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
કરે છે. ઐયપિથિકી ક્રિયા કરવાથી સાંપરાયિકી કરે છે, સાંપરાવિકી ક્રિયા કરવાથી ઐયપિથિકી કરે છે. એ પ્રમાણે એક જીવ એક સમયે બે ક્રિયા કરે છે - ઐયપિથિકી અને સાંપરાયિકી. ભગવન! આ કેવી રીતે થાય? ગૌતમ! અન્યતીથિંકી જે આમ કહે છે યાવત જે તેઓએ એમ કહ્યું છે, તે મિટયા છે. ગૌતમ! હું એમ કહું છું - - -કે નિશે એક જીવ એક સમયે એક ક્રિયા કરે છે. અહીં પરર્થિક તથા સિદ્ધાંતની વક્તવ્યતા રણવી. યાવત્ ઐય(પશ્ચિકી અથવા સાંપરાયિક ક્રિયા કરે છે.
• વિવેચન-૧૦૩ -
ઈર્યા એટલે જવું, પથ એટલે માર્ગ. જવાના માર્ગમાં થયેલ કિયા તે ઐયપિયિકી - માત્ર કાયયોગ નિમિત્તનો કર્મબંધ. સંપરાય એટલા જેના વડે પ્રાણી સંસારમાં ભમે છે. કપાય નિમિત થતી કિયા તે સાંપરાયિકી - કષાયથી થતો કર્મબંધ. આ સૂત્રમાં પરતીર્ચિકનો મત સ્વયં કહેવો. ગ્રંથ ગૌરવ ભયે લખ્યો નથી. સિત્રપાઠ જોવો સૂત્રોક્ત કથન પૂર્વે કહા મુજબ જાણવું. તેની અસત્યતા આ રીતે છે. ઐયપિથિકી ક્રિયાનું કારણ અકષાય છે. સાંપરાયિકી કષાયોદયથી થાય છે. માટે તે બંને ક્રિયા એક સમયે કઈ રીતે સંભવે ? કેમકે તે પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. • - અહી ક્રિયા કહી, ક્રિયાવાનને ઉત્પાદ હોય, તેથી ઉત્પાદ વિરહને જણાવે છે –
• સૂઝ-૧૦૪ -
ભગવન / નગતિ કેટલો કાળ ઉપપાત વિનાની કહી છે? જઘન્યથી એક સમય, ઉત્કૃષ્ટથી ૧ર-મુહૂર્ત એ રીતે [પાવણ સુઝની આખું ભુતકાંતિ પદ કહેવું. ભગવાન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે. યાવત [ગૌતમ સ્વામી વિચરે છે.
• વિવેચન-૧૦૪ -
વ્યુત્ક્રાંતિ એટલે જીવોનો ઉત્પાદ, તે સંબંધી પદ, તે વ્યુત્ક્રાંતિ પદ. તે પ્રજ્ઞાપના સૂરમાં કહ્યું છે, તેનો અર્થ ટૂંકમાં દેખાડે છે • પંચેન્દ્રિય તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ, દેવગતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨-મુહૂર્ત, જઘન્યથી એક સમય ઉત્પાદ વિરહ છે. કહ્યું છે - રત્નપ્રભાદિ બધી નરકોમાં ઉત્કૃષ્ટ ઉત્પાદ વિરહ કાળ ૧-ચોવીશ મહd, ૨-સાત અહોરણ, 3-પંદર અહોરાત્ર, ૪-એક માસ, પ-બે માસ, ૬-ચાર માસ, ૩-છ માસ. જઘન્યથી એક સમય. એ રીતે ઉદ્વતના વિરહ જાણવો. નૈયિક સંખ્યા દેવો સમાન છે. તે આ - એક, બે, ત્રણ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત જીવો એક સમયે ઉપજે છે, ચ્યવે છે, ઉદ્વર્તે છે. તિર્યંચમાં વિરહકાળ આ રીતે -
વિકેલેન્દ્રિય અને સંમૂર્ણિમાનો ભિન્ન મુહૂર્ત, ગર્ભજ નો ૧૨-મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ વિરહકાળ છે, જઘન્ય વિરહકાળ એક સમય છે. એકેન્દ્રિયોનો વિરહકાળ જ નથી. મનુષ્ય ગતિમાં ગર્ભજનો ૧૨-મુહૂર્ત, સંમૂર્ણિમનો ૨૪-મુહd ઉત્કૃષ્ટ વિરકાળ છે. બંનેનો જઘન્યથી એક સમય છે. દેવગતિમાં ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિક, સૌધર્મ, ઈશાનનો ઉત્કૃષ્ટ વિરહકાળ ૨૪-મુહૂર્ત, જઘન્ય એક સમય. [3] નવ દિવસ વીશ

Page #74

૨/-/૧/૧૦૫,૧૦૬
ર્થ શતક-૨ .
- X - X – o પહેલા શતકની વ્યાખ્યા કરી, હવે બીજાની કરીએ છીએ. તેમાં પણ પહેલો ઉદ્દેશો, તેનો આ સંબંધ છે - શતક-૧ના ૧૦માં ઉદ્દેશામાં છેલ્લે જીવોનો ઉત્પાદવિરહ કહ્યો. અહીં તેના ઉચ્છવાસાદિની વિચારણા છે. એ સંબંધ છે.
છે શતક-૨, ઉદ્દેશો-૧-ઉચ્છવાસ, સ્કંદક કે
- X - X - X - X - X - • સૂત્ર-૧૦૫,૧૦૬ -
[૧૦૫] (શતકમાં દશ ઉદ્દે છે.) – ૧-ઉચ્છવાસ અને દક, - સમુઘાત, ૩-પૃથdી, ૪-ઈન્દ્રિય, ૫-અન્યતીર્થિક, ૬-ભાષા, દેવ, ૮-ચમરચંગા, -સમયક્ષેત્ર, ૧૦-અસ્તિકાય.
[૧૬] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું. વર્ણન, સ્વામી સમોસમી, દિi નીકળી, ધર્મ કહ્યો. હર્ષદા પાછી ફરી.
કાળે તે સમયે જ્યેષ્ઠ શિધ્ય યાવત પાસતા આમ બોલ્યા - ભગવા જે આ બે-ત્રણચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવો છે, તેઓના અંદરના-બહારના ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસને જાણીએ છીએ, જોઈએ છીએ, પણ જે આ પૃવીકાયિક, વનસ્પતિકાયિક એકેન્દ્રિય જીવો છે, તેઓના અંદબ્રહારના ઉચ્છવાસ-
તિરાને જાણતા નથી, દેખતા નથી. ભગવન! આ જીવો અંદર-બહારના ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ લે છે? હા, ગૌતમાં આ જીવો પણ શ્વાસોચ્છવાસ લે છે.
• વિવેચન-૧૦૫,૧૦૬ :
જો કે એકેન્દ્રિયવાળા જીવોને આગમ પ્રમાણથી જીવવું છે, તો પણ તેઓના ઉપવાસાદિ સાક્ષાત્ જણાતા ન હોવાથી અને જીવશરીરના નિર્વાસાદિ કદાચિત્ દેખાતા હોવાથી પૃથ્વી આદિમાં ઉચ્છવાસાદિ વિષયક શંકા થાય છે. તેનો નિરાસ કરવા તેઓને ઉચ્છવાસાદિ છે, તે આગમ પ્રમાણ પ્રસિદ્ધના પ્રદર્શન માટે આ સૂત્ર જાણવું. • ઉચ્છવાસાદિ અધિકાથી જીવાદિમાં પચીશ પદોમાં ઉચ્છવાસાદિ દ્રવ્યોના સ્વરૂપના નિર્ણય માટે કહે છે -
• સૂત્ર-૧૦૭ :
ભગવત્ ! જીવો કેવા પ્રકારના દ્રવ્યોને શ્વાસમાં લે છે અને મૂકે છે ? ગૌતમા દ્રવ્યથી અનંત પ્રદેશિક દ્રવ્યો, ક્ષેત્રથી અસંખ્ય પ્રદેશાવગઢ, કાળથી કોઈ પણ સ્થિતિક, ભાવથી વર્ણ-ગંધ-રસ-રૂશવાળા દ્રવ્યોને અંદર-બહારના શાસોચ્છવાસમાં લે છે - મૂકે છે . - ભગવન્! તેઓ શું એક વણવાળા દ્રવ્યોને શાસ-ઉચ્છવાસમાં લે છે - મૂકે છે. ગૌતમ! અહીં આહારગામ જાણવો ચાવત ત્રણ-ચાર-પાંચ દિશાથી [શ્વાસના અણુ લે છે.)
ભગવાન ! નૈરયિક કેવા દ્રવ્યોને શ્વાસમાં લે છે ? ગૌતમ ! પૂવવવ જાણવું યાવત્ છ એ દિશામાંથી લે છે.
૧૩૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ જીવો અને કેન્દ્રિયોને વ્યાઘાત, નિવ્યઘિાત મુજબ કહેવા. બાકીના નિયમા છ દિશામાંથી શ્વાસના અણુ લે છે.
ભગવન / વાયુકાય, વાયુકાયોને જ આંદ-બહારના શ્વાસમાં લે છે - મૂકે છે? હા, ગૌતમ વાયુકાયને જ ચાવ( લે છે,
• વિવેચન-૧૦૭ :
uિrf - કેવા પ્રકારના દ્રવ્યો ? આહાર ૫ - પ્રજ્ઞાપનાના ૨૮માં આહાર પદમાં કહેલ છે, તે સૂત્રો - બે વર્ણવાળા, ત્રણવર્ણ યાવતુ પંચવર્ણ યાવતુ જે વણથી કાળા છે, તે શું એકગુણ કાળા છે યાવત્ અનંતગુણ કાળા છે, ઇત્યાદિ. જીવો અને એકેન્દ્રિયો-વ્યાઘાતવાળા, નિવ્યઘાતવાળા કહેવા * * * * *
એકેન્દ્રિયો આ પ્રમાણે - પૃથવીકાય કેટલી દિશામાંથી શ્વાસ લે છે ? ગૌતમ ! નિર્ણાઘાતમાં છ દિશામાંથી, વાઘાતમાં ત્રણ, ચાર કે પાંચ દિશામાંથી. એ રીતે અકાયાદિમાં જાણવું. • x • તેઓ લોકના છેડે પણ હોય છે, માટે ત્રણ વગેરે દિશામાંથી શ્વાસના પુદ્ગલ લેવામાં વ્યાઘાત સંભવે છે. બાકીના નૈરયિકાદિ છે એ દિશાથી શ્વાસના અણુ લે છે. કેમકે તેઓ ત્રસ નાડી તબૂત હોય છે.
હવે એકેન્દ્રિયોને ઉચ્છવાસાદિ વાયુરૂપ હોય છે. તો શું વાયુકાયને પણ વાયુકાય જ ઉગ્વાસાદિમાં હોય? કે પૃથ્વી આદિના ઉચ્છવાસાદિ માફક વાયુથી વિલક્ષણ છે? તે શંકાથી પ્રયન કરેલ છે. વાયુ પોતે વાયુરૂપ છે, તો પણ તેને બીજા વાયુરૂપ શ્વાસનિઃશ્વાસની જરૂર રહે છે. કેમકે ચૈતન્યવાળા-જીવને તે જરૂરી છે. તે વાયુ, વાયુરૂપ છે પણ વાયુકાયના ઔદાકિ, વૈક્રિય શરીરરૂપ નથી. કેમકે આન-પ્રાણ સંજ્ઞાવાળા આ શાસના પુદ્ગલો દારિક અને વૈક્રિય શરીરના પુદ્ગલો કરતાં અનંતગુણ પ્રદેશવાળા હોવાથી સૂમ છે. તેથી શ્વાસરૂપ વાયુ ચૈતન્ય વાયુના શરીરરૂપ નથી.
• સૂત્ર-૧૦૮ થી ૧૧૧ -
[૧૮] ભગવન્! વાસુકાય વાયુકાયમાં જ અનેક લાખ વાર મરીને ફરી ત્યાં જ વારંવાર ઉતપન્ન થાય ? હા, ગૌતમ ! થાય. ભગવત્ ! વાયુકાય સૃષ્ટથી મરણ પામે કે અસ્કૃષ્ટથી ? ગૌતમ ઋષ્ટ મરણ પામે, અસ્કૃષ્ટ નહીં. • ભગવન ! તે શું સશરીરી બીજી ગતિમાં જાય કે અશરીરી ? ગૌતમ! કથંચિત સશરીરી જાય અને કથંચિત અશરીરી જાય. - ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! વાયુકાયને ચાર શરીરો છે - ઔદરિક, વૈક્રિય, તૈજસ, કામણ. તેમાં દારિક, ઐકિયને છોડીને અને તૈજસકામણની સાથે બીજી ગતિમાં જાય છે, માટે કહ્યું. કે કથંચિત સશરીરી, કથંચિત અશરીરી.
[૧૯] ભગવન ! જેણે સંસાર અને સંસારના પ્રપંચોનો નિરોધ કર્યો નથી, જેનો સંસાર અને સંસારંવેદનીય કર્મ ક્ષીણ થયેલ નથી, જેનો સંસાર અને સંસાર-વેદનીય કર્મનો વિચ્છેદ થયો નથી, જે નિષ્ઠિતાથ નથી, જેનું કાર્ય પૂર્ણ થયું નથી, તેવો મૃતાદિ [પાસુકભોજી] નિગ્રન્થ, ફરીને મનુષ્યાદિ ભવોમાં શીઘ આવે ? હા, ગૌતમ ! - x - આવે.

Page #75

૨-૧/૧૦૮ થી ૧૧૧
૧૩૫ [૧૦] ભગવન! તેને કયા શબ્દોથી બોલાવાય ? ગૌતમ ! તેને કદાચ પ્રાણ, કદાચ ભૂત, કદાચ જીવ, કદાચ સત્વ, કદાચ વિજ્ઞ, કદાચ વેદ તથા કદાચ પાણ-ભૂત-જીવ-સવ-વિજ્ઞ-વેદ કહેવાય. ભગવનું તે પ્રાણ યાવત્ વેદ કેમ કહેવાય ? ગૌતમતે અંદર-બહાર શ્વાસ-નિઃશ્વાસ લે છે, માટે પણ કહેવાય. તે થયો છે - થાય છે - થશે માટે ભૂત કહેવાય. તે જીવ હોવાથી જીવે છે, જીવત્વ અને આયુકર્મ અનુભવે છે માટે જીવ કહેવાય. શુભ-અશુભ કર્મોથી બદ્ધ છે, માટે સર્વ કહેવાય. તે કડવા, કષાયેલા, ખાટા, મીઠા સૌને જાણે છે માટે વિજ્ઞ કહેવાય. સુખ-દુઃખને વેદે છે માટે વેદ કહેવાય. તેથી તેને યાવતું પ્રાણ યાવત વેદ કહેવાય છે.
[૧૧૧] ભગવત્ ! જેણે સંસારને રોક્યો છે - x • યાવત્ જેના કાર્યો પૂર્ણ થયા છે, તે ફરીને મનુષ્યત્વાદિ પામતો નથી ? હા, ગૌતમ ! - X • તે પામતો નથી. ભગવના તેને કયા શબ્દોથી બોલાવાય ? ગૌતમ ! તે સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુકdપાણત-પરાસ્મત કહેવાય તથા સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત્ત, અંતકૃd, સર્વદુઃખપક્ષીણ કહેવાય. • - ભગવન! તે “એમ જ છે, એમ જ છે” એમ કહી ગૌતમસ્વામી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદી, નમીને યથાવત્ વિચરે છે.
• વિવેચન-૧૦૮ થી ૧૧૧ -
[૧૮] આ પ્રશ્ન વાયુકાયના પ્રસ્તાવસી વાયુસંબંધે છે, અન્યથા પૃથ્વીકાયાદિમાં પણ લાગુ પડે છે. કેમકે તેઓ પણ સ્વ કાયસ્થિતિમાં મરણ પામીને અસંખ્ય, અનંતવાર ત્યાં ઉપજે છે. કહ્યું છે - એકેન્દ્રિયોમાંના ચાની અસંખ્ય ઉત્સર્પિણીઅવસર્પિણી કાયસ્થિતિ છે અને વનસ્પતિની અનંત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી છે. તેમાં વાયુકાય, વાયુકાયમાં અનેક લાખનાર મરીને વાયુકાર્યમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તે સ્વકાય કે પરકાયશાથી મરણ પામે છે. આ સૂત્ર સોપક્રમ અપેક્ષા છે. સ્વ શરીરથી નીકળે છે. ઔદાકિ, વૈક્રિય શરીર અપેક્ષાએ અશરીરી, તૈજસ-કાર્પણ શરીરાપેક્ષાએ સશરીરી છે.
કોઈ મુનિની સંસાર ચક્ર અપેક્ષાએ પુનઃપુનઃ ઉત્પત્તિ થાય, જેમ વાયુકાયની પુનઃ પુનઃ ઉત્પત્તિ કહી તેમ. તે દશવિ છે.
[૧૦૯ થી ૧૧૧] કૃrfજ • પ્રાણુક ભોજી, ઉપલક્ષણથી એષણીયાદિ. મિથ - સાધુ. જલ્દી આવે છે. કેવો થયેલો ? તે કહે છે - આવનાર જન્મને રોક્યો નથી એવો ચરમભવને પ્રાપ્ત. આવો સાધુ બે ભવે પણ મોક્ષ પામનાર હોય, માટે કહે છે – દેવ, મનુષ્યના અનેક ભવ પામનાર હોય, માટે કહે છે - ચતુર્ગતિગમત ક્ષીણ નથી થયું તેવો. એમ છે માટે જ સંસાર વેદનીય કર્મ ક્ષીણ થયું નથી એવો. આવો સાધુ એક જ વાર ચારે ગતિમાં જનાર પણ હોય માટે કહે છે - ચતુર્ગતિગમન અનુબંધ જેનું તુટ્યું નથી એવો. તેથી જ ચતુર્ગતિગમન વેધ કર્મ જેનું તુટું નથી તેવો. તેથી જ તેનું પ્રયોજન અસમાપ્ત છે, તેથી જ જેના કાર્યો પૂર્ણ થયા નથી.
આવા પ્રકારના મુનિએ પૂર્વે અનાદિ સંસારમાં અનેક વખત મનુષ્યવાદિ પ્રાપ્ત
૧૩૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ કરેલ, હમણાં પણ શુદ્ધ ચારિત્ર પ્રાપ્તિ તેને સંભવતી નથી. તે અનેકવાર તિર્યંચાદિ ગતિને શીઘ પામે છે. પાઠાંતરથી મનુષ્યવાદિ ભાવ શીઘ પામે છે. કષાયોદયથી ચારિણી પતિત થઈને સંસારસાગરમાં ભમવું પડે છે. કહ્યું છે - જેના ક્રોધાદિ કવાયો ઉપશાંત થયા છે, એવા પણ ફરીથી અનંત પ્રતિપાત પામે છે.” તે સંસાર ચકગત મુનિના જીવને પ્રાણ આદિ છ નામો વડે જુદા જુદા સમયે કે એક સમયે બોલાવી શકાય તે સંબંધે પ્રશ્ન સૂમકારે મૂકેલ છે. • x • તે અન્વર્ણ યુક્ત છે. • X - X • તે મુનિને ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસવાળો કપીએ ત્યારે “પ્રાણ” કહેવાય. ઇત્યાદિ - ૪ -
આ પાંચે શબ્દો જુદે જુદે કાળે વાપરી શકાય અને જ્યારે એક જ કાળે તે મુનિમાં ઉચ્છવાસાદિ ધર્મો કલ્પીએ ત્યારે પ્રાણ આદિ પાંચે સાથે પણ વપરાય અથવા આ ઉપસંહાર વાક્ય જ છે, માટે તેની યુગપતું વ્યાખ્યા ન કરવી. તે મુનિ જીવે છે • પ્રાણોને ધારણ કરે છે, તથા ઉપયોગરૂપ જીવપણાને અને આયુષ્યકર્મને અનુભવે છે માટે તે જીવ કહેવાય. તે મુનિ સારી-નરસી ચેષ્ટામાં આસક્ત છે કે સમર્થ છે માટે અથવા શુભાશુભ કર્મથી સંબદ્ધ છે માટે સત્વ કહેવાય.
હવે ઉક્ત વાતને વિપરીત દર્શાવતા કહે છે - પાર પત્ત - સંસાર સમુદ્રને પાર પામેલ, vtvgrra - મિથ્યાષ્ટિ આદિ ગુણઠાણાની કે મનુષ્યાદિની સુગતિની પરંપરાથીસંસાર સમુદ્રને પાર પામેલ.
અહીં સંયતની સંસાર વૃદ્ધિ-હાનિ અને સિદ્ધત્વ કહ્યું. હવે તે તથા બીજા અર્થોના વ્યુત્પાદનાર્થે સ્કંદક ચરિત્ર કહે છે –
• સૂત્ર-૧૧૨ [અધુરી.
તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર રાજગૃહીનગર પાસે આવેલ ગુણશિલ શૈત્યથી નીકળ્યા. નીકળીને બહાર જનપદમાં વિહાર કર્યો. તે કાળે તે સમયે કૃતંગલા નામે નગરી હતી. [વર્ણન) તે કૃતંગલા નગરીની બહાર ઈશાન ખૂણામાં છત્રપલાશક નામે રૌત્ય હતું [વર્ણન). ત્યારે ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધર શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પધાર્યા રાવત સમોસરણ થયું. પદિા નીકળી.
તે કૃદંગલા નગરી નજીક શ્રાવતી નામે નગરી હતી. [વર્ણન) તે શ્રાવસ્તી નગરીમાં ગર્દભાલીનો શિષ્ય છંદક નામનો કાત્યાયન ગોગનો પરિવ્રાજક રહેતો. હતો. તે વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ, અથર્વવેદ, પાંચમો ઇતિહાસ, છઠો નિઘટ એ છ એનો સાંગોપાંગ, રહસ્યસહિત, સાસ્ક-વાક-ધારક-પારક અને છ અંગનો જ્ઞાતા હતો. ધષ્ઠીતંત્ર વિશારદ, સંખ્યા-શિક્ષાકલા-વ્યાકરણ-છંદનિકત-જ્યોતિષ અને બ્રાહ્મણ તથા પરિવ્રાજક સંબંધી બીજ ઘણાં શાસ્ત્ર અને નયોમાં સુપરિનિષ્ઠિત હતો.
તે શ્રાવસ્તીનગરીમાં વૈલિક શ્રાવક પિંગલ નામે નિલ્થિ વસતો હતો. ત્યારે તે વૈશાલિક શ્રાવક પિંગલ સાધુ અન્ય કોઈ દિવસે જ્યાં કાત્યાયનીય છંદક હતો ત્યાં આવ્યો. આવીને અંદને આ પ્રમાણે પૂછ્યું - હે માગધ! શું લોક સાંત છે કે અનંત છે , જીવ સાંત છે કે અનંત, સિદ્ધિ સાંત છે

Page #76

૨-/૧/૧૧૨
૧૩૩
કે અનંત ?, સિદ્ધો સાંત છે કે અનંત? કયા મરણ વડે મરતો જીવ વધે કે ઘટે છે? આટલા પ્રશ્નોનો ઉત્તર કહે.
વૈલિક શ્રાવક પિંગલ તિર્થે તે સ્કંદકને આ પ્રમાણે પૂછયું ત્યારે તે છંદક શંકિત, કાંક્ષિત, વિચિકિત્સક, ભેદપ્રાપ્ત, કલેશપ્રાપ્ત થયો. વૈશાલિક શ્રાવક પિંગલ સાધુને તે કંઈ ઉત્તર ન આપી શકતા મૌન થઈને બેઠો. ત્યારે પિંગલ સાધુએ કંટકને બે-ત્રણવાર આક્ષેપપૂર્વક પૂછયું – હે માગધા લોક સાંત છે યાવ4 કયા મરણે મરવાથી જીવનો સંસાર વધે કે ઘટે ? તે કહે. ત્યારે તે કુંદક, પિંગલ સાધુના બે-ત્રણવાર આમ પૂછવાથી શકિત, કાંક્ષિત, વિચિકિત્સક, ભેદપાપ્ત, કલેશપ્રાપ્ત થયો. પણ પિંગલ સાધુને કંઈ ઉત્તર ન આપી શકવાથી મૌન થઈને રહ્યો.
તે વખતે શ્રાવતી નગરીમાં શૃંગાટક યાવતું મહા માગમાં મોટા જનસંમદ, જનમૂહવાળી પર્વદા નીકળી. ત્યારે તે સ્કંદકે ઘણાં લોકો પાસે આ પ્રમાણે સાંભળી, અવધારી, આવા પ્રકારે અભ્યર્થિક-ચિંતિત-પાર્થિત મનોગત સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો કે - શ્રમણ ભગવંત મહાવીર કુર્તગલા નગરીની બહાર છત્રપલાશક ચૈત્યમાં સંયમથી, તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે. હું ત્યાં જઈ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વાંદુ-નમું, શ્રમણ ભગવંત મહાવીને વાંદીને, નમીને, સતકારસન્માન આપીને, કલ્યાણ-મંગ-દેવ-રીત્યરૂપ તેઓની પથુપાસના કરીને આવા અથ-હેતુ-પ્રશ્નો-કારણોને પૂછું.
એ પ્રમાણે વિચારીને અંદક જ્યાં પરિવાજક મઠ છે, ત્યાં આવીને, ત્યાં બિદડ, કુડિક, કોયનિક, કરોટિક, ભિસિત, કેશારિકા, છillas, અંકુets, પવિત્રક, ગણેશિક, છત્રક, ઉપાનક, પાવડી, ધાતરક્ત વસ્ત્રો લઈને નીકળે છે, નીકળીને રિવાજક વસતિથી નીકળે છે. નીકળીને ત્રિદંડ, કુંડિક, કાંચનિક, કરોટિક, ભિસિત કેસરિકા યાવતુ • x - ધાતુ ફક્ત વસ્ત્રો પહેરીને શ્રાવસ્તી નગરીની વચ્ચોવચ્ચ લઈને નીકળી, જ્યાં કૃતંગલા નગરી છે, જ્યાં છત્રપલાશક ચૈત્ય છે, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં જવા નીકળે છે.
હે ગૌતમ! એ પ્રમાણે આમંત્રી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ગૌતમ સ્વામીને આમ કહ્યું – તું તારા પૂર્વ સંબંધીને જોઈશ. ભગવનું કોને ? : કંદકને. ભગવન! તેને ક્યારે, કેવી રીતે, કેટલા કાળે જોઈશ? ગૌતમ. એ રીતે - તે કાળે તે સમયે શ્રાવતી નામે નગરી હતી (વર્ણન) તે શ્રાવસ્તીમાં ગર્દભાલીના શિષ્ય ઔદક નામે કાત્યાયનગમીય પરિશ્તાક વસતો હતો. તે બધું પૂર્વવત્ જણવું - યાવતુ • તે મારી પાસે આવવાને નીકળ્યો છે. તે બહુ નજીક છે, ઘણો માર્ગ ઓળગી ગયા છે, માર્ગ મળે છે. ગૌતમ! તું તેને આજે જ જોઈશ.
ભગવાન છે એમ કહી ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદનનમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવાન્ ! શું તે કાત્યાયન ગોગીય સ્કંદક આપ દેવાનુપિયની પાસે મુંડ થઈ, ઘરને છોડીને અનુગાર પ્રવજા લેવા સમર્થ
૧૩૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ છે ? - હા, સમર્થ છે. જ્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર ગૌતમસ્વામીને આ વાત કરતા હતા. તેટલામાં કાત્યાયન ગોગીય સ્પંદક તે સ્થાને શીઘ આવી પહોંચ્યા.
ત્યારે ગૌતમસ્વામી છંદને નજીક આવેલ જાણીને જદી ઉભા થયા, જદી તેની સામે ગયા. જ્યાં કંટક હતો, ત્યાં આવ્યા. આવીને કાત્યાયન ગમીય છંદકને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે કુંદકી તમારું સ્વાગત છે, સુસ્વાગત છે. અંદકી તમારું આગમન અનુરૂપ છે, છંદકી તમારું સ્વાગત-અન્વાગત છે. હે જીંદકી તમને શ્રાવસ્તીનગરીમાં વૈલિયશ્રાવક પિંગલ સાધુએ આ રીતે પૂછયું હતું કે - હે માગધા લોક સાંત છે કે અનંત? એ બધું પૂર્વવત ચાવત તમે તેથી શીઘ અહીં અા છો. હે જીંદકા શું આ વાત બરાબર છે? હા, છે.
ત્યારે સ્કુદકે ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું - હે ગૌતમ ! એવા તથારૂપ જ્ઞાની કે તપસ્વી કોણ છે ? જેણે મારી આ રહસ્યકૃત્વ વાત તમને તુરંત કહી ? જેથી તમે જાણો છો. ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ સ્કંદકને કહ્યું - હે કંઇક ! મારા ધમચાર્ય, ધમપદેશક, ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનધર, અરહંત, જિન,કેવલી, ભૂતવર્તમાન-ભાવિના જ્ઞાતા, સર્વજ્ઞ, સર્વદશ, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, જેણે મને તમારી આ ગુપ્ત વાત શીઘ કહી. તેથી તે કંદક! હું તે જાણું છું. ત્યારે તે કાત્યાયનગોનીય છંદકે ગૌતમસ્વામીને આમ કહ્યું -
• વિવેચન-૧૧૨ [અધુરુ.
ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનધર સાથે ચાવતુ શબ્દથી અરહંત, જિન, કેવલી, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, આકાશમાં રહેલ છત્રયુક્ત ઈત્યાદિ સમવસરણ સુધીનું વર્ણન કહેવું. ગર્દભાલિ નામે પરિવ્રાજકનો. - x - ઇતિહાસ એટલે પુરાણ તે પાંચમો જેમાં છે તે તથા ‘ચાર વેદ’ આ વિશેપ્યપદ છે. નિઘંટુ નામકોશ. શિાદિ છ અંગો. તેનો અર્થનો વિસ્તાર જેમાં છે, તે ઉપાંગ. રહસ્ય સહિત ભણાવે છે માટે પ્રવર્તક છે અથવા સૂત્રાદિને કોઈ વિસરી ગયા હોય તેને સ્મરણ કરાવે છે, માટે સ્મારક છે. અશુદ્ધપાઠને નિવારે માટે વાસ્ક છે. ધારવ - ભણેલાં વેદાદિ શાસ્ત્રોને ન ભૂલનાર, પારગામી, પૂર્વે જણાવેલા છ અંગોને જાણનાર, અહીં ‘સાંગોપાંગ' શબ્દ ‘વેદોના પરિકરસ્તે જાણનાર' અર્થમાં છે અથવા છ અંગોને વિચારનાર છે. કપિલના શાસ્ત્રના પંડિત, ગણિત શા પ્રવીણ, સુપરિતિષ્ઠિત એમ સંબંધ જોડવો. - વેદના છ અંગોને જાણે છે તે કહે છે
frણા - અક્ષર સ્વરૂપ નિરૂપક શાસ્ત્ર, મા - તળાવિધ આયાને જણાવનાર, વાર - શબ્દશાસ્ત્ર, છે - પધલક્ષણશાસ્ત્ર, નિકુવો - શબ્દ વ્યુત્પત્તિ શાસ્ત્ર,
જ્યોતિષ, બ્રાહ્મણ અને પરિવ્રાજક સંબંધી દર્શન. નિગ્રન્થ - શ્રમણ. વિશાલા ભક મહાવીરની માતા, તેના પુત્ર તે વૈશાલિક. તેમના વચનને સાંભળનાર એટલે શ્રાવકતેમના વચનામૃતના પાનમાં લીન. - x - મગધ દેશમાં જન્મેલને માગધ. સંસારની વૃદ્ધિ કે હાનિ. • x - આટલા પ્રશ્નોનો ઉત્તર આપ.
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આ છે કે આ? એ શંકાને પામેલ. તેનો આ ઉત્તર સારો નથી, આ પણ ઠીક નથી. તો હું ઉત્તર કેમ આપીશ? એમ ઉત્તર મેળવવાની આતુરતાવાળો.

Page #77

૨/-/૧/૧૧૨
આ ઉત્તર આપવાથી પૂછનારને વિશ્વાસ થશે કે નહીં? એવી વિચિકિત્સાવાળો. ‘હવે શું કરવું' એમ મુંઝાયેલો. હું આ સંબંધે કંઈ જાણતો નથી એ રીતે ખિન્ન થયેલો. તે કંઈ જવાબ ન દઈ શક્યો. પ્રમોક્ષ - ઉત્તર, પ્રશ્નથી છુટા થવું તે.
-
મા નળસંમ૬ - માણસોની ઘણી ભીડ, લોકોનું ટોળું. ઘણાં લોકો પરસ્પર આ પ્રમાણે કહે છે એ રીતે હે દેવાનુપ્રિયો ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીર, આદિકર યાવત્ મુક્ત થવાના છે, તે પૂર્વાનુપૂર્વી વિચરતા, ગ્રામાનુગ્રામ ફરતાં કૃતંગલા નગરીના છત્ર પલાશક ચૈત્યે યથાપ્રતિરૂપ અવગ્રહ યાચીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવતા વિચરે છે. હે દેવાનુપ્રિય ! તથારૂપ અરહંત ભગવંતનું નામ-ગોત્ર પણ સાંભળતા મહાફળ છે, તો સામે જવાથી, વંદન-નમસ્કાર કરવાથી, કુશલ પૂછવાથી, સેવા કરવાથી આર્યપુરુષના એક ધાર્મિક વચન શ્રવણથી અને વિપુલ અર્થ ગ્રહણથી કેમ કલ્યાણ ન થાય? માટે આપણે જઈએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીને વંદન-નમસ્કારસત્કાર-સન્માનાદિ કરી કલ્યાણ-મંગલ-દૈવત-ચૈત્યરૂપ તેમની સેવા કરીએ. એમ કરવાથી આપણને બીજા ભવે પણ હિત-સુખ-ક્ષેમ-નિઃશ્રેયસ-પરંપરાએ મુક્તિરૂપ થશે. એમ વિચારી ઘણાં ઉગ્ર, ઉગ્રપુત્રો તથા ભોગો, રાજન્યો, ક્ષત્રિયો, બ્રાહ્મણો, ભટો, યોદ્ધા, મલકી, લેચ્છવી, બીજા પણ ઘણાં રાજા, યુવરાજ, તલવર, માડંબિક, કોટુબિંક, ઈન્ચ, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ આદિ ચાવત્ ઉત્કૃષ્ટ સીંહનાદ, બોલ, કલકલરૂપ શબ્દોથી સમુદ્ર ગાજતો હોય તેમ નગરને ગજાવતા શ્રાવસ્તીથી નીકળ્યા.
૧૩૯
શ્રાવસ્તી નગરીમાં જ્યાં મોટો જનસમૂહ પરસ્પર આમ કહે છે. તેમાં નનમમવું - લોકોની ભીડ કે અવાજ. બનવ્યૂ - ચક્રાદિ આકારે રહેલ જનસમુદાય. લોન - અવ્યક્ત ધ્વનિ, ધનન - છૂટક વચન વિભાગ, મિ - તરંગાકાર, નિવા લોકોનું નાનું ટોળું, નનનિપાત - જુદે જુદે સ્થાને લોકોનો મેળો.
ઉચિત, સંગતરૂપ. નામ - ખાસ નામ, ગોત્ર - ગુણનિષ્પન્ન નામ, સાંભળવાથી. - x - ↑ - આમંત્રણ, સામે જવું. વન - સ્તુતિ, નમસ્યન - નમવું, પ્રતિપ્રશ્ન - શરીરાદિ વાર્તા પૃચ્છા, પર્યુપામન - સેવા. આર્ય - આર્ય પુરુષે કહેલ, ધમિત્ર - ધર્મપ્રતિબદ્ધ, સાર - આદર કરવો કે વસ્ત્રાદિ પૂજા, સન્માન - ઉચિત પ્રતિપત્તિ. કેવાનું?
-
ત્યાળ - કલ્યાણનો હેતુ, મંત્નિ - પાપની શાંતિમાં હેતુ, રૈવત - દેવ, ચૈત્ય - ઈષ્ટ દેવ પ્રતિમા રીત્યરૂપ જ છે. તેમની સેવા કરીએ. - ૪ - તિ - પુણ્ય અન્નરૂપ, મુલ - શર્મણ. ક્ષેમ - સંગત, નિ:શ્રેયસ - મોક્ષ, આનુમિ - પરંપરાએ શુભાનુબંધને માટે થશે.
TM - આદિદેવ સ્થાપિત આરક્ષક વંશમાં જન્મેલ, ભોશ - આદિદેવ સ્થાપિત ગુરુવંશમાં જન્મેલ, રામચ ભગવંતના મિત્ર વંશમાં થયેલ, ક્ષત્રિય - રાજકુળમાં થયેલ, મદ - શૌર્યવાળા, યોધ - વિશિષ્ટ શૂરવીરો, મલ્લકી, લેચ્છકી રાજા વિશેષ. ýશ્વર - યુવરાજ, તનવર - રાજાએ સંતુષ્ટ થઈને પટ્ટબંધ વિભૂષિત કરેલા, માડવિ - સંનિવેશ નાયકો, શૌટુંવિ - કેટલાંક કુટુંબના સ્વામી, રાજસેવક. હૃષ્ટિ આનંદમહાધ્વનિ, પ્રોન - આનંદનો મોટો અવાજ ઇત્યાદિ - ૪ - X -
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
ત્યારપછી હવે કહેવાશે માટે પ્રત્યક્ષ, એવાજ પ્રકારનો, આત્મવિષયક, સ્મરણરૂપ, અભિલાષાત્મક, મનમાં થયેલો પણ વચનથી અપ્રકાશિત વિકલ્પ ઉત્પન્ન થયો. તૈય - કલ્યાણ. એવો કહેલાં સ્વરૂપવાળો અથવા કહેવાનાર સ્વરૂપવાળા અર્થો - શું લોક સાંત છે ? ઇત્યાદિ અને બીજા અર્થોને, જે હેતુથી જણાય તે હેતુને, સ્પષ્ટ કરવા યોગ્ય તે અને બીજા અર્થોને પૂછવાને - x - વિચારે છે.
પરિવ્રાજક મઠ, હિા - કમંડલ, જાનિા - રૂદ્રાક્ષની માળા, રોટિના માટીનું વાસણ, વૃશિા - એક આસન, શેરિકા - પ્રમાર્જના માટેનું વસ્ત્ર, પાન - ત્રિગડી, અંબરા - પાંદડાદિ લેવા માટેનું સાધન, પવિત્ર - વીટી, ત્રિશ - કલાઈનું એક આભરણ, ધાતુવત - પહેરવાનું વસ્ત્ર. - X - पहारेत्थ -
જવાનો સંકલ્પ કર્યો.
૧૪૦
- ૪ - નાદે - ક્યારે, કયા સમયે. વિદ્દ - કયા પ્રકારે - જોવાથી કે સાંભળવાથી, જેવોળ - કેટલા વખત પછી, શ્રાવસ્તી નામે નગરી હતી. અહીં અવસર્પિણી કાળને લીધે પહેલાં હતી તેવી હાલ તે નગરી નથી. તેમ જણાવવા હતી કહ્યું. અનુનેયાનત - અવધિ સ્થાન અપેક્ષાએ નજીક આવેલો. બદુસંપત્ત - અતિ પાસે આવી ગયેલ. - ૪ - માર્ગમાં રહેલો, વિવક્ષિત સ્થાનના માર્ગમાં વર્તતો. આ સૂત્ર વડે – “હું ક્યારે જોઈશ ?’” એ પ્રશ્નનો ઉત્તર મળે છે. ક્યારે જોઈશ? નો ઉત્તર “આજે
જોઈશ' કહીને આપ્યો. જો ભગવંતે મધ્યાહ્ન સમયે આ વાત કહી હોય તો મધ્યાહ
ઉપર મુહૂર્ત કે થોડી વધુ વેળા જતાં તેને જોયો તેમ કહેવાય. - ૪ - પણ તેથી વધુ કાળ સંભવતો નથી.
અળાઓ - ઘરથી નીકળીને, અનરિતા - સાધુતા, લેવા માટે કે પ્રજ્ગ્યા સ્વીકારવાને. અમૃદ્રુતિ - આસનને તજે છે. અહીં ગૌતમસ્વામી જે અસંયત માટે ઉભા થયા, તે સ્કંદકના ભાવિ સંચતત્વ તથા ગૌતમસ્વામીનો રાગ ક્ષીણ ન થયો હોવાથી આ પક્ષપાત કહ્યો છે. તથા ભગવંતે કહેલ વાત સ્કંદકને કહેવાથી ભગવંતનો જ્ઞાનાતિશય પ્રગટ કરવો અને એ રીતે સ્કંદકને ભગવંત પ્રતિ બહુમાન થાય.
હે સ્કંદક ! એ સંબોધન છે. તારું આગમન સારું છે, કેમકે કલ્યાણના સાગર ભગવંત મહાવીરના સંસર્ગથી તને કલ્યાણ થશે, વધારે સ્વાગત છે, આવવું ઉચિત છે ઇત્યાદિ એકાર્થક શબ્દોચ્ચારણ કરવામાં કંઈ ખોટું નથી. સંભ્રમનિમિત્તથી આમ બોલાયું હોય. - X - X - 'ગાળના ત્યાદિ - જ્ઞાની, જ્ઞાનના સામર્થ્યથી જાણે છે, તપસ્વી તપના સામર્થ્યથી, દેવતા સાન્નિધ્યથી જાણે છે. તેથી પૂર્વવત્ પ્રશ્ન કર્યો છે.
• સૂત્ર-૧૧૨ [અધુરેથી આગળ] :
હે ગૌતમ ! તમારા ધર્માચાર્ય, ધર્મોપદેશક, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે જઈએ, તેમને વંદન, નમન યાવત્ સેવા કરીએ. હે દેવાનુપ્રિય ! તમને સુખ ઉપજે તેમ કરો, વિલંબ ન કરો. પછી તે ગૌતમ સ્વામીએ કાત્યાયન ગોત્રીય સ્કંદક સાથે જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા. ત્યાં જવાનો સંકલ્પ કર્યો.
તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર વ્યાવૃત્તભોજી હતા. તે

Page #78

૨/-/૧/૧૧૨
વ્યાવૃત્તભોજી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનું શરીર ઉદાર, શ્રૃંગાર-કલ્યાણ-શિવધન્ય-મંગલરૂપ, અલંકારો વિના શોભતું, લક્ષણ-વ્યંજન-ગુણ વડે યુક્ત, શોભાવાળું અતિ અતિ શોભાયમાન હતું.
પછી તે સ્કંદક, વ્યાવૃત્તભોજી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના ઉદાર યાવત્ અતિ શોભતા શરીરને જોઈને હૃષ્ટ, તુષ્ટ, આનંદિત ચિત્ત, પ્રીતિમના, પરમ સૌમનસ્ય, હર્ષના વશ વિકસીત હ્રદયી થઈ, જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા ત્યાં આવ્યો. આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા
કરી યાવત્ ર્યુપાસે છે.
-
હૈ સ્કંદક ! એમ મંત્રી, શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે સ્કંદકને આ પ્રમાણે કહ્યું – હે સ્કંદક ! શ્રાવસ્તી નગરીમાં પિંગલ સાધુએ તને આક્ષેપપૂર્વક આમ પૂછ્યું હતું કે હે માગધ ! લોક સાંત છે કે અનંત ? ઇત્યાદિ. અને તું જલ્દી મારી પાસે આવ્યો છે. સ્કંદક ! શું આ વાત યોગ્ય છે ? હા, છે. હે સ્કંદક ! તારા મનમાં આવા પ્રકારે સંકલ્પ થયેલો કે – શું લોક સાંત છે કે અનંત ? તેનો અર્થ આ છે
-
૧૪૧
હે સ્કંદક ! મેં લોકને ચાર પ્રકારે કહ્યો છે - દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી, દ્રવ્યલોક એક અને સાંત છે. ક્ષેત્રલોક અસંખ્યાત કોડાકોડી યોજન લાંબો-પહોળો છે, તથા તેની પરિધિ અસંખ્યાત કોડાકોડી યોજન છે અને તે સાંત છે. કાળલોક કદી ન હતો એમ નથી, કદી ન હોય એમ નથી, કદી નહીં હશે એમ નથી. તે હંમેશા હતો . છે અને રહેશે. તે ધ્રુવ, નિયત, શાશ્વત, અક્ષય, અવ્યય, અવસ્થિત અને નિત્ય છે. વળી તે અનંત છે. ભાવલોકઅનંતવર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ પર્યવરૂપ છે. અનંત સંસ્થાન-ગુરુલઘુપર્યાવ-અગુરુ લઘુ પર્યાવરૂપ છે, તેનો અંત નથી. તો હૈ સ્કંદક ! લોક દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી તવાળો છે અને કાળ તથા ભાવથી અંત વગરનો છે.
વળી તને જે થયું કે જીવ સાંત છે કે અનંત ? તેનો આ ઉત્તર છે - યાવત્ - દ્રવ્યથી જીવ એક અને અંતવાળો છે, ક્ષેત્રથી જીવ અસંખ્ય પદેશિક, અસંખ્ય પ્રદેશાવગાઢ અને સાંત છે. કાળથી જીવ કદી ન હતો તેમ નથી યાવત્ નિત્ય છે અને તે અનંત છે. ભાવથી જીવ અનંત જ્ઞાન, દર્શન, અગુરુલઘુ પ્રાયિરૂપ છે, તે અનંત છે. તેથી જીવ દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી સ ંત છે. કાળ અને ભાવથી અનંત છે.
-
-
વળી હૈ સ્કંદક! તને જે આ વિકલ્પ થયો - યાવત્ - સિદ્ધિ સાંત છે કે અનંત? તેનો ઉત્તર આ મેં “સિદ્ધિ” ચાર પ્રકારે કહી છે - દ્રવ્યથી સિદ્ધિ એક અને અંતવાળી છે, ક્ષેત્રથી સિદ્ધિ લંબાઈ પહોળાઈ-૪૫ લાખ યોજન છે, તેની પરિધિ ૧,૪૨,૩૦,૨૪૯ યોજનથી કંઈક વિશેષાધિક છે. તથા તેનો અંત છે. કાળથી સિદ્ધિ કર્દી ન હતી તેમ નથી ઇત્યાદિ પૂર્વવત્ ભાવથી સિદ્ધિ ભાવલોક માફક કહેવી. એ રીતે દ્રવ્યસિદ્ધિ, ક્ષેત્રસિદ્ધિ સાંત છે. કાળસિદ્ધિ, ભાવસિદ્ધિ
૧૪૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
અનંત છે.
હે સ્કંદક ! તને જે એમ થયું કે - યાવત્ - સિદ્ધો અંતવાળા છે કે અંતરહિત ? એ પ્રમાણે યાવત્ દ્રવ્યથી સિદ્ધ એક અને સાંત છે, ક્ષેત્રથી સિદ્ધ અસંપદેશિક, અસંખ્યપદેશાવગાઢ છે. તે સાંત છે, કાળથી સિદ્ધ સાદિ અનંત છે. તેનો અંત નથી. ભાવથી સિદ્ધો અનંતાજ્ઞાનપવા-દર્શનપવા યાવત્ અગુરુલઘુપર્યંતા છે અને અનંત છે. [દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી સાંતકાળ અને ભાવથી અનંત છે.]
હૈ સ્કંદક ! તને એવો જે સંકલ્પ થયો કે - કયા મરણે મરતા તેનો સંસાર વધે કે ઘટે ? તેનો ખુલાસો આ છે – હે સ્કંદક ! મેં બે ભેદે મરણ કહ્યું છે – બાળમરણ, પંડિતમરણ. તે બાળમરણ શું છે ? તે બાર ભેદે છે – વલય, વાઈ, તોશલ્ય, તદ્ભવ, ગિપિતન, પતન, જલપ્રવેશ અગ્નિપ્રવેશ, વિશ્વભક્ષણ, શસ્ત્ર વડે, વેહાયસ અને વૃદ્ધપૃષ્ઠ-મરણ. હે સ્કંદક ! આ બાર પ્રકારના બાળમરણથી મરતા જીવ અનંત નૈરકિ ભવ ગ્રહણથી આત્માને જોડે છે. તિર્યંચ-મનુષ્ય-દેવગતિરૂપ અનાદિ-અનંત, દીર્ધકાળ ચતુર્ગતિક સંસારરૂપ વનમાં ભમે છે. તેથી તે મરણે મરતા સંસાર વધે છે તે બાળમરણ છે.
તે પંડિત મરણ શું છે? બે ભેદે છે. પાદપોપગમન અને ભાત્યાખ્યાન, તે પાદપોપગમન મરણ જે ભેટ - નિહાર્રિમ અને અનિહમિ. આ બંને નિયમા પતિકર્મ છે, તે પાદપોપગમન કહ્યું. તે ભકતપ્રત્યાખ્યાન મરણ બે ભેદે - નિહાર્રિમ અને નિહારિમ. આ બંને નિયમા પ્રતિકર્મ છે. આ ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન
મરણ કહ્યું.
હે સ્કંદક ! બંને જાતના પંડિત મરણથી મરતો જીવ અનંત નૈયિક ભવ ગ્રહણથી પોતાના આત્માને જુદો કરે છે ચાવત્ સંસારને ઓળંગી જાય છે. તે રીતે મરતો સંસારને ઘટાડે છે આ પંડિત મરણ કહ્યું. હૈ સ્કંદક ! આ રીતે બંને મરણ મરતો સંસાર વધારે કે ઘટાડે.
• વિવેચન-૧૧૨ [અધુરેથી]
ધર્માચાર્ય છે - કેમ? ધર્મોપદેશક છે. જ્ઞાન-દર્શન ઉત્પન્ન થયું છે, ત્યારથી સંશુદ્ધ છે. વંદનાદિ યોગ્ય હોવાથી અર્હત્ છે, રાગાદિ જિતવાથી જિન છે. કોઈની સહાયવિના જ્ઞાનવાન હોવાથી કેવલી છે. તેથી જ ભૂત-વર્તમાન-ભાવિને જાણનાર છે. તે દેશજ્ઞને પણ હોય, તેથી કહ્યું – સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી છે. પ્રતિદિન આહાર લેનાર છે. પ્રધાન, અલંકારાદિ જે શોભા તે શ્રૃંગાર. – તેના જેવી અતિ શોભાવાળા છે. શ્રેય, ઉપદ્રવરહિત કે અનુપદ્રવના હેતુ છે, ધર્મરૂપ ધનને પામેલ અથવા ધર્મરૂપ ધનમાં સાધુ કે તેને યોગ્ય છે, હિતાર્થ પ્રાપ્તિમાં સાધનરૂપ છે, મુગટ આદિ કે વસ્ત્રાદિથી અલંકૃત નથી. માન ઉત્માનરૂપ લક્ષણ - ૪ - ૪ - પ્રમાણોપેત અર્થાત્ સ્વઅંગુલથી માપતા ૧૦૮ આંગળ ઉંચા છે. - ૪ - મષ તિલાકાદિ કે સહજલક્ષણ અને પાછળથી થયેલ વ્યંજનયુક્ત છે. સૌભાગ્યાદિ કે લક્ષણ-વ્યંજન ગુણયુક્ત

Page #79

૨-૧/૧૧૨
૧૪૩
૧૪૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
• સૂર-૧૧૩ :
છે. • x - શોભાવાળા છે.
અત્યંત તુષ્ટ અથવા વિસ્મિત સંતોષવત્ ચિત્તવાળો, આનંદિત - થોડી મુખની સૌમ્યતાદિ ભાવોથી સમૃદ્ધિને પામેલો, તેથી તે જ ભાવો વડે વધુ સમૃદ્ધ થયેલ, પ્રીતિયુક્ત મનવાળો, પમ સુમનસ્કતાવાળો, હર્ષ વડે વિકસિત હૃદયવાળો અથવા આ બધાં શબ્દો એકાર્યક છે. અત્યંત હર્ષને સૂચવનાર છે.
લોક પાંચ અસ્તિકાયરૂપ એક દ્રવ્ય હોવાથી તવાળો છે. લંબાઈ-પહોળાઈઘેરાવાવાળો છે. “થયું' આદિ ક્રિયાપદોથી પૂર્વોક્ત પદોનું જ તાત્પર્ય કહ્યું છે. અચલ હોવાથી ધવ છે. ધવ પદાર્થ અનિયતરૂપ પણ હોય, તેથી કહ્યું કે નિયત છે. નિયત દ્રવ્ય કદાયિક પણ હોય, તેથી કહ્યું - સર્વેક્ષણે વિધમાન હોવાથી શાશ્ચત છે, તે નિયતકાળ અપેક્ષાએ પણ હોય, તેથી કહ્યું કે અવિનાશીત્વથી અક્ષય છે, આ બહુતર પ્રદેશાપેક્ષાથી હોય તેથી કહ્યું – અભયપદેશી હોવાથી અવ્યય છે. તે દ્રવ્યથી પણ અવ્યય હોય માટે કહ્યું અવસ્થિત છે કેમકે તેના પર્યાયો અનંત છે. તાત્પર્ય કે તે નિત્ય છે.
એક ગુણ કાળો આદિ વર્ણ વિશેષ અને બીજા પણ ચૂળ સ્કંધોના ગુર-લઘુ પયયિો તથા અણુઓના, સૂમ સ્કંધોના અને અમૂર્ત વસ્તુઓના અમુલઘુ પર્યાયિો. જ્ઞાનવિશેષ કે બુદ્ધિકૃત નિર્વિભાગ વિભાગો, ઔદારિકાદિ શરીરને આશ્રીને અનંત ગુરુલઘુ પર્યાયો, કામણાદિ શરીર તથા જીવને આશ્રીને અગુરુલઘુ પયયો.
આ સૂત્રથી સિદ્ધિ સંબંધી પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર સૂત્રના અંશનું સૂચન કર્યું છે. તે બંને આ રીતે - સિદ્ધિ - x • ચાર ભેદે - x • જો કે સિદ્ધિ સર્વકર્મના ક્ષયરૂપ છે અથવા સિદ્ધના આધાર એવા આકાશ દેશરૂપ છે. તો પણ અહીં સિદ્ધિ શબ્દથી ઈષત પ્રામારા પૃથ્વી લીઘેલી છે. કેમકે તે સિદ્ધના આધારભૂત આકાશ પાસે આવી છે. તે સિદ્ધિનો ઘેરાવો ૧,૪૨,૩૦,૨૪૯ યોજન અને કંઈક ન્યૂન બે ગાઉ છે.
(૧) વલયમરણ - અતિ ભૂખથી વલવલતા જીવનું અથવા સંયમથી ભ્રષ્ટ થતાં જીવનું મરણ, (૨) વશાઈમરણ - દીપકલિકાના રૂપથી અંજાયેલ આંખવાળા પતંગિયા પેઠે ઈન્દ્રિયવશથી દુ:ખી થયેલ જીવનું મરણ. (3) અંતઃશલ્યમરણ - દ્રવ્યથી અનુશ્રુત અસ્ત્રાદિ અને ભાવથી અતિચારવાળા જીવનું મરણ. (૪) તદ્ભવમરણ - તે ભવને માટે અતિ મનુષ્યાદિ થઈને મનુષ્યાદિનું જ આયુ બાંધી મરવું તે.
(૫) શસ્ત્રાવપાટનમરણ - છરી આદિ વડે શરીરને વિદારવાથી થતું મરણ. (૬) વૈહાયત- આકાશમાં થોલ, ઝાડની ડાળી સાથે ફાંસો બાંધી નીપજાવાતું મરણ. (9) વૃદ્ધ પૃષ્ઠ - માંસ લુબ્ધ શીયાળાદિ વડે વિદારિત કે હાથી-ઉંટ-ગધેડા આદિના ભવમાં ગીધાદિ વડે ભક્ષિત થવાથી થતું મરણ. બાર પ્રકારના અને એવા બીજા કોઈ પ્રકારના બાળમરણથી મરતા જીવનો સંસાર વધે છે. - ૪ -
પાદપોપણમન-વૃક્ષ માફક હાલ્યા-ચાલ્યા વિના સ્થિર રહેવું છે. આ મરણ ચારે પ્રકારના આહારના ભાગથી જ થઈ શકે છે. નિહિિરમ-સાધુ ઉપાશ્રયમાં મરણ પામે, તેનો દેહ બહાર કાઢીને સંસ્કારાય તે. અનિહરિમ-અટવીમાં મરણ થાય છે. ક્યાંક અહીં “ઈણિતમરણ’ કહ્યું છે. તે ભક્ત પ્રત્યાખ્યાનનો ભેદ છે, માટે નથી કહેતા.
તે કાત્યાયન ગમીય કંટક બોધ પામ્યો. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન, નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવાન ! હું આપની પાસે કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને સાંભળવા ઈચ્છું છું. - હે દેવાનુપિય! સુખ ઉપજે તેમ કર વિલંબ ન કર. પછી શ્રમણ ભગવત મહાવીરે કાત્યાયન ગમીય કુંદકને અને મહીંમોટી હર્ષદાને ધર્મ કહો. [અહીં] ધમકથા કહેવી. ત્યારે તે સ્કંદક, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે ધર્મ સાંભળી, અવધારી, સ્ટ-તુષ્ટ યાવતુ વિકસિત હદયી થઈ, ઉભો થયો. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, કરીને પ્રમાણે કહ્યું – આ નિર્ગસ્થ પ્રવચનમાં • • • હું શ્રદ્ધા રાખું છું, પીતિ રાખું છું, મને તે એ છે, હું તેનો સ્વીકાર રું છું. હે ભગવન્! એ એમ જ છે, એ તે રીતે જ છે. સત્ય છે - સંદેહરહિત છે - ઈષ્ટ છે - પ્રતીષ્ટ છે . ઈષ્ટ પ્રતીષ્ટ છે, જે રીતે આપે કહેલ છે.
એમ કરીને તે કંદક ભગવંત મહાવીરને વાંદે છે, નમે છે, પછી ઈશાન ખૂણામાં જઈ મિદંડકને, ડિકાને ચાવ વઓને એકાંતે મૂકે છે. પછી જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, ત્યાં આવે છે, આવીને ભગવંત મહાવીરને મણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે, કરીને ચાવતુ નમીને આ પ્રમાણે કહ્યું - જરા, મરણના દુઃખથી આ લોક સળગેલો છે, વધુ સળગેલો છે, આલિd-પલિત છે. જેમ કોઈ ગૃહસ્થ હોય, તેનું ઘર સળગતું હોય, તે ઘરમાં તેનો બહુ મૂલ્યવાન પણ આજ વજનવાળો સામાન હોય, તે સામાનને લઈને એકાંતમાં જાય છે, કેમકે તે વિચારે છે કે - આ મને આગળ હિત-સુખ-ક્ષેમ-કલ્યાણ અને પરંપરાઓ કુશળ થશે. તેમ હે દેવાનુપિયા મારો આત્મા એક સામાનરૂપ છે, મને ઈષ્ટકાત-પ્રિય-મનોજ્ઞ-મણામ-આય-વિશ્વાસપાત્ર-સંમત-બહુમત-અનુમત-ઘરેણાની કરંડીયા જેવો છે.
– માટે તેને ઠંડી, તાપ, ભૂખ, તરસ, ચોર-વાઘ કે સર્ષ, ડાંસ-મચ્છર, વાત-પિતmળેખમન્સનિપાત, વિવિધ રોગાતંક, પરીષહ-ઉપસર્ગ નુકસાન ન કરે અને જે હું તેને બચાવી લઉં તો તે પરલોકમાં હિત-સુખ-ક્ષેમ-પરંપરાએ કલ્યાણરૂપ થશે.
- તેથી હે દેવાનુપિય! હું ઈચ્છું છું કે આપની પાસે હું રવયમેવ-મુંડિત થાઉં, ક્રિયા શીખું, સૂત્ર-અર્થભણું, આચાર-ગોચર-વિનય-વિનયનું ફળ-ચરણકરણ-સંયમ યમ-સંયમ નિવહક આહારના નિરૂપણને અથ4િ આવા પ્રકારને ધમને કહો.
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કાત્યાયન ગૌમીય કંદકને વયમેવ દીક્ત આ યાવત ધર્મ કહ્યો. - હે દેવાનુપિય! આ પ્રમાણે જવું રહે - બેસવું - સૂવું - ખાવું - બોલવું. આ રીતે ઉઠીને પાણ-ભૂત-જીવ-સાવોને વિશે સંયમથી વર્તતું. આ બાબતે જરા પણ પ્રમાદ ન કરવો. ત્યારે તે સ્કંદક મુનિએ

Page #80

૨-/૧/૧૧૩
૧૪૫
ભગવંત મહાવીરનો આ આવા પ્રકારનો ધાર્મિક ઉપદેશ સારી રીતે સ્વીકાર્યો.
ભગવંતની આજ્ઞા મુજબ સ્કંદક મુનિ ચાલે છે - રહે છે - બેસે છે - સુવે છે . ખાય છે . ઉઠીને પ્રાણ, ભૂત જીવ, સવોનો સંયમ પાળે છે. આ બાબતમાં જરા પણ પ્રમાદ કરતા નથી. હવે તે આંદક અણગાર થયા. ઈય-ભાષા-એષણઆદાન માંs મમ નિક્ષેપણ-ઉરચાર પ્રસવણ ખેલ જલ સિંaiણ પરિઠાપનિકા, મન, વચન, કાયા [એ આઠેથી] સમિત થયા. મન-વચન-સ્કાયાથી ગુપ્ત, ગુપ્ત, ગુપ્તેન્દ્રિય, ગુપ્ત બહાચારી, ત્યાગી, લજજાળુ, ધાન્ય, ક્ષતિક્ષમ, જિનેન્દ્રિય, શોધક, અનિદાન, ઉતાવળરહિત, અબહિર્લેશ્ય, સુશ્રમયરત દાંત થયા અને આ નિન્યિ પ્રવચનને આગળ કરી વિચરવા લાગ્યા.
વિવેચન-૧૧૩ :
અહીં ધર્મકથા કહેવી. તે આ પ્રમાણે - જીવો કઈ રીતે બંધાય છે, મુકાય છે, કલેશ પામે છે, કેટલાંક અપ્રતિબદ્ધ દુ:ખોનો અંત કરે છે. આdધ્યાનયુક્ત જીવો સંસાર સાગરમાં કેવી રીતે ભટકે છે, વૈરાગ્યવંત કર્મોને તોડી નાંખે છે, ઇત્યાદિ - X - X -
તિર્રા પ્રવચન છે એમ શ્રદ્ધા કરવી. નિગ્રંથ પ્રવચનમાં પ્રીતિ-વિશ્વાસ કરું છું કે આ સત્ય છે. તેની રુચિ કરું છું, સ્વીકારું છું હવે શ્રદ્ધાનું આદિ સંબંધે ઉલ્લેખ દવિ છે - આ નિર્ણન્ય પ્રવચન સામાન્યથી એ પ્રકારે છે, જેમ તમો કહો છો, વિશેષરી પણ તેમજ છે. એ સત્ય છે, સંદેહરહિત છે, ઈટ છે, મેળવવા યોગ્ય છે, ઈષ્ટ અને મેળવવા યોગ્ય છે. એમ કરીને અથવા આ બધાં પદો યથા યોગ્ય કાર્યક અને આદર જણાવવા માટે છે.
જીવલોક-ચારે બાજુથી સળગેલો છે. વધારે સળગેલો છે. એક કાળે આદીપ્તપ્રદીપ્ત છે. જરા-મરણરૂપ અગ્નિ વડે સળગેલો છે... ધુંધવાતુ કે બળતું હોય ત્યારે
ઓછાં ભારવાળું, આત્મા એકાંતમાં લઈ જાય છે. પહેલા કે પછી - હંમેશા, સ્થિરતાવાળો હોવાથી ઐયરૂપ, વિશ્વાસના પ્રયોજનવાળો, તેણે કરેલા કાર્યો સંમત હોવાથી સંમત, બહુ પ્રકારે - બહલોકો દ્વારા કે ઘણો માનેલ હોવાથી બહુમત, બગાડ કર્યા પછી પણ જેને માનવામાં આવે તે અનુમત, ઘરેણાંના ડાબલા જેવો ધિર્મ છે.
સીએ - અહીં મા શબ્દ નિધાર્થમાં છે. અહીં યથાયોગ્ય પૃનું ક્રિયાપદનો સંબંધ જોડવો. અથવા ‘એ આત્માને ન સ્પર્શે એમ વ્યાખ્યા કરવી. થાન - જંગલી જાનવરો, સર્પો, 1 - લાંબો કાળ ચાલતી વ્યાધિ. માતંવત - જદી ઘાત કરે છે. પૃm - સ્પર્શે, થાય. એમ વિચારીને. “જેનું પાલન કર્યું છે' એ અધ્યાહાર છે. તે શું? તે કહે છે - તેથી હું ઈચ્છું છું કે ભગવંત પોતે જ મને જોહરણાદિ રૂપ વેશ આપીને દીક્ષિત કરે. માથાનો લોચ કરવા વડે મુંડિત કરે. પડિલેહણ આદિ સર્વ ક્રિયા શીખવે. સૂત્રઅર્થ ભણાવી શિક્ષિત કરે. શ્રુતજ્ઞાનાદિ સંબંધી અનુષ્ઠાન-કાળ, અધ્યયનાદિ આચાર, ભિક્ષાટન તે ગોચર. તે ભગવંત જ મને કહે તેમ ઈચ્છું છું. વિનય, વૈનાયિક-વિનયનું કર્મક્ષયાદિ ફળ, વ્રત આદિ ચરણ, પિડવિશુદ્ધિ આદિ કરણ, સંયમયમા, તે માટે જ 9િ/10]
૧૪૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ આહાયાત્રા. આવો વિનયાદિતૃતિક ધર્મ ભગવંત પોતે કહે.
હે દેવાનુપિય ! યુગ માત્ર ભૂમિમાં દૃષ્ટિ રાખી ચાલવું, જે સ્થાને ઘણાં લોકો નીકળતા-પેસતા ન હોય, તે સ્થાને સંયમને, આત્માને, પ્રવચનને બાધા ન થાય તેમ ઉભવું, સંડાસા અને ભૂમિ પ્રમાજીને બેસવું, સામાયિકાદિ ઉચ્ચારણપૂર્વક સુવું, ધૂમઅંગારાદિ દોષ ટાળીને ખાવું, મધુરાદિ ગુણયુક્ત બોલવું. પ્રમાદ અને નિદ્રા ત્યાગી જાગવું, પ્રાણ આદિના વિષયમાં રક્ષા કરવા પ્રયત્ન કરવો.
ભગવંતની પૂર્વોક્ત આજ્ઞા વડે ચાલવામાં સમિત. સારી પ્રવૃત્તિ રાખવી એ જ સમિતપણું છે. ઉપકરણો લેવા-મૂકવામાં સમિત, ૩થ્વીર ૦ ઇત્યાદિ ઘેન - કંઠ, મુખનો ગ્લેમ, fiધાન* - નાકનો મેલ, મનની સંગત પ્રવૃત્તિને મન સમિત, મનને વશ કરનાર તે મનોગુપ્ત, મનોગુપ્તવાદિનો ઉપસંહાર તે ગુપ્ત. એ જ વાતને વિશેષતાથી કહે છે - ગુપ્તઈન્દ્રિય, બ્રાહાચર્યની ગુદ્ધિપૂર્વક બ્રહ્મચર્ય પાળનાર, અસંગ, સંયમવાળો કે સરળ વ્યવહારી, ધર્મરૂપ ધનવાળો, અસમર્થતાથી નહીં પણ ક્ષમાપૂર્વક સહન કરનાર, ઈન્દ્રિય વિકાર અભાવે જિનેન્દ્રિય, પૂર્વે ગુપ્તેન્દ્રિય કહ્યું તે ઈન્દ્રિય વિકારનું ગોપનમાણ છે, સહિત - એટલે શોભાવાળો અથવા અતિયાર હિતવ તે શોધિત, સર્વ પ્રાણીમાં મૈત્રીવાળો, નિદાન-પ્રાર્થનારહિત, વરાસહિત, સંયમ સિવાય બીજે મનોવૃત્તિ ન રાખનાર, સુંદર શ્રમણપણામાં લીન, ક્રોધાદિનું દમન કરનાર અથવા રાગ-દ્વેષનો અંત કરનાર, આ જ પ્રત્યક્ષ આગળ કરીને અતુિ જેમ માર્ગ ન જાણનાર માર્ગજ્ઞને આગળ કરીને ચાલે તેમ
' સૂત્ર-૧૧૪ -
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર કૃતંગલા નગરીના છત્રપલાશક ચેત્યથી નીકળીને બહારના જનપદમાં વિચરે છે.
ત્યારે તે અંદક અણગર, ભગવંત મહાવીરના તથારૂપ સ્થવિરો પાસે સામાયિકાદિ ૧૧-અંગોને ભણે છે. પછી જ્યાં ભગવંત મહાવીર છે, ત્યાં આવીને ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કરીને આમ કહ્યું - હે ભગવન ! આપની અનુજ્ઞા હોય તો હું માસિકી ભિક્ષુપતિમાને સ્વીકારીને વિચરવા ઈચ્છું છું. • • હે દેવાનુપિયા જેમ સુખ થાય તેમ કરો, વિલંબ ન કરો. ત્યારે તે સ્કંદક અણગાર ભગવત મહાવીરની અનુજ્ઞા પ્રાપ્ત થતાં હર્ષિત થઈ ચાવતુ નમીને માસિકી ભિક્ષુપતિમા સ્વીકારીને વિચારે છે. ત્યારે તે કંદક આણગાર માસિકી ભિક્ષુપતિમાને યથાસૂત્ર, યથાક૨, યથામાર્ગ, યથાતથ્ય, સમ્યફ પ્રકારે કાયાને સ્પર્શે છે, પાળે છે, શોભાવે છે, સમાપ્ત કરે છે, પૂર્ણ કરે છે, કીર્તન કરે છે, અનુપાલન કરે છે, આu વડે આરાધી, કાયા વડે સ્પર્શીને યાવત્ આરાધીને જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, ત્યાં આવે છે.
- ભગવંત પાસે આવીને યાવત નમીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે ભગવન ! આપની અનુજ્ઞા પામીને હું દ્વિમાસિકી ભિક્ષુપતિમાને સ્વીકારીને વિચરવા ઈચ્છ છું. - - જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરો, વિલંબ ન કરો. શેષ પૂવવ4. • - એ પ્રમાણે

Page #81

૨-/૧/૧૧૪
૧૪૩
ત્રિમાસિકી, ચઉ-પાંચ-છ-સૃત માસિકી, પહેલી સાત રાત્રિદિવસની, ભીજી-બીજી સાત સનિ દિવાની અહોરાત્રિદિનની, એકરાગિકી ભિક્ષુપતિમા આરાધી, પછી સ્જદક મુનિ એક રાત્રિદિનની ભિાપતિમાને યથાસૂત્ર યાવત્ આરાધીને જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, ત્યાં આવી, ચાવતુ નમીને પ્રમાણે કહ્યું
ભગવાન ! આપની અનુજ્ઞા પામીને હું ગુણરત્ન સંવત્સર તપોકર્મ સ્વીકારીને વિચરવા ઈચ્છું છું . * સુખ ઉપજે તેમ કરો, વિલંબ ન કરો. ત્યારે તે આંદક અણગાર ભગવંત મહાવીરની અનુજ્ઞા પામીને યાવતુ નમીને ગુણરન સંવત્સર તપોકર્મ સ્વીકારીને વિચારે છે. તેમાં પહેલા માસમાં નિરંતર ચોથભકત કરે, દિવસે ઉકટક આસને સૂર્યાભિમુખ થઈ આતાપનાભિમુમાં આતાપના લેતા અને રમે ઉઘાડા શરીરે વીરાસને બેસે. એ રીતે બીજા માટે નિરંતર છä તપ કરીને, ત્રીજે માટે અમના નિરંતર તપશી, ચાથે મારે ચાચાર ઉપવાસ વડે, પાંચમાં માસે પાંચ-પાંચ ઉપવાસથી, છ-છ-છ, સાતમે સાત-સાત, આઠમે આઠ-આઠ • x • ચાવ4 - x • સોળમે માસે નિરંતર સોળ-સોળ ઉપવાસ કરd, ઉત્ક આસને બેસી, સૂયભિમુખ રહી તાપના ભૂમિમાં આતાપના વેતા, રો અપાવૃત્ત થઈ વીરાસને બેસી, તે છંદક આણગારે ગુણરત્નસંવર તપોકમની યથાસુમ, યથાકલ્પ યાવતુ આરાધના કરી, જ્યાં ભગવંત મહાવીર હતા ત્યાં આવ્યા. આવી વાંદી-નમીને ઘણાં ઉપવાસ, છઠ્ઠ, અટ્ટમ, ચાર-પાંચ ઉપવાસ વડે, માસામણ, આઈમાસક્ષમણરૂપ વિચિત્ર તપથી આત્માને ભાવના વિચરે છે.
ત્યારપછી તે કુંદક અણગાર ઉદાર, વિપુલ, પ્રદd, ગૃહીત, કલ્યાણ, શિવ, ધન્ય, મંગલ, શોભાયુક્ત, ઉદગ્ર, ઉદાત્ત, ઉત્તમ, ઉદાર મહાનુભાગ તપોકમથી શુક, રક્ષ, નિમસ, અસ્થિરમવૃિત્ત, ચાલતા હાડકાં ખખડે તેવા, કૃશ, શરીરની નાડી દેખાતી હોય તેવા થયા. પોતાના આત્મબળ માથી - ચાલે છે, ઉભે છે, બોલ્યા પછી-બોલતાં અને બોલવાનું થશે તેમ વિચારતા પણ ગ્લાનિ પામે છે.
- જેમ કોઈ લાકડા કે પાંદડા કે તલ, સામાન કે એરંડના લાકડા કે કોલસાની ભરેલ ગાડી હોય, તે બધી ધૂપમાં સારી રીતે સુકવી ઢસડતા અવાજ કરતી • જાય છે, ઉભી રહે છે, તેમ કંઇક અણગર ચાલે કે ઉમે ત્યારે અવાજ થાય છે. તેઓ તપથી પુષ્ટ છે, પણ માંસ અને લોહીથી ક્ષીણ છે. રાખના ઢરમાં દબાયેલ અગ્નિ માફક, તપ અને તેજથી તથા તપ-તેજરૂપ લક્ષ્મીની અતિ શોભી રહ્યા છે.
• વિવેચન-૧૧૪ -
૧૧-અંગોને ભણે છે, એમ કહ્યું. [કા છંદકે દીક્ષા લીધા પૂર્વે જ ૧૧-અંગો ચાયેલા હોય. તો આ પાંચમાં અંગમાં ઝંદક ચઢિ જોવા મળે છે, તે કઈ રીતે સંભવે ? -- ભગવંત મહાવીરના તીર્થમાં નવ વાચના થઈ, તે બધી વાચનામાં કંઇક ચરિત્રની પહેલા થયેલ &દક ચ»િના જેવી અનેક વાતો આવે છે. તે બધી કોઈના
૧૪૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ચત્રિ દ્વારા જણાવાય છે. સ્કંદક અસ્ત્રિની ઉત્પત્તિ પછી સુધર્માસ્વામી જંબૂ નામક સ્વશિષ્યને આશ્રીને કુંદકના ચરિત્રનો આધાર લઈ કહે છે, તેથી તેમાં વિરોધ નથી અથવા ગણધરો અતિશય જ્ઞાનયુક્ત હોય છે, માટે ભાવિ ચ»િની વાત કહે તો તેમાં કોઈ દોષ નથી. • x -
માસિક-એક મહિના સુધી, સાધુને ઉચિત અભિગ્રહ વિશેષ. તેનું સ્વરૂપ આ છે – ગચ્છથી નીકળીને માસિકી મહાપ્રતિમા સ્વીકારે છે. એક માસ સુધી તેમાં ભોજન-પાણીની એક દત્તિ લે છે [શંકા સ્કંદક ૧૧-અંગ ભસ્યા તેમ કહ્યું, પ્રતિમા તો વિશિષ્ટ વ્યુતવાનું જ કરે છે. કહ્યું છે – ગચ્છમાં રહીને પ્રતિમા કરનારને કંઈક ન્યૂન દશ પૂર્વ અથવા જઘન્યથી નવમાં પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુ સુધીનું જ્ઞાન હોવું જોઈએ. તો અહીં વિરોધ કેમ નથી? - - આ શ્રુત-નિયમ બીજા પુરુષો માટે છે, સ્કંદકે સર્વજ્ઞ ભગવંતના ઉપદેશથી આરાધેલ હોવાથી કોઈ દોષ નથી.
સામાન્ય સૂરમાં કહ્યા મુજબ, પ્રતિમાના કલામાં કહ્યા મુજબ, જ્ઞાનાદિ મોક્ષમાર્ગને અતિક્રખ્યા વિના અથવા ક્ષાયોપથમિક ભાવ મુજબ, તાવ પ્રમાણે અથ શબ્દના અર્થ મુજબ, સમભાવપૂર્વક, માત્ર મનોરથ કરીને નહીં, ઉચિત સમયે વિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરીને, વારંવાર ઉપયોગપૂર્વક સાવધાન રહીને, પારણાદિને ગુર આદિથી દેવાયેલ શેપ ભોજન કરવાથી શોભાવે છે અથવા અતિચારરૂપ કાદવ ધોઈ નાખવાથી, પૂર્ણ થયા પછી પણ તેની અવધિથી થોડો વધુ કાળ રહીને, અવધિ પૂર્ણ થયા પછી, તે સંબંધી કાર્યોનું પરિમાણ પૂરું કરે, પારણા દિને આ-આ કાર્ય છે અને તે મેં કર્યું છે . એમ કીર્તન કરે છે. તેની સમાપ્તિ થતાં, તેની અનુમોદના કરે, અર્થાત્ આજ્ઞાપૂર્વક આરાધે છે. એ પ્રમાણ સાતમી પ્રતિમા સાત માસ આરાધે છે. પછી આઠમી-પહેલા સાત સમિદિવસ, એ પ્રમાણે નવમી અને દશમી છે. આ ત્રણેમાં નિર્જળ ઉપવાસ છે, માત્ર બેસવાના આસનો જુદાં જુદાં છે. અગિયારમી અહોરમ પ્રમાણ છે. તેમાં છ કરવાનો છે, બારમી પ્રતિમા એકરાગિકી છે, તેમાં અક્રમ કરવાનો હોય છે.
જે તપમાં ૧૬ માસ સુધી એક પ્રકારે નિર્જરા૫ ગણોની રચના થાય, તે તપ ગુણરત્નસંવત્સર તપ. ગુણો જ રનરૂપ જેમાં છે, તે ગુણરત્ત સંવાર તપ. તેમાં ૧૩માસ, ૧૭-દિવસનો તપ કાળ છે અને ૩૩ દિવસ પારણા આવે છે. તે આ પ્રમાણે - સોળ માસમાં - અનુક્રમે (એક-એક માસમાં - પંદર, વીશ, ચોવીશ, ચોવીશ, પચ્ચીશ, ચોવીશ, એકવીશ, ચોવીશ, સત્તાવીશ, ત્રીશ, તેનીશ, ચોવીશ, છવ્વીશ, અઠાવીશ, કીશ અને બત્રીસ દિવસ તપના તથા ૧૫, ૧૦, ૮, ૬, ૫, ૪, ૩, ૩, 3, 3, 3, ૨, ૨, ૨, ૨, ૨ એ પારણાના દિવસો છે.
જે માસમાં અમાદિ તપ જેટલા દિવસોમાં પૂરો ન થાય, તેટલા આગળના માસના ખેંચીને તેમાં ઉમેરવા અને અધિક હોય તો પછીના માસમાં મેળવી દેવા. તેથી અહીં 33 કે ૩૨ દિવસોનો તપ કોઈ માસમાં કહ્યો છે. ચતુર્થાવત - ચોથાતંક સુધી ભોજનનો જેમાં ત્યાગ થાય છે અથવા ઉપવાસ, એ રીતે બે ઉપવાસાદિ જાણવા. તે વિસામો લીધા વિના, ૦િ - દિવસે, ૩જુદુર્વાસન - ઉભડક પગે બેસે પણ નિતંબને

Page #82

૨-/૧/૧૧૪
૧૪૯ જમીને અડકવા ન દે છે. વીરાસન - કોઈ એક મનુષ્ય સિંહાસને બેઠો હોય, તેના પણ નીચે હોય, સિંહાસન ખેંચી લીધા પછી જે આસન થાય છે. એવી - પ્રાવરણના અભાવે.
ાર - આશારહિત કે પ્રધાન, પ્રધાન દ્રવ્ય અલ્પ પણ હોય, માટે કહે છે - ઘણાં દિવસને કારણે વિસ્તીર્ણ, વિપુલ તપ પણ ગુરની અનુમતિ સિવાય કે અપયત્નકૃત્વ હોય, તેથી કહ્યું ગુરુ દ્વારા આજ્ઞા પ્રદત્ત અથવા પ્રમાદ છોડીને પ્રયત્નપૂર્વક. આવું તપ પણ સાધારણ રીતે સ્વીકાર્યું હોય, તેથી કહ્યું - ઘણાં માનપૂર્વક આશ્રિત તથા નિરોગતાનું કારણ, કલ્યાણનો હેતુ, ધર્મધનમાં સાધુભૂત, પાપશમનમાં નિમિત, સમ્યક પાલનથી શોભતું, ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિવાળું, ઉad ભાવવાળું, અજ્ઞાનરહિત થતુ જ્ઞાનયુકત, ઉત્તમ પુરુષે સેવેલ હોવાથી ઉત્તમ, નિસ્પૃહવથી ઉદાર, મહાપભાવી.
આવા તપથી ઢંદક મુનિ નીરસ શરીરવથી સુકાઈ ગયા, ભુખના વશથી રક્ષા થઈ ગયા. ચામડીથી ઢંકાયેલા હાડકાંવાળા થયા, આવા માત્ર હાડકાંના ખોખાને કારણે બેસતા, ઉઠતા આદિમાં જે અવાજ થાય તે ખટુ ખટુ કે એવો કોઈ અવાજ થતો હતો. દુર્બળ, માંસ ક્ષય થવાથી માત્ર ધમનીઓ દેખાતી હતી. શરીરબળથી નહીં પણ જીવ બળથી જ ચાલતા હતા. બોલવા સંબંધી ત્રણે કાળમાં ગ્લાનિ પામે છે.
જેમકે કોઈ લાકડાથી ભરેલ ગાડી, પલાશાદિ પાનથી ભરેલ ગાડી, પાંદળાવાળા તલના ઝાડવાથી અને માટીના વાસણોથી ભરેલ ગાડી, એરંડાના લાકડાથી બનેલા કે ભરેલ ગાડી, અંગારાથી ભરેલ ગાડી, તડકે મૂકેલી અને સૂકવેલી કેમકે લીલા લાકડા હોય તો સૂકવવા પડે .• રાખમાં ભરેલ અગ્નિની માફક તે કંઇક અણગાર તપરૂપ તેજ વડે દેદીપ્યમાન છે. કંઇક મુનિનું શરીર બહારથી માંસ, લોહી વિહિના હોવા છતાં અંદરથી જાજ્વલ્યમાન લાગે છે.
ઉક્ત વાતને ફરી કહે છે – • સૂઝ-૧૧૫ -
તે કાળે સમયે રાજગૃહનગરમાં સમવસરણ થયું, ચાવત પરદા પછી ગઈ. ત્યારે તે કંદક અણગાર અન્યદા ક્યારેક રાગિના પાછલા પ્રહરે ધમ જગરિકાથી જાણતા હતા ત્યારે તેમના મનમાં આવો સંકલ્પ યાવતુ થયો કે - હું
ઉદાર તપકર્મથી યાવતુ બધી નાડીઓ બહાર દેખાય છે, આત્મબળથી જ ચાલુ છું, ઉભું છું સાવત્ પ્લાન છું એમ જ ચાલુ કે ઉભું ત્યારે કડકડ અવાજ થાય છે. તો જ્યાં સુધી મારામાં ઉત્થાનકર્મ, બળ, વીર્ય, પરાકાર પરાક્રમ છે, જ્યાં સુધી મારા ધમચિાર્ય ધર્મોપદેશક-શ્રમણ ભગવંત મહાવીર, જિન, સુહd વિચર છે, ત્યાં સુધીમાં મારા માટે શ્રેયકર છે કે આવતીકાલે પ્રકાશવાળી સમિ થયા પછી, કોમળ કમળ ખીલ્યા પછી, પાંડુર પ્રભાત થયા પછી, સતા અશોક જેવા પ્રકાશવાળો, કેસુડા-પોપટની ચાંચચણોઠીનો અર્ધભાગ સદંશ, કમળના સમૂહને વિકસાવનાર, સહસરાશિમ, તેજથી ઝળહળતો સૂર્ય ઉગે ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદીને યાવત પપાસીને, ભગવંત મહાવીરની અનુજ્ઞા મેળવીને સ્વયમેવ
૧૫o
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પાંચ મહાવત આરોપી, શ્રમણ-શ્રમણીઓને ખમાવી તથારૂપ સ્થવિરો સાથે વિપુલ પર્વત ઉપર ધીમે-ધીમે ચડીને મેઘના સમૂહ જેવા, દેવોને ઉતરવાના સ્થાનરૂપ પૃનીશિલાકનું પડિલેહણ કરીને, દર્ભનો સંથારો, આત્માને સંલેહણા-જોપણાથી સુકત કરી, ભોજન-પાનનો ત્યાગ કરી વૃક્ષ બેઠે સ્થિર થઈ, કાળની આકાંક્ષા કર્યા વિના વિચારવું જોઈએ. એ પ્રમાણે વિચારી, પ્રાત:કાળ થયા પછી ચાવતું સૂર્ય ઉગ્યા પછી જ્યાં ભગવત મહાવીર છે યાવત ત્યાં જઈ તેઓની પર્યાપાસના કરે છે.
હે આંદકા એમ કહી, શ્રમણ ભગવંત મહાવીર સ્કંદક અણગારને આમ કહ્યું - હે કુંદકી શું રાત્રિના પાછલા પ્રહરે ધર્મ જાગાિ કરા યાવત તને આવો સંકલ્પ થયેલો કે - હું આવા પ્રકારના ઉદર વિપુલ આદિ પૂર્વવત ચાવતું કાળની આકાંક્ષા ન કરતાં વિચરું અને એમ વિચારીને ચાવતું સૂર્ય ઉગ્યા પછી, તું જદી આવેલ છે. હે કુંદકી આ વાત યોગ્ય છે? : હા, છે - સુખ ઉપજે તેમ કરો.
• વિવેચન-૧૧૫ :
સવિનો પૂર્વ ભાગ, સત્રિનો પશ્ચિમ ભાગ લેવા લક્ષણવાળો કાળ-સમય, તેમાં અથવા પૂરગ-અપરરમકાળ સમય. તેમાં ધર્મજાગરણ કરતાં, મારા ઉત્થાનાદિ સર્વથા ક્ષીણ થયા નથી, તે જ્યાં સુધી મારામાં છે. મુસ્ત્રિ - શુભાર્થી - ભવ્યોને લાભ દે છે અથવા પુરુષવગંધહસ્તિ છે એવા ભગવંતની સાક્ષીએ અનશનવિધિ કરું તો મહાફળદાયી થશે, આ અભિપ્રાયથી ભગવંતના નિર્વાણ પછી મને શોક-દુ:ખ ન થાય તે માટે અનશન કરવા વિચાર્યું. કાલે પ્રકાશથી સત્રિ ઉજળી થયા પછી વિકસેલ ઉત્પલની પાંખડીઓ, એક પ્રકારના હરણની આંખો ઉઘડ્યા પછી, ધોળું પ્રભાત થયા પછી, સતા અશોક જેવાકે સુડો-પોપટની ચાંચ-ચણોઠીનો અર્ધભાગ જેવો લાલ, દ્રહમાં રહેલ કમલિનીના ખંડોને વિકસિત કરનાર, સૂર્ય ઉગ્યા પછી ઇત્યાદિ. જેઓ પડિલેહણાદિ ક્રિયામાં કશળ છે, પ્રિયધર્મી અને દેઢઘર્મી છે, તેઓની સાથે વિપુલ નામના પર્વત ઉપર, ઘનમેઘ સદેશ અર્થાત કાળી, જેની સુંદરતાથી જ્યાં દેવો આવે છે એવી પ્રવીશિલા ઉપર, કાષ્ઠશિલા પણ શિલા કહેવાય તેથી તેનો વિચ્છેદ કરી પૃથ્વી લીધી. જેનાથી કૃશ થવાય તે સંલેખના-ચોક તપ, નોવUT - સેવા, ગુણ - સેવિત. તે તપ સેવાથી ક્ષપિત થયેલ. ભોજન-પાનના પચ્ચકખાણ કરીને, વત્ર - મરણ. એવું લક્ષ્ય રાખીને
સૂત્ર-૧૧૬,૧૧૭ :
(૧૧) પછી તે સ્કંદક અણગાર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની અનુજ્ઞા પામીને સ્ટ-તુષ્ટ થઈ યાવત વિકસિત હૃદય થઈને ઉભા થયા. થઈને ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ-પ્રદક્ષિણા કરીને પાવતુ નમીને સ્વયમેવ પાંચ મહાવત આરોપે છે. પછી શ્રમણો-શ્રમણીઓને ખમાવે છે પછી તારૂપ યોગ્ય
સ્થવિરો સાથે ધીમે ધીમે વિપુલ પર્વત ચડે છે, મેઘધન સËશ, દેવના રહેઠાણરૂપ પૃedીશિલા પzકને પડિલેહે છે. પછી ઉચ્ચાર-પ્રસવણભૂમિ પડિલેહે છે, દર્ભનો સંથારો પાથરે છે. પૂર્વ દિશાભિમુખ રહીને પર્યકાસને બેસીને, દશ નખ સહિત

Page #83

૨-/૧/૧૧૬,૧૧૭
૧૫૧ બંને હાથ જોડી, મસ્તકે અંજલિ જોડી આમ બોલે છે -
અરહંત ભગવંતોને યાવતું સંપાદ્ધને નમસ્કાર થાઓ. અચળ સ્થાનને પામવાની ઈચ્છાવાળા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને નમસ્કાર થઓ, ત્યાં રહેલા ભગવંતને અહીં રહેલો હું વાંદુ છું, ત્યાં રહેલ ભગવંત મને જુઓ. એમ કરી વાંદી, નમીને આમ બોલ્ય
- પુર્વે પણ મેં શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે સર્વે હિંસાના પચ્ચક્ખાણ માવજીવ માટે કઈ છે - યાવતુ - મિશ્રાદનિરચના પચ્ચખાણ કરાઈ છે. હાલ પણ હું ભગવંત પાસે સર્વ પ્રાણાતિપાત યાવત મિથ્યાદર્શન શલ્યનો નવજીવ માટે ત્યાગ કરું છું. તથા સર્વે અશપાનાદિ ચાર આહારના પણ વજીવ માટે પચ્ચક્ખાણ છું છું. વળી જ્યાં સુધી આ શરીર ઈષ્ટ, કાંત, પિય ચાવતું સા છે તેને પણ મારા છેલ્લા શ્વાસોચ્છવાસે વોસિરાવું છું. એમ કરી સંલેખના, yષણા કરી, ભોજન-પાનનો ત્યાગ કર્યો, વૃક્ષની પેઠે સ્થિર થઈને કાળની કાંહ્મ ન કરવા વિચરે છે.
હવે તે કંદક અણગાર ભગવંત મહાવીરના તથારૂપ સ્થવિરોની પાસે સામાયિકાદિ અગિયાર અંગોને ભણીને પતિપૂર્ણ બાર વર્ષનો બ્રામણય કયયિ પાળીને માસિકી સંલેખનામાં આત્માને જોડીને ૬૦ ભકત અનશનને છેદીને, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ, અનુક્રમે કાળધમને પામ્યા.
૧િ૧] ત્યારે તે સ્થવિર ભગવતો કંદક અણગારને કાળધર્મ પામેલા ગણીને પરિનિવણિ નિમિતે કાયોત્સર્ગ કર્યો, કરીને તેમના વસ્ત્ર, પpx ગ્રહણ કર્યા. વિપુલ પર્વત ઉપરથી ધીમે ધીમે ઉતર્યા. ઉતરીને જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર હતા, ત્યાં આવીને ભગવંતને વંદન, નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું - એ પ્રમાણે આપ દેવાનુપિયનો શિષ્ય છંદક નામે અણાગાર, જે પ્રકૃતિથી - ભદ્રક, વિનીત, ઉપશાંત, પાતળા ક્રોધ માન માયા લોભવાળા, મૃદુ-માર્દવતા સંપન્ન, આલીન, ભદ્રક, વિનીત, આપ દેવાનુપિયની અનુજ્ઞા પામીને સ્વયમેવ પાંચ મહાવ્રત આરોપીને, શ્રમણ-શ્રમણીઓને ખમાવીને, અમારી સાથે વિપુલ પર્વત ચડ્યા ઇત્યાદિ • રાવત અનુક્રમે કાળધર્મ પામ્યા. આ તેમના વાપાત્રો છે..
ભગવન! એમ કહી ગૌતમ સ્વામીએ ભગવત મહાવીરને વંદન, નમસ્કાર કયાં કરીને આમ કહ્યું - આપ દેવાનુપિયનો શિષ્ય છંદક અણગાર મૃત્યુ અવસરે કાળ કરીને ક્યાં ગયો ? ક્યાં ઉત્પન્ન થયો? શ્રમણ ભગવંત મહાવીર ગૌતમદિને આમ કહ્યું - હે ગૌતમ! મારો શિષ્ય અંદક અણગાર, જે પ્રકૃતિભદ્રક હતો યાવતું મારી આજ્ઞાથી સ્વયમેવ પંચમહાવત ઉરીને ઇત્યાદિ પૂર્વવતુ જાણવું યાવતું આલોચના, પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ, મૃત્યુવેળા કાળ કરીને અમૃત કો દેવપણે ઉન્ન થયા. ત્યાં કેટલાક દેવોની રસાગરોપમ સ્થિતિ છે, ત્યાં કુંદક દેવની પણ રસાગરોપમ સ્થિતિ છે. - - ભગવન!
૧૫ર
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ અંદક દેવ, તે દેવલોકથી આયુ-ભવ-સ્થિતિનો ક્ષય કરીને અનંતર અવીને
ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? ગૌતમ ! મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુકdપરિનિવૃત્ત-દુ:ખાંતર થશે.
• વિવેચન-૧૧૬,૧૧૩ :
પૂર્વે કહ્યું તે સંગત છે કે અસંગત એમ પર્યાલોચે છે. પાદપોપગમન પૂર્વે લઘુશંકાદિની જરૂર રહે, માટે ઉચ્ચારભૂમિ પડિલેહણ કરવું નિરર્થક નથી. પઘાસને બેસેલ. માથા સાથે ન અડકેલ કે માથામાં આવર્તવાળું - તેને. સાઈઠ ટંક જમ્યા સિવાય-રોજ બે ટંકનો ત્યાગ ગણતા 30 દિવસે ૬૦ ટંક થાય. ગુરએ કહેલ જે અતિચાર, તેને ન કરનાર અથવા આલોચના દાનથી લોયિત, મિથ્યાદુકૃત દાનથી પ્રતિકાંત છે. પરિનિવણિ એટલે મરણ અથવા શરીરને પરઠdવું છે, તે હેતુથી. કઈ ગતિમાં ગયા ? કયા દેવલોકાદિમાં ઉત્પન્ન થયા ? આયુકર્મના દલિકો નિર્જરવાથી, દેવભવના કારણભૂત-ગત્યાદિ કર્મો નિર્જરવાથી, આયુકર્મની સ્થિતિના વેદનથી, ચ્યવીને. - X - X -
શતક-૨, ઉદ્દેશો-૧, ટીંકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ] છે શતક-૨, ઉદ્દેશો-૨ “સમુદ્ધાત” @
– X - X - X - X - X – હવે બીજો ઉદ્દેશો આરંભે છે. તેના સંબંધ આ છે . પૂર્વે કહેલું કે કયા મરણે મરતા જીવનો સંસાર વધે ? મરણ બે ભેદે મારણાંતિક સમુઠ્ઠાતથી અને મારણાંતિક સમુઠ્ઠાત સિવાય. અહીં સમુઠ્ઠાતનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ. આ સંબંધે આવેલ પહેલું સૂત્ર
• સૂત્ર-૧૧૮ :
ભગવન્! સમુદઘાતો કેટલા કહા ? ગૌતમ ! સtd. તે આ - વેદના સમુઘાતાદિ. અહીં છાપસ્થિક સમુદ્યાત સિવાયનું સમુદ્યાત પદ કહેવું. ચાવતું વૈમાનિક. કષાય સમુઠ્ઠાતનું અલબહુd. - - ભગવત્ / ભાવિતાત્મા શણગારને કેવલિસમુઘાત યાવતુ ભાવિકાળમાં શાશ્વત રહે છે ? : સમુઘાત પદ કહેવું.
• વિવેચન-૧૧૮ :
સમુઠ્ઠાત શું છે ? કમ્ - એકમેક થવું, જૂ - પ્રબળતાથી, ઘાત - હણવું. એકીભાવથી પ્રબળતાથી હનત. કોની સાથે એકીભાવ ? જેમ કોઈ જીવ વેદનાદિ સમુઘાતવાળો હોય, તો વેદનાદિ અનુભવ જ્ઞાનની સાથે એકીભાવ થાય છે. પ્રબળતાથી ઘાત કઈ રીતે ? જેથી વેદનાદિ સમુઘાત પરિણત, ઘણા વેદનિયાદિ કર્મપદેશોને જે કાળાંતરે વેદવા યોગ્ય છે, તેને ઉદીરણાકરણથી ખેંચી ઉદયમાં લાવીને આત્મ પ્રદેશોથી જુદા કરે છે. વેદનાદિ સમુદ્ધાત પ્રજ્ઞાપનામાં જોવા. તેમાં “છાડાસ્થિક સમુધ્ધાત કેટલા કહ્યા છે ?” ઇત્યાદિ સૂકો વર્જવા.
સમુદ્યાત પદ પ્રજ્ઞાપનામાં ૩૬મું છે. તે આ પ્રમાણે - ભગવ સમુધ્ધાતો

Page #84

૨-૨/૧૧૮
૧૫૩
કેટલા કહ્યાં? ગૌતમાં સાત. તે આ - વેદના, કષાય ઇત્યાદિ. અહીં સંગ્રહગાથા છે – વેદના, કષાય, મરણ, વૈક્રિય, તૈજસ, આહાર અને કેવલી, જીવ અને મનુષ્યોને આ સાત હોય છે - x • વેદના સમુઠ્ઠાતવાળો વેદનીયકર્મ પગલોને ખેચ્છે છે, કપાય સમુધ્ધાતથી કષાય પુદ્ગલોને, મારણાંતિક સમુધ્ધાતથી આયુકર્મના પદગલોને, વૈક્રિય સમઘાતવાળો પોતાના પ્રદેશોને શરીરસી બહાર કાઢી શરીરની જાડાઈ-પહોળાઈ પ્રમાણે સંખ્યાત યોજન લાંબો દંડ બહાર કાઢે છે. કાઢીને પૂર્વબદ્ધ સ્થૂળ વૈક્રિય શરીર નામ કર્મ પુદ્ગલોનો નાશ કરે છે, સૂમ પુદ્ગલોને લે છે. • x • આ રીતે તૈજસ, આહાક સમુઠ્ઠાતની પણ વ્યાખ્યા કરવી. કેવલી સમુઠ્ઠાતવાળા કેવલી વેદનીયાદિ કર્મપુદ્ગલોને નેવે છે. આ સર્વે સમુદ્ગાતોમાં શરીરથી જીવપદેશોનું નિર્ગમન થાય, બધાંનું કાળમાન અંતર્મુહૂર્ત છે. માત્ર કેવલિ સમુઠ્ઠાત આઠ સમયનો છે. એકથી ચાર ઈન્દ્રિયોવાળાને પહેલાં ત્રણ સમુઠ્ઠાત, વાયુકાય અને નાકીને ચાર, દેવો અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને પાંચ અને મનુષ્યોને સાતે સમુદ્યાત હોય છે. િશતક-૨, ઉદ્દેશો-૨, નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ]
@ શતકર, ઉદ્દેશો-૩ - “પૃથ્વી’
– X - X - X - X – o હવે બીજો ઉદ્દેશો આરંભે છે. તેનો સંબંધ આ છે • બીજામાં સમુદ્ગત કહ્યો. તેમાં મારણાંતિક સમુઠ્ઠાતવાળા કેટલાંક “પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી અહીં “પૃથ્વીને કહે છે. એ સંબંધે આવેલ સૂત્ર
• સૂત્ર-૧૧૯ થી ૧૨૧ -
[૧૧] ભગવન | પૃષીઓ કેટલી છે ? જીવાભિમમાં કહેલો નૈરયિકોનો બીજો ઉદ્દેશો જાણવો... [૧ર૦] પૃeળી, નરકાવાસનું અંતર, સંસ્થાન, બાહલ્ય, વિડંભ, પરિક્ષેપ, વર્ણ, ગંધ અને સ્પર્શ [યાવતું].
[૧૧] શું સર્વે પ્રાણો ઉપuપૂર્વ છે ? હા, ગૌતમ ![સર્વે જીવો નપભામાં અનેકવાર કે અનંતવર ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા છે.
• વિવેચન-૧૧૯ થી ૧૧ -
જીવાભિગમ સૂત્રમાં નારક સંબંધી બીજા ઉદ્દેશકની અર્થ સંગ્રહ ગાથા - પુજવી કોrfહત્તા સૂત્ર પુસ્તકમાં ગાથાનો પૂર્વાર્ધ જ લખ્યો છે. શેષ વિવક્ષિત અર્થોને ‘ચાવત્' શબ્દથી સૂચવેલ છે. તેમાં પૃથ્વીઓ - ભગવન્! પૃથ્વીઓ કેટલી છે ? ગૌતમ ! રત્નપ્રભાદિ-8. પૃથ્વીને આશ્રીને કેટલે દૂર નારકો છે ? ૧,૮૦,ooo યોજના પડી રનપ્રભામાં ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડીને વચ્ચે ૩૦ લાખ નરકાવાયો છે. એ રીતે શર્કરાપભાદિમાં યથાયોગ્ય જાણવું. - નરકોનું સંસ્થાન કહેવું. તેમાં જે આવલિકાપવિષ્ટ છે તે ગોળ, ચોરસ, ત્રિકોણ છે, બીજાના વિવિધ સંસ્થાન છે, નકોની જાડાઈ કહેવી. તે 3000 યોજન છે. કઈ
૧૫૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ રીતે? નીચે ૧૦૦૦, મો ૧૦૦૦ યોજન શુષિર, ઉપર ૧૦૦૦ સંકુચિત. વિકુંભ-પરિક્ષેપ. સંખ્યાતયોજન વિસ્તૃત પૃથ્વીનો લંબાઈ-પહોળાઈ-ઘેરાવો સંગાત યોજન છે. બીજી પૃથ્વીઓનો જુદી રીતે છે. વણિિદ અત્યંત અનિષ્ટ છે, આદિ. આ ઉદ્દેશાના અંત સુધી ઘણી વક્તવ્યતા છે. શું સર્વે જીવો રનપભાના ૩૦-લાખ નક્કાવાસોમાં સર્વે જીવો પૂર્વે આવેલા છે? - અનેક વખત, બે-ત્રણ વખતને પણ અનેક કહેવાય, તેથી અતિ બાહ્ય જણાવવા કહે છે અથવા અનંતવાર [જીવો અહીં ઉત્પન્ન થયા છે.] િશતક-૨, ઉદ્દેશા-3-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ].
છે શતક-૨, ઉદ્દેશો-૪-“ઈન્દ્રિય” છે.
- X - X - X - X - • ઉદ્દેશા-3માં નાડો કહ્યા. તે પંચેન્દ્રિય છે, માટે ઈન્દ્રિયો કહે છે– • સૂત્ર-૧૨૨ -
ભગવતુ ! ઈન્દ્રિયો કેટલી છે ? ગૌતમ! પાંચ. પહેલો ઈન્દ્રિય ઉદ્દેશો કહેવો. સંસ્થાન, જાડાઈ, પહોળાઈ ચાવતુ લોકો
• વિવેચન-૧૨૨ :
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં “ઈન્દ્રિય”નામે ૧૫-માં પદનો ઉદ્દેશો-૧-કહેવો. તેમાં દ્વાર ગાથા • સંસ્થાન, જાડાઈ, પહોળાઈ, કેટલા પ્રદેશ અવગાઢ, અલાબહવ, પૃષ્ટપ્રવિષ્ટ, વિષય, આણગાર, આહાર. સૂત્ર પુસ્તકમાં ત્રણ દ્વાર જ લખ્યા છે. બાકીના ચાવત શGદથી કહ્યા છે તેમાં (૧) સંસ્થાન-જેમકે શ્રોમેન્દ્રિય-કદંબ પુણ સંસ્થિત છે, ચા ઈન્દ્રિય-મસુર કે ચંદ્ર જેવો, અહીં મસૂર એટલે એક આસન કે ધાન્ય, ધ્રાણેન્દ્રિયઅતિમતક ચંદ્ર સંસ્થિત - એક જાતના ફૂલની પાંખડી. રસનેન્દ્રિય - અઆ જેવી, સ્પર્શનેન્દ્રિય - વિવિધ આકારે છે.
| (૨) બાહલ્ય - બધી ઈન્દ્રિયો અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ જેટલી જાડી છે. (3) પૃથુત્વ- શ્રોત્ર, ચક્ષુ, ધાણ અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ અને જિલૅન્દ્રિય સંકુલ પૃથકવ, સ્પર્શનેન્દ્રિય શરીર પ્રમાણ પહોળી છે. (૪) પાંચે અનંત પ્રદેશ નિપજ્ઞ છે, (૫) અસંખ્ય પ્રદેશાવગાઢ છે. (૬) અલા બહુત્વ - સૌથી થોડો ચક્ષુનો અવગાહ, શ્રોત્ર-પ્રાણ-રસના ઈન્દ્રિય અનુક્રમે સંખ્યાત ગુણ, તેનાથી સ્પર્શના અસંખ્યાત ગુણા છે, (૩) સ્પષ્ટ પ્રવિટ • ચક્ષુ સિવાયની શ્રોગાદિ ઋષ્ટ અને પ્રવિષ્ટ અર્થને ગ્રહણ કરે છે. (૮) વિષય - બધી જઘન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાત ભાગ વિષય, ઉત્કર્ષથી શ્રોત્રનો ૧ર-યોજન, ચક્ષનો આધિક લાખ યોજન, બાકીનીનો નવ યોજન છે. (૯) અણગાર • સમુઠ્ઠાત કરતા અણગારના જે નિર્જર પુદ્ગલો, તેને છાસ્થ મનુષ્યો ન જોઈ શકે. (૧૦) માદાર - નાકો આદિ તે નિર્જરા પુદ્ગલોને જાણી કે જોઈ ન શકે. પણ ખાય છે. ઇત્યાદિ ઘણું કહેવાનું છે. ઉદ્દેશકને અંતે શું છે ? | ‘અલોક' સુમાને છે. ભગવન ! અલોકને કોણ અડકેલ છે ? કેટલા કાયો અડકેલા છે? અલોકને આકાશાસ્તિકાયના દેશ, પ્રદેશ અડકેલાં છે. તેને પૃથ્વી

Page #85

૨/-/૪/૧૨૩
કાય ચાવત્ અદ્ધા સમય સ્પષ્ટ નથી, તે એક અગુરુલઘુરૂપ અજીવદ્રવ્ય દેશ છે. અનંત અગુરુલઘુ ગુણોથી સંયુક્ત છે, અનંત ભાગ ઉણ સર્વાકાશરૂપ છે. ઇત્યાદિ
- - * -
શતક-૨, ઉદ્દેશો-૪-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
શતક-૨, ઉદ્દેશો-૫-અન્યતીર્થિક જી
— * — * - * - * —
-
૧૫૫
૦ ઇન્દ્રિયો કહી, તેના વશથી પરિચારણા થાય, તેથી કહે છે– - સૂત્ર-૧૨૩ :
ભગતના અન્યતીર્થિકો આ પ્રમાણે કહે છે, ભાખે છે, જણાવે છે અને પરૂપે છે કે – નિર્ણય, મર્યા પછી દેવ થાય અને તે ત્યાં બીજા દેવો કે બીજા દેવોની દેવી સાથે આલિંગન કરીને પર્રિચારણા કરતા નથી. પોતાની દેવીઓને વશ કરી પરિચારણા કરતા નથી. પણ પોતે જ પોતાને વિકુર્તીને પચિારણા કરે છે. એ રીતે એક જીવ એક જ સમયે બે વેદને વેદે છે - વેદ અને પુરુષવેદ. એ પ્રમાણે પરતીર્થિક વક્તવ્યતા કહેવી. યાવત્ સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ. ભગવના એ કેમ બને?
ગૌતમ! જે અન્યતીર્થિકો આ પ્રમાણે કહે છે - યાવત્ - સ્ત્રીવેદ અને પુરુષવેદ. તેઓનું એ કથન ખોટું છે. ગૌતમ! હું એમ કહું છું યાવત્ પડ્યું છે કે - નિગ્રન્થ મર્યા પછી કોઈ એક દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જે મોટી ઋદ્ધિ યાવત્ મોટા પ્રભાવવાળા છે, દૂરગતિક અને ચિરસ્થિતિક છે. તે સાધુ ત્યાં મહદ્ધિક યાવત્ દશ દિશા અજવાળતો, શોભાવતો યાવત્ પ્રતિરૂપ દેવ થાય છે. તે ત્યાં અન્ય દેવ તથા અન્ય દેવોની દેવીને વશ કરીને પસ્ચિરણા કરે છે. પોતાની દેવીઓને વશ કરીને પરિચારણા કરે છે, પણ પોતે પોતાનું રૂપ વિકુર્તીને નથી કરતો. એક જીવ એક સમયે એક વૈદને વેદે છે - સ્ત્રી વેદ કે પુરુષ વેદ. જ્યારે તે સ્ત્રી વેદને વેદે છે, ત્યારે પુરુષવેદને ન વેદે. પુરુષવેદના ઉદયમાં સ્ત્રીવેદને ન વેઠે. એક જીવ એક સમયે એક વૈદને વેદે છે - સ્ત્રીવેદ કે પુરુષવેદ. સ્ત્રી, સ્ત્રી વેદના ઉદયે પુરુષને પાર્થે છે, પુરુષ વેદના ઉદયે પુરુષ સ્ત્રીને પ્રાર્થે છે. અર્થાત્ તે બંને પરસ્પર પાર્થે છે. તે આ રીતે સ્ત્રી પુરુષને અથવા પુરુષ સ્ત્રીને પાર્થે છે.
• વિવેચન-૧૨૩ :
મરીને દેવ થયેલ નિર્ગુન્થ કરણરૂપે પરિચારણા કરતો નથી. એમ સંબંધ જોડવો. તે દેવલોકમાં પોતાનાથી જુદા દેવોને તથા બીજા દેવોની દેવીને વશ કરીને કે આલિંગીને પરિભોગ કરતો નથી. પોતાની દેવી સાથે પણ નહીં, પરંતુ પોતાનું સ્ત્રી અને પુરુષરૂપ બનાવીને વિલાસ કરે છે. અર્થાત્ પરતીર્થિકની આ વક્તવ્યતા છે - જે સમયે સ્ત્રી વેદને વેદે છે, તે સમયે પુરુષવેદને વેદે છે, ઇત્યાદિ.
આ તેઓનું મિથ્યાત્વ છે. સ્ત્રીરૂપ કરે તો પણ, તે દેવને પુરુષત્વથી એક સમયે
૧૫૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
તેને પુરુષ વેદનો જ ઉદય હોય, સ્ત્રીવેદનો નહીં. અથવા સ્ત્રીવેદની પરિવૃત્તિથી સ્ત્રીવેદનો ઉદય હોય, પુરુષ વેદનો નહીં. કેમકે તે બંને પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. દેવલોકે ઉત્પન્ન થાય. મોટી ઋદ્ધિવાળો અને યાવત્ શબ્દથી મહાધુતિક, મહાબલી, મહાયશસ્વી, મહાસુખી, મહાનુભાગી, હાથી શોભતા હૃદયવાળો, કડાં અને બહેરખાંથી સ્તંભિત ભૂજાવાળો, હાથનાં ઘરેણાં, કાનના કુંડલ ધારણ કરનાર, ચળકતા ગાલવાળો, કાનના ઘરેણાંને ધારણકર્તા, તથા વિચિત્ર હસ્તાભરણવાળો, મસ્તકે વિચિત્ર માળા
અને મુગટ પહેરતો, વળી ઋદ્ધિ-ધુતિ-પ્રભા-છાયા-અર્ચિ-તેજ-લેશ્યા વડે દશે દિશાને ઉધોતિત કરતો. તેમાં ઋદ્ધિ - પરિવારાદિ, દ્યુતિ - ઈષ્ટ વસ્તુનો સંયોગ, પ્રમા - યાન આદિની, દીપ્તિ, છાવા - શોભા, ત્રિ: શરીર ઉપર રહેલ તેજનો ચળકાટ, તેન - શરીરનો ચળકાટ, તેવા - દેહવર્ણ અથવા આ શબ્દો એકાર્થક છે. પ્રકાશકરણથી દિશાઓને શોભાવતો યાવત્ શબ્દથી જોનારના ચિત્તને પ્રસન્નતા પમાડતો, જેને જોતા આંખ ન થાકે, મનોજ્ઞરૂપ, તેનું રૂપ જોનારની આંખે તરે એવો એ દેવ છે. [મૂળ વાત] એક જીવ એક કાળે એક જ વેદ વેદે.
પરિચારણાથી જ ગર્ભ રહે તેથી ગર્ભપકરણ કહે છે –
- સૂત્ર-૧૨૪ :
ભગવન્ ! ઉદક ગર્ભ, કેટલો કાળ ઉદકગર્ભરૂપે રહે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી એક સમય, ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ... ભગવન્ ! તિચિયોનિક ગર્ભ કેટલો કાળ તિર્યંચયોનિક ગર્ભરૂપે રહે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી આઠ વર્ષ... ભગવન્ ! માનુષી ગર્ભ કેટલો કાળ માનુષી ગર્ભરૂપે રહે? જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્વ, ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨-વર્ષ.
• વિવેચન-૧૨૪ ઃ
વાળ ને સ્થાને ક્યાંક ના પાઠ છે. કાલાંતરે પાણી વરસવાના
હેતુરૂપ પુદ્ગલ પરિણામ, તેનું અવસ્થાન જઘન્યથી એક સમય, કેમકે સમયાંતરે વર્ષે છે. ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ, કેમકે છ માસ પછી વર્ષે છે. માગસર, પૌષ આદિમાં અને વૈશાખના અંત સુધી દેખાતો સંધ્યાનો રંગ, મેઘ ઉત્પાદનું ચિન્હ છે - x - - સૂત્ર-૧૨૫,૧૨૬ :
[૧૨૫] ભગવદ્ કાયભવસ્થ કેટલો કાળ કાયભવસ્થ રહે? ગૌતમ ! જઘન્યથી અતર્મુહૂત્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૨૪ વર્ષ સુધી.
[૧૨] ભગવના માનુષી અને પંચેન્દ્રિયતિચણીને યોનિગત બીજ કેટલો કાળ સુધી યોનિભૂત રૂપે રહે? ગૌતમ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨-મુહૂર્ત • વિવેચન-૧૨૫,૧૨૬ :
માતાના ઉદર મધ્યે રહેલ ગર્ભનું શરીર તે કાય, તે શરીરમાં જે ઉત્પન્ન તે કાયભવ. તેમાં જે જન્મ્યો તે કાયભવસ્થ. તે ૨૪-વર્ષ રહે. સ્ત્રીકાયમાં ૧૨ વર્ષ રહીને, મૃત્યુ પામીને, ફરી તે જ શરીરમાં ઉત્પન્ન થઈ ૧૨ વર્ષની સ્થિતિથી ૨૪-વર્ષ થાય. કોઈ કહે છે - ૧૨ વર્ષ રહીને, ત્યાં જ બીજા બીજ વડે ત્યાં ઉપજીને રહે.

Page #86

૨-૫/૧૨૩થી ૧૨૯
૧૫
૧૫૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
• સૂઝ-૧૨૭ થી ૧૨૯ :
[૧] ભગવન! એક જીવ, યોનિમાં બીજભૂત-એક ભવ ગ્રહણથી કેટલાના પુત્રરૂપે શીઘ આવે છે. ગૌતમ ! જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણના અને ઉતકૃષ્ટથી શત પૃથક્ર જીવનો પુત્ર થાય.
[૧૮] ભગવત્ ! એક જીવને એક ભવમાં કેટલા પુત્ર શીઘ થાય છે ? ગૌતમ ! જાન્યથી એક, બે કે ત્રણ. ઉત્કૃષ્ટથી લાખ પૃથર્વ જીવો પુ રૂપે થાય. ભગવન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! સ્ત્રી અને પુરુષના કમકૃ4 યોનિમાં મથુનવૃતિક નામે સંયોગ ઉત્પન્ન થાય, પછી તે બંને વીર્ય અને લોહીનો સંબંધ કરે છે. તેમાં જઘન્ય એક, બે અને ઉત્કૃષ્ટથી લાખ જીવ પુત્રપણે શીઘ આવે છે. તેથી ઉપર પ્રમાણે કહ્યું.
[૧ર૯] ભગવતુ પૈથુન સેવતા મનુષ્યને કેવા પ્રકારે અસંયમ હોય ? ગૌતમ! જેમ કોઈ પણ રૂની નળીને કે બૂરની નળીને તપાવેલ સોનાની સળી વડે બાળી નાંખે, હે ગૌતમ તેવા પ્રકારનો મૈથુનને સેવતા મનુષ્યને અસંયમ હોય.
ભગવાન ! તે ઓમ જ છે, તેમ જ છે યાવત વિચરે છે. • વિવેચન-૧૨૭ થી ૧૨૯ :
મનુષ્ય અને તિર્યંચોનું બીજ ૧૨ મુહૂર્ત સુધી યોનિભૂત હોય છે. ગાય આદિની યોનિમાં પ્રવિણ બીજ શતપૃથકત્વ હોવા છતાં, તે બીજ સમુદાયમાંથી એક જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે બધાં બીજ સ્વામીનો પુત્ર કહેવાય. - x • માછલા દિને બે થી નવ લાખ પુત્રો ગર્ભમાં નિષ્પન્ન થાય છે. તેથી સહસપૃથકવ પુગો થાય છે મનુષ્યની યોનિમાં ઘણાં જીવો ઉત્પન્ન થાય છે, પણ બધાં જન્મતા નથી. “આ અને પરપનો મૈથુનનિમિત્ત સંયોગ થાય” તેમ સંબંધ છે. એ સંયોગ ક્યાં ઉત્પન્ન થાય ? નામકર્મથી બનેલ યોનિમાં અથવા જેમાં કામોત્તેજક ક્રિયા થઈ છે, તે યોનિમાં. મૈથુનવૃત્તિક એટલે મૈથુનની વૃત્તિવાળો અથવા મૈથુનરૂપ હેતુવાળો.
નામ અને નામવાળાનો કાપનિક રીતે અભેદ પણ હોઈ શકે છે માટે સંયોગનું નામ મૈથુનવૃત્તિક કે મૈથુન પ્રત્યયિક થયું. સંયોગ એટલે સંપર્ક. તે સ્ત્રી પુરુષના લોહી અને વીર્યનો સંબંધ કરે છે. મૈથુનવૃત્તિક સંયોગ કહ્યો. હવે મૈથુનમાં જ અસંયમ કહે છે.
રતનાલિકા એટલે જેમાં રુ ભરેલ છે, તેવી પોલી વાંસ આદિની નળી. એ પ્રમાણે બૂરનાલિકાને સમજવી. વિશેષ એ કે- બૂર એટલે એક જાતની વનસ્પતિનો વિશેષ ભાગ. “ટૂ વગેરેનો નાશ કરવાથી તેનો ધ્વંસ કરે.” એ વાક્ય અધ્યાહાર છે. એ રીતે મૈથુનને સેવતો યોનિગત જીવોને પુરપલિંગ દ્વારા નાશ કરે છે. તે જીવો પંચેન્દ્રિયો છે, તેમ પણ બીજા ગ્રંથમાં સંભળાય છે - x -
તિર્યચ, મનુષ્યની ઉત્પત્તિ વિચારી. હવે દેવોત્પતિ• સૂત્ર-૧૩૦ -
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર રાજગૃહનગરના ગુણશિલ ન્યથી નીકળ્યા. બહાર જનપદ વિહારે વિચરે છે.
તે કાળ તે સમયે તંગિકા નામે નગરી હતી. [વન તે તંગિકા નગરીની બહાર ઈશાન ખૂણામાં યુવતી નામે ચૈત્ય હતું. [વર્ણન). તે તુંગિકા નગરીમાં ઘણાં શ્રાવકો રહેતા હતા. તેઓ આર્ય, દિપ્ત, વિસ્તીર્ણ વિપુલ ભવન, શયન, આસન, યાન, વાહન આદિ, બહુ-ધન, ઘણું સોનું-ર, યોગપ્રયોગ યુકત હતા. તેઓને ત્યાં ઘણાં ભોજન-પાન વધતાં. તેઓને ઘણાં દાસ, દાસી, ગાય, પાડા, ઘેટા વગેરે રહેતા. ઘણા લોકોથી તેઓ અપરિભૂત હતા.
તેઓ જીવ, જીવના જ્ઞાતા, પુચ-પાપને જાણતા, આwવ-સંવર-નિર્જરાક્રિયા-અધિકરણ-બંધા-મોક્ષ (dવોમાં) કુશળ હતા. દેવ, અસુર, નાગ, સુવર્ણ, યક્ષ, રાક્ષસ, કિંન કંપુરણ, ગરલ, ગંધર્વ, મહોમાદિ દેવગણ પણ તેઓને નિષ્ણ પ્રવચનથી ચલાયમાન કરવા સમર્થ ન હતા. તેઓ નિસ્થિ પ્રવચનમાં શંકા-કાંક્ષ-વિચિકિત્સા સહિત હતા. તેઓ લબ્ધામાં, ગૃહિતા, પૃચ્છિતા, અભિગવાઈ વિનિશ્ચિત્તા હતા. નિર્ગસ્થ પ્રવચનનો રાગ હાડોહાડ વ્યાપેલો હતો.
(તેઓ કહેતા કે, હે આયુષ્યમાન ! નિત્થાપવચન જ અર્થ અને પરમાર્થરૂપ છે, બાકી બધું અનર્થ છે. તેમના ઘરનો આગળીયો ઉંચો રહેતો, દ્વાર ખુલ્લા રહેતા, જેના અંત:પુરમાં જાય તેને પિતા ઉપજાવનારા, ઘણાં શીલવત, ગુણવત, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન, પૌષધ ઉપવાસ વડે ચૌદશ, આઠમ, પૂનમ, અમાસમાં પ્રતિપૂર્ણ પૌષધની સારી રીતે આચરણા કરતા, શ્રમણ-નિન્થિોને પાસુક અને એષણીય અાન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ વડે તથા વા-પ-કંબલરજોહરણ-પીઠફલક-શસ્યા-સંથારા વડે, ઔષધ-મૈષજ વડે પ્રતિલાભતા તથા યથાપતિગૃહીત તપકર્મી આત્માને ભાવતા વિચરતા હતા.
• વિવેચન-૧૩ :
માહ્ય - ધનધાન્યાદિથી પરિપૂર્ણ, દ્રિત્ત - પ્રસિદ્ધ અથવા [પ્ત - ગર્વિત, જેઓના વિશાળ અને પ્રચુર ઘરો શયન-આસન-વાહન વડે ભરેલાં રહેતા અથવા તેમના ઘર વિશાળ અને ઉંચા હતા. તેઓના શયન-આસન-પાન-વાહન સુંદર હતા. તેમાં યાન - ગંગી આદિ, વનિ અશ્વ આદિ. તેમની પાસે ગણિમાદિ ઘણું ધન અને ઘણું સોનું-૫ હતા. તેઓ પ્રાયોજન - નાણાંને બમણું, ત્રણગણું કરવા વ્યાજે ધીરવા, પ્રથા • કોઈ જાતનો કલાહુન્નર. તે બંનેમાં ચતુર હતા. ઘણાં લોકો જમતા હોવાથી ઘણો એઠવાડ રહેતો. અથવા ખાન-પાન ઘણાં અને વિવિધ પ્રકારના હતા, અનેક દાસ-દાસી હતા. અનેક ગાય-પાડાં અને ઘેટાં હતા. ઘણાં લોકો પણ તેનો પરાભવ કરી શકતા નહીં.
માત્ર આદિમાં - કાયિકી આદિ કિયા, મંત્રી, ચંદ્રાદિ અધિકરણ, આશ્રવાદિનું હેયોપાય સ્વરૂપના જ્ઞાતા. અત્યંત સમર્થ હોવાથી બીજાની સહાયને ન લેનારા. દેવો પણ ચલિત કરવા અસમર્થ, આપત્તિમાં પણ દેવાદિની સહાયને ન લેનારા-પોતાના કર્મ પોતે જ ભોગવવા જોઈએ એવી મનોવૃત્તિવાળા. પાખંડીઓ વડે સમ્યકત્વથી વિચલિત કરી શકાય નહીં તેવા હોવાથી બીજાની સહાય ન લેનાર, જાતે જ તેમના પ્રતિઘાત

Page #87

૨-/૫/૧૩૦
૧૫e
૧૬૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
કરવામાં સમર્થ અને જિનશાસનમાં અતિ ચુસ્ત એવા.
રેવ - વૈમાનિક, એસુર - અસુરકુમાર, નામ - નાગકુમાર આ બંને ભવનપતિ છે. મુવઇUT - જ્યોતિક, યક્ષાદિ વ્યંતરો વગેરે. તેમને ચલાયમાન ન કરી શકે. અર્થના શ્રવણથી, અર્થ અવધારણથી. સંદેહવાળા અર્થોને પૂછવાથી, પ્રખિત અર્થ જાણવાથી, રહસ્યને પ્રાપ્ત કરવાથી તેઓ લબ્ધાદિ છે. તેથી જ તેમના હાડકાં, મા સર્વજ્ઞના વચન પરના વિશ્વાસરૂપ કસુંબાદિ ગથી રંગાયેલા અથવા અસ્થિ અને મજામાં જિનશાસન સંબંધી પ્રેમાનુરાગથી રંગાયેલા છે. કેવા ઉલ્લેખથી ? હે આયુષ્યમાન ! એવા આમંત્રણથી. નિર્ગન્ય પ્રવચનથી બીજું જે કંઈ છે, તે ધન, ધાન્ય, પુત્ર, મ આદિ.
“જેમનું મન ટિક-રત્ન માફક ઉન્નત છે, મુનીન્દ્રનું પ્રવચન પામવાથી જેમનું મન પરિતુષ્ટ છે” એ વૃદ્ધ વ્યાખ્યા છે. બીજા કહે છે - આગળીયાને તેના સ્થાનેથી દૂર કરીને ઉંચો કરેલઉદારતાના અતિશયથી દાન દેવા માટે ભિક્ષકોના ગૃહપ્રવેશાર્થે જેમના ઘરના દરવાજા ઉઘાડા છે. ઘરના દરવાજાના કમાડ બંધનથી રાખેલા. સદ્દર્શનનો લાભ થવાથી કોઈ પાખંડીથી ડરતા નથી. • x • x • અંતઃપુર કે ઘરમાં જેમના પ્રવેશથી લોકો ખુશ થાય છે અર્થાત્ અતિ ધાર્મિક હોવાથી કોઈ શંકા કરતું નથી. બીજા કહે છે - જેઓના અંતઃપુર કે ઘરમાં કોઈ સત્પષ પ્રવેશે તો તેઓને પીતિ થતી નથી કેમકે તેઓને ઈર્ષ્યા નથી. અથવા બીજાના અંતઃપુરે કે ઘેર જવાનો જેણે ત્યાગ કર્યો છે. •• જ્ઞાનવ્રત · અણુવ્રત, જુન - ગુણવત. રાગ, દ્વેષાદિથી ઉચિતતાપૂર્વક નિવર્તવું તે વિરમણ. પૌષિ આદિ પચ્ચખાણ, પર્વદિને અનુષ્ઠાન તે પૌષધ. તેમાં રહેવું-પૌષધોપવાસ. પૌષધ કરીને જે રીતે રહે તે વાતને જણાવતાં કહે છે - ચૌદસાદિ. આહારાદિ ભેદથી ચાર પ્રકારનો પૌષધને. વOurઇ પતાઇ એટલે પાત્ર, પાયuો અછત એટલે જોહરણ, • આસન, નવી - ટેકો લેવા માટેનું પાટીયું. • વસતિ કે મોટો સંથારો. - ૪ -
• સૂઝ-૧૩૧ -
તે કાળે તે સમયે પાર્શ્વનાથના શિષ્યો સ્થવિર ભગવંતો કે જેઓ – જાતિ, કુળ, બળ, ૫, વિનય, જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિ, લગ્ન, લાઘવ (એ બધાંથી) સંપw, ઓજસ્વી, તેજસ્વી, વર્ચસ્વી, યશસ્વી, જેમણે ક્રોધ-માન-માયા-લોભનિદ્રા-ઈન્દ્રિય-પરીષહને જીત્યા છે, જીવવાની દસ્કાર કે મરણના ભયથી રહિત ચાવ4 કુમિકાપણરૂપ, બહુચુત, બહુપરિવારવાળા હતા, તેઓ ૫૦૦ સાધુ સાથે પરિવૃત્ત થઈ, યથાક્રમે વિચરતા ગામનુગામ જતાં, સુખે સુખે વિહાર કરતા જ્યાં ગિકા નગરીનું પુપવતી ચૈત્ય હતું ત્યાં આવ્યા. આવીને યથાપતિરૂપ અવગ્રહ યાસીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવતા વિહરે છે.
• વિવેચન-૧૩૧ :
મૃતવૃદ્ધ, સુવિહિત વેણ કે શરીરની સુંદરતાથી સંપન્ન, લાજ કે સંયમ, દ્રવ્યથી અલા ઉપધિ અને ભાવથી અભિમાન ત્યાગી, મનની સ્થિરતાવાળા, શરીરની પ્રભાવાળા,
વિશિષ્ટ સામર્થ્ય કે પ્રભાવ યુક્ત, વિશિષ્ટ વયનવાળા, ખ્યાતિવાળા, જીવિતાશા અને મરણમય વિનાના યાવત્ શદથી તપપ્રધાન, સંયમગુણયુક્ત, આ બંનેથી તપ-સંયમની મોક્ષના મુખ્ય કારણરૂપે ગણના છે, તથા શ્રમણધર્મ આદિ વ્રત-ચરણવાળા, પિંડવિશુદ્ધિ આદિ કરણવાળા, અન્યાય કરનારને દંડવામાં મુખ્ય, ‘આ કાર્ય ચોક્કસ કરવું' તેમ સ્વીકારેલા કે તત્વનો નિર્ણય કરનારા, કોમળતા અને સરળતા ગુણથી યુક્ત.
(શંકા) જિતકોધાદિથી માર્દવાદિ સ્વતઃ જણાય છે, તો પછી અહીં અલગ કેમ મૂક્યો ? : માર્દવાદિથી તેના ઉદયનો અભાવ કહ્યો, જિતકોધાદિથી ઉદયમાં આવેલને નિષ્ફળ બનાવવા કહ્યું. ક્રિયામાં દક્ષ, મુક્તિપ્રધાન, એ પ્રમાણે વિધા-મંત્રવેદ-બ્રહ્મચર્ય-નય-નિયમ-સત્ય-શૌચપધાન, સપ્રજ્ઞા, શુદ્ધિમાં હેતુરૂપ કે સર્વે જીવોના મિત્રરૂપ, નિદાનરહિત, ઉતાવળરહિત, અંબહિર્લેશ્ય, સુશ્રામસ્થરત, અવિશ્વ અને દોષરહિત પ્રશ્નોતરવાળા, સ્વર્ગ-મૃત્યુ-પાતાળ એ ત્રણલોક તે કુત્રિક, તે ત્રણે લોકમાં થનારી વસ્તુ જ્યાં મળે તે કુગિકાપણ-દુકાન તેના જેવા અત્ ઈચ્છિત અર્થને મેળવી આપવામાં સમર્થ અથવા સર્વગુણસંપન્ન. સારી રીતે પરિસ્વરેલા-પરિકર ભાવથી પકિરિત, ૫૦૦ સાધુ સાથે પધાર્યા.
• સૂત્ર-૧૩૨ -
ત્યારે બિકાનગરીના શૃંગાટક, મિક, ચતુક, ચત્વરુ, મહાપણ, પથોમાં યાવતુ એક દિશામાં રહીને ધ્યાન ધરે છે.
ત્યારે તે શ્રાવકો આ વાત જાણીને હષ્ટ-તુષ્ટ થયેલા ચાવતું પરસ્પર બોલાવીને આ પ્રમાણે કહે છે - હે દેવાનુપિયો પાનાથના શિષ્યો-સ્થવિર ભગવંતો, જાતિસંપmદિ છે ચાવતું યથાપતિરૂપ અવગ્રહ યાચીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં વિચરે છે. હે દેવાનુપિયો . તથારૂપ સ્થવિર ભગવંતોનું નામ કે ગોત્ર પણ સાંભળવાથી મોટું ફળ છે, તે તેમની સન્મુખ જવાથી, વંદન-નમસ્કાર-પ્રતિકૃચ્છા-સેવા કરવાથી ચાવતું ગ્રહણતા વડે કલ્યાણ થાય જ તેમાં શું આશ્ચર્ય! હે દેવાનુપિયો ! આપણે ત્યાં જઈએ, સ્થવિર ભગવંતોને વંદન-નમન યાવતુ સેવા કરીએ. તે આપણને આ ભવમાં અને પરભવમાં ચાવતું પરંપરાએ કલ્યાણરૂપ છે.
આ પ્રમાણે વાત કરી પર આ અતિ સ્વીકાર કરે છે, પછી પોતપોતાના ઘેર જાય છે. જઈને સ્નાન કરી, બલિક-કૌતુક મંગલ પ્રાયશ્ચિત્ કરી પ્રવેશ યોગ્ય દ્ધ-મંગલ વઓને ઉત્તમતાપૂર્વક પહેરી, અલ્પ પણ મૂલ્યવાન અલંકારથી શરીર શણગારી, પોત-પોતાના ઘેરથી નીકળ્યા. એક સ્થાને ભેગા થયા, પણે ચાલીને તંગિકા નગરીની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળ્યા. પુણવતી આવ્યા. સ્થાનિક ભગવંતોને પાંચ પ્રકારના અભિગમથી અભિગમે છે–
તે આ - સચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ, અચિત દ્રવ્યોને સાથે રાખવા, એકશાટિક ઉત્તરાસંગ કરવું, જોતાની સાથે જ અંજલિ જોડવી અને મનને એકાગ્ર કરવું. સ્થવિર ભગવંતો પાસે આવીને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે યાવતુ

Page #88

૨-/૫/૧૩૨ ત્રણ પર્યુuસનાથી પણુuસે છે.
• વિવેચન-૧૩૨ -
સિંગોડા જેવા આકારનું સ્થાન, ત્રણ શેરી ભેગી થાય તે સ્થાન, ચાર શેરી ભેગી થાય તે સ્થાન, અનેક શેરી ભેગી થાય તે સ્થાન, રાજમાર્ગ, માબ શેરી. ‘યાવત'થી ઘણાં લોકોનો અવાજ થવો વગેરે પૂર્વે કહેલ છે. આ અર્થને સ્વીકારે છે • x • નાન પછી સ્વગૃહદેવતાની પૂજા કરી, દુ:સ્વપ્નાદિ નિવારણાર્થે અવશ્ય કરણીય કૌતુકાદિ કર્યા, બીજા કહે છે - નેત્રરોગના નિવારણાર્થે પગે વિલેપન કર્યું, અષતિલકાદિ કૌતુક, સસ્સવદહીં આદિ મંગલ કર્યા. શદ્ધ, ઉયિત વેશ અથવા સાદિ સભામાં પ્રવેશ માટે ઉચિત એવા, ઉત્તમ વસ્ત્રોને જેમણે પહેર્યા છે. પાઠાંતરથી વસ્ત્રોને ઉત્તમ પ્રકારે પહેર્યા છે.
- પગે ચાલીને, ગાડાં આદિમાં બેસીને નહીં. બહુમાનપૂર્વક સામે જાય છે. પુષતાંબુલાદિ સચિવનો ત્યાગ, વા-મુદ્રિકાદિ અચિત્તનો અત્યાગ, અનેક ઉત્તરીય નહીં પણ માત્ર એક ખેસ રાખીને, - x - દૃષ્ટિ પડતાં, એકાલંબન કરીને, મન-વચનકાયાથી ત્રણ પ્રકારે પર્યાપાસના કરતાં [આ શ્રાવકો ત્યાં રહ્યા છે.]
• સત્ર-૧૩૩ -
ત્યારે તે સ્થવિર ભગવંતોએ, તે શ્રાવકોને અને તે મહામોટી પાર્ષદાને ચતુમિ ધર્મ કહ્યો. કેશવામીની માફક યાવત તે શ્રાવકોએ પોતાના શ્રાવકપણાથી તે સ્થવિરોની આજ્ઞાનું આરાધન કર્યું - ચાવતુ - ધર્મકથા પૂરી થઈ.
ત્યારે તે શ્રાવકો સ્થવિર ભગવંતો પાસે ધર્મ સાંભળીને, અવધારીને હષ્ટતુષ્ટ યાવતુ વિકસિતહદયી થયા. ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી યાવતું ત્રણ પ્રકારે પપાસના કરતા, આ પ્રમાણે કહ્યું - હે ભગવન ! સંયમનું ફળ શું ?, તપનું ફળ શું? ત્યારે તે સ્થવિરોએ શ્રાવકોને કહ્યું - હે આયોં ! સંયમનું ફળ આસવરહિતતા તપનું ફળ વ્યવદાન [કમશુદ્ધિ) છે.
ત્યારે શ્રાવકોએ સ્થવિરોને પૂછયું - જે સંયમનું ફળ તે આશ્રવરહિતતા છે, તપતું વ્યવદાન છે, તો દેને દેવલોકે ઉત્પન્ન થાય છે, તેનું શું કારણ ? ત્યારે કાલિકા વિરે તે શ્રાવકોને કહ્યું – પૂર્વના તપ વડે હે આર્ય દેવો દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, મેહિલ સ્થવિરે કહ્યું - હે આર્ય ! પૂર્વના સંયમથી દેવો દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આનંદરક્ષિત સ્થવિરે શ્રાવકોને કહ્યું - હે આર્યો! કમપણાથી દેવો દેવલોકમાં ઉપજે છે. કાશ્યપ સ્થવિરે શ્રાવકોને કહ્યું કે - સંગીપણાથી હે આ દેવો દેવલોકમાં ઉપજે છે. અથતિ હે આયોં : પૂર્વના તાણી, પૂર્વના સંયમથી, કમપણાથી, સંગીપણાથી દેવો દેવલોક ઉપજે છે. આ કથન સાચું છે, અમારા અભિમાનથી કહેતા નથી.
ત્યારે તે શ્રાવકો સ્થવિર ભગવંતો પાસેથી આ આવા પ્રકારની ઉત્તરો સાંભળીને હષ્ટ-તુષ્ટ થઈ સ્થવિર ભગવંતોને વાંદી-નમીને બીજી પણ પ્રશ્નો પૂછયા, આર્થો ગ્રહણ કર્યા, ઉઠીને સ્થવિર ભગવંતોને ત્રણ વખત વંદન-નમસ્કાર કય, સ્થવિરો પાસેથી અને પુષ્પવતી રત્યથી નીકળી, જયાંથી આવ્યા હતા, તે 9િ/11]
૧૬૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ દિશામાં પાછા ગયા. તે સ્થવિરો પણ અન્ય કોઇ દિવસે તુંગીકાનગરીના પુવતી રૌત્યથી નીકળી બહારના જનપદમાં વિહાર કર્યો.
• વિવેચન-૧૩૩ -
મહતિમાનમા - મોટામાં મોટી. નવા કર્મોનું ગ્રહણ ન કરવું તે અનાશ્રવ. જેનું ફળ અનાશ્રવ છે તે અ િસંયમ. વ્યવદાન-કર્મના ગહન વનનું કાપવું કે જૂના કર્મોરૂપ કચરાને શોધવો, તે વ્યવદાનનું ફળ એટલે તપ (દેવલોકે ઉત્પત્તિનું કારણ શું ? સંયમ અને તપ બંનેમાંથી એક પણ દેવ થવામાં કારણ નથી તો શું દેવો નિકારણ જ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ?
| સરાણ અવસ્થામાં પૂર્વે કરેલ તપ, વીતરાગ અવસ્થાની અપેક્ષાઓ સરામ અવસ્થા પૂર્વકાળની કહેવાય. એ રીતે અયયાખ્યાત ગાઝિષ સંયમ. તેથી સરામ અવસ્થામાં કરેલ સંયમ અને તપથી દેવત્વ પ્રાપ્ત થાય કેમકે રાગાંશ કર્મબંધનનો હેત છે. કર્મવાળો હોય તે કર્મી, તેનો ભાવ તે કર્મીતા. બીજા કહે છે - કર્મનો વિકાર તે કાર્મિકા. અર્થાત્ અક્ષીણકર્મ વડે દેવત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. સંગવાળો હોય તે સંગી, તેનો જે ભાવ તે સંગિતા, દ્રવ્યાદિમાં સંયમાદિથી યુક્ત પણ સંગ, કર્મબંધનું કારણ છે તેનાથી દેવત્વ પ્રાપ્ત થાય છે. * * * * આ સત્ય છે ? કેમ ? સ્વ અભિપ્રાયથી જ વસ્તુતત્વ કહેતા નથી - અભિમાનથી મોટાઈ બતાવવા કહેતા નથી. પણ આ જ પરમાર્થ છે માટે કહીએ છીએ.
સૂત્ર-૧૩૪ -
તે કાળે તે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું ચાવતુ ઉદા પાછી ફરી, તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના મોટા શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ નામે અણગાર ચાવતું સંક્ષિપ્ત વિલ તેજોવેશ્યાવાળા, નિરંતર છઠ્ઠનો તપ કર્મપૂર્વક સંયમ અને તપ વડે આત્માને ભાવતા યાવતું વિચરે છે ત્યારે તે ગૌતમસ્વામી છઠ્ઠના પારણા દિને પહેલી પોરિસીમાં સ્વાધ્યાય કરે છે, બીજી પોરિસિમાં ધ્યાન કરે છે, ત્રીજી પોરિસીમાં વરરહિત, ચપળતા રહિત, અસંભ્રાંત થઈ મુહપત્તિ પડિલેહી, વાપણ પડિલેહે છે. પત્રો પ્રમાઈ, પત્રો લઈને શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવી, ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કરી આમ બોલ્યા - ભગવન! આજે છઠ્ઠના પારણાદિને આપની અનુજ્ઞા પામીને રાજગૃહીના ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ કુળોમાં ગૃહ સમુદાન ભિક્ષાયણિી ફરવા ઈચ્છું છું - - યથાસુખ દેવાનુપિયT વિલંબ ન કર,
ત્યારે તે ગૌતમ સ્વામી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની અનુજ્ઞા પામીને ભગવંત પાસેથી, ગુણશીલ ચૈત્યથી નીકળ્યા. વરા-ચપળતા-સંભાતતા રહિત, સુગંતર ભૂમિ શતા દષ્ટિથી ઈય સમિતિ શોધતા રાજગૃહ નગરમાં આવ્યા. આવીને રાજગૃહનગરના ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ કુળોમાં ગૃહસમુદાન ભિક્ષા માટે ફરે છે.
ત્યારે તે ગૌતમ સ્વામીને રાજગૃહમાં ચાવતું ફરતા ઘણાં લોકોનો અવાજ સાંભળ્યો. હે દેવાનપિયો ! તુંગીકા નગરી બહાર પુષ્પવતી ચૈત્યમાં પાનાથના શિષ્યો-સ્થવિર ભગવંતોને શ્રાવકોએ આ આવા પ્રકારના પ્રનો પૂણ્ય - સંયમનું.

Page #89

૧૬૩
૧૬૪
૨-૫/૧૩૪ અને તપનું ફળ શું ? ત્યારે તે સ્થવિરોએ શ્રાવકોને - એમ કહ્યું - હે આયા સંયમથી અનાથવપણું, તપથી વ્યવદાનનું ફળ છે. યાવતુ પૂર્વતપ-પૂર્વસંયમકર્મિતાસંગિતાણી છે આ દેવો દેવલોક ઉપજે છે. આ અર્થ સત્ય છે, પણ અમારા અભિમાનથી કહ્યો નથી. આ વાત કેમ મનાય? ત્યારે ગૌતમે આ કથા સાંભળતા તેઓ તેમાં – જિજ્ઞાસામાં શ્રદ્ધાવાળા વાવત કુતુહલવાળા થયા. તેઓ યથાપયત ગૌચરી લઈને રાજગૃહ નગરથી નીકળીને વરારહિત ચાવતુ ઇય સમિતિ શોધતા, ગુણશીલ ચૈત્ર્ય ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા.
ભગવંત મહાવીરની સમીપે ગમનાગમન પ્રતિક્રમણ કર્યું. એષણીયઅનેષણીયની આલોચના કરી, આહાર-ાણી દેખાડીને ભગવત મહાવીરને ચાવવું આમ કહ્યું - હે ભગવન્ ! આપની અનુજ્ઞા મેળવી રાજગૃહ નગરની ઉરનીચ-મધ્યમ કુળોમાં ગૃહ સમુદાન ભિક્ષાચર્થિ ફરતા ઘwl લોકોના શબ્દો સાંભળ્યા. હે દેવાનુપિયો ! તુંબિકાનગરીની બહાર પુણવતી ચૈત્યમાં ભo પાનાથના શિષ્યોએ X - યાવત્ - X - પૂર્વવત્ કહેવું.
હે ભગવન! શું તે સ્થવિરો શ્રાવકોને એવો જવાબ આપવાને સમર્થ છે ? કે અસમર્થ છે? ભગવના તેઓ શ્રાવકોને આવો જવાબ આપવાને સમિત છે કે આસમિત છે? ભગવદ્ ! તે સ્થવિરો શ્રાવકોને આવો જવાબ આપવા ઉપયોગવાળા છે કે નથી ? * * * * * આવો જવાબ દેવાને વિશિષ્ટ જ્ઞાની છે કે નથી ? કે પૂર્વતા, પૂર્વ સંયમ, કાર્મિતા, સંગિતાથી દેવો દેવલોકે ઉપજે છે, ઇત્યાદિ - ૪ -
હે ગૌતમ! તે સ્થવિરો શ્રાવકોને તેવો જવાબ દેવાને સમર્થ છે - અસમર્થ નથી. શેષ તેમજ જાણવું. યાવત સમર્થ છે, સમિત છે, અભ્યાસવાળા છે, વિશિષ્ટ જ્ઞાની છે યાવતુ તે વાત સાચી છે, આત્માની મોટાઈ દેખાડવા કહેલ નથી. ગૌતમ ! હું પણ એમ જ કહું છું - ભાખું છું - જણાવું છું - પ્રર્યું છે કે પૂર્વતષ • પૂર્વ સંયમ - કર્મિતા - સંગિતાથી દેવો દેવલોકમાં ઉપજે છે. આ અર્થ સત્ય છે પણ અમારી મોટાઈ દેખાડવા કહ્યો નથી.
• વિવેચન-૧૩૪ -
કાયિકી વારહિત, માનસિક ચપળતારહિત, અસંભ્રાન્તજ્ઞાની, ઘરોમાં જે ભિક્ષા તેને ભિક્ષા સામાચારી મુજબ લેવી. ધંસરા પ્રમાણ આંતર-શરીર પ્રમાણ દૈષ્ટિ વડે જોતાં. ftવે એટલે ઈ-ગમન. સ્થવિરોનું આ વચન કઈ રીતે માનવું ? એવું ઘણાં લોકો કહે છે. પ્રy - સમી, 31 - તેઓ સમ્યકપણે કથન કરવા સમર્થ છે - વિપરીત જ્ઞાનરહિત છે ? અથવા સારી પ્રવૃત્તિવાળા કે અભ્યાસી છે ? ઉપયોગવાળાજ્ઞાની છે ? સર્વ પ્રકારે જ્ઞાની છે ? હવે આ વિધાનનું ફળ કહે છે
સૂર-૧૩૫,૧૩૬ -
પિ ] ભગવન તણારૂપ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણની પર્યાપાસના કરનારને પર્યાપાસનાનું ફળ શું? ગૌતમ ! શ્રવણફળ. ભગવન્! શ્રવણનું ફળ શું ? –
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ જ્ઞાન. ભગવાન ! જ્ઞાનનું શું ફળ ? - વિજ્ઞાન ભગવન વિજ્ઞાનનું ફળ શું ? - પચ્ચકખાણ. ભગવદ્ ! પચ્ચકખાણનું ફળ શું? – સંયમ. ભગવાન ! સંયમનું શું ફળ? અનાક્ષd. એ પ્રમાણે નાથવનું ફળ તપ, તપનું ફળ વ્યવદાન, વ્યવદાનનું ફળ - અક્રિયા. ભગવન! આક્રિયાનું ફળ શું? સિદ્ધિ અંતિમફળ.
. [૧૬] શ્રવણથી જ્ઞાતિ, જ્ઞાનથી વિજ્ઞાન, વિજ્ઞાનથી પચ્ચકખાણ, પચ્ચખાણથી સંયમ [ઈત્યાદિ પૂર્વવતુ જાણવું..
• વિવેચન-૧૩૫,૧૩૬ :
ઉચિત સ્વભાવાળા કોઈ પુરુષને કે તપસ્વી શ્રમણને ઉપલક્ષણથી કોઈ પણ ઉત્તગુણવાળાને. માન - પોતે હિંસાથી નિવૃત્ત હોય. બીજાને ‘ન હણો' એમ કહેતો હોય. ઉપલક્ષણથી મૂળગુણ યુક્ત. અથવા શ્રમણ એટલે સાધુ, માહન એટલે શ્રાવક.
(સાધુ સેવાથી) સિદ્ધાંત શ્રવણ ફળ છે, શ્રવણથી શ્રત જ્ઞાન થાય છે, શ્રુતજ્ઞાનથી હેય-ઉપાદેય વિવેકકારી વિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય. વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી જ પાપનું પચ્ચકખાણ કરે, પ્રત્યાખ્યાન કરેલને જ સંયમ હોય. સંયમવાનું પ્રાયઃ નવા કર્મો ન ઉપાર્જે. અનાશ્રવી જીવ જ લઘુકમcથી તપ કરે છે. તપથી જૂના કર્મો નિજર છે. કર્મ નિર્જાથી યોગનિરોધ થાય છે. છેલ્લે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
તેની સંગ્રહ ગાથા છે - તથા૫ શ્રમણાદિને પર્યાપાસના ચોકત ફળવાળી થાય. અતથારૂપને નહીં. હવે અસત્યવાદીને કહે છે–
સૂત્ર-૧૩૭ :
અન્યતીર્થિકો આ પ્રમાણે કહે છે . ભાખે છે . જણાવે છે પરૂપે છે :રાજગૃહનગરની બહાર વૈભાર પર્વતની નીચે, પાણીનો એક મોટો પ્રહ છે, તે અનેક યોજન લાંબા-પહોળો છે, અનેક જાતના વૃક્ષખંડોથી સુશોભિત છે સશીક છે . યાવ4 • પ્રતિરૂપ છે. તેમાં ઘણાં ઉદાર મેઘ સંવેદે છે, સંમૂર્હ છે. અને વરસે છે. તદુપરાંત તેમાં સદા ગરમ-ગરમ પાણી ઝર્યા કરે છે. ભગવાન ! એ કેવી રીતે છે?
- ગૌતમાં જે અન્યતીર્થિકો એમ કહે છે, ચાવત જે તે પ્રરૂપે છે તે ખોટું કહે છે ચાવત બધું જાણવું યાવત હે ગૌતમાં હું એમ કહું છું યાવત પરયુ છે - રાજગૃહ નગર બહાર વૈભાર પર્વતની પાસે મહાતપતીરાભવ નામે ઝરણું છે, તે લંબાઈપહોળાઈથી ૫૦૦ ધનુષ છે, તેનો અગ્રભાગ અનેક જાતનાં વૃક્ષખંડોથી શોભિત છે, ચશ્રીક-દર્શનીય-પ્રાસાદીય-અભિરૂપ-પ્રતિરૂપ છે. તેમાં ઘણાં ઉણયોનિક જીવો અને પગલો અણપણે ઉન્ન થાય છે, નાશ પામે છે, ચય-ઉપચય પામે છે. તદુપરાંત તેમાંથી સદા સમિત ઉષ્ણ જળ ઝર્યા કરે છે. હે ગૌતમી મહાતખેતરપ્રભાવ ઝરણું છે અને એ જ એનો અર્થ છે . • ભગવા તે એમ જ છે. એમ જ છે, કહી ગૌતમસ્વામી ભગવંત મહાવીરને dદે છે નમે છે.
• વિવેચન-૧39 - પર્વતના ઉપરના ભાગમાં નીચે દ્રહ છે, તેનું નામ ‘અધ' છે. ક્યાંક દ્રહ પાઠ

Page #90

૨/-/પ/૧૩૩
૧૬૫
૧૬૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
નથી, ‘અધ’ને બદલે ‘આપ’ પાઠ છે. તેનો અર્થ “પાણીનું ઉત્પત્તિ સ્થાન દ્રહ જ છે. વિસ્તારવાળા મેઘો પડવાની તૈયારીમાં હોય છે, પડે છે, કુંડ ભરાવા ઉપરાંત ઉકળેલું પાણી ઝરે છે. તેમનું કથન ખોટું છે. કેમકે તેઓ વિર્ભાગજ્ઞાની છે. પ્રાયઃ સર્વજ્ઞ વયના વિદ્ધ અને પ્રાય: વ્યવહારિક પ્રત્યક્ષથી પણ તેઓના કહેવા કરતાં ઉલટું જણાય છે. તે લગભગ પાસે છે. કહેનાર દ્વારા દેખાડાતા સ્થાને ‘મહાતપોતીપ્રભવ’ - જેની ઉત્પત્તિ મહા આતપની પાસે છે, ત્યાં ઝરણું ઉત્પન્ન થાય છે, વિનાશ પામે છે, બીજી રીતે નાશ પામે છે, ઉત્પન્ન થાય છે. તેનો ઉપસંહાર એ છે કે - અન્યતીર્થિકોએ કલોલ ‘આપ્ય” દ્રહ તે મહાતપોતીપભવ નામે ઝરણું છે, તેનો અર્થ અવર્થ છે. [ શતક-૨, ઉદ્દેશો-૫નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ]
છે શતક-૨, ઉદ્દેશો-૬-“ભાષા” છે
- X - X - X - X - o પાંચમાં ઉદ્દેશાને અંતે અન્યતીર્થિકોને મિથ્યાભાષી કહા. છઠ્ઠામાં ભાષાનું સ્વરૂપ કહે છે - તેમાં સૂત્ર -
• સૂઝ-૧૩૮ - ભગવદ્ ! ‘ભાષા વારિણી છે” એમ હું માનું ? અહીં ભાષાપદ કહેવું. • વિવેચન-૧૩૮ -
* * * * * જેના દ્વારા અવધારણ થાય તે અવધારણી એટલે જ્ઞાનના બીજભૂત. બોલાય તે ભાષા. શબ્દપણે બહાર કાઢેલી અને શબ્દપણે બહાર કઢાતી જે દ્રવ્ય સંહતિ તે ભાષા. આ શબ્દાર્થ કહ્યો, વાક્યર્થ આ પ્રમાણે હે ભગવનું ! હું એમ માનું કે ભાષા અવધારણી છે ? આ સૂત્રના ક્રમથી પ્રજ્ઞાપનાનું ૧૧-મું ભાષા પદ અહીં કહેવું. આ ભાષા પદ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી અને ‘સત્ય” આદિ ભેદ વડે, અનેક પર્યાયોથી વિચારી છે. ( શતક-૨, ઉદ્દેશો-૬ ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ]
શતક-૨, ઉદ્દેશો-“દેવ” છે – X - X - X - X –
• વિવેચન-૧૩૯ :
દેવો કેટલી જાતના છે ? પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના બીજા ‘સ્થાન' નામક પદમાં દેવોની વક્તવ્યતા છે, તે પ્રકારે અહીં કહેવી. નવા મવા એ પાઠ કયાંક દેખાય છે, તેનો અર્થ યોગ્ય રીતે જાણી શકાતો નથી. દેવ વક્તવ્યતા આ છે - ૮૦ લાખ યોજન જાડી રક્તપ્રભા પૃથ્વીના ઉપર-નીચે એકએક હજાર [લાખ-?] યોજન છોડીને વચ્ચેના ૭૮ લાખ યોજનમાં ભવનવાસી દેવોના ૩,૩૨,૦૦,૦૦૦ ભવનો છે, એમ કહ્યું છે ઇત્યાદિ. ત્યાં રહેલ વિશેષાર્થને વિશેષથી દશવિ છે - ઉપપાત ચોટલે ભવનપતિની પોતાની સ્થાન પ્રાપ્તિ સંબંધી તત્પરતા. તેને આશ્રીને લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે ભવનવાસી, રહે છે. એ પ્રમાણે બધું કહેવું.
તે આ છે - મારણાંતિકાદિ સમુદ્ધાતમાં વર્તનારા ભવનપતિઓ લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં જ રહે છે. તથા સ્વ સ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં જ રહે છે. કેમકે તેમના સાતિરેક સાત કરોડ ભવનો લોકના અસંખ્યયભાગવર્તી છે. એ પ્રમાણે અસુકુમાર સંબંધે પણ જાણવું. દક્ષિણ અને ઉત્તરના ભવનપતિઓ, યથોચિતપણે વ્યંતર, જ્યોતિક, વૈમાનિકો એ બધાંના સ્થાનો કહેવા. તે સિદ્ધ કંડિકા પ્રકરણ સુધી કહેવા.
તે આ પ્રમાણે - સિદ્ધોના સ્થાન ક્યાં છે ? વગેરે. [શંકા દેવસ્થાન અધિકારમાં સિદ્ધ-સ્થાન અધિકાર, ‘સ્થાન’ બળથી જાણવો. બીજું જીવાભિગમ સૂત્રમાં કહેલું અહીં જાણવું. તે આ રીતે વિમાનના આધાર સંબંધે કહેવું. જેમકે - ભગવનું ! સૌધર્મ-ઈશાન કો વિમાનyવી કોને આધારે છે ? ગૌતમ ! ઘનોદધિના આધારે. ઇત્યાદિ. • x • x • વિમાન પૃથ્વીની જાડાઈ કહેવી. તે આ રીતે – સૌધર્મ, ઈશાન કો વિમાનપૃથ્વીની જાડાઈ કેટલી કહી છે ? ૨૩oo યોજન કહી છે. ઇત્યાદિ • x •x - કલ્પ વિમાનોની ઉંચાઈ કહેવી. તે આ રીતે - ભગવન્! સૌધર્મ અને ઈશાન કો વિમાનો કેટલાં ઉંચા છે. ગૌતમ ! ૫oo યોજન. • x • x • વિમાનોનો આકાર કહેવો. તે આ રીતે - ભગવનસૌધર્મ-ઈશાન કો વિમાનોનો આકાર કેવો છે ? ગૌતમ ! જે વિમાનો આવલિકા પ્રવિષ્ટ છે, તે ગોળ-કોણ-ચતુષ્કોણ છે, જે આવલિકા પ્રવિટ નથી તે અનેક આકારવાળા છે. છેલ્લે અતિદેશથી કહે છે - વિમાનોનું પ્રમાણ, રંગ, કાંતિ આદિ કહેવા. ( શતક-૨, ઉદ્દેશો-૩-શ્નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ]
છે શતક-૨, ઉદ્દેશો-૮-“ચમચંચા' છે
- X - X - X - X -
o ભાષા વિશુદ્ધિથી દેવત્વ પામે. તેથી દેવવિશે કથન• સૂગ-૧૩૯ -
ભગવા દેવો કેટલા ભેદે છે? ગૌતમાં ચાર ભેદે, તે આ - ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ઠ, વૈમાનિક. - ભગવના ભવનપતિ દેવોનો સ્થાનો ક્યાં છે? ગૌતમાં આ રનપભા પૃadીમાં ઇત્યાદિ રસ્થાન પદ 'માં દેવોની વક્તવ્યતા છે, તે કહેવી. વિશેષ એ – ભવનો કહેવા, તેમનો ઉપધાત લોકના અસંખ્ય ભાગમાં થાય છે, એ બધું કહેવું - યાવતુ - સિદ્ધગડિકા પૂરી કહેતી. કોનું પ્રતિષ્ઠાન, જડાઈ-ઉંચાઈ-સંસ્થાન, એ જીવાભિગમમાં કહેલ - ચાવ4 - વૈમાનિક ઉદ્દેશો.
૦ દેવ સ્થાનાધિકારથી ‘ચમરચંયા'ને જણાવે છે• સૂત્ર-૧૪૦ :
ભગવન અસુરેન્દ્ર અસુકુમારરાજ ચમરની સુઘમસભા ક્યાં છે ? ગૌતમ / જંબૂદ્વીપ દ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે તીછી અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રો ગયા

Page #91

૨/-/૮/૧૪૦
૧૬૭
પછી અરુણવરદ્વીપના વેદિકાના બાહ્ય છેડાથી અરુણોદય સમુદ્રમાં ૪૨,૦૦૦ યોજન ગયા પછી આ અસુરેન્દ્ર અસુકુમાર રાજ સમરનો તિગિÐિકફૂટ નામે ઉત્પાતપર્વત છે. તે ૧૭૨૧ યોજન ઉંચો છે, ૪૦૦ યોજન અને એક કોશ તેનો ઉદ્વેધ છે. તેનું માપ ગોસ્તુભ આવાસ પર્વત પ્રમાણે જાણવું. વિશેષ આ - ઉપરનું પ્રમાણ વચલા ભાગનું સમજવું અર્થાત્ તિગિચ્છિકકૂટ પર્વતનો વિષ્ફભ મૂળમાં ૧૦૨૨ યોજન વચ્ચે ૪૨૪ યોજન છે. ઉપરનો વિષ્ફભ ૭૨૩ યોજન છે. તેનો
પરિક્ષેપ મૂળમાં ૩૨૩૨ યોજનથી કંઈક વિશેષ ઉણ છે. વચલો પરિક્ષેપ ૧૩૪૧ યોજનથી કંઈક વિશેષોણ છે. ઉપલો પરિક્ષેપ ૨૨૮૬ યોજનથી વિશેષાધિક છે. તે મૂળમાં વિસ્તૃત, મધ્યે સાંકડો અને ઉપર વિશાળ છે.
તેનો વચલો ભાગ ઉત્તમ વજ્ર જેવો છે, મોટા મુકુંદના સંસ્થાને સંસ્થિત છે. આખો રત્નમય, સ્વચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે તે ઉત્તમ કમળની એક વેદિકા અને એક વનખંડથી ચોતરફથી વીંટળાયેલ છે. પાવર વેદિકા અને વનખાંડનું વર્ણન જાણવું.
તે તિગિચ્છિક ફૂટ ઉત્પાતપર્વતનો ઉપરનો ભાગ ઘણો સમરમણીય છે [વર્ણન]. તે બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગના બહુ મધ્ય દેશ ભાગે એક મોટો પ્રાસાદાવતુંસક છે, તેની ઉંચાઈ ૨૫૦ યોજન છે, વિષ્ફભ ૧૨૫ યોજન છે. [પાસાદ વર્ણન] તેની ઉપરી ભાગનું વર્ણન કરવું. આઠ યોજનની મણિપિઠિકા છે. ચમરનું સિંહાસન પરિવાર સહિત કહેવું.
તે તિગિઍિકૂટ પર્વતની દક્ષિણે અરુણોદય સમુદ્રમાં ૬,૫૫,૩૫,૫૦,૦૦૦ યોજન તીઈ જતા નીચે રત્નપ્રભા પૃથ્વીનો ૪૦ હજાર યોજન ભાગ ગયા પછી અહીં સુરેન્દ્ર અસુકુમારાજ સમરની સમરાંચા રાજધાની છે. તેનો આયામવિખુંભ એક લાખ યોજન છે. તે જંબુદ્વીપ પ્રમાણ છે. તેનો પાકાર ૧૫૦ યોજન ઉંચો છે, તેનો વિષ્ફભ મૂળમાં ૫૦ યોજન, ઉપરના ભાગનો વિષ્ફભ ૧૩॥ યોજન છે. તેના કાંગરાની લંબાઈ અડધો યોજન છે. પહોળાઈ એક કોશ છે. ઉંચાઈ
કંઈક ન્યૂન અડધો યોજન છે. વળી એક-એક બાહામાં ૫૦૦-૫૦૦ દ્વારો છે. દ્વારની ઉંચાઈ ૨૫૦ યોજન, વિષ્ફભ ૧૨૫ યોજન છે. ઉપરિતલયન ૧૬,૦૦૦ યોજન આયામ-વિકભથી છે, પરિક્ષેપ ૫૦,૫૯૭ યોજનથી કંઈક વિશેષોન છે. સર્વ પ્રમાણ વડે વૈમાનિકના પ્રમાણથી અહીં બધું અડધું પ્રમાણ જાણવું.
સુધર્મારાભા, ઈશાનકોણના જિનગૃહ, પછી ઉપાત સભા, દ્રહ, અભિષેક, અલંકારસભા એ બધું વિજયદેવ માફક. સંકલ્પ, અભિષેક, વિભૂષણા, વ્યવસાય, અનિકા, સિદ્ધાયતન આ બધાંનો આલાવો, ચમરનો પરિવાર, ઈષ્ટત્વ.
• વિવેચન-૧૪૦ :
અસુરેન્દ્રત્વ માત્ર ઐશ્વર્યથી પણ હોય, તેથી કહે છે. અસુર રાજાનું - અસુર નિકાય જેને વશવર્તી છે તે. રામને તિર્થાલોકમાં જવું હોય ત્યારે જે પહેલો પર્વત આવે તે ઉત્પાત પર્વત. ગોસ્તુભ પર્વત લવણસમુદ્રની મધ્યે પૂર્વ દિશામાં નાગરાજ આવાસ
૧૬૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
પર્વત છે. તેના આદિ-મધ્ય-અંતનું વિખુંભ પ્રમાણ આ છે – ૧૦૨૨, ૭૨૩, ૨૪૨ યોજન. અહીં વિશેષથી કહે છે – તેના વિકુંભ મૂલમાં ૧૦૨૨, મધ્ય-૪૨૪, ઉપ-૭૨૩ યોજન છે. પરિક્ષેપ મૂલમાં કંઈક વિશેષ ન્યૂન ૩૨૩૨ યોજન, મધ્ય-કંઈક વિશેષોન ૧૩૪૧, ઉપર સાધિક ૨૨૮૬ યોજન છે. બીજા પુસ્તકમાં આ બધી હકીકત મૂળમાં છે.
જેનો આકાર ઉત્તમ વજ્ર જેવો છે. એટલે વચ્ચે પાતળો. એ જ કહે છે – મુકુંદ એક વાધ વિશેષ, આકાશ સ્ફટિક્વત્ નિર્મળ, યાવત્ શબ્દથી લક્ષ્ણ-લક્ષણ પુદ્ગલથી બનેલ, સુંવાળો, ધૃષ્ઠ એટલે શરાણ પર ઘસેલ પ્રતિમા માફક ઘોલ, સુકુમાર શરાણથી પ્રતિમા કે પ્રમાર્જનિકા વડે શોધિત, તેથી જ રજરહિત, કઠિનમલ રહિત, આર્દ્રમલ રહિત, નિરાવરણ દીપ્તિ, સારા પ્રભાવવાળો, કિરણવાળો, નજીકના પદાર્થને ઉદ્યોતક, પ્રાસાદીય.
વેદિકા વર્ણન - તે પાવર્વેદિકા અર્ધ યોજન ઉંચી, વિખંભ ૫૦૦ ધનુપ્, રત્નની બનેલી છે, તેનો પરિક્ષેપ તિગિચ્છિકૂટના ઉપરના ભાગના પરિક્ષેપ જેટલો છે. વેદિકાનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન આ હતું તેમ-સ્તંભના મૂળ પાયા. વનખંડ વર્ણન આ - ઘેરાવો દેશોન બે યોજન. પરિક્ષેપ પાવરવેદિકાના પરિક્ષેપ જેટલો છે. તે કૃષ્ણ અને કૃષ્ણ કાંતિવાળો છે ઇત્યાદિ.
તેનો ભૂમિભાગ તદ્દન સમ અને રમણીય છે. તેનું વર્ણન આ - તે ભૂમિ ભાગ મુરજ મુખ સમાન છે, તે મૃદંગ પુષ્કર જેવો, સરોવરના તલ, આદર્શમંડલ, હાથના તલ, ચંદ્રમંડલ જેવો છે.
પ્રાસાદાવતંસક - સૌથી સારો, ઉંચો પ્રાસાદ. તેનું વર્ણન આ છે - તે વાદળા માક ઉંચો, અત્યંત ચળકતો હોવાથી હસતો હોય તેવો, કાંતિથી ધોળો અથવા પ્રભાસિત છે. મણિ-સોનું અને રત્નોની કારીગરીથી વિચિત્ર છે ઇત્યાદિ. પ્રાસાદના ઉપરી ભાગનું વર્ણન કરવું. તે આ – તેના ઉપરી ભાગમાં બળદ, ઘોડો, પુરુષ, મગર, પક્ષી, મિંદડો, કિન્નર, સાવર, શરભ, ચમર, હાથી, વન, વલોયું, પાની વેલ એ બધાંની કારીગરીવાળા ચિત્ર હતાં. યાવત્ તે સ્વચ્છ ચાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
-
ભૂમિનું વર્ણન - તે ઉત્તમ ઉંચા પ્રાસાદનો ભૂમિભાગ તદ્દન સમ અને સુંદર છે, મુરજના મુખ જેવો છે ઇત્યાદિ,
ચમરના પરિવારના સિંહાસન સહિત સિંહાસન કહેવું. તે આ – સિંહાસનની વાયવ્ય-ઉત્તર-ઈશાને ચમરના ૬૪,૦૦૦ સામાનિક દેવોના ૬૪,૦૦૦ ભદ્રાસનો છે. પૂર્વમાં પરિવારસહિત પાંચ પટ્ટરાણીના પાંચ ભદ્રાસન સપરિવાર છે. અગ્નિ ખૂણામાં અત્યંતર ૫ર્યાદાના ૨૪,૦૦૦ દેવોનો ૨૪,૦૦૦ ભદ્રાસનો છે. દક્ષિણમાં મધ્યમ પર્યાદાના ૨૮,૦૦૦ ભટ્ટારાનો, નૈઋત્યમાં બાહ્ય પર્યાદાના ૩૨,૦૦૦ ભદ્રાસનો છે. પશ્ચિમે સાત સેનાધિપતિના સાત ભદ્રાસનો છે. ચારે દિશામાં આત્મરક્ષક દેવોના ૬૪-૬૪ હજાર ભદ્રાસનો છે. વાંચનાંતરમાં ભૌમ - નગરાકાર વિશિષ્ટ સ્થાન પાઠ છે, ઉપરિલયન એટલે પીઠબંધ સમાન.
તે રાજધાનીમાં જે કિલ્લો, પ્રાસાદ, સભાદિ વસ્તુ છે, તેનું ઉંચાઈ આદિનું

Page #92

૨-I૮/૧૪૦
૧૬૯
પ્રમાણ સૌધર્મ વિમાનના કિલ્લાદિ કરતા અડધું છે. સૌધર્મ વિમાનોના પ્રાકાર Boo યોજન ઉંચા છે, તેથી અહીં ૧૫૦ યોજન. સૌધર્મ દેવોનો મૂલ પ્રાસાદ ૫oo યોજના અને તેના પરિવારરૂપ બીજ ચાર પ્રાસાદો ૫૦ યોજન ઉંચા છે, તે ચાર પ્રાસાદની પ્રત્યેકની આસપાસ બીજા ચાર-ચાર પ્રાસાદો છે, તેની ઉંચાઈ ૧૨૫ યોજન છે. તે ચારે પ્રાસાદોની આસપાસ બીજા ચાર-ચાર પ્રાસાદો છે, તે દુરશી યોજન, એ પ્રમાણે બીજા ચાર પ્રાસાદો ૩૧ી યોજન. તેથી અહીં તે બધાંનું અડધું કહેવું.
ચારે પરિપાટીમાં બઘાં મળીને ૩૪૧ પ્રાસાદો છે. તેનાથી ઈશાનમાં સુધમસિભા, સિદ્ધાયતન, ઉપપાત સભા, કહ, અભિષેક સભા અને વ્યવસાય સભા છે. તે બધાંનું પ્રમાણ સૌધર્મદિવોની સભા કરતા અડધું જાણવું. તેથી તેની ઉંચાઈ ૩૬ યોજન, લંબાઈ-૫o યોજન, વિખંભ-૨૫ યોજન છે. વિજય દેવની સભા - X - માફક - X - વર્ણન કરવું જીવાભિગમ સૂત્રમાં વિજયદેવની સભામાં જે કહ્યું તે બધું અહીં અમર સભામાં કહેવું - * * * * * * વાંચનાંતરે આ બધું અર્થથી કહ્યું છે. મા • સામાનિક દેવાદિકૃત અભિષેક, અલ્તાર પHT - વસ્ત્ર અલંકારથી કરેલ શણગાર, વ્યવસાય સT - પુસ્તક વાંચનથી વ્યવસાય કરવો, સિદ્ધાયતનમાં-જિનપ્રતિમાને પૂજન વગેરે. [ શતક-૨, ઉદ્દેશો-૮-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ |
છે શતક-૨, ઉદ્દેશો-૯-સમયક્ષેત્ર છે
– X - X - X - X –
૧૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ચાવતુ રહેલા છે, તેથી હે ગૌતમ ! આ જંબૂદ્વીપ છે તેમ કહ્યું. આદિ પ્રત્યેક અર્થસૂત્રો છે એ સિવાયની જીવાભિગમની વક્તવ્યતા કહેવી.
ચાવત - આ સંગ્રહ ગાયા - ઉમરત સમય વાર ત્યાં આ સંબંધથી તેનો અર્થ પ્રસંગ પ્રાપ્ત છે. જંબૂડીપાદિથી માનુષોત્તર સુધીના વર્ણનને અંતે કહ્યું છે - જ્યાં સુધી માનુણોત્તર પર્વત છે, ત્યાં સુધી મનુષ્ય લોક છે. જ્યાં સુધી અરહંત, ચકવર્તી ચાવતું શ્રાવિકાદિ છે, ત્યાં સુધી આ લોક છે. જ્યાં સુધી સમય, આવલિકાદિ છે ચાવતું ત્યાં સુધી મનુષ્યલોક છે. જ્યાં સુધી ચૂળ અગ્નિકાય છે, સ્થૂળ વિજળી, મેઘના સ્થૂળ ગડગડાટાદિ છે ત્યાં સુધી આ લોક છે. જ્યાં સુધી આગર, નિધિ, નદી છે ત્યાં સુધી આ લોક છે. ચંદ્રગ્રહણ-સૂર્યગ્રહણ થાય છે, ત્યાં સુધી આલોક છે ઇત્યાદિ. ( શતક-૨, ઉદ્દેશો-૯નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ]
8 શતક-૨, ઉદ્દેશો-૧૦ “અસ્તિકાય” ફ્રિ
- X - X - X - X - X - ૦ અનંતર ફોઝ કહ્યું, તે અસ્તિકાયના દેશરૂપ હોવાથી - • સૂઝ-૧૪૨,૧૪૩ :
[૧] ભગવતુ અસ્તિકાયો કેટલા કહ્યા ? ગૌતમ! પાંચ તે આ - મિસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાય • ભગવન / ધમસ્તિકાયાના કેટલા-વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે. ગૌતમ ! તેમાં વર્ણ-ગંધરા-સ્પર્શ નથી. તે અરૂપી, અજીવ, શાક્ષત, અવસ્થિત લોક દ્રવ્ય છે. તે સંપથી પાંચ પ્રકારે છે - દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી, ગુણથી. દ્રવ્યથી-ધમસ્તિકાય એક દ્રવ્ય છે, ક્ષેત્રથી તે લોક પ્રમાણ માત્ર છે, કાળથી તે કદી ન હતું એમ નથી - નથી એમ નથી - ચાવ4 • તે નિત્ય છે. ભાવથી તે વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ રહિત છે, ગુણથી તે ગતિગુણવાળો છે.
અધમસ્તિકાય પણ એમજ છે. વિશેષ એ કે તે સ્થિતિ ગુણવાળો છે. આકાશસ્તિકાય એમ જ છે. વિશેષ આ - કાશાસ્તિકાય ક્ષેત્રથી લોકાલોક પ્રમાણ, અનંત ચાવ4 અવગાહના ગુણવાળો છે.
ભગવના જીવાસ્તિકાયને કેટલા – વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે. ગૌતમાં તે વરહિત યાવતુ અરૂપી છે, જીવ છે, શાશ્વત અવસ્થિત લોદ્રવ્ય છે. તે સોયથી પાંચ ભેદ છે - દ્રવ્યથી યાવત ગુણથી. દ્રવ્યથી જીવાસ્તિકાય અનંત જીવદ્રવ્યરૂપ છે. હોળી લોક પ્રમાણ માત્ર છે. કાળથી કદી ન હતો તેમ નહીં ફાવતું નિત્ય છે. ભાવથી વણ-ગંધ-રસસ્પરિહિત છે. ગુણથી ઉપયોગ ગુણવાળો છે.
ભગવના પગલાસ્તિકાયમાં કેટલા – વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે ગૌતમ પાંચ વર્ણ, પાંચ રસ, બે ગંધ, આઠ સ્પર્શવાળો, રૂપ, આજીવ, શાત, અવસ્થિત લોકદ્રવ્ય છે. તે સંક્ષેપથી પાંચ ભેદે છે - દ્રવ્ય યાવતું ગુણથી. દ્રવ્યથી યુગલાસ્તિકાય અનંત દ્રવ્ય છે, ક્ષેત્રથી લોક પ્રમાણ માત્ર છે, કાળથી કદી ન
0 ચમરચંયા રૂપ ફોન કહ્યું, અહીં સમય ક્ષેત્ર કહે છે – • સૂત્ર-૧૪૧ -
ભગવાન ! આ સમયક્ષોત્ર શું કહેવાય છે ? ગૌતમ ! અઢી દ્વીપ અને બે સમુદ્ર એટલું એ સમયણોમ કહેવાય. તેમાં આ ભૂદ્વીપ છે તે બધાં દ્વીપસમુદ્રોની વચ્ચોવચ્ચ છે. એ પ્રમાણે બધું જીવાભિગમ (ત્ર મુજબ કહેવું યાવતું અભ્યતરપુકાધદ્વીપ. પણ તેમાં જયોતિકની હકીકત ન કહેવી.
• વિવેચન-૧૪૧ -
સમય એટલે કાળ, તેનાથી ઉપલક્ષિત ક્ષેત્ર તે સમયોગ. સૂર્યગતિથી ઓળખાતો દિવસ, માસાદિ રૂપ કાળ, મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ છે, આગળ નથી. કેમકે આગળ સૂર્યો ગતિવાળા નથી. એ રીતે જીવાભિગમ વક્તવ્યતા કહેવી. તે આ રીતે - ૧૦૦૦ યોજનનો આયામ-વિડંભ છે, ઇત્યાદિ. ત્યાં જંબુદ્વીપાદિ મનુષ્ય ક્ષેત્ર વકતવ્યતા કહી છે. જ્યોતિક વક્તવ્યતા પણ ત્યાં છે, તે અહીં ન કહેવી.
વાયનાંતરમાં નાફસમgવદૂ પાઠ છે. તેમાં - ભગવન્જંબૂદ્વીપમાં કેટલા ચંદ્રો પ્રભાસે છે ? કેટલા સૂર્યો તપે છે ? કેટલા નબો યોગ કરે છે ? ઇત્યાદિ પ્રત્યેક
જ્યોતિક સૂત્રો છે. ભગવત્ ! આ જંબૂદ્વીપ દ્વીપ એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તરે, લવણસમુદ્રની દક્ષિણે યાવત્ ત્યાં ઘણાં જંબૂવૃક્ષો જંબૂવર્ણના

Page #93

૨/-/૧૦/૧૪૨,૧૪૩
૧૧
હતો તેમ નથી યાવતુ નિત્ય છે, ભાવથી-વણદિયુકત છે, ગુણથી ગ્રહણગુણી છે.
[૧૪] ભગવતુ ધમસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ છે ધમસ્તિકાય કહેવાય ? ગૌતમાં આ અર્થ સમર્થ નથી. એ રીતે બે, ત્રણ, ચાર યાવત દશ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત ધમસ્તિકાય પ્રદેશને ધમસ્તિકાય કહેવાય ? ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન! એક પ્રદેશોન પણ ધમસ્તિકાયને મફ્રિકામાં કહેવાય ? ગૌતમ! એ અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન ! એમ કેમ કહો છો ? એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશ ધમસ્તિકાય ન કહેવાય ચાવતું એક પ્રદેશ ન્યૂન ધમસ્તિકાય ધમસ્તિકાય ન કહેવાય ? ગૌતમ! ચકનો ભાગ ચક્ર કહેવાય કે સકલ ચક્ર ? ભગવન ! આખું ચક ચક કહેવાય, તેનો ખંડ નહીં. એ રીતે છા, ચર્મ, દંડ, વસ્ત્ર, શસ્ત્ર, મોદક. એ રીતે હે ગૌતમાં એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશ યાવતું એક પ્રદેશ ન્યુના ધમસ્તિકાયને દામસ્તિકાય ન કહેવાય. તો ભગવત્ ! ધમસ્તિકાય શું કહેવાય ? ગૌતમધમસ્તિકાય અસંખ્ય પ્રદેશ છે. તે સર્વે પૂર્ણ, પતિપૂર્ણ, નિરવશેષ, એવા એક જ શબ્દથી કહી શકાય તો ધમસ્તિકાય કહેવાય. એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાય, આકાશmસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, યુગલાસ્તિકાયને જાણવા. વિશેષ ઓ - ત્રણ અનંતપદેશિક જાણવા. બાકી બધું તે જ પ્રમાણે સમજવું.
• વિવેચન-૧૪૨,૧૪૩ -
અતિ એટલે પ્રદેશ, તેની રાશિ એટલે અસ્તિકાય અથવા મસ્ત એ ત્રણે કાળનો સૂચક નિપાત છે. અર્થાત્ જે થયા છે - થાય છે અને થશે એવા પ્રદેશોનો સમૂહ તે ‘અસ્તિકાય’. ધમસ્તિકાયાબ્દિો આ જ ક્રમ છે. માંગલિકત્તથી ધમસ્તિકાય પહેલાં કહ્યું, પછી તેના વિપક્ષ રૂપ અધમસ્તિકાય, પછી તેના આધારરૂપ આકાશાસ્તિકાય કહ્યું. પછી અનંતત્વ-અમૂર્તત્વ-સાધર્ખતાથી જીવાસ્તિકાય લીધું. તેના ઉપયોગીપણાથી પછી પુદ્ગલાસ્તિકાય મૂક્યું.
વણદિ રહિત હોવાથી અરૂપી-અમૂર્ત છે. પણ તે ધર્મ રહિત નથી. તે દ્રવ્યથી શાશ્વત અને પ્રદેશથી અવસ્થિત છે. પાંચ અસ્તિકાય એ લોકના અંશરૂપ દ્રવ્ય છે. ભાવથી એટલે પર્યાયથી, ગુણથી એટલે કાર્યથી. માછલાને પાણીની માફક ગતિપરિણત જીવ-પુગલોને ગતિમાં સહાયક છે. અધમસ્તિકાય-સ્થિતિપરિણત જીવ-પુગલોને સ્થિતિમાં સહાયક છે. જીવાદિને અવકાશનું કારણ છે માટે આકાશાસ્તિકાય અવગાહના ગુણવાળું છે. ઉપયોગ એટલે સાકાર-નિરાકાર ચૈતન્ય ગુણ. ગ્રહણ એટલે પરસ્પર સંબંધ. કેમકે ઔદાસ્કિાદિ અનેક પુદ્ગલો સાથે જીવનો સંબંધ છે.
જેમ ચકનો ખંડ ચક્ર ન કહેવાય, પણ આખું ચક જ ચક્ર કહેવાય. એ રીતે એક પ્રદેશ ન્યત પણ તે ધમસ્તિકાય ન કહેવાય. આ નિશ્ચયનયનો મત છે. વ્યવહારનયથી એક દેશ ન્યૂન પણ વસ્તુ વસ્તુ જ કહી. જેમ ઘટનો ખંડ પણ ઘટ કહેવાય. છિન્ન કર્ણ હોય તો પણ કુતરો કુતરો કહેવાય. •x• હવે શું વળી - થોડાં ઘણાં પદાર્થો પણ પદાર્થો કહેવાય કેમકે સર્વ શબ્દ એકદેશીયતાનો સૂચક છે. અહીં મર્થ શબ્દની પ્રવૃત્તિ ન થાય, તે માટે કહ્યું પુરેપુરા - સર્વ પ્રકારે બઘાં, તે સ્વભાવરહિત
૧ર
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પણ હોય, માટે કહ્યું - પ્રતિપૂર્ણ. - x • વળી કહે છે - નિરવશેષ એટલે પ્રદેશાંતરથી પણ સ્વસ્વભાવે જૂન નહીં, ધમસ્તિકાયરૂપ એક શબ્દથી કહી શકાય તેવા અથવા આ બધાં શબ્દો સમાનાર્થી છે. ધર્મ-અધર્મ બંનેના અસંખ્ય પ્રદેશો કહ્યા. આકાશાદિના અનંતા કહ્યા, કેમકે તે ત્રણે અનંત પ્રદેશાત્મક છે. જીવનો ઉપયોગ ગુણ પૂર્વે કહો. તેના દેશભૂત ગુણને કહે છે –
• સૂત્ર-૧૪૪ -
ભગવન / ઉત્થાન-કર્મ-બળ-dીય-યુરપાકાર પરાક્રમી જીવ આત્મભાવથી જીવ ભાવને દેખાડે છે એમ કહેવાય ? હે ગૌતમ ! હા, કહેવાય. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ! જીવ અનંત અભિનિબોધિક જ્ઞાન પર્વતોના, એ રીતે છુતઅવધિ - મન:પર્યવ - કેવળજ્ઞાનના અનંત પવિોના, મતિ-સુત અજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાનના પર્યવોના, ચક્ષુ-ચક્ષુ-અવધિ-કેવલદશનના અનંત પીવોના ઉપયોગને પામે છે. જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ છે. તેથી એમ કહેવાય કે જીવ સઉત્થાનાદિથી પાવતુ જીdભાવ દેખાડે.
• વિવેચન-૧૪૪ -
ઉત્થનાદિ વિશેષણ હોવાથી અહીં મુક્ત જીવ લેવાનો નથી. આત્મભાવથી - ઉઠવું, સવું, જવું, ખાવું આદિ આત્મ પરિણામ વિશેષ. જીવવ-ચૈતન્યને દેખાડે છે એમ કહેવાય કેમકે જ્યારે વિશિષ્ટ ચેતના શક્તિ હોય ત્યારે વિશિષ્ટ ઉત્થાનાદિ હોય.
પર્યવ એટલે બુદ્ધિથી કરેલ વિભાગ. આભિનિબોધિક જ્ઞાનના તે પર્યવો અનંત હોય એવી ઉત્થાનાદિ ભાવે વર્તતો આત્મા તે સંબંધી ઉપયોગને આભિનિબોધિક જ્ઞાનના પર્યવરૂપ એક પ્રકારના ચૈતન્યને પામે છે.
| [શંકા ઉત્થાનાદિ આત્મભાવમાં વર્તતો જીવ જ્ઞાનાદિના ઉપયોગને પામે, તો શું તેણે પોતાનું રૌતન્ય પ્રકાશ્ય કહેવાય? પૂર્વ પ્રમાણે - ઉત્થાનાદિરૂપ આમભાવ દ્વારા ઉપયોગરૂપ જીવભાવને દશવિ છે એમ કહેવાય.
જીવ ચિંતા સૂર કહ્યું. હવે તેનો આધાર “આકાશચિંતા' કહે છે–
સૂત્ર-૧૪૫ :
ભગવાન ! આકાશ કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ ! બે ભેદે • તે આ - લોકાકાશ અને આલોકાકાશ. – ભગવન! શું લોકાકાશ એ જીવો છે, જીવદેશ છે, જીવપદેશ છે, અજીવ છે, જીવદેશ છે, અજીવપદેશ છે? ગૌતમ ! તે જીવ પણ છે, જીવદેશ-જીવપદેશ પણ છે, અજીવ પણ છે, જીવદેશ-અજીવપદેશ પણ છે. જે જીવો છે તે નિયમાં એક-બે-ત્રણચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયો અને નિન્દ્રિયો છે. જે જીવદેશો છે તે નિયમાં એકેન્દ્રિય દેશો ચાવતુ અનિન્દ્રિય દેશો છે. જે જીવપદેશો છે, તે નિયમા એકેદ્રિયપદેશો યાવત અનિદ્રિયપદેશો છે. અજીવો બે ભેટે છે. તે આ રપી અને અરૂપી. રૂપી ચાર ભેદે છે, તે આ - અંધ, સ્કંધદેશ, સ્કંધપદેશ, પરમાણુ યુગલો. અરૂપી પાંચ ભેદે છે તે આ - ધમસ્તિકાય, નોધમસ્તિકાયદેશ, ધમસ્તિકાય પ્રદેશો, અધમસ્તિકાય,

Page #94

૧૩૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૨-૧૦/૧૪૫ નોઅધમસ્તિકાય દેશ, અધમસ્તિકાયપદેશ, અદ્રાસમય.
• વિવેચન-૧૪૫ -
લોકાકાશ, અલોકાકાશનું સ્વરૂપ આ છે - જે ક્ષેત્રમાં ધમસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો રહે તે ફોત્ર, તે દ્રવ્યો સહિત લોક અને તેથી ઉલટું તે અલોક. લોકાકાસાદિમાં છે. પ્રશ્નો છે. તેમાં લોકાકાશરૂપ અધિકરણમાં સંપૂર્ણ જીવદ્રવ્યો છે. જીવના બુદ્ધિકલિત બે વગેરે વિભાગો તે જીવદેશ. જીવ દેશના જ બુદ્ધિકલિત નિર્વભાગ પ્રકૃષ્ટ દેશો તે જીવપ્રદેશો. અજીવો એટલે ધમસ્તિકાય આદિ.
| (શંકા) લોકાકાશમાં જીવ, અજીવ છે એમ કહેવાથી જીવો અને જીવોના દેશો, પ્રદેશો છે જ તે જણાય છે, કેમકે તે દેશાદિ જીવ થકી નોખા નથી. તો પછી જીવ
જીવના ગ્રહણ પછી દેશાદિનું ગ્રહણ શા માટે? – એવું નથી, જીવાદિ અવયવરહિત વસ્તુ છે તે મતના નિવારણ માટે છે. [પૂર્વે જ પ્રશ્નો કહ્યા, તેનો ઉત્તર આ છે–]
નવા વિ. સગથી આદિ ત્રણ પ્રશ્નોના ઉત્તરો કહ્યા છે. છેલ્લા ત્રણ પ્રશ્નોનો ઉત્તર આ છે - પુદ્ગલો મૂર્ત છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ અમૂર્ત છે. પરમાણુનો સમૂહ તે કંધો, તેના બે વગેરે વિભાગ તે અંઘદેશો, તેના અવિભાજ્ય અંશો તે અંધ પ્રદેશો. સ્કંધભાવને નહીં પામેલા પરમાણુ તે પરમાણુ પુદ્ગલો. તેથી લોકાકાશમાં રૂપી દ્રવ્યાપેક્ષાથી અજીવો, અજીવ દેશો, અજીવ પ્રદેશો પણ છે. જીવ ગ્રહણથી તે ગ્રાહ્ય છે.
અરૂપીના અન્ય સ્થાને દશ ભેદ કહ્યા - આકાશાસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય દેશ, આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ, ધમસ્તિકાયઅધમસ્તિકાયના ત્રણ-ત્રણ ભેદો અને દશમો સમય. અહીં ત્રણ ભેજવાળા આકાશને આઘાર રૂપે ગણેલ છે, તેથી આધેયના સાત ભેદ કહ્યા. પણ તેની અહીં વિવક્ષા કરી નથી, તેનું કારણ આગળ જણાવશે.
જેની વિવક્ષા કરી છે તે પાંચ, કેવી રીતે? જીવો અને પુદ્ગલો ઘણાં છે માટે એક જ જીવ કે પુદ્ગલ જ્યાં સમાઈ શકે તેટલી જ જગ્યામાં અનેક જીવો અને પુદ્ગલો સમાઈ શકે છે. તેથી જીવો અને પુદ્ગલો તથા તેઓના દેશો, પ્રદેશો સંભવે છે, તેથી જીવો, જીવદેશો અને જીવપ્રદેશો તથા રૂપી દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવો,
જીવ દેશો અને અજીવ પ્રદેશો એમ કહેવું સંગત છે કેમકે એક જ આશ્રયમાં જુદી જુદી ત્રણ વસ્તુનો સદ્ભાવ છે. ધર્માસ્તિકાયાદિમાં તો બે જ સંભવે છે. જ્યારે સંપૂર્ણ વસ્તુની વિવક્ષા થાય ત્યારે ધમસ્તિકાયાદિ કહેવાય છે. જયારે તેની અંશ વિવામાં તેના પ્રદેશ કહેવાય. કેમકે તેમનું અવસ્થિતપત્વ છે. તેના દેશની કલાના અયુકત છે કેમકે તે અવસ્થિત રૂપવાળા નથી. જો કે જીવાદિ દેશો પણ અનવસ્થિતરૂપ છે. તો પણ તેઓના એક આશ્રયમાં ભેદના સંભવથી પ્રરૂપણા કરી છે અને ધમસ્તિકાયાદિમાં તેમ નથી કેમકે તે એક છે, સંકોચાદિ ધમરહિત છે. માટે જ તેનો નિષેધ કરવા નોધમસ્તિકાયદેશાદિ કહ્યું.
ચર્ણિકાર પણ કહે છે - અરૂપી દ્રવ્યો ‘સમુદય’ શબ્દથી કહેવાય છે અથવા તેને પ્રદેશથી કહેવા, પણ “દેશ’ શબ્દથી ન કહેવા. કેમકે તેઓના દેશોનું અનવસ્થિત પ્રમાણ છે. તેથી “દેશ' શબ્દથી તેનો નિર્દેશ કરવો. વળી જે “દેશ'થી નિર્દેશ છે.
તે સવિષય-ગત વ્યવહારપદ્રવ્ય સ્પર્શનાદિ ગત વ્યવહારસ્થ છે. તેમાં સ્વવિષયમાં ધમસ્તિકાયાદિ વિષયમાં જે દેશ શબ્દનો વ્યવહાર - જેમકે - ધર્માસ્તિકાય પોતાના દેશ વડે ઉર્વ લોકાકાશને સ્પર્શે છે ઇત્યાદિ. માસમય • અદ્ધા એટલે કાળ, સમય એટલે ક્ષણ. તે એક જ વર્તમાન ક્ષણ લક્ષણ છે. કેમકે ભૂતકાળ, ભાવિકાળ અસતું રૂપ છે. - - લોકાકાશના છ પ્રશ્નોના ઉત્તર કહ્યા. હવે અલોકાકાશ
• સૂઝ-૧૪૬,૧૪૭ -
[૧૪] ભગવન ! શું આલોકકાશ એ જીવો છે? વગેરે પૂર્વવતુ પૃચ્છા, હે ગૌતમ તે જીવો નથી યાવતુ આજીવના પ્રદેશો પણ નથી, તે એક અજીબદ્રવ્ય દેશ છે. લધુ તથા ગુલધુરૂપ અનંત ગુણોથી સંયુકત છે અને અનંત ભાગ ન્યૂન સવકિાશરૂપ છે.
[૧૪] ધમસ્તિકાય, ભગવદ્ ! કેટલો મોટો છે ? ગૌતમતે લોક, લોકમાત્ર, લોકપ્રમાણ, લોકસૃષ્ટ, લોકને જ સ્પર્શને રહ્યો છે. એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાય, લોકાકાશ, જીવાસ્તિકાય, યુગલાસ્તિકાય એ પાંચે સંબંધ એક સરખો જ આલાનો છે.
• વિવેચન-૧૪૬,૧૪૭ :
[૧૪૬] જેમ લોકાકાશના પ્રશ્નો કર્યા તેમ અલોકાકાશના જાણવા. - ભગવનું ! અલોકાકાશમાં જીવ, જીવ દેશ ચાવતુ અજીવ પ્રદેશ છે ? આ છે એ નથી. લોકાકાશનું દેશવ લોકાલોકરૂપ આકાશ દ્રવ્યના એક ભાગરૂપ છે. કેમકે તે ગુરુલઘુ નથી. સ્વપર પર્યાયરૂપ ગુલ૫ સ્વભાવવાળા અનંત ગુણોથી યુકત છે, કેમકે અલોકાકાશની અપેક્ષાએ લોકાકાશ અનંત ભાગરૂપ છે.
અનંતરોત ધમસ્તિકાયાદિને પ્રમાણથી નિરૂપે છે -
[૧૪] ધમસ્તિકાય કેટલો મોટો છે ? લોકના માપથી કે લોકના વ્યપદેશથી તેને લોક (રૂ૫) કહ્યો છે. કહે છે - પંચાસ્તિકાયમય લોક છે, ઇત્યાદિ. અથવા તે લોકમાં રહેલો છે. • x• તે લોક પરિમાણ છે. કિંચિત જૂન હોવા છતાં વ્યવહારથી લોક પ્રમાણ કહ્યો છે. લોકના પ્રદેશો જેટલા ધમસ્તિકાયના પ્રદેશો છે. તે અન્યોન્ય અનુબંધ વડે રહેલ છે. પોતાના બધાં પ્રદેશો વડે લોકને અડકીને રહેલો છે.
હમણાં કહ્યું- ૫ગલાસ્તિકાય લોકને અડકીને રહ્યો છે. પર્શના અધિકારથી અધોલોકાદિમાં ધમસ્તિકાય સ્પર્શના કહે છે–
• સૂત્ર-૧૪૮ :
ભગવના ધમધતિકાયના કેટલા ભાગને અધોલોક સ્પર્શે છે? ગૌતમાં સાતિરેક અધભાગને. - ભગવના તિલોકનો પ્રશ્ન - ગૌતમ અસંધ્યેય ભાગને સ્પર્શે છે. - ભગવના ઉdલોકનો પ્રસ્ત - ગૌતમ દેશોન અભિાગને સ્પર્શે છે.
• વિવેચન-૧૪૮ :ધમસ્તિકાય લોકવ્યાપી હોવાથી અને અધોલોકનું પ્રમાણ સાત રજથી કંઈક

Page #95

૨/-/૧૦/૧૪૯,૧૫૦
૧૩૫
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
5 શતક-3 *
• બીજા શતકની વ્યાખ્યા કરી, હવે બીજાની કરીએ છીએ. તેનો સંબંધ આ છે - અનંતર અસ્તિકાય કહ્યા. અહીં તેના વિશેષભૂત જીવાસ્તિકાયના વિવિધ ધર્મો કહે છે, એ સંબંધ. ઉદ્દેશ સંગ્રહ ગાથા
• સૂત્ર-૧૫૧ -
વધુ છે તેથી, સાતિરેક અર્ધ કહ્યું. ધમસ્તિકાયનું પ્રમાણ સંખ્યાત યોજન છે અને તિછ લોકનું પ્રમાણ ૧૮૦૦ યોજન છે માટે તિછલોક ધમસ્તિકાયના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે, માટે તે તેના અસંખ્ય ભાગને સ્પર્શે છે.
ઉર્વલોક દેશોન સાત રાજ છે માટે દેશોનાદ્ધ કહ્યું. • સૂત્ર-૧૪૯,૧૫o - લિve] ભગવના આ રનuભા પૂરી શું ધમત્તિકારાની સંખ્યાd ભાગને શું છે કે અસંખ્યાત ભાગને કે સંખ્યાત ભાગોને કે અસંખ્યાત ભાગોને કે તેને આખાને સ્પર્શે છે? ગૌતમાં તે સંખ્યાત ભાગને નથી થતી, પણ અસંખ્યાત ભાગને સ્પર્શે છે, સંખ્યાત ભાગો કે અસંખ્યાત ભાગો કે આખાને સ્પર્શતી નથી.
ભગવાન ! આ રનમભા પૃથ્વીના અવકાશમાંતર, ઘનોદધિની ધમસ્તિકાય વિશે પૃચ્છા - શું સંખ્યાતભાગને સ્પર્શે છે ? ઇત્યાદિ. જેમ રતનપભા વિશે કહd, તેમ વનોદધિ, ઘનવાત, તેનુવાતને કહેવા. - - ભગવન્! આ નાપભાનું અવકાશાંતર ધમસ્તિકાયના શું સંખ્યાત ભાગને સ્પર્શે છે? ઈત્યાદિ. ગૌતમ ! સંખ્યાત ભાગને સ્પર્શે પણ અસંખ્યાત ભાગને, સંખ્યાત ભાગોને, અસંખ્યાત ભાગોને, બધાંને ન સ્પર્શે.
એ રીતે રતનપભા પૃથ્વીમાં કહ્યું તેમ બધાં અવકાશtતર જાણવા. યાવત્ સાતમી પૃedી સુધી સમજવું. તથા જંબૂઢીપાદિ દ્વીપો, લવણાદિ સમદ્રો, સૌધર્મકલ્પ ચાવત fuતુ પ્રામારા પૃતી, તે બધાં પણ અસંખ્યાત ભાગને સ્પર્શે છે. બાકીની સ્પનાનો નિષેધ કરવો. એ પ્રમાણે મધમસ્તિકાય, લોકાકાશને કહેવા.
[૧૫] પૃedી, ઉદધિ, ઘનવત, તેનુવાત, કલા, ઝવેયક, અનુત્તરો, સિદ્ધિ એ બધાંના આંતરો ધમસ્તિકાયના સંત ભાગને સ્પર્શે છે અને બાકી બધાં અસંખ્યાત ભાગને સ્પર્શે છે.
• વિવેચન-૧૪૯,૧૫૦ :
અહીં પ્રત્યેક પૃથ્વીના પાંચ સૂત્રો, દેવલોકના બાર સૂત્રો, રૈવેયકના ત્રણ સૂત્રો, અનુત્તર અને ઈષ પ્રામારાના બે સૂત્રો એ રીતે-પર-સૂત્રો કહેવા. તેમાં અવકાશાંતરો સંપેય ભાગને સ્પર્શે છે, બીજા બધાં અસંખ્યય ભાગને સ્પર્શે છે - એ ઉત્તર છે. અધમસ્તિકાય અને લોકાકાશમાં આ સૂત્રો જ કહેવા. શતક-૨, ઉદ્દેશક-૧૦-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ]
મનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૨-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
નીજ શતકમાં દશ ઉદ્દેશો છે :- (૧) ચમરની વિકુણા શક્તિ, () ચમરોત્પાત, (૩) ક્રિયા, (૪) ચાન, (૫) સી, (૬) નગર, (5) લોકપાલ, (૮) દેવાધિપતિ, (૯) ઈન્દ્રિય (૧૦) પર્ષદ
• વિવેચન-૧૫૧ -
અમરેન્દ્રની વિકુવાશક્તિ કેવી છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નના નિર્વચન માટે પહેલો ઉદ્દેશો. ચમરોત્પાત નામે બીજો, કાયિકી આદિ ક્રિયાને જણાવવા ત્રીજો, દેવે વિદુર્વેલ યાનને સાધુ જાણે ? તે અર્થના નિર્ણય માટે ચોથો, સાધુ બાહા પુદ્ગલોને લઈને સ્ત્રી આદિના રૂપો વિક્ર્વી શકે ? તે માટે પાંચમો. વારાણસીમાં સમુદ્ઘાત કરેલ સાધુ રાજગૃહના રૂપોને જાણે ? તે માટે છઠો. સોમાદિ ચાર લોકપાલને કહેનારો સાતમો, અસુરાદિના ઈન્દ્રોને જણાવતો આઠમો, ઈન્દ્રિયના વિષયોનો નવમો અને ચમરની પર્ષદાનો દશમો ઉદ્દેશો છે.
૬ શતક-૩, ઉદ્દેશો-૧ “ચમર વિદુર્વણા' છે
- X - X - X - X - x - • સૂત્ર-૧૫ર :
તે કાળે તે સમયે મોકા નામે નગરી હતી. [વર્ણન કે મૌકા નગરી બહાર ઈશાન કોણમાં નંદન નામે ચૈત્ય હતું [વર્ણન) તે કાળે તે સમયે સ્વામી સમોસયાં, પષદા નીકળી, પરદા પાછી ફરી. તે કાળે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના બીજ શિષ્ય ગૌતમ ગોત્રના અનિભૂતિ નામે અણગાર, સાત હાથ ઉંચા ચાવતું પર્યાપાસના કરતા આ પ્રમાણે બોલ્યા
ભગવાન ! આસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમર કેવી મહાદ્ધિવાળો છે ? કેવી મહાતિવાળો છે ? કેવા મહા-બલવાળો છે? કેવા મહા યશવાળો છે ? કેવા મહા સૌમ્યવાળો છે ? કેવા પ્રભાવવાળો છે ? અને કેટલી વિકુવણા કરવા સમર્થ છે?
- ગૌતમ ! સુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમર મહાદ્ધિવાળો ચાવતુ મહા પ્રભાવવાળો છે. તે ત્યાં ૩૪ લાખ ભવનાવાસો ઉપર, ૬૪,ooo સામાનિક દેવો ઉપર, 33 સામાનિક દેવો ઉપર (સત્તા ભોગવતો) યાવતું વિહરે છે. આવી મહાકદ્ધિ યાવતું મહાપભાવવાળો છે. તેની વિકુવા શકિત પણ એટલી છે - જેમ કોઈ યુવાન પોતાના હાથ વડે યુવતીને પકડે અથવા જેમ ચક્રની ધરીમાં આરાઓ સંલગન હોય એ રીતે હે ગૌતમ! અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમર વૈક્રિય સમુઘાત

Page #96

૩/-/૧/૧૫૨
વડે સમવહત થઈ સંખ્યાત યોજનનો દંડ બનાવે છે. તે આ - રત્નો યાવત્ ષ્ટિ રત્નોના સ્થૂળ પુદ્ગલોને અલગ કરે છે, સૂક્ષ્મ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે, બીજી વાર પણ વૈક્રિય સમુદ્દાત વડે સમવહત થાય છે. વળી હે ગૌતમ ! સુરેન્દ્ર અસુરાજ યમર ઘણાં અસુરકુમાર દેવો અને દેવી સાથે આખા જંબૂદ્વીપને આકી, વ્યતિકી, ઉપરીણ, સંસ્તી, દૃષ્ટ અને અવગાઢાવગાઢ કરે છે. વળી હે ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ સમર ઘણાં અસુરકુમાર દેવ-દેવી સાથે તિછલિોકમાં અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્રને આકી, વ્યતિકીર્ણ યાવત્ અવગાઢાવગાઢ કરી શકે છે. હે ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ સમરની આવા પ્રકારની શક્તિવિષય માત્ર છે. પણ કોઈ વખતે તેણે સંપાપ્તિ વડે રૂપે વિકુાં નથી, વિકુવતો નથી, વિષુવશે નહીં.
• વિવેચન-૧૫૨ :
૧૭૭
‘તેણં કાલેણં' આદિ સુગમ છે, વિશેષ આ - તે કેવારૂપે મોટી ઋદ્ધિવાળો છે? અથવા તેની ઋદ્ધિ કેવી મોટી છે ? - x - ઈન્દ્ર સમાન ઋદ્ધિવાળા તે સામાનિક. મંત્રી જેવા દેવો તે ત્રાયશ્રિંશક. ચાવત્ શબ્દથી ચાર લોકપાલ, પાંચ અગ્રમહિષી સપરિવાર, ત્રણ પર્યાદા, સાત સેનાઓ, સાત સેનાપતિઓ, ૨,૫૬,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવો, બીજા પણ ચમચંચા રાજધાનીમાં રહેતા દેવો અને દેવીઓ ઉપર આધિપત્ય, પૌરોપત્ય, સ્વામિત્વ, ભર્તૃત્વ, આજ્ઞાની પ્રધાનતાથી સેનાપતિપણું કરાવતો, પળાવતો, મહા અહત-નૃત્ય-ગીત-વાજિંત્ર-તંત્રી-તલ-તાલ-શ્રુતિ-ધનમૃદંગના શબ્દો વડે દિવ્ય ભોગ ભોગવતો રહે છે.
आधिपत्य અધિપતિકર્મ, પુરોવર્તીત્વ - અગ્રગામિપણું, સ્વામિત્વ - સ્વસ્વામિભાવ, મતૃત્વ - પોષકપણું, આજ્ઞેશ્વર - આજ્ઞા પ્રધાન એવા જે સેનાપતિઓ, તેની પાસે આજ્ઞા પળાવતો, - ૪ - મોટા અવાજ વડે - મતિ - આખ્યાનકવાળી અથવા મત - અવ્યાહત, નાટ્ય, ગીત, વાજિંત્ર, તથા વીણા, હસ્તતાલ, કંસિકા, બીજા વાજિંત્રો, મેઘ જેવો ગંભીર મૃદંગ ધ્વનિ, આ બધાંને દક્ષપુરુષો વગાડી રહ્યા છે, તેનો જે અવાજ તેવા ભોગને યોગ્ય શબ્દાદિ ભોગો. એવા મહદ્ધિક છે.
જેમ કોઈ યુવાન યુવતિને કામવશ થઈ ગાઢતર ગ્રહણ કરે, નિરંતર-હસ્તાંગુલિ વડે દૃઢ આલિંગે અથવા ચક્રની આરા યુક્ત નાભિવિધિપૂર્વક આરાથી સંબદ્ધ હોય અથવા જે ધરીમાં આરાઓ ફસાવાયેલ હોય (અથવા) ઘણાં દેવો વડે જંબૂદ્વીપને ભરી દે. વૃદ્ધ વ્યાખ્યા - જેમ યાત્રાદિમાં યુવાનને હાથ વળગેલ યુવતિ જતી હોય તેમ જે રૂપો વિકુર્વે તેને એક કરી પ્રતિબદ્ધ. અથવા ચક્રની નાભિ જે રીતે આરાથી પ્રતિબદ્ધ ધન, નિશ્છિદ્ર દેખાય. એ રીતે પોતાના શરીર સાથે પ્રતિબદ્ધ દેવ-દેવી વડે.
વૈક્રિય રૂપો કરવા પ્રયત્ન વિશેષથી પ્રદેશોને ફેંકે છે તેનું સ્વરૂપ કહે છે – ઉંચો, નીચો, લાંબો દંડ શરીર પ્રમાણ જીવપ્રદેશકર્મ પુદ્ગલ સમૂહ કરે. તે માટે કેંતનાદિ રત્નોના, - જો કે રત્નોના પુદ્ગલ ઔદાકિ છે, તો પણ વૈક્રિય સમુદ્દાતમાં વૈક્રિય - ૪ - બીજા કહે છે - ઔદારિકપણે લે તો પણ વૈક્રિયપણે પરિણમે છે. યાવત્
જ લેવા 9/12
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ શબ્દથી અહીં વજ્ર, વૈડુર્ય, લોહિતાક્ષ, મસારગલ્લ, હંસગર્ભ, પુલક, સૌગંધિ, જ્યોતિરસ, અંક, અંજન, રત્ન, જાત્યરૂપ, અંજનપુલાકો અને સ્ફટિક રત્નો લેવા.
દંડ નિઃસરણ દ્વારા અસારબાદર પુદ્ગલોને ખંખેરી નાંખે પ્રજ્ઞાપના ટીકાનુસારપ્રાગ્ધદ્ધ સ્થૂલ વૈક્રિય શરીરી નામકર્મ પુદ્ગલોને ત્યજી દે. - ૪ - ચથા સૂક્ષ્મ સાર પુદ્ગલો ગ્રહણ કરે. - x - બીજી વખત પણ સમુદ્દાત કરી ઈચ્છિત રૂપ બનાવે. પોતાનું કાર્ય પૂરેપુરું કરવા શક્તિમાન અથવા કેવલજ્ઞાન સર્દેશ સંપૂર્ણ. આળું - આદિ એકાર્થક છે, તે અત્યંત વ્યાપ્તિ જણાવવા કહ્યા છે. આ સામર્થ્ય અતિશય વર્ણન છે. વૈક્રિય શક્તિથી તે આટલા રૂપો બનાવી શકે તે વિષય છે પણ ક્રિયા નથી. પણ વિકુર્વેલ નથી, વિકુર્વતો નથી, વિવશે નહીં - x - • સૂત્ર-૧૫૩ થી ૧૫૫ ઃ
૧૩૮
[૧૫૩] ભગવન્ ! જો અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ સમર એવી મોટી ઋદ્ધિવાળો યાવત્ એવી વિપુર્વણાવાળો છે, તો ભગવન્ ! અસુરેન્દ્ર મરના સામાનિક દેવોની કેવી મોટી ઋદ્ધિ યાવત્ વિકુર્વણા શક્તિ છે? ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર સમરના સામાનિક દેવો મહદ્ધિક યાવત્ મહાનુભાગ છે, તેઓ ત્યાં પોત-પોતાના ભવનો ઉપર-સામાનિકો ઉપર-પટ્ટરાણી ઉપર ચાવત્ દિવ્ય ભોગોને ભોગવતા વિચરે છે. આવા ઋદ્ધિવાનું છે યાવત્ તેમની વિપુર્વણા શક્તિ આટલી છે – જેમ કોઈ યુવાન પોતાના હાથે યુવતીનો હાથ પકડે, જેમ ચક્રની નાભિ આરાયુક્ત હોય તેમ હે ગૌતમ ! સુરેન્દ્ર ચમરના એક એક સામાનિક દેવ વૈક્રિય સમુદ્દાત વડે સમવહત થઈને યાવત્ બીજી વખત પણ વૈક્રિય સમુદ્ઘાત કરીને હે ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર રામરના એક એક સામાનિક ઘણાં અસુકુમાર દેવ-દેવી વડે સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપને આકી યાવત્ અવગાઢાવગાઢ કરવાને સમર્થ છે. વળી હે ગૌતમ ! - X - તે સામાનિક દેવ તિછ અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્રોને ઘણાં અસુકુમાર દેવ-દેવી વડે આકીર્ણ યાવત્ અવગાઢાવગાઢ કરવા સમર્થ છે. હે ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર રામરના એક એક સામાનિક દેવની આવા પ્રકારની શક્તિ-વિષય માત્ર કહ્યો છે, પણ સંપાપ્તિથી વિકુર્વેલ નથી-વિક્ર્વતા નથી - વિપુર્વશે નહીં.
ભગતના જો આસુરેન્દ્ર અસુરરાજ સમરના સામાનિક દેવોની આવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ આટલી વિપુર્વણ શક્તિ છે, તો અસુરેન્દ્ર રામરના ત્રાયશ્રિંશક દેવોની કેટલી મહાઋદ્ધિ છે? ત્રાયશ્રિંશક દેવોને સામાનિક દેવો જેવા જાણવા. લોકપાલોને વિશે પણ એમ જ કહેવું. વિશેષ આ - તેઓમાં સંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને ઘણાં અસુકુમાર દેવ-દેવી વડે આકીર્ણ યાવત્ વિકુર્વીશે નહીં તેમ કહેવું.
ભગવન્! જ્યારે સુરેન્દ્ર અસુરરાજ સમરના લોકપાલો એવી મોટી ઋદ્ધિવાળા યાવત્ આટલી વિપુર્વણા કરવા સમર્થ છે, તો સુરેન્દ્ર ચમરની અગ્રમહિષી દેવી કેટલી ઋદ્ધિવાળા અને વિકુર્વણા કરવા સમર્થ છે? ગૌતમ! અસુરેન્દ્ર રામરની અગ્રમહિષીઓ મહાઋદ્ધિ યાવત્ મહાનુભાગ છે તેઓ તેમના પોત-પોતાના ભવનો, ૧૦૦૦ સામાનિક દેવો, મહત્તકિાઓ, પર્યાદાનું સ્વામીત્વ

Page #97

3/-/૧/૧૫૩ થી ૧૫૫
ભોગવે છે, તેમની આટલી મહાઋદ્ધિ છે, બાકી બધું લોકપાલો મુજબ જાણવું
- * - * -
૧૭૯
[૧૫૪] હે ભગવન્ ! એમ કહી દ્વિતીય ગૌતમ અગ્નિભૂતિ શ્રમણ ભગવન્ મહાવીરને વાંદી, નમી, જ્યાં ત્રીજા ગૌતમ વાયુભૂતિ અણગાર છે, ત્યાં આવે છે અને વાયુભૂતિને આ પ્રમાણે કહે છે – હે ગૌતમ ! નિશ્ચિત છે કે અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ યમર આટલી મોટી ઋદ્ધિવાળો છે. ઇત્યાદિ બધું અગ્રમહિષી સુધીનું અણપૂછ્યું વૃત્તાંત રૂપે અહીં કહેવું.
ત્યારે તે વાયુભૂતિ અણગારને, અગ્નિભૂતિ અણગારે આ પ્રમાણે કહેલભાખેલ-જણાવેલ-પ્રરૂપેલ વાતમાં શ્રદ્ધા-પ્રતિતિ-રુચિ થતી નથી. આ વાતની શ્રદ્ધાન પ્રતિતિ-રુચિ ન કરતા આસનેથી ઉઠીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવે છે. થાવત્ પપાસના કરતા આ પ્રમાણે કહ્યું – ભગવન્ ! અગ્નિભૂતિ અણગારે મને આ પ્રમાણે કહ્યું યાવત્ પ્રરૂપ્યું કે હે ગૌતમ ! અસુરેન્દ્ર સમર આટલી મોટી ઋદ્ધિવાળો યાવત્ મહાનુભાવ છે, ત્યાં ૩૪ લાખ ભવનાવાસ ઉપર આધિપત્ય ભોગવે છે, ઇત્યાદિ બધું અગ્રમહિષીઓ પર્યન્તનું કહેવું. ભગવન્ ! તો એ તે
પ્રમાણે કેવી રીતે છે ?
હે ગૌતમ ! એમ કહી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર વાયુભૂતિ અણગારને આમ કહે છે – ગૌતમ ! જેમ તને અગ્નિભૂતિ અણગારે આ કહ્યું યાવત્ પ્રરૂપ્યું, તો નિશ્ચે હૈ ગૌતમ ! રામરની મહાઋદ્ધિ યાવત્ અગ્રમહિષી પતિની વક્તવ્યતા સંમત્ત છે. એ સત્ય છે. હે ગૌતમ ! હું પણ આમ જ કહું છું યાવત્ પ્રરૂપું છું કે હે ગૌતમ ! સમરની યાવત્ આટલી મહાઋદ્ધિ છે આદિ આખો આલાવો કહેવો યાવત્ અગ્રમહિષી. આ અર્થ સત્ય છે. હે ભગવન્ ! તે એમ જ છે, એમ જ છે. વાયુભૂતિ અણગાર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદી-નમી અગ્નિભૂતિ અણગાર પારો આવી, તેમને વંદન-નમસ્કાર કરી, ઉક્ત અર્થને માની, વિનયપૂર્વક તેમને વારંવાર ખમાવે છે.
[૫૫] પછી તે ત્રીજા ગૌતમ વાયુભૂતિ અણગાર, બીજા ગૌતમ અગ્નિભૂતિ અણગાર સાથે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા માવત્ ર્યુપાસતા આમ કહ્યું . ભગવન્ ! જ્યારે અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ સમરની આવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ આટલી વિપુર્વણા શક્તિ છે, તો વૈરોચનેન્દ્ર, વૈરોચનરાજ બલિ કેવી મોટી ઋદ્ધિવાળો યાવત્ કેટલી વિકુવા શક્તિવાળો છે ? ગૌતમ ! ટૈરોચનેન્દ્ર બલિ મહર્ષિક યાવત્ મહાનુભાગ છે. તે ૩૦ લાખ ભવનો, ૬૦ હજાર સામાનિકોનો અધિપતિ છે બાકી બધું સમર માફક બલિનું જાણવું. વિશેષ આ - સાતિરેક જંબુદ્વીપ કહેવો. બાકીનું સંપૂર્ણ સમરવત્ જાણવું. ભવનો, સામાનિકોમાં ભેદ છે, હે ભગવન્ ! તે એમ જ છે - એમ જ છે યાવત્ વાયુભૂતિ વિચારે છે. ભગવન્ ! એમ કહી બીજા ગૌતમ અગ્નિભૂતિ અણગારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદી-નમીને આ પ્રમાણે કહ્યું – ભગવન્ ! જો તૈરોચનેન્દ્ર, વૈરોયનરાજ
-
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
બલિની આવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ આટલું વિપુર્વણા સામર્થ્ય છે, તો નાગકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ધરણની કેવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ વિકુર્વણા સામર્થ્ય છે ? ગૌતમ ! નાગેન્દ્ર ધરણની આવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ તે ૪૪-લાખ ભવનાવાસો, ૬૦૦૦ સામાનિક દેવો, ૩૩-ત્રાયશ્રિંશક દેવો, ૪-લોકપાલો, સપરિવાર છ ગ્રમહિષીઓ, ૩-૫ર્યાદા, ૭-સૈન્યો, ૭-સૈન્યાધિપતિઓ, ૨૪,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવો, બીજાનું આધિપત્ય કરતો યાવત્ વિચરે છે.
તેની વિપુર્વા શક્તિ આટલી છે જેમ કોઈ યુવાન યુવતીને યાવત્ સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપને યાવત્ તિછાં સંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રોને ઘણાં નાગકુમારો વડે યાવત્ તે વિકુશે નહીં. સામાનિક, ત્રાયશ્રિંશક, લોકપાલ, અગ્રમહિષીઓ વિશે સમરવત્ કહેવું. ામરની જેમ ધરણની આવી મહાઋદ્ધિ છે. વિશેષ આ - સંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રો કહેવા. એ પ્રમાણે યાવત્ સ્તનિતકુમાર, અંતર, જ્યોતિકોને પણ જાણવા. વિશેષ આ – દક્ષિણના ઈન્દ્રો વિશે બધું અગ્નિભૂતિ પૂછે છે, ઉત્તરના ઈન્દ્રો વિશે બધું વાયુભૂતિ પૂછે છે.
ભગવન્! એમ કહી બીજા ગૌતમ અગ્નિભૂતિ અણગાર ભગવંત મહાવીરને વાંદી-નમીને આમ પૂછ્યું ભગવન્! જો જ્યોતિષેન્દ્ર, જ્યોતિકરાની આવી મહાઋદ્ધિ છે સાવત્ આવી વિપુર્વણા શક્તિ છે, તો દેવેન્દ્ર દેવરાજની કેવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ વિકુર્વણા સામર્થ્ય છે? ગૌતમ! દેવેન્દ્ર શક્ર મહદ્ધિક યાવત્ મહાનુભાગ છે, તે ૩૨-લાખ વિમાન, ૮૪,૦૦૦ સામાનિક યાવત્ ૩,૩૬,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવ અને બીજાનું આધિપત્ય કરતો વિચરે છે આવી મહાઋદ્ધિ યાવત્ આવું વિપુર્વણા સામર્થ્ય છે. એ સમર માફક કહેવું. વિશેષ આ ભે સંપૂર્ણ જંબુદ્વીપને, બાકીનું પૂર્વવત્ જાણવું. ગૌતમ! આ દેવેન્દ્ર શકનો શક્તિ-વિષયમાત્ર છે. સંપાપ્તિથી કદી તેણે તેમ વિકુર્વેલ નથી, વિકુવતો નથી, વિષુવશે નહીં. • વિવેચન-૧૫૩ થી ૧૫૫ ઃ
૧૮૦
-
-
-
[૧૫૩] લોકપાલો આદિ સામાનિકો કરતાં અલ્પતર ઋદ્ધિક હોય છે. માટે તેમની વૈક્રિયકરણ લબ્ધિ પણ ઓછી હોય છે. - ૪ -
[૧૫૫] દાક્ષિણાત્ય અસુકુમારો કરતા, જેમની કાંતિ વધુ છે. તે વૈરોચન, તે ઉત્તરદિશાના અસુરોનો ઈન્દ્ર છે, તેની લબ્ધિ વિશેષ છે.
-
ધરણના પ્રકરણ માફક ભૂતાનંદાદિ મહાઘોષ સુધીના ભવનપતિ ઈન્દ્રોના નામો ગાયાનુસાર કહેવા ચમર, ધરણ, વેણુદેવ, હસ્કિત, અગ્નિશીખ, પૂર્ણ, જલકાંત, અમિત, વિલંબ, ઘોસ. આ દક્ષિણ નિકાયના ઈન્દ્રો છે. બલિ, ભૂતાનંદ, વેણુદાલિ, હસિહ, અગ્નિ માનવ, વસિષ્ઠ, જલપ્રભ, અમિત વાહન, પ્રભંજન, મહાઘોષ ઉત્તરના ઈન્દ્રો છે. તેમની ભવન સંખ્યા માટે વીમા વવત્તા એ પૂર્વોક્ત ગાથા જાણવી સામાનિક અને આત્મરક્ષકની સંખ્યા - ૬૪ હજાર, ૬૦ હજાર. બાકીના બધાંના છ-છ હજાર. તેનાથી ચાર ગણી પ્રત્યેકના આત્મરક્ષક દેવો છે. ધરણાદિની અગ્રમહિષી પ્રત્યેકની છ-છ છે ધરણસૂત્રવત્ આલાવો કહેવો.

Page #98

3-l/૧૫૩ થી ૧૫૫
૧૮૧
બંતરેન્દ્રો પણ ધરણેન્દ્ર માફક સપરિવાર કહેવા આમને પ્રતિનિકાય-દક્ષિણ ઉત્તર ભેદથી બન્ને ઈદ્રો હોય છે - કાલ-મહાકાલ સુરૂપ-પ્રતિરૂપ, પૂર્ણભદ્ર-માણિભદ્ર, ભીમ-મહાભીમ, કિંનર-કિપરષ, સપુષ-મહાપુરુષ, અતિકાય-મહાકાય, ગીતરતિગીતયશ, વ્યંતરો અને જ્યોતિકોના ત્રાયઅિંશક અને લોકપાલ નથી માટે ન કહેવા. સામાનિક ચાર-ચાર હાર, સોળ-સોળ હજાર આમરક્ષકો, ચાર-ચાર પરાણી..
- x • દક્ષિણના દેવો અને સૂર્ય સંપર્ણ જંબદ્વીપને પોતાના રૂપોથી ભરી શકે છે, ઉત્તરના દેવો અને ચંદ્ર સાતિરેક જંબૂદ્વીપને પોતાનાં રૂપોથી ભરી શકે છે - X - વધારાની ટીકા બીજી વાંચતાથી કરી છે.
કાલેન્દ્રનો આલાવો આ રીતે – ભગવત ! પિશાચેન્દ્ર, પિશાચ રાજ કાલની કેવી મહાગઠદ્ધિ યાવત્ વિકુણા સામર્થ્ય છે? ગૌતમ ! તે ત્યાં અસંખ્ય લાખ નગરાવાસ, ૪૦૦૦ સામાનિકો, ૧૬,૦૦૦ આત્મ રક્ષક દેવો, સપરિવાર ચાર ચાગ્રમહિણી, બીજા અનેક પિશાચ દેવ-દેવીનું આધિપત્ય કરતાં સાવત્ વિચરે છે •x -. શકના પ્રકરણમાં - ચાવત્ શબ્દથી સપરિવાર ૮-અગ્રમહિષી, ૪-લોકપાલ, 3-પર્ષદા, ૩ સૈન્યો, ૩-રીન્યાધિપતિઓ જાણવા. - હવે શક્રના સામાનિકોની વક્તવ્યતા
• સૂઝ-૧૫૬ :
ભગવન ! જે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકની આવી મહાદ્ધિ ચાવતું આટલું વિકુવા સામર્થ્ય છે, તો પ્રકૃતિભદ્રક ચાવતુ વિનિત નિરંતર છ-છ8ના તપોકમપૂર્વક આત્માને ભાવતા, પતિપૂર્ણ આઠ વર્ષ ગ્રામશ્ય પયય પાળીને માસિક સંલેખના વડે આત્માને સંયોજી ૬૦ ભકર્ણનું અનશનથી છેદન કરીને, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરીને સમાધિ પ્રાપ્ત, કાળ માસે કાળ કરીને આપ દેવાનુપિયનો શિષ્ય વિશ્વક નામે અણગર સૌધર્મ કલામાં, પોતાના વિમાનમાં, ઉપપાનસભાના દેવશયનીયમાં દેવદૂષ્યથી અંતરિત, અંગુલના અસંખ્ય ભાગ માત્ર અવગાહનાથી દેવેન્દ્ર શના સામાનિક દેવપણે ઉત્પન્ન થયો છે, તે નવીન ઉષ્ણ તીણક દેવ પાંચ પ્રકારની પયાતિથી પતિ ભાવને પામે છે. તે આ –
આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય, અનnણ, ભાષામનઃ પયક્તિ. ત્યારે તે તીક દેવ પયક્તિભાવ પામ્યા પછી, સામાનિક પદાનાં દેવો, તેને હાથ જોડી, દશ નખ ભેગા કરી, મસ્તકે આdd કરી, મસ્તકે અંજલિ કરી જય-વિજય વડે વધાવે છે. વધાવીને આમ કહે છે - અહો દેવાનુપિયે ! આપે દિવ્ય-દેવર્ધિ, દેવઘુતિ, દેવાભાવ લબ્ધ પ્રાપ્ત અભિસન્મુખ કર્યો છે. જેવી દિવ્ય-દેવર્ષિ, દેવઘુતિ, દેવાભાવ આપ દેવાનુપિયે લ૦ધ-wાપ્તાભિસમુખ કર્યો છે, તે દિવ્ય-દેવર્જિ, દેવહુતિ, યાવત્ અભિસન્મુખ દેવરાજ શકે પણ યાવતું આણી છે. જેની દિવ્ય દેવદ્ધિ યાવ4 શકે લબ્ધ કરી છે, તેવી ચાવતું આપે પણ સામે આણેલી છે તો હે ભગવન તિધ્યક દેવ મહાદ્ધકાદિ છે ?
ગૌતમ! તિધ્યક દેવ મહાદ્ધિ ચાવતું મહાપભાવી છે. તે ત્યાં પોતાના વિમાન, ooo સામાનિક દેવો, સપરિવાર ચાર અગ્રમહિણીઓ, ઝણ પર્ષદા, સાત
૧૮૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ સૈન્ય, સાત રજ્યાધિપતિ, ૧૬,ooo આત્મરક્ષક દેવો, બીજા ઘણાં દેવ-દેવીઓ ઉપર આધિપત્ય કરતા યાવતું વિચરે છે. આવી મોટી ઋદ્ધિવાળો યાવતુ આટલા વિકdણા સામર્મવાળો-જેમ કોઈ યુવાન યુવતીના હાથને ઢ પકડે યાવત્ શકના જેવી વિકુવા શક્તિવાળો ચાવતુ હે ગૌતમ ! તિષ્યક દેવની આ શક્તિ-વિષય માત્ર કહી છે. પણ સંપતિ વડે ચાવતુ વિકુવશે નહીં.
ભગવાન ! જો તિધ્યક દેવ મહામૃહિક ચાવતુ આટલી વિકુવા શક્તિ છે, તો દેવેન્દ્ર દેવરાજના બાકીના સામાનિક દેવો કેવા મહાદ્ધિક છે ? ગૌતમ બધું તેમજ જાણતું યાવત હે ગૌતમ! શક્રના સામાનિક દેવોનો આ વિષય મણ કો. સંપતિથી કોઈએ વિફર્વેલ નથી, વિકવતા નથી. વિવશે નહીં શકના પ્રાયઅિંશક, લોકપાલ અને અગ્રમહિણી વિશે ચમર માફક કહેવું. વિશેષ આ • સંપૂર્ણ બે જંબુદ્વીપ. બાકી બધું પૂર્વવતું. ભગવાન ! તે એમ જ છે યાત ગૌતમ વિચરે છે.
• વિવેચન-૧૫૬ :
હવે કહેવાનાર રીતે સામાનિક દેવપણે ઉત્પન્ન થયો તેમ સંબંધ જોડવો. તિયક નામનો. પોતાના વિમાનમાં. આહાર, શરીરાદિની ચના. જે બીજે છ પતિ કહી છે, અહીં પાંચ છે - ભાષા, મનઃપયપ્તિ એ બંને બહુશ્રતોએ કોઈ કારણે એક જ ગણી છે - ત્તવ્ય - જન્માંતરમાં તેની ઉપાર્જના અપેક્ષાએ. પ્રાપ્ત - દેવભવ અપેક્ષાએ. મધમાત તેના ભોગની અપેક્ષાઓ. ચમર માફક કહીને લોકપાલ અને અગ્રમહિષીનું વિકુણા સામર્થ્ય તિછ સંખ્યાત હીપ-સમુદ્ર સૂચવેલ છે.
• સૂત્ર-૧૫૩ :
ભગવાન ! એમ કહી ત્રીજા ગૌતમ વાયુભૂતિ આણગારે ભગવત મહાવીરને યાવતું આમ કહ્યું - ભગવાન ! જે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્ર આવો મહર્વિક યાવત્ આટલી વિકુવા સામવિાળો છે, ભગવા તો દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન કેવો મહાત્રદ્ધિક છે ? તેમજ જાણતું. વિશેષ આ - અધિક બે સંપૂર્ણ જંબૂદ્વીપ, બાકી પૂર્વવતું.
• વિવેચન-૧૫૩ -
આ સૂઝથી જો કે શક સમાન વક્તવ્ય ઈશાનેન્દ્રનું કહ્યું, તો પણ વિશેષ છે. ઉભય સાધારણ અપેક્ષાએ અતિદેશ છે. તે આ • તે ૨૮ લાખ વિમાનાવાસ, ૮૦ હજાર સામાનિક યાવતું 3,૨૦,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવોનું આધિપત્ય કરે છે. ઈશાનેન્દ્રના સામાનિકનું વિશેષ કથન
• સૂત્ર-૧૫૮,૧૫૯ -
(૧૫૮] ભગવત જે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની આવી મહાકધ્ધિ અને આવું વિકુવા સામર્થ્ય છે તો - - - આપ દેવાનુપિયના શિષ્ય પ્રકૃત્તિ ભદ્રક ચાવતુ વિનિત કુદત પુત્ર નામે (સાધુ) નિરંતર અટ્ટમ અકેમ અને પારણે આયંબિલ સ્વીકારીને એવા તપોકમથી ઉંચે હાથ રાખી સૂયરભિમુખ રહી આતાપની

Page #99

3/-/૧/૧૫૮,૫૯
૧૮૩
ભૂમિમાં તાપના લેત પતિપૂર્ણ છ માસ શામરચ પથયિ પાળી, અર્ધમાસિક
લેખનાથી આત્માને જોડીને, 30 ભક્તને અનશન વડે છેદી, આલોચનપ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ, કાળ માસે કાળા કરી, ઈરાન કશે પોતાની વિમાનમાં જે વિષકની વકતવ્યા હતી, તે સર્વે અપરિશેષ કુરુદત્ત પુત્રની રણવી. વિશેષ આ - સાતિરેક પરિપૂર્ણ બે જંબૂદ્વીપ, બાકી પૂવવ4. સામાજિક, ગાયશિંશક, લોકપાલ, અગમહિષી યાવતુ હે ગૌતમ! ઈશાનેન્દ્રના પ્રત્યેક અગમહિષી દેવીની આટલી શક્તિ-વિષયમાત્ર કહ્યો. પણ સંપતિથી તેટલી વિકુવા (ચાવત) કરશે નહીં.
[૧૫૯) એ પ્રમાણે સનકુમાર જાણવા. વિશેષ - ચાર પરિપૂર્ણ ભૂદ્વીપ તથા તિછમાં અસંખ્ય, એ રીતે સામાનિક, પ્રાયશિંશક, લોકપાલ, અગમહિષી બધાં અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રો સુધી વિકુઈ શકે. સનકુમારી આરંભીને ઉપરના બધાં લોકપાલો અસંખ્ય દ્વીપ-સમદ્ર સુધી વિકdણા કરી શકે. એ રીતે મહેન્દ્રમાં પણ જાણવું. વિશેષજ્ઞાતિરેક પરિપૂર્ણ ચાર જંબુદ્વીપ કહેવા. એ રીતે બ્રહ્મલોકે પણ જાણવું. વિરોધ-સંપૂર્ણ આઠ જંબૂદ્વીપ. લાંતકે પણ વિશેષજ્ઞાતિરેક આઠ જંબુદ્વીપ, મહાશુકે ૧૬-જંબૂદ્વીપ. સહારે સાતિરેક-૧૬. પાણd ૩ર-બૂદ્વીપ. અશ્રુતે સાતિરેક ૩ર-પરિપૂર્ણ જંબૂદ્વીપ કહેવા. બાકી બધું પૂર્વવતું. ભગવાન ! તે એમ જ છે (૨) કહી બીજ ગૌતમ વાયુભૂતિ અણગાર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદી-નમી યાવત વિચરે છે.
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અન્યEા કોઈ દિવસે મોકા નગરીના નંદન પૈત્યથી નીકળી, બાહ્ય જનપદ વિહારે વિચરે છે.
વિવેચન-૧૫૮,૧૫૯ -
- x " આ સૂત્રથી સૂચવે છે કે - ભગવન્! સનકુમાર દેવેન્દ્રની કેવી મહાકદ્ધિ સાવ વિકવણાશક્તિ છે ? ગૌતમ !તેઓ ૧૨ લાખ વિમાનાવાસ, ૭૨,ooo સામાનિક રાવત ૨,૮૮,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવો. જો કે સનકુમારે સ્ત્રીની ઉત્પત્તિ નથી. તો પણ સમયાધિક પલ્યોપમથી દશ પલ્યોપમસ્થિતિક સૌધર્મની અપરિગૃહિતા દેવી સનતકુમારોને ભોગ માટે આવે છે તેથી અગ્રમહિષી એમ કહ્યું.
આ પ્રમાણે માહેન્દ્રાદિ ગોમાં ગાયાનુસાર -x - આ જાણવું - વિમાનો અનુક્રમે ૩૨ લાખ, ૨૮ લાખ, ૧૨ લાખ, ૮ લાખ, ૪ લાખ, ૫૦-૪૦-૬ હજાર, આનત-પ્રાણd ૪૦૦, આરણ-અય્યતે-300. સામાનિક સંખ્યા - ૮૪, ૮૦, ૨, ૩૦, ૬૦, ૫૦, ૪૦, 30, ૨૦, ૧૦ હજાર. અહીં શકાદિ એકી કયો વિશે અગ્નિભૂતિ પૂછે છે અને ઈશાનાદિ બેકી કયો વિશે વાયુભૂતિએ પૂછેલ છે - - ઈન્દ્રોની વૈક્રિયશક્તિ પ્રરૂપણા કરી. હવે ઈન્દ્ર પ્રકાશેલ પોતાના વૈક્રિયરૂપ કરવાના સામર્થ્યને, તેજોલેશ્યા સામર્થ્યને કહે છે –
• સૂત્ર-૧૬૦ + અધુર
તે કાળે સમયે રાજગૃહી નામે નગરી હતી. [વર્ણન) યાવતું સભા પણુપાસે છે. તે કાળે સમયે દેવેન્દ્ર દેવરાજ, શૂલપાણી, વૃષભ વાહન, ઉત્તરાઈ
૧૮૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ લોકાધિપતિ, ર૮ લાખ વિમાનાવાસાધિપતિ, આકાશસમ વટાધારી, માળા શૃંગારિત મુકટધારી, નવહેમ-સુંદર-વિચિમચંચલ-કુંડલોથી ગાલોને ઝગમગાવતો, યાવતું દશે દિશાઓને ઉધોતિત, પ્રકાશિત કરતો ઈશાનેન્દ્ર, ઈશાનકલામાં, ઈશાનાવાંસક વિમાનમાં ‘રાયપોણીય’ ઉપાંગમાં કહ્યા મુજબ ચાવતું દિવ્ય દેવઋદ્ધિને યાવત્ જે દિશામાંથી પ્રગટ થયો, તે દિશામાં ચાલ્યો ગયો.
ભગવાન એમ કહી, ગૌતમ સ્વામીએ ભગવત મહાવીરને વંદી, નમી આ પ્રમાણે કહ્યું – ભગવન ! અહો આ દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન મહાકદ્ધિક છે. ભગવનું છે તેની દિવ્ય દેદ્ધિ કયાં ગઈ ? ક્યાં પ્રવેશી ? ગૌતમ ! તે તેના શરીરમાં ગઈ, શરીરમાં પ્રવેશી. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું?: ગૌતમ! જેમ કોઈ ફૂટાગાર શાળા, બંને બાજુથી લિd, ગુપ્ત, ગુપ્તદ્વાર, નિયતિ, નિતિગંભીર હોયકૂટાગારશાલાનું ષ્ટાંત કહેવું. ભગવાન ! દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાને તે દિવ્ય-
દેBદ્ધિ, દેવહુતિ, દેવાનુભાગ કેવી રીતે - લબ્ધ પ્રાપ્ત, અભિસન્મુખ કર્યો ? તે પૂર્વભવે કોણ હતો ? તેનું નામ, ગોત્ર શું હતાં ? કયા ગામ, નગર, ચાવતુ સંનિવેશનો હતો ? તેણે શું સાંભળ્યું ? શું આપ્યું? શું ખાધું? શું કર્યું? શું આચર્યું? કયા તથારૂપ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણ પાસે એવું એક પણ આર્ય-ધાર્મિક-વચન સાંભળીને અવધા? જેથી દેવેન્દ્ર, દેવરાજ ઈશાને તે દિવ્ય દેasદ્ધિ ચાવતું સન્મુખ આણી ?
ગૌતમાં તે કાળે, તે સમયે આ જંબૂદ્વીપના ભરતણોમાં તામલિખી નામે નગરી હતી. [વર્ણન) તે તમાહિતી નગરીમાં તામતી નામે મૌયબિ ગાથાપતિ હતો. જે અય દિત યાવતુ ઘણાં લોકોની અપરિભૂત હતો. ત્યારે તે તામતિ મૌર્ય પાએ અન્ય કોઈ દિવસે મધરાતે કુટુંબ ચિતાર્થે જાગરણ કરતા, તેને આવા પ્રકારે આધ્યાત્મિક ચાવતુ સંલ્પ થયો. મારા પૂર્વકૃત, જૂનાં, સુચિ, સુપરિક્રાંત, શુભ, કલ્યાણરૂપ કૃત કર્મોનો કલ્યાણ-ફળ-વૃત્તિ વિશેષ છે, જેનાથી હું ઘણાં-હિરસ, સુવણ, ધન, ધાન્ય, પુત્ર, પશુથી વૃદ્ધિ પામ્યો છું. વિપુલ દીનકનક-રતન-મણિ-મોતી-શંખ-શિલ-વાલ-રક્ત રન-સારરૂપ ધનાદિ ઘણાં ઘણાં વધી રહ્યા છે તો શું હું પૂવકૃત, સુચિર્ણ યાવત્ કૃત કર્મોના એકાંત સૌખ્યની ઉપેક્ષા કરતો રહું ?
તો જ્યાં સુધી હું હિરણ્યથી વધુ છું યાવતું ઘણું ઘણું વધે છે, જ્યાં સુધી મારા મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક, સંબંધિ, પરિજન મારો આદર કરે છે, સકાર-સન્માન કરે છે, અને કલ્યાણ-મંગલ-દેવરૂપ જાણી ચૈત્યની માફક વિનયથી સેવા કરે છે
ત્યાં સુધીમાં મારે મારું શ્રેય કરવું. કાલે પ્રકાશવાળી સમિ થયા બાદ યાવત્ સૂર્ય ઉગ્યા પછી, મારી મેળે કાષ્ઠપત્ર લઈ, વિપુલ અશ-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ તૈયાર કરાવી. મારા મિત્ર, જ્ઞાતિજન - x - આદિને આમંત્રીને તે મિત્ર, જ્ઞાતિજન આદિને વિપુલ અશનાદિ જમાડી, વા-ગંધ-માળા-અહંકાર વડે સહકારીને, સન્માનીને તે જ મિત્ર, જ્ઞાતિજન આદિની આગળ મારા મોટા પુત્રને કુટુંબમાં

Page #100

૧૮૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
૩/-/૧/૧૬૦
૧૮૫ સ્થાપીને, તે મિત્ર, જ્ઞાતિજન આદિ તથા મોટા પુત્રને પૂછીને મેળે જ કાષ્ઠપત્ર ગ્રહણ કરી, મુંડિત થઈ “પ્રાણામા' દીક્ષાએ દીક્ષિત થાઉં..
દીu લઈને હું આવો અભિગ્રહ સ્વીકારીશ કે - મને માવજીવ નિરંતર છ-છના તપોકમથી, ઉંચા હાથ રાખી, સુર્ય અભિમુખ રહી આતાપના ભૂમિમાં
તાપના લેતો વિચારીશ. છના પારણે આતાપના ભૂમિથી ઉતરી, આપમેળે કાઇ પણ લઈ તામહિપ્તી નગરીના ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ કુળોમાં ગૃહસમાદાન ભિચયએિ ફરીશ. શુદ્ધોદન ગ્રહણ કરી, તેને ર૧-વખત પાણીથી ધોઈ, પછી આહાર કરીશ. એ પ્રમાણે વિચારીને કાલે પ્રભાત થતાં યાવતું સૂર્ય ઝળહળતો થયા પછી આપમેળે કાષ્ઠપમ કરાવીને, વિપુલ આશનાદિ તૈયાર કરાવી પછી
નાન-બલિકમ-કૌતુક મંગલ પ્રાયશ્ચિત કર્યા, પ્રવેશ યોગ્ય શુદ્ધ, મંગલ, ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેય. અભ પણ મહમૂલ્ય આભરણથી શરીર અલંકૃત્વ કર્યું. ભોજન વેળાએ ભોજનમંડપમાં સારા આસને બેઠો.
ત્યારપછી મિત્ર, જ્ઞાતિજન આદિ સાથે તે વિપુલ આશન આદિ આસ્વાદતો, વિસ્તાતો, પરસ્પર ખવડાવતો - ખાતો વિચરે છે તે જમ્યો, પછી કોગળા કર્યા, ચોકો થયો, પરમ શુદ્ધ થયો. તે મિત્ર ચાવતુ પરિજનને વિપુલ આશનાદિની, પુણ-વા-ગંધમાળા-અહંકારથી સકારાદિ કઈ. તે મિત્ર, જ્ઞાતિ આદિ આગળ મોટા પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપીને, તે મિત્રાદિ અને મોટા પુત્રને પૂછને, મુંડ થઈને ‘પ્રાણામા’ પ્રવજ્યા લીધી. લઈને આવો અભિગ્રહ કર્યો કે જાવજીવ નિરંતર છ8છ તપ કરવો. બાહાઓ ઉંચી રાખી, સૂર્યાભિમુખ થઈ, તાપના ભૂમિમાં તાપના લેતા વિચ. છઠ્ઠના પારણે તાપની ભૂમિથી ઉતરી, આપમેળે કાષ્ઠ પત્ર લઈ, તમવિતીમાં ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ કૂળોમાં ગૃહસમુદાન ભિક્ષાયણિી ફરે છે. શુદ્ધ ઓદનને છે. -qખત પાણીથી ધુએ છે. પછી તેનો આહાર કરે છે.
ભગવન! તેને “પ્રાણામા’ Mા કેમ કહી ? ગૌતમ ! પ્રાણામાં પતા લીધી હોય છે જેને ક્યાં જોવે તેને - ઈન્દ્ર, કંદ, રુદ્ર, શિવ, વૈશ્વમણ, આર્યા કોકિરિયા, રાજ ચાવતુ સાર્થવાહને, કાગડો-કુતરો-ચ્ચાંડાલને, ઉંચાને જોઇને ઉચ્ચ અને નીચાને જોઈને નીચે પ્રણામ કરે છે. જેને જ્યાં જુએ તેને ત્યાં પ્રણામ કરે. તેથી પ્રાણામાં પdજ્યા કહી.
• વિવેચન-૧૬૦ :- અધુરુ.
રાયપટેણીય સૂત્રમાં સૂર્યાભદેવની વક્તવ્યતા મુજબ અહીં ઈશાનેન્દ્રની વકતવ્યતા કહેવી. • x - ૪ - સુધર્માસભામાં ઈશાન સિંહાસને બેસીને ૮૦,૦૦૦ સામાનિકો, ચાર લોકપાલો, સપસ્વિાર આઠ અણમહિષી, સાત સૈન્યો, સાત સૈન્યાધિપતિ, ૩,૨૦,૦૦૦ આમ રક્ષક દેવો, બીજા ઘણાં દેવ-દેવીથી પરિસ્વરેલ, મોટા અખંડ નાટકો આદિના શબ્દો વડે દિવ્ય ભોગોને ભોગવતો વિચરે છે.
જંબુદ્વીપને અવધિજ્ઞાન વડે જોતા ઈશાને ભગવંતને રાજગૃહમાં જોયા. જોઈને સસંભ માનસથી ઉભો થયો, ઉઠીને સાત-આઠ પગલાં તીર્થકર અભિમુખ
ગયો. પછી કપાળમાં કમળના ડોડાની જેમ હાથ જોડી ભગવંત મહાવીરને વાંધા, વાંદીને અભિયોગિક દેવોને બોલાવ્યા. તેઓને કહ્યું કે – હે દેવો! રાજગૃહ નગરે જઈને ભગવંતને વાંદો એક યોજન મંડલ ક્ષેત્ર સાફ કરો. કરીને મને જણાવો. તેઓએ પણ તેમ કર્યું. પછી પદાતિસૈન્યના અધિપતિ દેવને બોલાવીને કહ્યું - ઓ ! દેવોના પ્રિય ! ઈશાનાવતંસક વિમાનમાં ઘંટ વગાડી ઘોષણા કરો કે - ઈશાનેન્દ્ર ભમહાવીરના વંદનાર્થે જાય છે, તો તમે જલ્દીથી મહામદ્ધિ સહ તેની પાસે આવો. ત્યારે અનેક દેવો કુતૂહલાદિથી તેની પાસે આવ્યા. તે દેવોથી પરિવૃત લાયોજન પ્રમાણ યાનવિમાને ઈશાનેન્દ્ર બૈઠો. નંદીશ્વરદ્વીપે વિમાનને સંક્ષેપી રાગૃહનગરે ગયો.
ત્યાં ભગવંતને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, વિમાનને જમીનથી ચાર આંગળ ઉચુ રાખ્યું. ભગવંત પાસે આવી ભગવંતને વાંદી, સેવવા લાગ્યા. પછી ધર્મ સાંભળીને કહ્યું - ભગવત્ ! તમે બધું જાણો છો જુઓ છો, માત્ર ગૌતમાદિ મહર્ષીઓને દિવ્ય નાટ્યવિધિ દેખાડવા ઈચ્છું છું એમ કહીને દિવ્ય મંડપ વિકર્યો. તેની મધ્ય મણિપીઠિકા, સિંહાસન કર્યા. પછી ભગવંતને નમીને સિંહાસને બેઠો. પછી તેની જમણી ભૂજામાંથી ૧૦૮ દેવકુમારો અને ડાબીમાંથી ૧૦૮ દેવકુમારી નીકળી. પછી વિવિધ વાધ, ગીતોના શબ્દથી જનમનને ખુશ કર્યું. બગીશ પ્રકારની નાટ્યવિધિ દર્શાવી. અહીં ચાવત્ શબ્દથી દિવ્ય દેવઘુતિ, દેવપ્રભાવને સંકેલી લે છે. ક્ષણમાં તે એકલો થઈ ગયો. પછી પરિવાર સહિત ઈશાનેન્દ્રએ ભગવંત મહાવીરને વાંધા અને પાછો ગયો.
શિખર આકૃતિવાળું ઘર તે કૂટાગાર શાળા, તેનું દટાંત. ગૌતમે ભગવંતને પૂછયું - ઈશાનેન્દ્રની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ ક્યાં ગઈ ? ગૌતમ ! તેના શરીરમાં ગઈ. કઈ રીતે ? ગૌતમ ! જેમ કૂટાગાર શાળા હોય. તેની પાસે મોટો જનસમૂહ હોય. તે ખૂબ વરસાદ ચડેલો જાણે જોઈને કૂટાગાર શાળામાં પ્રવેશી જાયતેમ ઈશાનેન્દ્રની ઋદ્ધિ પ્રવેશી. કયા કારણથી ? ખાન-પાન દઈને, અંત-પ્રાંતાદિ ખાઈને, તપ અને શુભધ્યાનાદિ કરીને, પડિલેહણાદિ આચરીને. - x • પુન્ય ઉપામ્યું. પૂર્વે કરેલા, તેવી જ જૂના, દાનાદિ સુઆચરણરૂપ, તપ વગેરેમાં પરાક્રમ કરીને, અવહ હોવાથી શુભ, અનર્થ ઉપશમન હેતુથી કલ્યાણરૂપ. આ જ વાતને કંઈક વિશેષથી કહે છે -
વિપુલ-ગણિમાદિ ધન, કર્કીતનાદિ રનો, ચંદ્રકાંતાદિ મણિ, પરવાળા અથવા સજપટ્ટાદિરૂપ શિલા અને પ્રવાલ, રક્તરત્નાદિ માણેક એવા પ્રધાનદ્રવ્ય વડે. નવા શુભ કર્મો મેળવ્યા વિના જૂનાના નાશની દકાર વિના. મિત્રો, નાતીલા, ગોત્રજ, મોસાળીયા કે સાસરીયા, નોકચાકર, આદર કરે છે, સ્વામીરૂપે જાણે છે - - જેમાં વારંવાર પ્રણામ કરવાનો હોય તે પ્રાણામાં. દાળ-શાક સિવાય માત્ર ચોખા. તેને ૨૧વાર ધોવા. * x - આપતો, ભોગવતો. જમીને ભોજનોત્તર કાળે, બેસવાના સ્થાને આવીને ચોકખા પાણીથી આચમન કર્યુ અને x• ચોખો થયો. પરમશુચિભૂત થયો.
જેને જે દેશ-કાળે જુએ, તેને ત્યાં પ્રણામ કરવા. તેમાં યમ - ઈન્દ્રાદિ, અંર - કાર્તિકેય, રજૂ • મહાદેવ, સિવ - વ્યંતર વિશેષ, આકારવિશેષ ઘર કે દ્રજ,

Page #101

B/-/૧/૧૬૦
૧૮૩
વેસન - ઉત્તરનો દિકપાલ, મન - પ્રશાંતરૂપા ચંડિકા, ચંડિકા જેવી રૌદ્રરૂપા - મહિષાસુરનો નાશ કરનારી, રાજા-ઈશ્વર-તલવ-માડંબિક-શ્રેષ્ઠી. પUT - ચાંડાલ,
પૂજ્ય, અતિશયથી નમે છે. નવ - પૂજ્ય, સાધારણ પ્રણામ. ઉપસંહારાર્થે કહે છે – જે પુરુષ, પશુ આદિ પૂજ્યાપૂજ્યોને નમે છે.
• સૂત્ર-૧૬૦-અધુરેથી ૧૬૩ :
ત્યારે તે તામતિ મૌર્યપુત્ર, તે ઉદર, વિપુલ, પ્રદત્ત, ગૃહિત બાલતપોકમથી શક, રુક્ષ વાવતુ નાડી દેખાતા હોય તેવા થઈ ગયા ત્યારે તે તામલિ લાલતપરવીને અન્ય કોઈ દિવસે મધ્યરાત્રિએ અનિત્ય જાગરિકાથી જાગતા આવા પ્રકારનો આધ્યાત્મિક, ચિંતિત ચાવતુ સંકલ્પ થયો. હું આ ઉદાર, વિપુલ ચાવતુ ઉંદરા, ઉદાd, ઉત્તમ, મહાનુભાગ તોકમથી શુક, રૂક્ષ ચાવતુ નસો દેખાતો થઈ ગયો છે. તો જ્યાં સુધી મને ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય, પરાકાર પરાક્રમ છે, ત્યાં સુધીમાં મારું શ્રેય એ છે કે કાલે યાવતુ સૂર્ય ઉગે પછી તામલિdી નગરીમાં જઈ મેં દેખીને બોલાવેલા, પાખંડીઓ, ગૃહરણો, પૂર્વપરિચિત, પશ્ચાતુ પરિચિત, પસિસંગતિને પૂછીને તામલિપ્તીની મધ્યેથી નીકળીને પાદુકા કુંડિકાદિ ઉપકરણ, કાઠપણ એકાંતમાં મુકીને તામવિતી નગરીના ઈશાનકોણમાં નિતનિક મંડલને આલેખીને, સંલેબના તપમાં આત્માને જોડીને, ભોજન-પાનનો ત્યાગ કરી, વૃક્ષ માફક સ્થિર થઈ, કાળની આકાંક્ષા સિવાય વિચરવું. એમ વિચારી કાલે યાવત સૂર્ય ઉગ્યા પછી ચાવતું પૂછીને તક્ષલિપ્તીમાં એકાંતે જઈને યાવહ્ આહાર, પાણીનો ત્યાગ કરી, પાદપોપગમન સ્વીકાર્યું. • • તે કાળે બલિચંચા રાજધાની ઈન્દ્ર, પુરોહિત રહિત હતી.
[૧૬૧] ત્યારે તે બલિચંચા રાજધાનીમાં રહેનારા ઘણાં અસુર કુમાર દેવદેવીઓએ તામલિ ભાલતપરવીને અવધિ વડે જોયો. પછી પરસ્પર બોલાવીને આ પ્રમાણે કર્યું - હે દેવાનુપિયોબલિરંચા સજધાની ઈન્દ્ર, પુરોહિત રહિત છે દેવાનુપિયો આપણે ઈન્દ્રાધીન અને ઈન્દ્રાધિષ્ઠિત છીએ. ઈન્દ્રના તાબે કાર્ય કરીએ છીએ. હે દેવાનપિયો આ તામતી લાલતપસ્વી મહિતી નગરી બહાર ઈશાનખૂણામાં નિર્વનિક મંડલને લેખીને સંલેહણા તપ સ્વીકારી, ભોજનપાનને ત્યજી, પાદોપગમન અનશને રહ્યો છે. હે દેવાનુપિયો એ શ્રેય છે કે આપણે તમલિ બાલતપરવીને બલિચંચા રાજધાનીની સ્થિતિ સંકલ્પ કરાવીએ
એમ કરીને પરસ્પર એકબીજા સંમત થઈને, બલીવંચાની કીક મધ્યેથી નીકળીને ક્યાં કેન્દ્ર ઉત્પાત પર્વત છે ત્યાં આવીને વૈક્રિય સમુઘાત વડે સમવહત થઈ યાવતુ ઉત્તરવૈકિચરૂપોને વિદુર્વે છે. પછી ઉત્કૃષ્ટ, વરિત, ચપળ, ચંડ, જયવતી, નિપુણ, સીંહ જેવી, શીઘ, ઉદભૂત અને દિવ્ય દેવગતિ વડે તિજી અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રોની વચ્ચે જે જંબૂદ્વીપ હીપ છે, ત્યાં આવીને, ભરતોમાં જ્યાં તામલિસ્તી નગરી છે, જ્યાં તામલિ મૌર્યપુત્ર છે, ત્યાં આવે છે.
ત્યાં આવીને તામતિ બાલતપરવીની ઉપર, બંને બાજુ ચારે દિશાએ
૧૮૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ રહીને દિવ્ય-દેવABદ્ધિ, દેવહુતિ, દેવાનુભાવ, બગીશવિધ નાટ્યવિધિ દેખાડે છે. પછી તામલિ લાલતપસ્વીને ત્રણ વખત દક્ષિણ-પ્રદક્ષિણા કરી, વદી, નમી, આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયા અમે બલિચં રાજધાનીમાં રહેતા ઘણાં અસુરકુમાર દેવ-દેવીઓ આપ દેવાનુપિયને વંદન-નમસ્કાર યાવત પર્યાપાસના કરીએ છીએ. હે દેવાનુપિય! અમારી બલિચંશ રાજધાની હાલ ઈન્દ્ર, પુરોહિત રહિત છે. અમે બધા ઈન્દ્રાધીન, ઈન્દ્રિધિષ્ઠિત, ઈન્દ્રાધીનકા છીએ. દેવાનપિય! તમે બલિચંચા રાજધાનીનો આદર કરો, સ્વામિત્વ સ્વીકારો, મનમાં લાવી, તે સંબંધે નિદાન કરો, કે તમે કાળમાસે કાળ કરીને બલિરંચા રાજધાનીમાં (ઈન્દ્રરૂપે ઉતia થશો. ત્યારે તમે અમારા ઈન્દ્ર થશો. ત્યારે તમે અમારી સાથે દિવ્યભોગોને ભોગવતા વિચરશો.
ત્યારે તે તામલિ બાલતપસ્વીએ બલિચંચા રાજધાનીના રહીશો ઘણાં અસુરકુમાર દેવ-દેવીઓએ આમ કહ્યું ત્યારે આ અર્થનો આદર ન કર્યો, સ્વીકારી નહીં મૌન રહ્યો. ત્યારે તે બલિચંયાના રહિશ ઘણાં અસુકુમાર દેવદેવીઓએ તામતિ મૌર્યપુરને બે-ત્રણ વખત ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી યાવત્ છે દેવાનુપિયા અમારી બલિચંચા ઈન્દ્રરહિત છે યાવતુ તમે તેના સ્વામી થાઓ. ચાવતુ બે-ત્રણ વાર આમ કહેવા છતાં ચાવ4 તામતિ મૌન રહ્યો. ત્યારે તે બલિચંચાના ઘણાં સુકુમાર દેવ-દેવીઓનો તામલિએ અનાદર કરતા, તેમની વાત ન સ્વીકારાતા જે દિશામાંથી આવ્યા હતા. ત્યાં પાછા ગયા.
[૧૬] તે કાળે, તે સમયે ઈશાન ઈન્દ્ર, પુરોહિતરહિત હતો. ત્યારે તે તામલિ બાલતપરસ્તી પતિપૂર્ણ ૬૦,૦૦૦ વર્ષનો પયય પાળીને, દ્વિમાસિક સંવેદનાથી આત્માને જોડીને ૧૨૦ ભકત અનશન વડે છેદીને કાળમાસે કાળ કરી ઈશાન કો ઈશાનાવતંસક વિમાનમાં ઉપપાત સભામાં દેવશયામાં. દેવદુષ્યથી આવરિત, અંગુલના અસંખ્ય ભાગ માત્ર અવગાહનાથી, ઈશાન દેવેન્દ્રના વિરહકાળ સમયે ઈશાન દેવેન્દ્રપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યારે તે ઈશાન દેવેન્દ્ર દેવરાજ જે તરત જન્મેલ, તેણે પંચવિધ પયતિથી વયિિતભાવપૂર્ણ કર્યો. તે આ - આહાર પયત વાવતુ ભાષામન પતિ
ત્યારે તે બલિયં રાજધાનીના રહીશો ઘણાં અસુર કુમાર દેવ-દેવીઓએ તામલિ બાલતપસ્વીને કાલગત જાણી ઈશાન કરે દેવેન્દ્રપણે ઉત્પન્ન થયો જોઈને ઘણાં ક્રોધિત-કુપિત-ચંડિક થઈ ગુસ્સામાં ધમધમતા બલિચંચા રાજધાનીની વચ્ચેથી નીકળીને ઉત્કૃષ્ટ ચાવતુ ગતિથી ભરત ક્ષેત્રના તામવિતી નગરમાં તામલિ ભાલતપસ્વીના શરીર પાસે આવ્યા. (તામલિના મૃતકને) ડાબે પગે દોરડી બાંધી. તેના મુખમાં ત્રણવાર યુકી, તમલિનીના શૃંગાટક-નિક-ચતુર્કચત્વમહાપથ-થોમાં મુડદાને ઢસેડતા મોટા શબ્દથી ઉદ્ઘોષણા કરતા આ પ્રમાણે બોલ્યા-પોતાની મેળે વપરતીનો વેશ પહેરી, પ્રાણામાં પતયાથી પવજિત તે તમલિ બાલતપસ્વી કોણ ? ઈશાન કર્ભે થયેલ દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન કોણ ?

Page #102

૩/-/૧/૧૬૦ થી ૧૬૩
એમ કરી, તામલિના શરીરની હીલણા-નિંદા-હિંસા-ગહા-અવમાનના-તનાતાડના-પરિવધ-કદર્થના કરે છે. શરીરને આડું-અવળું ઢસડે છે. એ રીતે હીલના યાવત્ આકડવિડ કરીને એકાંતમાં નાખી - ૪ - ચાલ્યા ગયા.
[૧૬૩] ત્યારે તે ઈશાન કલ્પવાસી ઘણાં વૈમાનિક દેવો દેવીઓએ જોયું - બલિયાના રહીશ ઘણાં અસુકુમાર દેવ-દેવીઓએ તામલિ બાલતપસ્વીના શરીરની હીલણા-નિંદા યાવત્ આકડવિકડ કરે છે. તે જોઈને ક્રોધિત થઈ યાવત્ ગુસ્સાથી ધમધમતા જ્યાં ઈશાનેન્દ્ર છે, ત્યાં જઈને બે હાથ જોડી, દશનખ ભેગા કરી મસ્તકે અંજલિ જોડી, જય-વિજયથી વધાવી આમ કહ્યું – હે દેવાનુપ્રિય 1 બલિયંચાના રહીશ ઘણાં અસુરકુમાર દેવ-દેવીઓ આપ દેવાનુપ્રિયને કાલગત જાણીને, ઈશાન કો ઈન્દ્રપણે ઉત્પન્ન થયેલ જોઈને ક્રોધ પૂર્વક યાવત્ એકાંતમાં આપનું શરીર ફેંકીને - ૪ - પાછા ગયા.
૧૮૯
ત્યારે તે ઈશાનેન્દ્રએ તે ઈશાનકલ્પવાસી ઘણાં દેવ-દેવી પાસે આ અર્થ જાણી, અવધારી ક્રોધથી યાવત્ ધમધમતા તે ઉત્તમ દેવ શય્યામાં રહીને ભ્રુકુટીને ત્રણ વળ દઈ, ભવાં ચડાવી બલિાંચા સામે, નીચે, સાક્ષ, સપ્રતિદિશિ જોયું. ત્યારે તે બલિયંચાને ઈશાનેન્દ્રએ x - આ રીતે જોતાં, તેમના દિવ્યપભાવથી બલિયંચા અંગારા જેવી, આગના કણિયા જેવી, રાખ જેવી, તપ્ત વેણુકણ જેવી, તપીને લ્હાય જેવી થઈ ગઈ. ત્યારે બલિાંચાના રહીશ ઘણાં અસુકુમાર દેવદેવીઓએ બલિાંચા રાજધાનીને અંગારા જેવી સાવત્ લ્હાય જેવી તપેલી જોઈ, તેનાથી ભય પામ્યા-ત્રાસ્યા-ઉદ્વેગ પામ્યા-ભયભીત થઈ ચારે બાજુ દોડવાભાગવા-એકબીજાની સોડમાં ભરાવા લાગ્યા.
જ્યારે તે બલિચાના રહીશો - ૪ - એ એમ જાણ્યું કે ઈશાનેન્દ્ર કોપેલ છે, ત્યારે તેઓ ઈશાનેન્દ્રની દિવ્ય-દેવઋદ્ધિ, દેવધુતિ, દેવાનુભાગ, તેોલેશ્યાને સહન ન કરતા બધાં સપક્ષ અને પ્રતિદિશામાં રહીને, બે હાથ જોડી, દશ નખ ભેગા કરી, મસ્તકે આવર્ત કરી, મસ્તકે અંજલિ જોડી, ઈશાનેન્દ્રને જય-વિજય વડે વધાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું – અહો ! આપ દેવાનુપ્રિયને દિવ્ય દેવઋદ્ધિ યાવર્તી સામે આણેલી છે. આપ દેવાનુપિયની તે દિવ્ય-દેવઋદ્ધિ ાવત્ લબ્ધ, પ્રાપ્ત અને સામે આણેલી છે (તે અમે જોઈ) અમે આપની ક્ષમા માંગીએ છીએ હે દેવાનુપિય ! અમને ક્ષમા કરો. આપ ક્ષમા કરવાને યોગ્ય છો. ફરીવાર અમે એમ નહીં કરીએ. એ રીતે સારી રીતે, વિનયપૂર્વક વારંવાર ખમાવે છે બલિાંચા રહીશ ઘણાં અસુરકુમાર દેવ-દેવીઓએ પોતાના અપરાધ બદલ ઈશાનેન્દ્રની સમ્યક્ વિનયપૂર્વક વારંવાર ક્ષમા માંગી ત્યારે ઈશાનેન્દ્રે તે દિવ્ય દેવઋદ્ધિ યાવત્ તેજોવૈશ્યાને સંહરી લીધી.
હે ગૌતમ ! ત્યારથી તે બલિાંચા રહીશ ઘણાં અસુરકુમાર દેવ-દેવીઓ ઈશાનેન્દ્રનો આદર કરે છે ચાવત્ પાસે છે. દેવેન્દ્ર ઈશાનની આજ્ઞા-સેવા
આદેશ-નિર્દેશમાં રહે છે. એ રીતે હે ગૌતમ ! દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની તે દિવ્ય
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧
દેવઋદ્ધિ સાવત્ મેળવેલી છે.
ભગવન્ ! ઈશાનેન્દ્રની કેટલી કાળ સ્થિતિ કહી છે ? ગૌતમ ! સાતિરેક બે સાગરોપમ. દેવેન્દ્ર ઈશાન તે દેવલોકથી આયુ ક્ષય થતાં ચાવત્ ક્યાં જશે ? કાં ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમ ! મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે યાવત્ સર્વે દુઃખોનો
અંત કરશે.
૧૯૦
• વિવેચન-૧૬૦ અધુરેથી-૧૬૩ :
અનિત્ય વિચારણા. જોઈને બોલાવેલા, ગૃહસ્થાપણામાં પરિચિત જૂના મિત્રાદિ નિર્વર્તનિક-એક જાતનું ક્ષેત્રનું માપ, તેના જેટલા પરિમાણવાળું અથવા પોતાના શરીર
પ્રમાણ ક્ષેત્ર. - ૪ -
ઈન્દ્રરહિત, શાંતિકર્મક-પુરોહિતરહિત. અહીં ઈન્દ્ર નથી માટે જ પુરોહિત નથી. ઈન્દ્રને વશ હોવાથી ઈન્દ્ર આધિન. ઈન્દ્રયુક્ત હોવાથી ઈન્દ્ર અધિષ્ઠિત. તેથી જ - જેનું કાર્ય ઈન્દ્રને આધિન છે તેવી. સ્થિતિકલ્પ એટલે બલિચંચામાં રહેવાનો સંકલ્પ.. ઉત્કર્ષવાળી તે દેવગતિ વડે, આકુળતા હોવાથી ઉતાવળી, પણ સ્વાભાવિક નહીં. ત્યાં માનસિક ચપળતા સંભવે છે માટે કહ્યું – કાયાની ચપળતાવાળી ગતિ વડે. રૌદ્ર-ભયંકર ગતિ વડે. બીજી ગતિને જિતનાર ગતિ વડે, ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કર્તા નિપુણ ગતિ વડે. શ્રમ અભાવે સિંહ જેવી ગતિ વડે, વેગવતી-દિવ્ય ગતિ વડે ચાલતા વસ્ત્ર ઉડતા હોય તેમ, દર્પવાળી ગતિથી.. પૂર્વાદિ ચારે દિશા સમાન પક્ષે હોવાથી સપક્ષ, બધા ખૂણાં સરખા પડે તે પ્રતિદિ. નાટ્ય વિષય વસ્તુ બત્રીશ પ્રકારે હોવાથી બત્રીશવિધ. તે શપયોણીયથી જાણવું.
મઢું બંધ - પ્રયોજન વિશે નિશ્ચય કરો. નિવાન - પ્રાર્થના. શીઘ્ર કોપી વિમૂઢબુદ્ધિ અથવા કોપના ચિન્હો પ્રગટેલા છે તે, કોપનો ઉદય થયેલા, પ્રગટ રૌદ્રરૂપવાળા, ક્રોધથી સળગતા માટે દેદીપ્યમાન.
દોરડી વડે, થુંકે છે. આડુ-અવળું કરે છે. જાતિ વગેરે ઉઘાડી પાડીને નિંદે છે, મન વડે કુત્સા કરે છે, પોતાની સમક્ષ વચનોથી ખિંસા કરે છે, લોક સમક્ષ ગર્લ કરે છે, અપમાન પાત્ર માને છે, આંગળી આદિ હલાવી તર્જના કરે છે, હાથેથી મારે છે, કદર્ચના કરે છે, પ્રકૃષ્ટ વ્યથા આપે છે.
ઉત્તમ શય્યામાં રહેલ, મળ સળ કપાળે પાડી, ભૃકુટી ખેંચી, અગ્નિ સમાન થયેલ.. ભયવાળા થઈ, ભયથી કંપતા, આનંદરસ સૂકાઈ ગયેલા, રહેઠાણ છોડી થોડું કે વધારે દોડે છે. એકબીજાની સોડમાં ભરાઈ જતાં.. અમે વારંવાર આવું નહીં કરીએ.
દેવાના મનવાળા. તાત્પર્ય એ કે
માઁ - ‘આ કરવાનું જ છે' એવો આદેશ પપાત - સેવા, વચન - આજ્ઞાપૂર્વક આદેશ, નિર્દેશ - પૂછેલાં કાર્ય સંબંધે નિયત ઉત્તર.
ઈશાનેન્દ્ર વક્તવ્યતા પ્રસ્તાવથી તે જ સંબંધે કહે છે–
-
- સૂત્ર-૧૬૪ થી ૧૬૯ :
[૧૬૪] ભગવના દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના વિમાનો કરતાં શું દેવેન્દ્ર દેવરાજ

Page #103

૩|-/૧/૧૬૪ થી ૧૬૯
૧૯૧ ઈશાનના વિમાનો કિંચિત ઉચ્ચતર, કિચિત ઉન્નતતર છે? ઈશાનેન્દ્રના વિમાનોથી શકેન્દ્રના વિમાનો કંઈક નીચા કે નિસ્નાર છે? ગૌતમાં હા, તે એમ જ છે - એમ કેમ કહાં ગૌમાં જેમ કોઈ હરોળી ક્યાંક ઉંચ. કયાંક ઉwત હોય અને ક્યાંક નીયું, ક્યાંક નિગ્ન હોય, તેમ હે ગૌતમી શકેન્દ્રના વિમાન નિમ્ન છે.
[૧૬] ભગવન / દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન પાસે જવાને સમર્થ છે ? હા, છે. ભગવન! તે તેમનો આદર કરતો આવે કે અનાદર કરતો આવે ? ગૌતમ! આદર કરતો આવે. - ૪ -
ભગતના દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક પાસે આવવા સમર્થ છે ? હા, છે. ભગવાન તે તેનો આદર કરતો આવે કે અનાદર કરતો આવે ? ગૌતમ આદર કરતો કે અનાદર કરતો પણ આવે.
ભગવાન ! ઈશાનેન્દ્રની સપક્ષ, સપતિદિશ જેવાને કેન્દ્ર સમર્થ છે ? ગૌતમ! પાસે આવવા માફક અહીં બે આલાવા છે.
ભગવતુ ! શક્રેન્દ્ર, ઈશાનેન્દ્ર સાથે વાતચિત કરવાને સમર્થ છે? હા, છે. પાસે આવવા સંબંધે કહ્યું તેમ અહીં કહેવું.
ભગવના તે કેન્દ્ર-ઈશાનેન્દ્ર વચ્ચે કોઈ કૃત્ય, કરણીય સમુન્ન થાય છે ? હા, થાય છે. ત્યારે તે કેવો વ્યવહાર કરે ? ગૌતમ ! ત્યારે શકે, ઈશાનેન્દ્ર પાસે જાય છે. ઈશાનેન્દ્ર, શકેન્દ્ર પાસે જાય છે તેઓ પરસ્પર આ રીતે બોલાવે છે–| ઓ દક્ષિણદ્ધ લોકાધિપતિ દેવરાજ દેવેન્દ્ર શુક્ર ! કે ઓ. ઉત્તરાર્ધ લોકાધિપતિ દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન ! એ રીતે પરસ્પર કૃત્ય, કરણીને અનુભવતા વિચરે છે.
[૧૬] તે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક-ઈશાન વચ્ચે પરસ્પર વિવાદ થાય છે? હા, થાય છે. ત્યારે તેઓ શું કરે છે ? ગૌતમ! ત્યારે તે શક-ઈશાન, દેવેન્દ્ર દેવરાજ સનકુમારને યાદ કરે છે. ત્યારે તે સનતકુમારેન્દ્ર, શક-ઈશાનેન્દ્રએ યાદ કરતા જલ્દીથી તેઓની પાસે આવે છે. તે જે કહે તેને બંને ઈન્દ્રો તેમની આજ્ઞાોવાવચન-નિર્દેશ રહે છે.
૧૬] દેવેન્દ્ર દેવરાજ સનતકુમાર ભવસિદ્ધિક, ભવસિદ્ધિક, સમ્યગૃષ્ટિ, મિયાર્દષ્ટિ, પરિત્તસંસારી, અપરિત્ત સંસારી, સુલભબોધિ, દુર્લભબોધિ, આરાધક, વિરાધક, ચમ, આયર્મ શું છે? ગૌતમ ! સનતકુમારેન્દ્ર ભવસિદ્ધિક, સમ્યગ્રËષ્ટિ, પરિત્તસંસારી, સુલભબોધિ, આરાધક, ચરમ પ્રશસ્ત જાણવા. ભવસિદ્ધિક આદિ નહીં ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? સનતકુમારેન્દ્ર ઘણાં સાધુ-સાદdી- જાવકશ્રાવિકાના હિત-સુખ-પર્યેષુ છે, આનુકંપા કરનાર, નિઃ ધ્યેયસ-હિત સુખ કલ્યાણના કામી છે. તેથી ગૌતમ ! એમ કહ્યું.
ભગવાન ! દેવેન્દ્ર દેવરાજ સનદકુમારની સ્થિતિ કેટલા કાળ સુધીની છે ? ગૌતમ! સાત સાગરોપમ સ્થિતિ છે. ભગવાન ! છે, તે દેવલોકથી આયુક્ષય થતાં ચાવતું કયા ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમ મહાવિદેહ » સિદ્ધ થશે યાવત્ સર્વ
૧૯૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ દુઃખોનો અંત કરશે. - ભગવન! તે એમ જ છે. એમ જ છે.
[૧૬૮] તિયકનો તપ છ-છ, અનશન એક માસ, શ્રમણપચય આઠ વર્ષ-કરદત્તનો તપ અમ-અટ્ટમ, અનશન આઈ માસ, શ્રમપયિ છ માસ છે.
[૧૬] વિમાનોની ઉંચાઈ, પાકુભવ, જેવું, સંતાપ, કાર્ય, વિવાદોત્પત્તિ, સનકુમારનું ભવ્યપણું કહ્યું.
• વિવેચન-૧૬૪ થી ૧૬૯ :
પ્રમાણથી ઉચાપણું, ગુણથી ઉacપણું અથવા પ્રાસાદ અપેક્ષાએ ઉંચાપણું, પ્રાસાદ પીઠની અપેક્ષાઓ ઉtતપણું. જે કહ્યું છે કે – પહેલા કપોમાં વિમાનોની ઉંચાઈ ૫૦૦ યોજન છે. તે સ્થળપણે કહ્યું છે, એમ જાણવું. તેનાથી કિંચિત્ વધુ ઉંચું હોય તો તેમાં કોઈ વિરોધ નથી. * * * માબાપ - સંભાષણ, સંતાપ - પુનઃ પુનઃ ભાષણ. શ્રી - પ્રયોજન, જરીવ - કાર્યો. ધે કાર્યનો પ્રસંગ આવે ત્યારે કેવી રીતે કાર્ય કરે છે? કાર્યો સળ છે. બ - આ કાર્ય છે. મને શબ્દ આમંત્રણાર્થે છે • x - જે કોઈ આજ્ઞાદિ એ કરે. તેને તેઓ તાબે રહે છે, એમ વાક્યર્થ છે - ૪ -
જ્ઞાનાદિનો આરાધક છે. છેલો એક જ ભવ બાકી છે, તે ઘર, અથવા દેવભવ તે તેનો છેલ્લો દેવભવ છે - x - fત - સુખના કારણરૂપ. • x • દુ:ખથી બચવું તે પચ્ય. તે કૃપાળુ છે માટે આમ કહ્યું. નિઃશ્રેયસ - મોક્ષામાં નિયુક્ત. જેમાં દુ:ખનો સંબંધ ન હોય તે સુખ. હિત, સુખાદિને ઈચ્છનાર. પૂર્વોક્ત અર્થસૂચક બે ગાથા
અહીં પલ્લી ગાથામાં પવધ પદોનો ઉત્તરાર્ધ પદો સાથે અનુક્રમે સંબંધ જોડવો. જેમકે તિયકનું છ તપ, ઇત્યાદિ. મત્તાuિr - અનશનનો વિધિ. • x • વિકવણા કેવી? તેનું કથન મોકા નગરીમાં કહેવાયેલ હોવાથી. તેનું પ્રકરણ “મોકા’ કહેવાય છે.
( શતક-૩, ઉદ્દેશો-૧-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ]
છે શતક-૩, ઉદ્દેશો-૨-“ચમરોત્પાત” છે.
- X - X - X - X - X - ૦ દેવોની વિદુર્વણા કહી, અહીં અસુકુમારની ગતિશક્તિ કહે છે– • સૂત્ર-૧૩૦ થી ૧૨ :
તે કાળે તે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું. યાવતું હર્ષદા પર્યાપાસે છે. - - તે કાળે સમયે અસુરેન્દ્ર, અસુરરાજ ચમર ચમત્સ્યશ રાજધાનીમાં, સુધમાં સભામાં અમર નામે સિંહાસન ઉપર બેઠેલો, ૬૪,ooo સામાનિક દેવોથી વીંટળાયેલો યાવ4 નૃત્ય વિધિ દેખાડીને જે દિશામાંથી આવ્યો હતો, તે દિશામાં પાછો ગયો.
ભગવન! એમ કહી, ગૌતમ સ્વામીએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદીનમીને આ પ્રમાણે કહ્યું - ભગવન! આ રનપભા પૃdીમાં નીચે અસકુમાર દેવો વસે છે ? ગૌતમ ! આ વાત યોગ્ય નથી. યાવત્ અધસપ્તમી પૃથ્વીમાં જણવું. સૌધર્મકતાની નીચે ચાવત્ (બીજી કલ્પોની નીચે પણ અસુરકુમારો. રહેતા નથી.)

Page #104

3-/૨/૧૭૦ થી ૧૨
૧૯૩ ભગવદ્ ! ઈષતપાભાસ પૃથ્વી નીચે અસુકુમાર દેવો રહે છે ? વાત યોગ્ય નથી.. ભગવન! ત્યારે એવું પ્યાત સ્થાન કર્યું છે કે જ્યાં અસુકુમાર દેવો રહે છે ? ગૌતમ! ૧,૮0,યોજનની જાડાઈવાળી આ રતનપભા પૃedી મધ્યે રહે છે. એ રીતે અ મારો સંબંધી બધી વકતવ્યતા યાવતું દિવ્ય ભોગ ભોગવતા રહે છે.
ભગવન્અસુરકુમાર દેવોનું અધ:ગતિ સામર્થ્ય છે ? હા, છે. ભગવન ! તે અસુકુમાર દેવો જસ્થાનથી કેટલે નીચે જઈ શકે છે ? ગૌતમ! ચાવતું આધસપ્તમી પૃથવી. બીજી પૃeતી સુધી તેઓ ગયા છે, જાય છે અને જો.. ભગવન / અસુકુમાર દેવો ત્રીજી પૃedી સુધી ગયા છે અને જશે, તેનું શું કારણ ? ગૌતમ ! પૂર્વ વૈરીને વેદના દેવા અને જૂના મિત્રની વેદના ઉપશાંત કરવા અસુરકુમાર દેવો ત્રીજી પૃdી સુધી ગયા છે અને જશે. સુકુમાર દેવોને તિછl ગમન સામર્થ્ય છે ? હા, છે. ભગવાન ! તેમનું તિછુ ગમન સામર્થ્ય કેટલું છે ? ગૌતમ! યાવતુ અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્ર છે. નંદીશ્વરદ્વીપ સુધી ગયા છે અને જશે. ભગવન ા કયા કારણે અસુકુમાર દેવો નંદીશ્ચદ્વીપ ગયા છે અને જશે ? ગૌતમ! જે આ અરિહંત ભગવંતો છે, તેઓના જન્મ-નિક્રમણ-જ્ઞાનોત્પાદપરિનિવણિ મહોત્સવો છે, તેને માટે સુકુમારો નંદીશ્ચરદ્વીપ ગયા છે અને જશે. ભગવન અસુકુમાર દેવોનું ઉd ગતિ સમર્થ છે ? હા, છે. ભગવાન ! તે સામર્શ ક્યાં સુધી છે ગૌતમ ! અશ્રુતકભ સુધી. સૌધર્મકક્ષ સુધી ગયા છે અને જશે. ભગવાન ! સુકુમાર શા માટે સૌધર્મકલ્પ સુધી ગયા છે અને જશે ? ગૌતમાં તેઓને ભવ પ્રત્યયિક વૈરાનુબંધ છે. વૈક્રિયરૂપ બનાવતા અને ભોગો ભોગવતા તેઓ આત્મરક્ષક દેવોને ત્રાસ પમાડે છે તથા યથોચિત નાનાનાના રનોને લઈને એકાંતમાં ચાલ્યા જાય છે.
ભગવાન ! તે દેવો પાસે યથોચિત નાના રનો છે ? હા, છે. જ્યારે તેઓ રનો ઉપડી જાય ત્યારે વૈમાનિકો શું કરે? પછી વૈમાનિકો તેમને કાયિક વ્યથા પહોચાડે. ભગવનું ! અમુકુમારો ઉપર જઈને, ત્યાં રહેલ અસરા સાથે દિવ્ય ભોગ ભોગવતા વિચરવા સમર્થ છે? ના, એમ નથી. તેઓ ત્યાંથી પાછા વળી સ્વ સ્થાને આવે છે. જે કદાચ અસરા તેમનો આદર કરો, સ્વીકારે, તો તે સુકુમારો તે આસરા સાથે દિવ્ય ભોગ ભોગવતા વિચરવા સમર્થ બને, પણ જે તે અસરા તેમનો આદર અને સ્વીકાર ન કરે, તો અસુકુમારો તે અસરા સાથે દિવ્ય ભોગ ભોગવી રહેવા સમર્થ ન બને. ગૌતમ ! એ રીતે અસુરો ત્યાં ગયા છે અને જશે.
[૧] ભગવન્! કેટલો સમય વીત્યા પછી અસુકુમાર દેવો ઉંચે જાય છે તથા સૌધર્મકથે ગયા છે અને જશે ? ગૌતમ અતી ઉત્સfણી-અવસર્પિણી વીત્યા પછી લોકમાં આશ્ચર્યક્રમ માં ભાવ સમુNH થાય છે, જે અસુરકુમાર સૌધર્મકલ્પ સુધી ઉંચે જાય. ભગવદ્ ! કોનો આશ્રય કરીને અસુરકુમારો 9િ/13
૧૯૪
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ સૌધર્મકલ્પ સુધી ઉંચે જાય છે ? હે ગૌતમ ! જેમ કોઈ શબર-બબર-ટંકણભુત-પહય-પુલિંજાતિના લોકો એક મોટા જંગલ-ખાડો-૬-ગુફા વિષમપર્વતનો આક્ષય કરી, સારા મોટા ઘોડા-હાથી-ચોધા-ધનુષ્યવાળ રમૈન્યને હંફાવે, તેમ અસુકુમારો પણ અરિહંત-અરિહંતરત્ય-ભાવિતાત્મા શણગારની નીશાએ સૌધર્મક૨ જાય.
ભગવન્શું બધાં અસુકુમારો ઉંચે યાવત સૌધર્મ કલ્યુ સુધી જાય છે? ગૌતમાં એવું નથી, મહહિક અસુકુમારો ઉંચે ચાવતું સૌધર્મ કહ્યું જાય છે. ભગવન! એ રીતે સુરેન્દ્ર, સુકુમાર રાજ ચમર કોઈ વાર પૂર્વે ઉપર યાવતું સૌદમકલ્પ ગયેલો છે? હા, ગૌમાં ગયો છે. ભગવન! અહો આ ચમરેન્દ્ર કેવી મહાદ્ધિ, મહાધુતિ યાવત તેની ઋદ્ધિ ક્યાં ગઈ? કૂટાગારશાલા દેeld.
[૧] સુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરે તે દિવ્ય દેવઋદ્ધિ વાવ ક્યાં લધપ્રાપ્ત-અભિયમુખ કરી? ગૌતમાં તે કાળે તે સમયે આ જ જંબુદ્વીપમાં ભdોટમાં વિદયગિરિની તળેટીમાં જૈભેલ નામે સંનિવેશ હતું. (વર્ણન) તે બેભેલ સંનિવેશે પૂરણ નામે ગૃહસ્થ રહેતો હતો, તે આય, દિપ્ત યાવત્ તામલિની વકતવ્યતા મુજબ જાણવો. વિશેષ આ - ચાર ખાનાવાળું કાષ્ઠમય પત્ર કરીને યાવતું વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ યાવત સ્વયં જ ચાર ખાનાવાળું કાષ્ઠમય પત્ર લઈને, મુંડ થઈને “દાનામા” dજ્યાથી તજિત થઈને, તે જ પ્રમાણે આતાપના ભૂમિથી ઉતરીને આપમેળે જ ચાર ખાનાવાળું કાષ્ઠ પm લઈને બેભેલ સંનિવેશના ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ કુળોમાં ગૃહસામુદાનિક ભિક્ષાચયએિ ફરતાં, જે મને પાત્રના પહેલા ખાનામાં આવે તે માટે માર્ગમાં પથિકોને દેવું કહ્યું, જે મને પpsના બીજ ખાનામાં આવે તે માટે મત્સ્ય-કાચબાને દેવું કવો, જે મને મના ચોરા ખાનામાં આવે તે મને મારા પોતાના આહાર માટે કશે. એવું વિચારી, કાલે પ્રભાત થયા પછી, તે બધું સંપૂર્ણ યાવ4 • જે માત્ર ચોથા ખાનામાં છે તેનો પોતે આહાર કરે છે. [શેષ કથન તામલિ મુજબ જાણવું
ત્યારે તે પૂરણ બાલતપસ્વી તે ઉદાર, વિપુલ, પ્રદd, ગૃહિત બાલ તપકર્મ વડે એ બધું તામલિ મુજબ કહેવું. વાવ બેભેલ સંનિવેશની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળે છે. નીકળીને પાદુકા કુંડિકા આદિ ઉપકરણ, ચાર ખાનાવાળું કાષ્ઠ પણને એકાંતમાં મૂકે છે. બેભેલ સંનિવેશથી અનિખૂણામાં નિર્વતનિક મંડળને આલેખે છે. સંલેખના ઝૂમણાથી નૃસિત થઈને, ભોજન-પાનનો ત્યાગ કરીને, પાદપોપગમન અનશન કરી (તે પૂરણ) દેવગત થયો
તે કાળે સમયે હે ગૌતમ ! હું છEાસ્થાવસ્થામાં હતો. ૧૧ વર્ષનો દીક્ષાપર્યાયિ હતો. નિરંતર છૐ-છäના તપોકમથી સંયમ-તપ વડે આત્માને ભાવતો પૂવનિપૂર્વ એ ચરતો, પ્રામાનુગામ વિચરતો જ્યાં સુંસમારપુરનગર છે, જ્યાં અશોક વનખંડ ઉધાન છે, જ્યાં પ્રતીશિલાપક છે. ત્યાં આવ્યો. ઉત્તમ અશોકવૃક્ષની નીચે પૃવીશિલાપક ઉપર આક્રમભક્ત તપ સ્વીકાર્યું. બંને પગ

Page #105

૩|-|/૧૭૦ થી ૧૨
૧૫
ભેગા કરી, હાથને નીચે લાંબા કરી, એક યુગલ ઉપર દૃષ્ટિ સખી, અનિમેષ નયને, જરા શરીરને આગળને ભાગે નમતું મેલીને, યથાસ્થિત ગાત્રો વડે, સવેન્દ્રિયથી ગુપ્ત થઈને, એકરામિકી મહાપતિમા સ્વીકારીને રહેતો હતો.
તે કાળે તે સમયે ચમચંયા રાજધાની ઈન્દ્ર, પુરોહિત રહિત હતી. ત્યારે તે પુરણ ભાલતપસ્વી પ્રતિપૂર્ણ ૧ર વર્ષનો પાયિ પાળીને, માસિકી, સંલેખનાથી આત્માને જોડીને, ૬o ભક્તને અનશન વડે છેદીને કાળમાણે કાળ કરી ચર્ચા રાજધાનીમાં ઉત્પાત સભામાં ચાવત ઈન્દ્રપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યારે તે અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમટ, જે તાજો જ ઉત્પન્ન થયેલો, તેણે પાંચ પ્રકારે પતિને પૂર્ણ કરી. તે આ - આહાર પરાપ્તિથી પતિભાવ પામીને અવધિજ્ઞાન વડે સ્વાભાવિક ઉંચે યાવતું સૌધર્મક૨ દેવેન્દ્ર, દેવરાજ, મઘવા, પાકશાસન, શતકતુ, સહસાક્ષ, વજપાણિ, પુરંદર યાવત્ દશ દિશાઓને ઉધોતિત, પ્રઘોતિત કરતો, સૌધર્મ કલામાં, સૌધમવતંસક વિમાનમાં શસિંહાસન ઉપર ચાવતું દિવ્ય ભોગોપભોગને ભોગવતા (શક્રેન્દ્રને) જોયો.
તેને જોઈને ચમરેન્દ્રને આવા પ્રકારનો આદધ્યાત્મિક, ચિંતિત, પાલિત, મનોગત, સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો - આ કોણ મરણનો ઈચ્છક, દુરંત પાંતલક્ષણ, હીશ્રી વગરનો, હીનપુશ્ય ચૌદશીયો છે જે મારી આ આવા પ્રકારની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ ચાવ4 દેવાનુભાવ લધ-પ્રાપ્ત-અભિસન્મુખ કર્યા છે છતાં મારી ઉપર ગભરાટ વિના દિવ્ય ભોગપભોગને ભોગવતો વિચરે છે ? એમ વિચારી ચમરે સામાનિક સભામાં ઉત્પન્ન દેવોને બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! આ કોણ મરણનો ઈચ્છક ચાવતું વિચારે છે ?
ત્યારે તે સામાનિક દેવો, ચમરેન્દ્રએ આમ કહ્યું ત્યારે હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈને યાવતુ હર્ષિત હૃદયે, હાથ જોડીને, દશ નખ ભેગા કરી, મસ્તકે અંજલિ કરી, આવત કરી, જય-વિજય વડે વધાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિયા આ દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક છે યાવત વિચરી રહ્યો છે.
ત્યારે તે ચમરેન્દ્રએ તે સામાનિકપર્વદા ઉત્પન્ન દેવો પાસે આ કથન સાંભળી, અવધારી ક્રોધિત થઈ, રોધિત થઈ, કોપી, ચંડ બની, ક્રોધથી ધમધમતા, તે સામાનિક દેવોને આ પ્રમાણે કહ્યું - દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક બીજો છે અને અસુરેન્દ્ર અસુર રાજ ચમર બીજે છે. ભલે તે શક્રેન્દ્ર મહાદ્ધિવાળો છે, ભલે આ ચમરેન્દ્ર આભ ત્રુદ્ધિવાળો છે, તો પણ હે દેવાનુપિયો ! હું મારી પોતાની જ મેળે તે કેન્દ્રની શોભાને ભ્રષ્ટ કરવા ઈચ્છું છું. એમ કરીને તે ચમર ગરમ થયો, ઉપણીભૂત થયો.
ત્યારે તે અમરેન્દ્રએ અવધિજ્ઞાનનો પ્રયોગ કર્યો. મને અવધિજ્ઞાન વડે જોયો, જોઈને તેને આવા પ્રકારનો મનોગત સંકલ્પ યાવતુ થયો. શ્રમણ ભગવંત મહાવીર, જંબૂદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રમાં સુંસુમારપુર નગરમાં અશોક વનખંડ ઉધાનમાં ઉત્તમ અશોક વૃક્ષ નીચે પૃવીશિલાપક ઉપર અમભકત તપ સ્વીકારીને એક
૧૯૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ રાગિકી મહાપતિમા ગ્રહણ કરીને રહેલા છે. તો એ શ્રેયકર છે, હું ભગવંત મહાવીરની નિશ્રા લઈ શકેન્દ્રને તેની શોભાથી ભ્રષ્ટ કરવા જાઉં. એમ વિચારી દેવશય્યાથી ઉઠીને દેવEણ પહેરી ઉપપાત સભાથી પૂર્વ દિશાના દ્વારેથી નીકળ્યો. જે તરફ સુધમસિભા હતી, જ્યાં ચતુપાલ શાભંડાર હતો, ત્યાં ગયો. જઈને પરિઘ રન નામે હથિયાર લીધું. પછી તે એકલો, કોઈને સાથે લીધા વિના પરિઘ રનને લઈને મહારોષને ધારણ કરતો ચમચંચા રાજધાનીની વચોવચ્ચેથી નીકળી, તિગિકૂિટ ઉત્પાત પીને આવ્યો. ત્યાં વૈક્રિય સમુદઘાત વડે સમવહત. થઈ, સંખ્યાત યોજન સુધીનાં ચાવતુ ઉત્તરવૈક્રિયરૂપ બનાવી, ઉત્કૃષ્ટ યાવત્ ગતિ વડે પૃવીશિલાપક ઉપર, મારી પાસે આવી, મને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા ચાવત નમસ્કાર કરીને તે ચમર આ પ્રમાણે બોલ્યો
' હે ભગવન ! આપનો આશ્રય લઈ હું મારી જાતે જ શકેન્દ્રને તેની શોભાથી ભ્રષ્ટ કરવા ઈચ્છું છું. એમ કરીને ઈશાન કોણની દિશા તરફ ગયો. જઈને વૈક્રિય સમુદ્દાત વડે સમવહત થઈ, યાવતુ બીજી વખત પણ વૈક્રિય સમુઘાતથી સમવહત થઈ એક મહા ઘોર ઘોરાકાર, ભયંક્ર, ભયંકરાકાર, ભાવર, ભયાનક, ગંભીર, સદાયી કાળી અર્ધરાત્રિ અને અડદના ઢગલા જેવું કાળું તથા લાખ યોજન ઊંચુ, મોટું શરીર બનાવ્યું. તેમ કરીને આસ્ફાટનવળન-ગર્જન-ઘોડા જેવો હણહણાટ-હસ્તિવત્ કિલકિલાટ-રથવ ઘણઘણાટ કરતો, પણ પછાડતો-ભૂમિ ઉપર પાટુ મારતો-સિંહનાદ કરતો ઉછળે છે, પછડાય છે. શપદીને છેદે છે, ડાબો હાથ ઉંચો કરે છે, જમણા હાથની તર્જની અને અંગુઠાના નખ વડે પોતાના મુખને વિડંબે છે, મોટા-મોટા કલકલ શાદોથી અવાજ કરે છે. એકલો, કોઈને સાથે લીધા વિના, પરિઘરનને લઈને ઉંચે આકાશમાં ઉડ્યો. જાણે અધોલોકને ખળભળાવતો, ભૂમિતલને કંપાવતો, તિછલિોકને ખેંચતો, ગગનતલને ફોડતો હોય તેવો (એ પ્રમાણે ચમર) ક્યાંક ગાજે છે ક્યાંક વિધુતવત ઝળકે છે. ક્યાંક વરસાદ પેઠે વરસે છે, ક્યાંક ધૂળવષd કરે છે, ક્યાંક અંધકાર કરે છે (એમ કરતો) વ્યંતરને ત્રાસ રમાડતો, જ્યોતક દેવોના જણે બે ભાગ કરતો. આત્મરક્ષક દેવોને ભગાડતો, પરિઘરત્ત આકાશતલમાં ફેરવતો, શોભાવતો ઉત્કૃષ્ટ ગતિથી યાવત અસંખ્ય તિછદ્વીપ સમદ્રની વચ્ચોવચથી નીકળતો સૌધર્મકો, સૌધમવિતસક વિમાને, જ્યાં સુધમસભા છે ત્યાં આવી એક પગ પાવર વેદિકામાં અને બીજો પગ સુધમસિભામાં મુક્યો. પરિધરન વડે મોટા મોટા અવાજ કરતા તેણે ઈન્દ્રનીલને ત્રણ વાર કુટ્યો, કુટીને (ચમરેન્દ્ર) આ પ્રમાણે બોલ્યો' અરે / દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક કાં છે ? ક્યાં છે તે ૮૪,ooo સામાનિક દેવો ? - યાવતુ - ક્યાં છે ૩,૩૬,ooo આત્મરક્ષક દેવો ? ક્યાં છે તે કરોડો આસરાઓ ? આજે હજુ છું, આજે વધ કરું છું, તે બધી અસરાઓ જે માસ તાભે નથી, આજે તાબે થઈ જાઓ. એમ કરીને તેવા પ્રકારના અનિષ્ટ,

Page #106

૧૯૭
-૨/૧૭૦ થી ૧૭૨ એકાંત, અપિય, શુભ, અમનોજ્ઞ, અમરામ, કઠોર વાણી કાઢે છે ત્યારે તે શકેન્દ્ર, તેવી અનિષ્ટ ચાવતું અમણા પૂર્વે ન સાંભળેલી, કઠોર વાણી સાંભળીને, અવધારીને ક્રોધિત યાવતુ ગુસ્સાથી ધમધમતો, કપાળમાં ત્રણ વલી પડે તેમ ભવાં ચઢાવી, અમરેન્દ્રને કહ્યું – હે, અરે, ચમરા ! મરણની ઈચ્છાવાળા, ચાવતું હીન પુન્ય ચૌદશીશ ! આજે તું નહીં રહે, હતો ન હતો થઈ જઈશ. તને સુખ નહીં થાય. એમ કરી ઉત્તમ સિંહાસનેથી વજ લીધું.
તે ઝળહળતું, ફુટતું, તડતડાટ કરતું, હજારો ઉલ્કાપાતને મૂકતું, હજારો જવાલાને છોડતું, હજારો ગારાને ખેરવતું, અનિના કણિઓ અને વાલાઓની માળાથી ભમાવતું, આખોને આંજી દેતુ આગ કરતાં પણ વધુ તેજથી દીપતું, અતિ વેગવાળું, ફૂલેલા કેસુડા જેવું લાલ, મહાભયરૂપ, ભયંકર વજ ચમરને હણવા મૂક્યું.
તે ઝળહળતા યાવતું ભયંકર વજને સામે આવવું જોઈ, તે અસુરેન્દ્ર, અસુરરાજ ચમર, આ છે ? એવું વિચારે છે ‘મારે આવું શા હોત તો' એવી પૃહા કરે છે, ફરી પણ સ્પૃહા કરે છે. એટલામાં તે મુગટથી ખરી ગયેલ છોગાવાળો, આલંબવાળા હાથના ઘરેણાવાળો, પણ ઉંચા અને માથું નીચું કરીને કાંખમાં પરસેવો ન વળ્યો હોય એમ પરસેવાને ઝરાવતો ઝરાવતો તે ચમર ઉતકૃષ્ટ યાવત તિછમાં અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રોની વચ્ચોવચ્ચ જતા જતા જે તરફ જંબૂદ્વીપ છે યાવત જ્યાં ઉત્તમ અશોકનું વૃક્ષ છે તથા જ્યા હું છું તે તરફ આવીને, બીધેલો, ભયથી ગીર સ્વરે ભગવન્! ‘તમે મારું શરણ છો' એમ બોલતો મારા બંને પગની વચ્ચે વેગથી પડ્યો.
• વિવેચન-૧૩૦ થી ૧ર :
આ સૂત્ર ક્રમ વડે કહેવું. તે આ - ઉપર, નીચે એક-એક હજાર યોજના અવગાહીને વચ્ચેના ૧,૮,૦૦૦ યોજનમાં અસુરકુમાર દેવોના ૬૪-લાખ ભવનાવાયો છે.. સંરમપૂર્વક મોટા વૈક્રિય શરીરને કરતાં, પરિચારણ કરતાં બીજાની દેવી સાથે ભોગ ભોગવવાની ઈચ્છાવાળા.. યથોચિતપણે નાના સ્વરૂપવાળા કેમકે મોટા રનોને સંતાડવા અશક્ય હોવાથી નાના રત્નો કહ્યા છે. વૃદ્ધોએ - ઉત્તમરનો અર્થ કર્યો છે.
બ્ધ નો લઈને એકાંત સ્થાનમાં જનાર અસુરોને તે વૈમાનિકો શું કરે છે ? રનોનું ગ્રહણ કર્યા પછી, રત્નોને લેનારા એવા અસુરોના શરીર ઉપર પ્રહાર દ્વારા વૈમાનિકો પીડા ઉત્પન્ન કરે છે. પીડા પામેલા અસુરોને થતી વેદના જઘન્યથી અંતર્મુહૂd, ઉકાટથી છ માસ સુધી રહે છે... શબર આદિ અનાર્ય વિશેષો છે... ખાડાનો, જળ કે સ્થળ દુર્ગનો, પર્વતની ગુફાનો, ખાડા અને વૃક્ષોથી ગીચ જમીનનો આશરો લઈને ધનુર્ધર આદિના લશ્કરને જીતી લેશું એમ નિશ્ચય કરે છે. આ લોકમાં અરિહંતનો આશરો લઈને ઉંચે જાય, તે સિવાય નહીં.
સાTTET - દાનની મુખ્યતાવાળી, - ૪ - બંને પગને ભેગા કરીને એટલે જિનમુદ્રાઓ, લાંબા હાથ કરી, આગળ મુખ નમાવીને, યથાસ્થિત ગમો વડે. ધિક્ષણ
૧૯૮
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ - સ્વભાવથી જ. પારૂ - જુએ છે.
મહામેઘને વશ કરનાર, પાક નામના બળવાન્ શત્રુને શિક્ષા કરનાર, કાર્તિક શ્રેષ્ઠીના ભવની અપેક્ષાએ અભિપ્રહરૂપ-પ્રતિમાને અથવા શ્રાવકની પાંચમી પ્રતિમારૂપ સો પ્રતિમાને વહેનાર, ઈન્દ્રને ૫00 મંત્રીઓ છે, તે પ૦૦ મંત્રીના નેત્રો ઈન્દ્રના કાર્યમાં વપરાય છે, માટે તે ઈન્દ્રના પ્રો કહ્યા તેથી ૧ooo આંખવાળો, અસુરાદિના નગરોનો નાશ કરનાર માટે પુરંદર, ચાવત્ શબ્દથી દક્ષિણાર્ધ લોકાધિપતિ, ૩૨-લાખ વિમાનોનો અધિપતિ, ઐરાવણ હાથીના વાહનવાળો, સુરેન્દ્ર, જરહિત અને આકાશ જેવા નિર્મળ વસ્ત્રો પહેરનાર, માળાવાળા મુગટને માથે મૂકનાર, નવા જેવા જ સુંદર, વિચિત્ર, ચંચળ સુવર્ણકુંડલોથી જેના ગાલો ચળકે છે એવો. આ બધું દિવ્ય તેજ, દિવ્ય લેશ્યા સુધી કહેવું.
હવે ચમરેન્દ્રએ શકેન્દ્રને જોયો ત્યારે શું વિચારે છે, તે કહે છે – અપાર્જિતની પ્રાર્થના કરનાર, દુષ્ટ એવા અને તેથી જ અમનોજ્ઞા લક્ષણો જેના છે તે, હીનાપુન્ય ચૌદશના જન્મેલ, જો કે ચૌદશ તિથિ જન્મ આશ્રીને પવિત્ર મનાય છે, અતિ ભાગ્યવાનના જન્મ સમયે ચૌદશપૂર્ણ હોય છે, પણ અહીં આક્રોશથી કહ્યું છે. મને આવી દિવ્ય દેવઋદ્ધિ હોવા છતાં તથા દિવ્ય દેવ પ્રભાવ લબ્ધ, પ્રાપ્ત, અભિસમુખ હોવા છતાં શાંતિપૂર્વક (શકેન્દ્ર બેઠો છે માટે તેને) શોભાથી ભ્રષ્ટ કરવા (ચમરેન્દ્ર) કોપના સંતાપથી ગરમ થયો, કોઈને તે સ્વભાવથી પણ હોય, તેથી કહે છે - અસ્વાભાવિક ઉકળાટને પામેલો.. કોઈની સહાય ન હોવાથી, ઘણો પરિવાર હોવા છતાં વિવક્ષિત સહાયક ન હોય તો પણ એકલો કહેવાય, તેથી કહ્યું - બાળક માત્ર પણ સાથે નથી એવો એકલો જ..
મોટા શરીરને વિકુર્તે છે. કેવું ક્રૂર, ઘોર આકારવાળું, વિકરાળ હોવાથી ભય ઉત્પન્ન કરનારું. કેમ ? ભયાનક આકૃતિ, ભાસ્વર, ભયને આણનારું અથવા ભયમાં કારણરૂપ પરિવાર ભૂત ઉલ્કા અને અગ્નિના કણિયારૂપ સૈન્યવાળું, વિકીર્ણ અવયવવાળું હોવાથી ગંભીર, યાદ કરવાથી પણ ઉદ્વેગ થાય તેવા મોટા પ્રભાવવાળા શરીરને કરે છે. હાથ પછાડે છે, જમીન ઉપર પણ પછાડે છે, આગળના ભાગે પાટુ મારે છે, પાછળના ભાગે પાટુ મારે છે, મલ્લની માફક રંગભૂમિમાં ત્રિપદીછેદ કરે છે. મુખને ઉંચુ કરે છે, પહોળું કરે છે - x - આકાશમાં પરિઘરના ઉછાળે છે. સ્ક્રીન એટલે દ્વારના બારણા બંધ થતા અટકાવવાનો ખીલો વિશેષ.
અગ્નિના તણખા અને ઝાળની જે માળા, તેના વડે આંખમાં ભ્રમને કરતું અને આંખની જોવાની શક્તિનો નાશ કરતું, અગ્નિ કરતાં વધુ તેજ વડે દીપતું, બધી વેગવાળી વસ્તુના વેગને જીતનારું, જેનાથી મહાભય છે તેવું એટલે કે ભયકત.. આ શું ? એમ ચિંતવે છે, તથા આવું શસ્ત્ર મારી પાસે પણ હોય તેવી સ્પૃહા-અભિલાષા કરે છે અથવા સ્વસ્થાને જવાની અભિલાષા કરે છે અથવા આંખો મીંચી દે છે. આ ક્રિયાને પૂર્ણ કરતા ઉલટી રીતે પણ કરે છે આ રીતે ચમરની વ્યાકુળતાને બતાવે છે. આવું જ્યાં ચિંતવ્ય ત્યાં જ તેના મુગટનું છોગું ભાંગી જાય છે, તેના હાથના ઘરેણાં

Page #107

૩/-/૨/૧૭૦ થી ૧૨
૧૯
લટકે છે. કેમકે તે નીચું મુખ રાખીને ગતિ કરે છે, જાણે ભયથી કાંખમાં આવેલા પરસેવાને મૂકતો ન હોય તેવો વેગપૂર્વક શીઘ્રતાથી પડ્યો.
• સૂઝ-૧૩,૧૩૪ -
૧િ૩] ત્યારે તે દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રને આ પ્રકારનો ચાવતુ સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો. સુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમર સમર્થ નથી. • x • શકિત વાળો નથી - ૪ - કે તેનો વિષય પણ નથી કે પોતાના બળથી યાવત સૌધર્મકલ્પ સુધી ઉંચે આવે. જે તેણે અરિહંત, અરિહંતસ્વૈત્ય કે ભાવિતાત્મા અનગારનો આશરો લીધો હોય, તો તે ઉંચે યાવતું સૌધમકશે આવી શકે. જો તેમ હોય તો તારૂપ અરહંત ભગવંત કે અણગારની અતિ આશાતના થશે, જે મહાદુઃખરૂપ છે, એમ વિચારી શકેન્દ્રએ અવધિનો પ્રયોગ કર્યો. હા હા! હું મરાઈ ગયો, એમ કરી ઉત્કૃષ્ટ યાવતું દિવ્ય દેવગતિથી વજના માર્ગે પાછળ જતાં જતાં તિછ અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્ર મધ્ય યાવતું જ્યાં ઉત્તમ અશોકવૃક્ષ હતું, જ્યાં હું હતો, ત્યાં પાસે આવીને મારાથી માત્ર ચાર આંગળ દૂર વજને સંહરી લીધું.
[૭] હે ગૌતમ! શકે [વજ સંહર્યું ત્યારે એવા વેગથી મુઠી વાળેલી કે મારા કેશાગ્ર વીંઝાયા. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકે વજને સંહરી લઈને મને [ભo મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, વાંદી, નમીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે ભગવન્! આપનો આશરો લઈને અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરે મને તમારી શોભાણી) ભ્રષ્ટ કરવા ધારેલ. તેથી મેં કુપિત થઈને ચમરેન્દ્રના વધને માટે જ મુકર્યું. ત્યારપછી મને આવા પ્રકારનો ચાવતું સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો કે અમર પોતે સમર્થ નથી યાવતુ અવધિજ્ઞાન પ્રયોજયું. અવધિજ્ઞાન વડે મેં આપ દેવાનુપિયને mયા, ત્યારે હા હા હું મર્યો એમ વિચારી તે ઉત્કૃષ્ટ ચાવતુ ગતિથી આપ દેવાનુપિય પાસે આવ્યો. દેવાનુપિયથી ચાર આંગળ દૂરથી મેં વજને સંહરી લીધું. વજને લેવા માટે હું અહીં આવ્યો છું : સમોસયોં છું - સંપાપ્ત થયો છું અહીં જ ઉપસંપન્ન થઈ વિયરું છું. હે દેવાનુપિય! હું આપની ક્ષમા માંગું છું, આપ પણ મને ક્ષમા કરો. આપ ક્ષમા કરવાને યોગ્ય છો. હું ફરીવાર આવું નહીં કરું. એમ કરી મને વંદન, નમસ્કાર કરી, ઈશાન ખૂણામાં ગયો. જઈને ભૂમિ ઉપર ત્રણ વખત ડાબો પગ પછાડ્યો અને અમરેન્દ્રને આમ કહ્યું - હે ચમરા શ્રમણ ભગવત મહાવીરના પ્રભાવે તું બચી ગયો છે અત્યારે તને મારાથી જરા પણ ભય નથી. એમ કરીને - x - પાછો ગયો.
• વિવેચન-૧૩,૧૭૪ -
મુ - શક્તિવાળો, સમ0 - સંગત પ્રયોજન, ૪ ૪ આદિ. અહો ! હું હણાઈ ગયો છે. • x • મુવાણvi - ઘણા વેગથી વજને ગ્રહણ કરવા મુક્ટિવાળતા ઉત્પન્ન થયેલ વાયુ વડે -- વાળનો અગ્ર ભાગ વીંઝાયો. ઇHTTણે આદિ - તિછલોકમાં સંસમાપુરમાં આવ્યો, આ ઉધાનમાં આવ્યો, આ જ ઉદ્યાનમાં આજે અથવા હે પાપકર્મહિત-આર્ય ! અથવા હે સ્વામી ! ઉપસંપન્ન થઈને વસ્તુ છું. ફરીથી એ પ્રમાણે
૨૦૦
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ વર્તીશ નહીં - X• કોઈ ટેકું આદિ પુદ્ગલ ફેંકીને જતાં ઢેફાને મનુષ્ય પકડી શકતો નથી, તેમ દેખાય છે. દેવ કઈ રીતે પકડી શકે ? જેથી શકે જ ફેંક્યું અને સંહ, જો તેણે પકડ્યું તો ચમર કેમ ન પકડે ? –
• સુગ-૧૩૫ -
ભગવાન ! એમ કહી, ગૌતમ સ્વામીએ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વાંદીને આમ કહ્યું - ભગવાન ! દેવ મહાકદ્ધિ, મહાધુતિ ચાવત મહાનુભાણ છે કે જેથી પર્વે પદગલ ફેંકીને, તેની પાછળ જઈને ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે? હા, છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! પુગલ ફેંકવામાં આવે ત્યારે પહેલા શીઘ ગતિ હોય છે, પછી મંદગતિ થાય છે. મોટી ઋદ્ધિવાળો દેવ પહેલા અને પછી પણ શીઘ હોય છે, શીઘગતિ વરિત અને વરિતગતિ હોય છે. તેથી એમ કહ્યું.
ભગવના જે મહાદ્ધિક દેવ યાવતુ પાછળ જઈને પકડી શકે તો ચન્દ્ર પોતાના હાથે ચમરેન્દ્ર કેમ પકડી ન શક્યો ? ગૌતમ! અસુકુમારોનો નીચે જવાનો ગતિ વિષય શીઘ અને વરિત હોય છે ઉપર જવાનો વિષય આભ, અગતિ, મંદ, મંદગતિ હોય છે વૈમાનિક દેવોનો ઉદ્ધગતિ વિષય શીઘ અને
વરિત હોય છે, અધગતિનો વિષય અલ્ય અને મંદ હોય છે શક્રેન્દ્રને જેટલું હોમ એક સમયમાં ઉપર જાય, તેટલું ક્ષેત્ર વજ બે સમયે જાય, ચમરને ત્રણ સમય લાગે. શકનું ઉંચે જવાનું કાલમાન સૌથી થોડું છે અને નીચે જવાનું કાલમાન તેનાથી સંધ્યેયગુણ છે. એક સમયમાં અમરેન્દ્ર જેટલો ભાગ નીચે જઈ શકે, તેટલું નીચે જવામાં શકને બે અને વજને ત્રણ સમય લાગે ચમરેન્દ્રનું આધોલોક કંડક સૌથી થોડું છે, ઉદdલોક કંડક તેનાથી સંખ્યયગણે છે. હે ગૌતમ! તેથી કેન્દ્ર, અમરેન્દ્રને પકડી ન શક્યો.
ભગવન્! દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના ઉtd-અઘો-તિછ ગતિ વિષયમાં કયો કોનાથી આ૫, બહુ, સમાન કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! એક સમયે શકેન્દ્ર સૌથી થોડો ભાગ નીચે જાય છે, તે કરતાં તિર્ણ સંખ્યય ભાગ જાય, ઉપર પણ સંધ્યેય ભાગ જાય છે.
ભગવાન્ ! અસુરેન્દ્ર આસુરરાજ ચમરના ઉtd-અધો-તિક ગતિ વિષયમાં કયો કોનાથી , બહુ, સમાન કે વિશેષાધિક છે ? ચમરેન્દ્ર એક સમયે સૌથી થોડો ભાગ ઉપર જાય છે, તિછું તે કરતાં સંખ્યય ભાગ જાય અને ધો પણ સંખ્યય ભાગ જય છે વજ સંબંધી ગતિવિષય શક માફક જાણવો. મw વિશેષાધિક કરવો.
ભગવન ! શકનો નીચે જવાનો કાળ અને ઉપર જવાનો કાળ, એ બેમાં કયો કાળ, કોનાથી થોડો, વધુ સમાન કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! શકનો ઉપર જવાનો કાળ સૌથી થોડો અને નીચે જવાનો કાળ સંખ્યયગુણ છે. ચમરેન્દ્રનું પણ એમજ જાણતું. વિશેષ એ કે તેનો નીચે જવાનો કાળ સૌથી અત્ય, ઉપર જવાનો સંગ્લેયગુણ છે.

Page #108

3/-/૨/૧૩૫
૨૦૧
ભગવન / વજનો પન. ગૌતમ ! વજનો ઉંચે જવાનો કાળ સૌથી અઘ, નીચે જવાનો કાળ વિશેષાધિક છે.
ભગવન / વજ શકેન્દ્ર, અમરેન્દ્ર એ ત્રણેના નીચે જવાના અને ઉપર જવાના કાળમાં કયો કોનાથી અભ, બહુ સમાન, વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! શકનો ઉદ્ધગમનકાળ અને ચમરનો અધોગમનકાળ બંને સમાન અને સૌથી અસ છે. શકનો અધોગમન કાલ અને વજનો ઉદ્ધગમન કાળ, એ બંને સરખા અને સર્વેયણાં છે. અમરનો ઉર્ધ્વગમન કાળ અને વજનો અધોગમનકાળ બંને સરખા, વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૧૩૫ -
સઇ - શીઘ વેગવાળો, તેવો વેગવાળો માત્ર શક્તિ અપેક્ષાએ પણ હોય, તેથી કહ્યું - શીઘ ગતિવાળો જ છે, અશીઘગતિવાળો નહીં આવો કાય અપેક્ષાએ પણ હોય, તેથી કહ્યું - વરાવાળો, તે ગતિ સિવાય પણ હોય, તેથી કહ્યું - વરિતગતિ, માનસિક ઉત્સુકતાપૂર્વક પ્રવર્તેલી અથવા આ બધાં એકાઈક છે. સંવાણ - સમર્થ થયો. ‘ગતિવિષય’ - આ શબ્દનો અર્થ ‘ગતિનું ક્ષેત્ર’ થાય છે, તો પણ આ અર્થ કરતાં શીઘાદિ વિશેષણ નકામા થઈ જાય, તેથી અહીં ‘ગતિવિષય'નો અર્થ ગતિ જ કરસ્પો. સીદ • શીઘ વેગવાન, તે અતૈકાંતિક પણ હોય, તેથી કહે છે શીઘ જ. એ વાતને જ પ્રકર્ષથી કહેવા કહે છે - તે ત્વરિત છે, વરાવાળો છે. મધ્યમU - અતિ અ. નંબંર - અતિ મંદ. દેવ, ગતિસ્વરૂપ કહ્યું.
આવું ગતિ સ્વરૂપ છે, તો એક માપવાળા ઉદર્વ-અધો-તીછ ક્ષેત્રમાં જતાં શક્રવજ-ચમને જે કાળભેદ થાય તે દશવિ છે – ઈન્દ્રનો ઉદdોગ ગમને કાલભેદ - શકને ઉંચે જવામાં સૌથી થોડો કાળ લાગે છે, કેમકે તે ઉંચે જવામાં અતિ શીઘ હોય છે - x x x• પછી શકાદિમાંના એક-એકની ગતિક્ષેત્ર સંબંધી બહુતાદશવિતા ત્રણ સૂત્રો છે. (ટીકા સરળ છે, સૂત્રનો મૂળ અર્થ જોવો.] - ૪ -
સુગમાં માત્ર ‘સંખ્યાત ભાગ” એવું જ કહ્યું છે, તો અહીં નિયત ભાણ વ્યાખ્યાન કેમ કરાય છે ? અમરેન્દ્ર એક સમયે જેટલું ક્ષેત્ર નીચે જાય, તેટલું નીચે જવામાં શકને બે સમય લાગે છે. શકનો ઉપર જવાનો કાળ અને ચમરનો નીચે જવાનો કાળ બંને સરખાં છે. એ વચનથી નિશ્ચિત થાય છે કે શક જેટલું નીચે બે સમયે જાય છે, તેટલું ઉપર એક સમયે જાય છે. ઉંચે અને નીચેના ક્ષેત્ર મધ્યે તિરું ક્ષેત્ર છે. માટે તેનું પ્રમાણ પણ મધ્ય હોય, માટે તેમાં ‘દોઢ' માને કહ્યું. ચૂર્ણિકાર પણ કહે છે કે - શક એક સમયમાં નીચે એક યોજન જાય છે, તિછું દોઢ યોજન જાય છે, ઉંચે એક યોજન જાય છે - X - X - X - X -
સુગમાં માત્ર સંખ્યાત ભાગ લખ્યું છે, છતાં નિયતકાલ સંખ્યય ભાગવ વ્યાખ્યા કેવી રીતે ? શકની ઉદર્વગતિ અને ચમરની અધોગતિ તુલ્ય છે. વળી શકતું ઉદર્વગમન એક સમયે બે યોજન કર્યું, ત્યારે ચમરનું અધોગમન પણ એક સમયે બે યોજન કહેવું. એ જ ઉચિત છે. વળી શકેન્દ્ર એક સમયે જેટલું ઉપર જાય છે,
૨૦૨
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ તેટલું જ ઉપર જવામાં વજને બે સમય, ચમરને ત્રણ સમય લાગે છે. એ વચનથી જાણી શકાય કે શકના ઉર્ધ્વગતિ ક્ષેત્રથી બીજે ભાગે ચમરનું ઉર્ધ્વગતિ ક્ષેત્ર છે. માટે પૂર્વ પ્રમાણે નિયતતા વાળી હકીકત કહી છે - X - ચૂર્ણિકારે જે ચમર, ઉંચે એક યોજન ઇત્યાદિ કહ્યું તે સમજાતું નથી. શકની જેમ વજની ગતિ વિષયક અલાબહતા કહેવી. (જે સૂગાનુસાર જાણવી કેમકે) બીજી વાચનામાં તે મૂલપાઠ છે.
વજ એક સમયે નીચે થોડું ક્ષેત્ર જાય છે. કેમકે નીચે જવામાં તે મંદગતિવાળું છે. વજનું અધોગમન ક્ષેત્ર કલાના મુજબ ત્રિભાગભૂત યોજન થાય છે. તે તિછું વિશેષાધિક બે ભાગ જાય છે, કેમકે તિઈ જવામાં શીઘતર ગતિવાળું છે. વિશેષાધિક બે ભાગ એટલે યોજનના બે વિભાગ, ગભાણસહ ત્રણ ગાઉં. ઉંચે પણ વિશેષાધિક બે ભાગ જાય છે. તિછ કરતાં વિશેષાધિક બે ભાગ સમજવા. વજ ઉંચે ચોક યોજના જાય છે. કેમકે ઉંચે જવામાં શીઘણતિક છે - X • (ઇત્યાદિ ટીકા સળ છે માટે નોંધી નથી.) - X - X -
ગતિના કાળની અલબહુતાના ત્રણ પ્રો છે. - X · પરસ્પર અપેક્ષાએ પણ એ વાતને કહી છે - X - X - X --
• સૂત્ર-૧૩૬ -
ત્યારે અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમર વજના ભયથી મુકત થએલો, દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક દ્વાર મહા અપમાનથી અપમાનિત થઈ હણાયેલા મનો સંકલાવાળો, ચિંતા અને શોકરૂપ સાગરમાં પ્રવિષ્ઠ, મુખને હથેલી ઉપર ટેકવી, આધ્યાનને પામેલ, ભૂમિમાં દષ્ટિ રાખી, તે અમરેન્દ્ર ચમચંચા રાજધાનીમાં, સુધમસિભામાં ચમર નામક સિંહાસન ઉપર બેસી વિચાર કરે છે. પછી હણાયેલ મનો સંકલાવાળા અને યાવત વિચારમાં પડેલા અમરેન્દ્રને જોઈને સામાનિક સભામાં ઉતww. દેવોએ હાથ જોડીને ચાવતુ આ પ્રમાણે કહ્યું –
' હે દેવાનપિયા તમે આજે હણાયેલા મનો સંકલાવાળા થઈ ચાવતું શું વિચારો છો ? ત્યારે અમરેન્દ્રએ તે સામાનિક સભામાં ઉત્પન્ન દેવોને કહ્યું - હે દેવાનુપિયો . મેં મારી મેળે જ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનો આશરો લઈ, કેન્દ્રની શોભા ભ્રષ્ટ કરવા ધારેલ. ત્યારે શકે કુપિત થઈ મને મારા મારી પાછળ વજ ફેંક. હે દેવાનુપિયો ! ભલું થાઓ ભગવંત મહાવીરનું, કે જેના પ્રભાવથી હું અકિલાટ, આવ્યથિત અપરિતાપિત અહીં આવ્યો છું, - સમોસર્યો છું સંપાપ્ત થયો છું - ઉપસંપન્ન થઈને વિચરું છું. તો હે દેવાનુપિયો ! આપણે બધાં ત્યાં જઈએ અને ભગવંત મહાવીરને વાંદી, નમી યાવત પાસના કરીએ. એમ કરી તે ૬૪, ooo સામાનિક દેવો સાથે ચાવત્ સર્વ ઋદ્ધિ પૂર્વક યાવતું જ્યાં ઉત્તમ અશોકવૃક્ષ છે, જ્યાં હું [મહાવીર પ્રભુ છું તે તરફ આવીને, મને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી યાવત્ નમીને આમ કહ્યું
હે ભગવન ! મેં મારી જાતે જ આપનો આશરો લઈને દેવેન્દ્ર શકની શોભા ભ્રષ્ટ કરવા ધારેલ ચાવતુ-આપ દેવાનુપિયનું ભલું થાઓ કે આપના

Page #109
204 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ Bl-l2/136 203 પ્રભાવે હું અલિષ્ટ ચાવતુ વિચરું છું. હે દેવાનુપિય! હું તે સંબંધે આપની ક્ષમા માંગુ છું - યાવતુ - ઈશાન દિમાગમાં જઈને યાવતું ભણીશભદ્ધ નૃત્યવિધિ દેખાડી, જ્યાંથી આવેલ ત્યાં પાછો ગયો. હે ગૌતમ ! એ પ્રમાણે ચમરેન્દ્રને તે દિવ્ય દેવદ્ધિ લબ્ધ પ્રાપ્ત, અભિસન્મુખ થઈ. સ્થિતિ સાગરોપમ. મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સિદ્ધ થશે ચાવતું સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે. * વિવેચન-૧૩૬ : અભિમાન અને હાદિથી ઉત્પન્ન થયેલ જેના માનસિક વિકલ્પો નાશ પામ્યા છે તે. fધતા - પૂર્વકૃત કાર્યને યાદ કરવું. શોવ - દીનતા. પોતાનું મુખ હથેલી ઉપર ટેકવેલ છે તે. જેના પ્રભાવે હું અહીં આવ્યો છું. કેવો - ઘવાયા કે પીડાયા વિનાનો, નિર્વેદના પૂર્વક. કેવી રીતે? વ્યથારહિત, માર ખાધા વિના. જો કે માર નથી ખાધો, તો પણ વજના સંબંધે પરિતાપ સંભવે છે, તેથી કહ્યું - પરિતાપ પામ્યા વિના. અહીં આવ્યો છું અને પ્રશાંત થઈને વિચારું છું. - હવે હેત્વાર કહે છે * સૂત્ર-૧૭ : ભગવન! અસુરકુમાર દેવો ઉચે ચાવતુ સૌધર્મક૨ જાય છે, તેનું શું કારણ ? ગૌતમ! તે તાજ ઉત્પન્ન અથવા મરવાની તૈયારીવાળા દેવોને આવો આધ્યાત્મિક યાવત સંકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે કે - અહો ! આમે દિવ્ય દેવઋદ્ધિ લબ્ધ, પ્રાપ્ત યાવતુ અભિસન્મુખ કરી છે. જેવી દિવ્ય દેવદ્ધિ યાવતું સામે આણી છે, તેવી દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકે પણ યાવત - સામે આણી છે અને જેની દિવ્ય દેવત્રહિ૮ શકેન્દ્ર સામે આણી છે, તેવી જ દિવ્ય દેesદ્ધિ યાવતું અમે પણ સામે આણી છે. તો જઈએ અને શક્રેન્દ્રની પાસે પ્રગટ થઈએ અને શકેન્દ્રએ યાવતું સામે આણેલી દિવ્ય દેવદ્ધિને જોઈએ તથા કેન્દ્ર પણ મારી સામે આણેલી યાવતું દિવ્ય દેવઋદ્ધિને જુએ. આપણે શક્રેન્દ્રએ સામે આણેલી યાવત દિવ્ય દેવદ્ધિને જાણીએ અને શકેન્દ્ર પણ અમે સામે આણેલી ચાવતું દિવ્ય દેવઋદ્ધિને જાણે. હે ગૌતમ ! એ કારણે અસુરકુમાર દેવો ઉંચે ચાવતું સૌધર્મકલ્પ સુધી જાય છે. ભગવદ્ ! તે ઓમ જ છે, એમ જ છે. * વિવેચન-૧૩૭ : fક વે - તેમાં શું કારણ ? જુવવત્ર - હમણાં જ ઉત્પન્ન. swવસ્થા - ભવના અંતે ભાગે એટલે ચ્યવન અવસરે. ( શતક-3, ઉદ્દેશો-૨-ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ] છે શતક-૩, ઉદ્દેશો-3 - “ક્રિયા” છે - X - X - X - X - * સૂત્ર-૧૭૮ - તે કાળે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું યાવતું પર્ષદા પાછી ફરી.. તે કાળે તે સમયે યાવતુ ભગવંતના મંડિતયુઝ અણગર શિણ, જે પ્રકૃત્તિભદ્રક હતા યાવતું પર્સપાસના કરતા એમ કહ્યું - ભગવાન ક્રિયાઓ કેટલી કહી છે ? મંડિતમ! પાંચ કહી છે. તે આ - કાયિકી, અધિકરણિકી, પ્રહેષિકી, પારિતાપનિકી અને પ્રાણાતિપાતક્રિયા. ભગવાન ! કાયિકી ક્રિયા કેટલા ભેદે છે ? મંડિતયુગ ! બે-અનુપરતકાય ક્રિયા અને દુwયુકત કાય ક્રિક્યા.. ભગવાન ! અધિકરણિકી ક્રિયા કેટલા ભેદ છે ? મંડિતયુગ બે સંજયણાધિકરણ ક્રિયા ને નિવતનાધિકરણ ક્રિયા. ભગવન્! પહેરિકી ક્રિયા કેટલા ભેદે છે ? મંડિતયુઝ! બે - જીવ પદ્ધપિકી અને અજીવ પદ્ધપિકી. પરિતાપનિકી ક્રિયા ભગવન કેટલા ભેદ છે ? મંડિતપુ ! બે - વહસ્ત પરિતાપનિકી અને પરહજી પરિતાપનિકી. ભગવાન ! viણાતિપ્રત ક્રિયા કેટલા ભેદે છે ? મંડિત ! બે - સ્વહસ્ત અને રહસ્ત પ્રાણાતિપાતક્રિયા. * વિવેચન-૧૩૮ : કરવું તે ક્રિયા અથતિ કર્મબંધમાં કારણરૂપ ચેટા. ચય રૂપ થાય તે કાય-શરીર, તેમાં થતી કે તેનાથી થયેલી તે કાયિકી ક્રિયા. જેના વડે આત્મા નરકાદિ ગતિમાં જવાનો અધિકારી થાય તે અધિકરણ-એક અનુષ્ઠાન વિશેષ અથવા ચક, પદ્મ આદિ બાહ્ય વસ્તુ, તેના દ્વારા થયેલી ક્રિયા.. પ્રદ્વેષ-મસરથી થતી ક્રિયા. પીડા ઉપજાવવી તે પરિતાપ, તેનાથી કે તેમાં થયેલ ક્રિયા.. પ્રાણના અતિપાત સંબંધિ જે ક્રિયા છે. અવિરતિની કાયકિયા તે અનુપરત આ ક્રિયા વિરતિરહિતને હોય. દુષ્ટ રીતે પ્રયોજેલ તે દુપ્રયુક્ત, દુwયુક્ત કાયાથી થયેલ કિયા. આ ક્રિયા પ્રમત્ત સંયતને પણ હોય, કેમકે વિરતિવાળને પ્રમાદ થવાથી, તેનું શરીર દુપયુક્ત થાય છે.. હળકરણ, ઝેર મેળવવું, યંગાદિ ભાગોને જોડવા એ બધી ક્રિયા તે સંયોજન, તે રૂપ અધિકરણકિયા.. સ્વ, પર અને ઉભય ઉપર જીવનો દ્વેષ, તેનાથી થયેલ ક્રિયા.. અજીવ ઉપર દ્વેષથી કરેલ જે ક્રિયા-દ્વેષ કરવો તે.. 4 હસ્તે પોતાના-બીજાના કે ઉભયના દુ:ખની ઉદીરણા તે પરિતાપ, તેના દ્વારા થયેલ જે કિયા તે - x * x - ક્રિયા કહી, હવે તર્જન્ય કર્મ અને વેદના આશ્રીને કહે છે - સૂત્ર-૧૭૯,૧૮૦ : [19] ભગવત્ ! પહેલા ક્રિયા અને પછી વેદના કે પહેલા વેદના અને પછી ક્રિયા ? મંડિતયુગ પહેલા ક્રિયા પછી વેદના થાય, પણ પહેલા વેદના અને પછી ક્રિયા ન થાય. [18] શ્રમણ નિગ્રન્થોને ક્રિયા હોય ? હા, હોય. શ્રમણનિન્થો કેવી રીતે ક્રિયા કરે છે ? મંડિcપુત્ર ! પ્રમાદને લીધે અને યોગનિમિતે. - 4 - વિવેચન-૧૯,૧૮૦ :કરવું તે ક્રિયા, તન્ય હોવાથી કર્મ પણ ક્રિયા છે. અથવા કરાય તે કિયા, 0 ચમરોત્પાત કહ્યો. તે ક્રિયારૂપ હોવાથી હવે ક્રિયા કહે છે–

Page #110
206 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ -/3/139,180 205 એ જ કર્મ. વેદના એટલે કર્મનો અનુભવ. તે પછી જ થાય. ( ધે ક્રિયાને જ સ્વામીભાવે નિરૂપે છે - શ્રમણોને ક્રિયા હોય ? હોય. પ્રમાદને લીધે - જેમકે - દુwયક્તકાય ક્રિયાજન્ય કર્મ, યોગને લીધે ઈપરિકી ક્રિયાથી ઉપજતું કર્મ - - કિયા અધિકારી જ કહે છે - સૂત્ર-૧૮૧ - ભગવના જીવ હમેશા માપૂર્વક કરે છે, વિવિધ રીતે કરે છે, ચાલતાસ્પંદનથી-ઘટ્ટણથી-ક્ષોભથી-ઉદીરણાથી તે તે ભાવે પરિણમે? હા, પંડિત ઓમ જ છે. ભગવાન! જ્યાં સુધી તે જીવ હંમેશા માપપૂર્વક યાવન પરિણમે છે, ત્યાં સુધી તે જીવની તે આંતક્રિયા થાય? ના, તેમ નથી. એમ કેમ કહું? મંડિત» જ્યાં સુધી તે જીવ સદા સમિત ન કર્ધ ચાલતું ન પરિણમે, ત્યાં સુધી તે જીવ આરંભ સંભન્સમારંભ ન રે, આરંભસંસંભન્સમારંભમાં ન વહેં આરંભ-સંરંભ-સમારંભ ન કરતો, અાદિમાં ન વતતો ઘણાં પ્રાણાદિને દુ:ખ ચાવતુ પuિપ ન આપીને રહે છે. જેમ કોઈ પણ સૂકા ઘાસના પૂળાને અગ્નિમાં નાંખે કે તુરંત ભળી જાય. એ બરાબર છે, હા બરાબર છે. જેમ કોઈ પુરુષ જલબિંદુને તપેલા લોઢાના કડાયા ઉપર નાંખે, તો હે મંડિતુપુત્રી તેનો તુરંત નાશ થાય? હા, થાય. જેમ કોઈ દ્રહ હોય તે પણીથી ભરેલો, છલોછલ ભરેલો, છલકાતો, વૃદ્ધિ પામતો હોય, ભરેલા ઘા માફક બધે સ્થાને પાણીથી વ્યાપ્ત હોય, તેમાં કોઈ પણ સેંકડો નાના કાણાવાળી અને સેંકડો મોટા કાણાવાળી નાવને પ્રવેશાવે, તો હે મંડિત તે નાવા પાણીથી ભરાતા પૂર્ણ, પૂર્ણ પ્રમાણ યાવત ભરેલા ઘડા જેવી થઈ જાય? હા, થાય. કોઈ પરષ તે નાનાં બધાં કાણાં પૂરી દે, નૌકાનું પાણી ઉલેચાવી નાંખે, તો બધું પાણી ઉલેચાયા બાદ તે નાવ શીu જ ઉપર આવે? હા આવે - - હે મંડિત એ રીતે આત્મામાં સંવૃત થયેલ ઈયસિમિત ચાવતું ગુપ્ત બહાચારી, સાવધાનીથી ચાલતા-ઉભતા-બેસતા-જુતા, સાવધાનીથી વાપન્કેબલ-પાદપોંછન લેતા-મૂકતા અણગારને ચાવતું આંખ પટપટાવતા પણ વિમમાપૂર્વક સૂક્ષ્મ ઈયપિથિકી ક્રિયા ાય છે અને પ્રથમ સમયે બદ્ધ સૃષ્ટ, બીજ સમયે વેદાયેલી, ત્રીજા સમયે નિર્જર પામેલી તે કિયા ભવિષ્યકાળ અકર્મ થાય છે. તેથી મંડિતwએમ કહ્યું કે - ચાવત્ : x - તે જીવને અંતક્રિયા થાય છે. * વિવેચન-૧૮૧ - જો કે અહીં સામાન્યથી જીવનું ગ્રહણ કર્યું છે, તો પણ યોગવાળો જીવ જ લેવો. કેમકે યોગરહિત જીવને જનાદિ ક્રિયા ન હોય. - X * વેરૂ આદિ - કરે છે, વિશેષ કંપે છે, એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને જાય છે, કિંચિત્ ચાલે છે, બીજા મતે અન્ય અવકાશ જઈને વળી ત્યાં જ આવે છે, સર્વે દિશાઓમાં ચાલે છે અથવા બીજા પદાર્થનો સ્પર્શ કરે છે, ક્ષોભ પામે છે અથવા પ્રવીમાં પ્રવેશે છે કે બીવે છે, પ્રબળતાથી પ્રેરે છે અથવા બીજા પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. શેષ કિયા ભેદના સંગ્રહ માટે કહે છે - ઉત્કોપણ, અવોપણ, આકુંચન, પ્રસારણાદિ પર્યાયોને પામે છે. * * * * * અંત મરણાંત, અંતવિજય - સક્ત કર્મના નાશરૂપ ક્રિયા.. મrts - પૃથ્વી આદિને ઉપદ્રવ કરે છે, સંરંગ - તેના નાશનો સંકલ્પ કરે છે સમાજ - તે જીવોને પરિતાપે છે *x - ક્રિયા અને ક્રિયા કરનાર એ બંને જુદા નથી. એ વાત જણાવવાને આ સૂઝ સમાનાધિકરણપૂર્વક કહ્યું છે. વળી તે બંનેમાં કિંચિત ભેદ પણ છે, એ વાત જણાવવા વ્યધિકરણપૂર્વક કહ્યું છે. અધિકરણપ જીવ આરંભ-સંભ-સમારંભમાં વર્તે છે. આરંભાદિ કરતો એ વાક્યથી ક્રિયા અને ક્રિયા કરનારને અભેદ સૂચવ્યા છે. આરંભમાં વર્તતો આદિ વાક્યથી તેમાં ભેદ સૂચવેલ છે. આ બીજો ઉલ્લેખ પહેલાના અનુવાદરૂપે છે, તેને પહેલાના ઉલ્લેખના સમર્થન માટે જણાવેલ છે. * * * મરણરૂપ દુ:ખ પમાડ્યુ અથવા ઈષ્ટ વિયોગાદિ દુઃખનો હેતુ પમાડવા તેમાં વર્તે છે. એ રીતે દીનતા પમાડવી, શોકવૃદ્ધિથી શરીરને જીર્ણતા પમાડવી, શોકને વધારી રોવડાવવા, પીટાવવા અને પછી શરીરને સંતાપ દેવામાં વર્તે છે. ક્યાંક ‘દુ:ખ આપવામાં” એવો પણ પાઠ છે. * x - 4 - કહેલ વાતથી વિપરીત વાતને કહે છે - શૈલેશીકરણ વખતે યોગના નિરોધથી કંપતો નથી, એજનાદિ રહિત હોવાથી આરંભાદિમાં વર્તતો નથી. તેમજ પ્રાણ આદિને દુ:ખાદિનું કારણ થતો નથી. તેથી યોગનિરોધ નામના શુકલધ્યાન વડે અક્રિય આત્માની સકલકર્મ બંસરૂપ અંતક્રિયા થાય છે. તે સંબંધે બે દષ્ટાંતો દશવિલ છે * x * એ જ રીતે શુક્લ ધ્યાનના ચોથા ભેદરૂપ અગ્નિ વડે કર્મોનું દહન થાય છે. કિચારહિત મનુષ્યને જ અંતકિયા થાય છે, તે માટે નાવનું દષ્ટાંત આપેલ છે - x * તેમાં આત્મામાં આત્મા વડે સંવૃત-પ્રતિસંલીન. - x * મા૩ર - ઉપયોગપૂર્વક. ગમનાદિ ચૂળ ક્રિયામાં જ ઉપયોગ નહીં, પણ આંખની ઉન્મેષ અને નિમેષ ક્રિયામાં પણ ઉપયોગ રહે છે. વિમમા એટલે અંતર્મહત્તથી દેશોન પૂર્વકોટિ પર્વતની ક્રિયા. કેમકે કાળ વિચિત્ર છે. * x * ક્યાંક તપેદાપાઠ છે. એટલે સ્વેચ્છાએ ચક્ષુની પાંપણનું ઢળવું થાય છે, તે પસ્કૃત નથી. સુહુન - સૂક્ષ્મ બંધાદિ કાળવાળી. પ્રથfથી - જવાના માર્ગમાં થયેલી જે ક્રિયા - કેવળશરીરહેતક ક્રિયા, તેથી સાતા વેદનીયકર્મ થાય છે. ઉપશાંત મોહ, ક્ષીણમોહ, સયોગિકેવલી એ ત્રણ ગુણસ્થાનકે વર્તતા વીતરાગ પણ સક્રિય હોવાથી સાતા વેદનીય કર્મ બાંધે. તે ઈપરિકી ક્રિયા પ્રથમ સમયે કમપણે ઉત્પન્ન કરી માટે બાંધી-જીવ પ્રદેશ સાથે તેનું સાર્શન થયું, બીજા સમયે વેદન થયું - અનુભવી, ત્રીજા સમયે અનુભવાઈ રહી, માટે જીવના પ્રદેશોથી છુટી પડી ગઈ. આ જ વાત વાક્યાંતરથી કહે છે - પ્રથમ સમયે બંધાઈ અને અશઇિ, બીજ સમયે વેદી-અનુભવાઈ, એક કાળે ઉદીરણાં અને ઉદય સંભવતો નથી. તેથી ઉદીરિત શબ્દ અહીં વેદિક અર્થમાં યોજયો છે. બીજે તો નિર્જરી તેથી ભાવિકાળમાં તે અકર્મ પણ થઈ જાય છે. જો કે અહીં બીજે સમયે જ કર્મ અકર્મ થઈ જાય છે. તો પણ તે જ વખતે ભાવકર્મની રહિતતા હોવાથી અને દ્રવ્યકર્મની હાજરી હોવાથી, ત્રીજે સમયે કર્મ નિજીર્ણ થયું એમ વ્યવહાર છે - X - મનાવ8 સૂગથી સૂચવે છે - આશ્રવવાળો સંયત પણ કર્મનો બંધ કરે તો

Page #111
208 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પાણી અને વાયુ અને ઉપર પાણી છે. બીજ પણ નાના પાતાળ કળશો છે. તે 1000 યોજન પ્રમાણ છે તેની સંખ્યા 3,884 છે. તેમાં પણ વાયુ આદિ વિભાગ છે. તે વાયુના ક્ષોભથી આ વધારો-ઘટાડો થાય છે. લવણસમુદ્ર જંબૂદ્વીપને કેમ ડૂબાડતો નથી ? અરહંતાદિના પ્રભાવથી કે લોકસ્થિતિથી. ( શતક-૩, ઉદ્દેશો-૩-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ ] છે. શતક-૩, ઉદ્દેશો-૪-“ચાન” છે. - x - = = 3-3/181 203 અસંગત જીવકર્મનો બંધ કરે તે સ્વાભાવિક છે. કિયાવાને કર્મનો બંધ કહેવાસી કિચારહિતને કર્મનો બંધ નથી હોતો એમ સૂચવાય છે. હલ્વે પ્રમાદ-અપમાદ વિશે. * સૂત્ર-૧૮ર ? ભાવના અમલ સંયમમાં વર્તતા સંચમીનો બધો મળીને પ્રમત્ત સંયતકાળ કેટલો થાય છેહે મડિdi એક જીવને આથીને જઘન્યથી એક સમય, ઉત્કૃષ્ટથી દેશોન પૂર્વકોટિ, અનેક જીવને આશ્રીને સાવકાળ... ભગવા અપમg સંયમને શાળતા અપમત સંચમીનો બધો મળીને અપમuસંયમકાળ કેટલો થાય છે મંડિત એક જીવને આથમે જાગે અંતમુર્તિ અને ઉત્કૃષ્ટ દેશોન પૂરકોટિ અનેક જીવને આકરીને સર્વકાળ * * હે ભગવન! તે એમ જ છે (2). એમ કહી મંડિત અણગર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદમી : x * વિચરે છે. * વિવેચન-૧૮૨ - સર્વ કાળે સંભવતો પ્રમત ગુણસ્થાનકનો બધોય કાળ. કાળથી પ્રમતકાળ સમૂહરૂપ કેટલો કાળ રહે ? (શંકા) કાળથી અને ક્યાં સુધી બંને આ સૂટમાં કેમ મૂક્યા ? ક્યાં સુધી કહેવાથી ‘કાળથી' અર્થ આવી જ જાય છે. [સમાધાન ‘કાલચી' શબ્દ ફોનના વ્યવછેદને માટે છે, કેમકે ફોગવિષયક પ્રશ્નોમાં ‘ક્યાં સુધી' શબ્દ વપરાય જ છે. * * * * * *એક સમય’ કેમ કહ્યું ? પ્રમuસંયમને પ્રાપ્ત કર્યા પછી એક જ સમય વીત્યા પછી મરણ થાય તેના માટે. પ્રમત-અપમત ગુણઠાણે પ્રત્યેકનો. સમય, અંતમહd છે, તે બંને પર્યાયિથી દેશોન પૂર્વકોટિ યાવતું ઉત્કૃષ્ટપણે થાય. કેમકે સંયમી મનુષ્યનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ પૂર્વકોટિ જ હોય. આઠ વર્ષ પછી સંયમનો લાભ કરે છે. અપમતના અંતમુહૂર્તી કરતા પ્રમતના અંતમુહૂર્તો મોટા છે એમ કપાય છે. એ રીતે અંતમુહૂર્ત પ્રમાણ બધાં પ્રમાતા બદ્ધાને મેળવતા દેશોનપૂર્વકોટિ કાલમાન થાય છે. * x * x * અપ્રમત ગુણસ્થાનકે વર્તતો મનુષ્ય અંતર્મુહૂર્તની મધ્ય મરતો નથી. પ્રમાદ-અપમાદપરતા કહીને હવે સવદ્ધિાભાવિ ભાવાંતર કહે છે• સૂત્ર-૧૮૩ - ભગવન ! એમ કહી ગૌતમસ્વામી શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વાંદીનમીને આમ કહ્યું - ભગવાન ! લવણસમુદ્ર ચૌદશ, આઠમ, પૂનમને, અમાસે વધારે કેમ વધે છે કે ઘટે છે . * જીવાભિગમમાં જેમ લવણસમુદ્ર વકતવ્યતા છે તે લોકસ્થિતિ સુધી અહીં જાણવી. જ્યાં સુધી લવણસમુદ્ર જંબૂદ્વીપને ન ડૂબાડે કે એકોદર્ક ન કરેલોકાનુભાવથી. * * ભગવન તે એમ જ છે, એમ જ છે કહી ચાવ4 વિચરે છે. વિવેચન-૧૮૩ - બીજી તિથિની અપેક્ષાએ અધિકતર જીવાભિગમથી લવણસમુદ્રની વકતવ્યતા જાણવી. ક્યાં સુધી ? લોકસ્થિતિ સુધી. તે આ છે . ભગવતુ ! ચૌદશાદિ તિથિમાં લવણસમુદ્ર વઘારે કેમ વધે છે * ઘટે છે ? લવણસમુદ્ર મણે ચારે દિશામાં ચાર મોટા પાતાળ કળશો છે. જે લાખ યોજન પ્રમાણ છે. તેના નીચેના વિભાગમાં વાયુ, વચ્ચે * ઉદ્દેશા-1-માં કિયા કહી. કિયા જ્ઞાની મનુષ્યોને પ્રત્યક્ષ હોય છે, માટે તે જ ક્રિયા વિશેષને આશ્રીને તેને વિચિત્રપણે દેખાડે છે - * સૂત્ર-૧૮૪ : ભાવના ભાવિતાત્મા અણગાર વૈકિય સમુદઘાતથી સમવહત થયેલ અને યાનરૂપે ગતિ કરતા દેવને છે, જુઓ ? ગૌતમ ! કોઈ દેવને એ પણ યાનને ન જુએ, કોઈ યાનને જુએ પણ દેવને ન જુએ. કોઈ દેવ અને યાન બંનેને જુએ. કોઈ દેવ કે યાન બંનેને ન જુએ. ભગવાન / ભાવિતાભા અણગાર, વૈકિય સમુદાતથી સમવહત થયેલી અને યાન ગતિ કરdી દેવીને જાણે, જુએ ? ગૌતમી પૂવવ ગણવું. ભગવન્! ભાવિતાત્મા અણગાર, વૈકિય સમુદ્રઘાતથી સમવહત થયેલા અને યાનરૂપે ગતિ કરતા એવા દેવીવાળા દેવને છે, જુઓ ? ગૌતમ ! કોઈ દેવીવાળા દેવને જુએ, યાનને ન જુએ. ભગવાન! ભાવિતાત્મા ગાર, વૃક્ષના અંદરના ભાગને જુએ કે બહારના ભણે જુએ? ચાર ભાંગા કહેવા. એ રીતે મૂલને જુએ કે કંદને જુએ? અહીં પણ ચાર ભાંગા કહેવા. એ રીતે મૂલ અને બીજનો સંયોગ કરવો. એ રીતે કંદ સાથે પણ શેડનું યાવતુ બીજ. એ રીતે ચાવત યુવાની સાથે બીજો સંયોગ કરવો... ભગવન્! ભાવિતાત્મા અણગાર વૃક્ષનું ફળ જુએ કે બીજ જુએ ચાર ભંગ કહેવા. * વિવેચન-૧૮૪ - સંયમ અને તપ વડે ભાવિત આત્મા, આવા સાધુ પ્રાયઃ અવધિજ્ઞાનલબ્લિક હોય છે, તેથી ભાવિતાત્મા કહ્યા. ઉત્તર વૈકિય શરીર બનાવેલાને. શિબિકાદિ આકારવાળા વૈકિય વિમાનરૂપે ગતિ કરતા, તેને, જ્ઞાન વડે જાણે છે, દર્શન વડે જુએ છે? અહીં ઉત્તરમાં ચતુભંગી છે, કેમકે અવધિજ્ઞાન વિચિત્ર છે... તો * વચ્ચેનો કાઠસાર, વાર્દ . બહાર રહેનાર છાલ અને પાંદડાદિ... મૂલ અને કંદ સૂત્ર અભિલાષપૂર્વક મૂળની સાથે કંદાદિ પદ, બીજ સુધી કહેવા. તેમાં-મૂલ, કંદ, અંધ, છાલ, શાખા, અંકુર, પાન, પુષ્પ, ફળ, બીજ એ દશ પદો છે. તેના દ્વિસંયોગી૪૫-ભંગ થાય છે. એટલા અહીં ચતુર્ભગી સૂત્રો કહેવા. તે માટે જ સૂત્રમાં કહેલ છે. 3 ચેડવિચ થી વૈદિયશક્તિ કહી, એ જ હકીકત આગળ કહે છે

Page #112
BI-I4/185,186 209 * સૂત્ર-૧૮૫,૧૮૬ - [195] ભગવત્ ! વાયુકાય, એક મોટું શીરૂપ, પુરુષરૂપ, હસ્વિરૂપ, વાનરૂપ, એ પ્રમાણે યુગ્ય, શિલ્લિ, ચિહ્નિ, શિબિકા, ચંદમાનિકા એ બધાંનું રૂપ વિકુવ શકે છે ? ગૌતમાં એ અર્થ સમર્થ નથી. પણ વિકવણા કરતો વાયુકાય એક મોટું પતાકા આકાર જેવું સ્પ-વિકર્ષે છે. ભગવાન ! વાયુકાય, એક મોટું પાકા આકાર રૂપ વિકુવને અનેક યોજનો સુધી ગતિ કરવાને સમર્થ છે? - હા, છે... ભગવન! શું તે વાયુકાય આત્મગઠદ્ધિથી ગતિ કરે છે કે પદ્ધિથી ? ગૌતમ! તે આત્મઋદ્ધિથી ગતિ કરે છે, પઋહિથી નહીં. આત્મઋદ્ધિ માફક આત્મકર્મથી અને આત્મપયોગથી (ગતિ કરે છે) એ પ્રમાણે કહેવું. ભગવાન ! વાયુકાય, ઉંચી પતાકા પેઠે ગતિ કરે છે કે પતિત પતાકા પેઠે ? ગૌતમ ! તે બંને પ્રકારે ગતિ કરે છે... ભગવાન ! શું તે એક દિશામાં એક પતાકારૂપે ગતિ કરે છે, કે બે દિશામાં-બે પતાકારૂપે ગતિ કરે છે ? ગૌતમ એક પતાકારૂપે ગતિ કરે છે, બે પતાકારૂપે નહીં. ભગવન્! શું વાયુકાય પતાકા છે? તે પાકા નથી, વાયુકાય છે. [186] ભગવન્! બલાહક એક મોટું સ્ત્રીરૂપ ચાવતુ ચંદમાનિકારૂપ પરિણમાવવા સમર્થ છે ? : હા, છે... ભગવાન ! બલાહક, એક મોટું રૂપ કરીને અનેક યોજન જવાને સમર્થ છે? - હા, છે... ભગવનું ! તે આત્મતિથી ગતિ કરે છે કે પાહિદ્રથી, ગૌતમ! તે આત્મદ્ધિથી ગતિ કરતો નથી, પણ પદ્ધિથી ગતિ કરે છે. એ પ્રમાણે આત્મકર્મ અને આત્મપયોગથી પણ ગતિ કરતો નથી. પણ પકર્મ અને પરપયોગથી ગતિ કરે છે અને તે ઉંચી થયેલ કે પડી ગયેલ ધજાની માફક ગતિ કરે છે. ભગવાન ! શું તે બલાહક, શી છે ? હે ગૌતમ ! બલાહક સ્ત્રી નથી, પણ બલાહક છે. એ પ્રમાણે પુરષ, ઘોડો, હાથીમાં જાણવું. ભગવાન ! બલાહક, એક મોટા વાનનું રૂપ પરિણમાની અનેક યોજનો સુધી ગતિ કરી શકે છે ? - જેમ સ્ત્રીરૂપ વિશે કહ્યું તેમ યાન વિશે કહેવું. વિશેષ આ ... એક તરફ ઈંડુ રાખીને પણ ચાલે, બન્ને તરફ રાખીને પણ ચાલે. એ જ રીતે યુગ્ય, ગિલ્લિ, શિલિ, શિબિકા અને અંદમાનિકાના રૂપ સંબંધે જાણવું. * વિવેચન-૧૮૫,૧૮૬ - પાન - ગાવું, યુથ * વેદિકાથી શોભતું, બે હાથ લાંબુ વાહન, fra - હાથી ઉપર રહેતી અંબાડી અથવા જેમાં બેસતા મનુષ્ય ન દેખાય, fથી - લાટોનું જે ઘોડાનું પલાણ, તે બીજા દેશોમાં શિલ્લિ કહેવાય છે. શિબિકા-શિખરાકારે ઢાંકેલા એક જાતનું વાહન. સ્કંદમાનિકા-પુરુષ જેટલી લંબાઈવાળું વાહન વિશેષ... પૂર્વ પ્રમાણ કરતાં મોટું અને પતાકા આકારે રહેલ, કેમકે વાયુનું શરીર સ્વરૂપથી પતાકા આકાર 9i/14 210 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ જેવું છે, વૈક્રિયાવસ્થામાં પણ વાયુ પતાકાના આકારે જ રહે છે... આત્મશક્તિ કે લબ્ધિ વડે. * x * ઉચિકૃતોદય એટલે ઉંચી ધજાના આકારે. આ ક્રિયા વિશેષણ છે. પતિતોદય-પડી ગયેલ ધજાના આકારે. * x - રૂપાંતર કિયા અધિકારી બલાહક સૂત્રો કહે છે - બલાહક એટલે મેઘ. બલાહક અજીવ હોવાથી તેને વિકૃણા શક્તિ સંભવે નહીં તેથી અહીં વિકવણાને બદલે પરિણમાવવા એમ કહ્યું છે, કેમકે મેઘને સ્વભાવરૂપ પરિણામ તો હોય છે. મેઘ અચેતન હોવાથી વિવક્ષિત શક્તિ અભાવે આત્મઋદ્ધિથી ગતિ કરતો નથી. પણ વાયુ કે દેવ દ્વારા પ્રેરિત થઈને ગમન કરે છે. તેથી કહ્યું કે પદ્ધિથી ગમન કરે છે. સ્ત્રીરૂપ માફક પુરુષાદિના સૂત્રો જાણવા. - વાનરૂપ સૂત્ર વિશેષ છે, તેને દશવિ છે. પપૂ of તે ! વનાણo થી થોળે fu Taછ૪ સુધીનું સૂત્ર. સ્ત્રીરૂપ સંબંધી સૂગ માફક કહેવું. વિશેષ એ કે તે એકતા અને દ્વિઘા બંને ચકવાલ ચાલે છે - x * x * અહીં યાન એટલે ગાડું અને વથાન * પૈડું સમજવું. બીજું કંઈ વિશેષ નથી. યુથ આદિ બધાનાંરૂપ સંબંધી સૂગો, સ્ત્રીરૂપ સંબંધી સૂણો માફક કહેવા. - પરિણામાધિકારથી કહે છે - * સૂત્ર-૧૮૭ : ભગવાન ! જે જીવ નૈરયિકોમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય છે, તે હે ભગવન ! કેવી વેશ્યાવાળાઓમાં ઉત્પન્ન થાય ? ગૌતમ ! જેવી વૈશ્યાવાળા દ્રવ્યોનું ગ્રહણ કરી કાળ રે, તેવી વેચાવાળામાં તે ઉત્પન્ન થાય છે. તે આ - કૃષ્ણ, નીલ કે કાપોતલેસ્યામાં. એ રીતે જે જેની લેગ્યા હોય, તે તેની વેશ્યા કહેવી. યાવતું હે ભગવન ! જે જીવ જ્યોતિકોમાં ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય હોય તેનો પ્રશ્ન - ગૌતમ! જે વૈશ્યાના દ્રવ્યોનું ગ્રહણ કરી કાળ કરે, તે શયામાં ઉત્પન્ન થાય. - તે તેજલેશ્યા. ભગતના જે જીવ વૈમાનિકોમાં ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય છે, તે હે ભગવન ! કેવી લેયાઓમાં ઉત્પન્ન થાય ? ગૌતમ ! જેની વેશ્યાવાળા દ્રવ્યોનું ગ્રહણ કરી કાળ કરે તેવી લેયાઓમાં ઉત્પન્ન થાય તે આ - તેજોલેયા, પાલેયા, શુક્લલેશ્યા. * વિવેચન-૧૮૩ - Hવ - યોગ્ય. જેઓને કૃણાદિમાંથી કોઈ એક લેડ્યા હોય, તે હિતેશ્ય. જે દ્રવ્યોની જે લેશ્યા હોય તે વર્તાય. તેને ભાવ પરિણામપૂર્વક ગ્રહણ કરીને, મરણ પામીને, તે લેયામાં નરકમાં ઉપજે. આ સંબંધે કેટલીક ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે જ્યારે લેશ્યાના સંપરિણામનો પહેલો સમય હોય ત્યારે કોઈ જીવનો પરભવમાં ઉપપાત ન થાય. છેલ્લો સમય હોય ત્યારે પણ ઉપપાત ન થાય. પણ અંતમુહૂર્ત ગયા પછી કે અંતર્મુહૂર્ત બાકી હોય ત્યારે જીવ પરલોકે ઉપજે છે... ચોવીશ દંડકમાં બાકીના પદોનો અતિદેશ કરતા કહે છે - નાકસૂત્રના અભિલાષ પ્રમાણે - અસુરકુમારોને કૃષ્ણ આદિ જે વેશ્યા હોય તે કહેવી. - x * x * અહીં વૈમાનિકો,

Page #113
211 ર ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીક અનુવાદ/૧ નથી. તથા રાષ્ટ્ર - અહીં ‘યાવત’ શબ્દશી-પ્લેખ, નાસિકામળ, વમન, પિત, પૂતિપણે * એમ જાણવું. લખું ખાનારને આહારદિ પુદ્ગલો ઉચ્ચારદિપે પરિણમે. ધે માયી-અમારીનું ફળ કહે છે. વિકવણાકણ અને પ્રણીત ભોજનની આલોચનાદિ ન કરે. જે કરે તો તે અમારી કહેવાય. તે આલોચનાદિ પછી કાળ કરે, માટે તેને આરાધના છે. શતક-કે, ઉદ્દેશા-૪-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ] છે. શતક-, ઉદ્દેશો-પ-“શ્રી” છે - x - = = x - = = 3-4/187 જ્યોતિકો સારી વેશ્યાવાળા હોય છે, તે દર્શાવવા તેના બે જુદા જુઘ સૂત્રો કહ્યા. દેવપરિણામોધિકાચી અણગારરૂપ દ્રવ્યદેવ પરિણામ• સૂટ-૧૮૮ : ભગવના ભાવિતાત્મા અસગર બાહ્ય પુદગલોનું ગ્રહણ કર્યા સિવાય, વૈભારગિરિ ઓળંગી કે પલંઘી શકે છે ગૌતમ ! એ અર્થ સમર્થ નથી... ભગવના ભાવિતાત્મા અગાર, બહારના પુદ્ગલોનું ગ્રહણ કરીને વૈભારગિરિ ઓળંગી કે પ્રબંધી શકે ગૌતમાં હા, તેમ કરી શકે... ભગવન ! ભાવિતાત્મા અણગાર બાહ પd ગ્રહણ કર્યા સિવાય, જેટલો છે રાજગૃહનગરમાં છે એટલા રૂપો વિકવીને, વૈભારગિરિમાં પ્રવેશી, તે સમ પર્વતને વિષમ કે વિષમ પર્વતને સમ કરી શકે ગૌતમ અર્થ સમર્થ નથી એ રીતે બીજે આલાવો કહેવો. વિશેષ એ કે - યુગલોનું ગ્રહણ કરીને. ભાવના તે વિકવણા માણી કરે કે અમારી ? ગૌતમ ! મારી વિકુણા કરે, પણ અમારી ન કરે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! મારી, પ્રણીત પાન-ભોજન કરીને વમન કરે છે. તે પ્રણીત પાન-ભોજનથી તેના અસ્થિ, અસ્થિમજ ઘન થાય છે. માંસ લોહી પાતળા થાય છે, યથા ભાદર પુદગલોનું તેને તે એ પરિણમન થાય છે. તે આ - શ્રોએન્દ્રિયપણે યાવતું પનેિન્દ્રિયપણે તથા હાડ, મજ, કેશ, મયુ, રોમ, નખ, વીર્ય, લોહીપણે... આમાયી લુખુ પાનભોજન કરે છે. વમન કરતો નથી. તેનાથી તેના હાડ, માદિ પાતળા થાય છે, લોહીમાંસ શરૂ થાય છે, યાભાદર યુગલોનું પરિણમન થાય છે. તે આ - ઉચ્ચાર, મ યાવતું લોહીપણે. તેથી અમારી ન વિદુર્વે મારીપ્રવૃત્તિનું આલોચન, પ્રતિકમણ કર્યા સિવાય કાળ કરે છે, માટે તેને આરાધના નથી, અમારી તેવા સ્થાનને આલોચન અને પ્રતિક્રમણ કરીને કાળ કરે છે, માટે તેને આરાધના છે. ભગવાના છે એમ જ છે, એમ જ છે. વિવેચન-૧૮૮ :- બાહા-દારિક શરીરથી ભિત અર્થાત વૈકિય પુદ્ગલોને. વૈભાર નામક રાજગૃહ કીડા પર્વતને. ઓળંગવા કે વારંવાર ઓળંગવા. * એમ બને નહીં, કેમકે વૈકિયા પગલના ગ્રહણ વિના પૈકિકરણનો જ અભાવ છે. પર્વતનું ઉલ્લંઘન કરનાર પર્વતાહિકમી એવા મોટા પૈકિય શરીર સિવાય, પર્વતને ન ઓળંગી શકે. તે માટે બાહા પુદ્ગલો ગ્રહણ કવા જરૂરી છે... પશુ-પુરુષ આદિના જેટલા રૂપો, એટલા વિક્વનિ સમ પર્વતને વિષમ, વિષમ પર્વતને સમ કરે છે. શું કરીને? વૈભાર પર્વતમાં પ્રવેશીને. માથી * માયાવાળો, ઉપલક્ષણથી સકષાયી, પ્રમત. કેમકે અપમત વૈકિયરૂપ કરતો નથી. જીત - ચીકાશ ઝરતાં બિંદુ. જાતિ - વર્ણ, બલાદિ માટે વમન કે વિરેચન કરે છે. પ્રણીત ભોજન અને વમન દ્વારા વૈક્રિયકરણ થાય છે.. થઈત્ની - કઠણ, પથg * પાતળું. ** આહાતા પુણવો શ્રોએયિાદિષે પરિણમે છે, અન્યથા શીસ્તી ઢતા અસંભવ છે. અમારી-અકષાયીપણાને લીધે વિકિયાનો ઈચ્છુક ન હોવાથી વમન કરતો * સૂઝ-૧૮૯,૧૭ - [19] ભગવત્ ! ભાવિતાત્મા શણગાર, બાહ્ય યુગલો લીધા સિવાય એક મોટા રૂપને ચાવ4 અંદમાનિકારૂપને વિકુવવા સમર્થ છે : આ અર્થ સમર્થ નથી... ભગવના ભાવિતાત્મા અણગાર ભw પગલો લઈને એક મહાપ યવ અંદમાના રૂપને વિકdવા સમર્થ છે : હા, ગીતમાં સમર્થ છે. - ભગવાન ! ભાવિતાત્મા આણગાર કેટલો ચીરૂપો વિષુવવા સમર્થ છે ? ગૌતમાં જેમ કોઈ યુવાન, યુવતીનાં હાથને, હાથ વડે દઢ પકડે અથવા જેમ પૈડાની ધરી આરાઓથી વ્યાપ્ત હોય, તેમ ભાવિતાત્મા અણગાર પણ વૈક્રિય સમઘાતથી સમવહd ead પાવતુ હે ગૌતમ ભાવિ મમ આગાર આખા જંબુદ્વીપને ઘણાં રૂપો વડે કીસ, વ્યતીકીf યાવતું કરી શકે. હે ગૌતમ / આ તેમની શકિત-વિષય મex છે, સંપાતિથી એવી વિકુવણા કરી નથી - કરતા નથી : કરશે નહીં. આ જ ક્રમે યાવતું અંદમાનિકારૂપ સુધી જાણવું. ભગવન જેમ કોઈ પણ તલવાર અને હાલ લઈને ગતિ કરે, એ પ્રમાણે ભાવિતાત્મા અણગાર પણ તલવાર, ઢાલવાળા પેઠે ઉંચે આકાશમાં ઉડે? હા, ઉડે... ભાવના ભાવિતાભા અણગર, તલવાર અને ઢાલ વડે કેટશ રૂપો વિકઈ શકે ? ગૌતમાં જેમ કોઈ યુવાન યુવતીના હાથને હાથ વડે દેઢ પકડી આદિ પૂર્વવતુ જાણવું. ભગવન! જેમ કોઈ પક્ષ એક પતાકા કરીને ગતિ કરે તેમ ભાવિતાત્મા અણગર હાથમાં એક પતાકા કરી ઉચે આકાશમાં ઉ3 wગૌતમ ઉડે.. ભગવા ભાવિતાત્મા અણગાર હાથમાં એક પતાકા લઈ કેટલારૂપે વિકુઈ શકે? પૂર્વવત ચાવત વિકુવશે નહીં એ રીતે બે પતાકામાં પણ જાણવું. ભગવાન! જેમ કોઈ પુરષ એક તરફ જનોઈ કરીને ગતિ કરે, એ પ્રમાણે ભાવિતામા અણગર પણ * x * આકાશમાં ઉડે હા ઉછે. ભગવા ભાવિતામા અણગાર એ રીતે કેટલાં રૂપો વિકઈ શકે? હે ગૌતમ પૂર્વવત પણ યાવ4 વિકુવણા કરશે નહીં એ પ્રમાણે બે તરફ જનોઈવાળા પુરપની જેવાં કે સંબંધે સમજવું ભગવાન ! જેમ કોઈ પુરુષ એક તરફ પલાઠી કરીને બેસે, એ પ્રમાણે

Page #114
3/-/5/189,190 213 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીક અનુવાદ/૧ ભાવિતાત્મા અસર કરી શકે પૂર્વવતુ જાણતું. એ રીતે બંને તરફ પલાઠીમાં પણ સમજવું... એ પ્રમાણે બંને પ્રશંકાસન ાણવા. ભગવતા ભાવિતાત્મા અણગર બાહ્ય યુગલો ગ્રહણ કર્યા વિના એક મોટા ઘોડા-હાથીસ્સીંહ-વાઘના-દીપડો-રિઇ-નાનો વાઘ - કે - શરભના રૂપને અભિયોજવા સમર્થ છે ના, તેમ નથી. પણ એ પ્રમાણે બાહ્ય પુદગલ ગ્રહણ કરીને કરવા સમર્થ છે. ભગવના ભાવિતાત્મા એક મહા આશ્વરૂપ અભિયોજી અનેક જોજન જવા સમર્થ છે. હા, છે. ભગવન! તે આત્મઋદ્ધિએ કાય કે પદ્ધિથી 1 ગૌતમ આત્મદ્ધિથી જાય, પદ્ધિથી નહીં. એ પ્રમાણે આત્મકથી, પરકમથી નહીં. આત્મપયોગથી, પરપયોગથી નહીં. તે સીધો પણ જઈ શકે છે અને વિપરીત પણ જઈ શકે છે. ભગવાન ! તે અણગર અશ્વ કહેવાય? ના, તે આa નહી અણગાર છે. એ પ્રમાણે યાવતુ પરાસરના રૂષ સુધી જાણતું. ભગવન છે તે વિકdષા માણી કરે કે અમારી ગૌતમને મારી વિકુવન્ન કરે અમારી નહીં.. ભગવન માણી, સ્થાનની આયા , પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના ક્યાં ઉપજે ગૌતમાં કોઈ એક જાતની અભિયોગિક દેવલોકમાં દેવપણે ઉપજે... અમારી તે સ્થાનની આkોના પ્રતિકમણ કરી કાળ કરે તો કયાં ઉપજે ગીતમાં કોઈ એક અનાભિયોગિક દેવલોકમાં દેવપણે ઉપજે ભગવન! તે એમજ છે. [19] >>ii, તલવાર, પતાકા, જનોઈ, પલોંઠી, પર્યકાસન, અભિયોગિક વિકવણા, માયી - (સંબંધી હકીકત કહી.). * વિવેચન-૧૮૯,૯૦ ? furifurn * ઢાલ અથવા fu * તલવાર, વાત્ર * ઢાલ કે ખ્યાન, તેને લઈને. * x * સંઘાદિના પ્રયોજનથી ગયેલો તે કૃત્યગત કહેવાય. તે આત્માએ અથવા અમિયમપાત્ર હાથમાં છે તે. અથવા અસિગર્ભપાત્ર જે હાથમાં કરવું, તેને પામેલ. * x - ય - વૃક, યમ * દીપડો, છ * છિ, તાજી - વાઘ, પરાસર - શરભ. વાંચનાંતરમાં અહીં બીજા પણ શીયાળાદિ નામો છે. અભિયોગ-વિધાદિ સામર્થ્યથી, તે રૂપમાં પ્રવેશી, ક્રિયા કરવી. આ કિયા, વિધાદિ બળથી ગ્રહણ કરેલા બહારના પુદ્ગલો વિના થઈ ન શકે. * * * એ અણગાર જ છે, કેમકે તવણી તો શાદિ રૂપ કરનારમાં પ્રવૃત્તિ સાધુ જ કરે છે... કષાયવાળો આ અભિયોગ કરે છે. * x - વિક્રિયા રૂપવી અભિયોગ પણ વિકુણા કહેવાય છે. આભિયોગિક દેવો અય્યત દેવલોક સુધી હોય છે. માટે કોઈ એક જાતના એ પ્રમાણે કહ્યું. વિધાદિ લબ્ધિથી ઉપજીવન કરનાર સાધુ અભિયોગની ભાવનાને કરે છે. તે આભિયોગિક દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય. કહ્યું છે - જેઓ માત્ર વૈષયિક સુખ, સદ્ધિ હેતુ મંત્ર સાધના અને ભૂતિકર્મને પ્રયોગે છે, તેઓ આભિયોગિક ભાવનાને કરે છે. * x - ( શતક-૩, ઉદ્દેશો-પ-ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ છે શતક-3, ઉદ્દેશો-૬-“નગર” છે - X - X - X - X -- * વિક્ર્વણા અધિકાર સંબંધે જ છઠો ઉદ્દેશો છે• સૂર-૧૧,૧૨ - ભગવના રાજગૃહ નગરમાં રહેલ માયી, મિશ્રાદષ્ટિ ભાવિતાત્મા અણગાર વીર્ય-વૈક્રિય-વિર્ભાગજ્ઞાન લબ્ધિથી વાણાસી નગરીની વિકુવણા કરીને તેમાંના રૂપોને જાણે, જુઓ 1 : હા, જાણે, જુઓ, ભગવન ! તે તથાભાવે જાણે - જુએ કે અન્યથા ભાવે જાણે - જુએ ગૌતમ ! તથાભાવે ન જાણે - જુઓ, પણ અન્યથા ભાવે જાણે : જુએ. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું ગૌતમ તેને એમ થાય છે કે - વાણાસીમાં રહીને મેં રાજગૃહનગરની વિકુવણા કરી, તેના રૂપોને જાણું છું અને જોઉં છું. એવું તેનું વિપરીત દશનિ હોય છે. માટે એમ કહ્યું કે - માવ4 - તે અન્યથા ભાવે ગણે છે - જુએ છે. ભગવદ્ ! વાણીમાં રહેલ માથી મિયાદેષ્ટિ ભાવિતાત્મા અસગર ચાવત્ રાગૃહનગરનું વિકુવણા કરીને તેમાંના રૂપોને જાણે-જુએ હા, જાણેજુએ. બધું પૂર્વવત્ યાવતું તેને એમ થાય કે રાજગૃહ નગરમાં રહેલો હું વારાણસીની વિકુવણા કરીને તેમાંના રૂપોને જાણું છું - જોઉં છું, એવું તેનું દર્શન વિપરીત હોય છે, તેથી એમ કહ્યું. ભગવના માસી મિયાદેષ્ટિ ભાવિતાત્મા અણગાર, વીર્ય-વૈચિ-વિભંગાના લબ્ધિથી વારાણસી અને રાજગૃહનગરી મળે એક મોટા જનપદ સમૂહની વિકુવા કરીને તે વારાણસી અને રાજગૃહનગરી મણે એક મોટા જનપદ સમૂહને જાણેજુએ ? : હા, જુએ. હું તેને તથાભાવે જણે - જુએ કે માથા ભાવે : અન્યથાભાવે * એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! તેને એવું થાય છે કે આ વારાણસી છે, આ રાજગૃહ છે. તેની વચ્ચે આવેલ એક મોટો જનપદ સમૂહ છે. પણ તે મારી વી-ગ્રક્રિય-વિભજ્ઞાન લબ્ધિથી નથી, પણ મારા લબ-ud-અભિમુખ ઋહિત, ધુતિ, યશ, બળ, વીર્ય કે પુરુષાકાર પસકમ નથી. એવું વિપરીત દશના તેને થાય છે. માટે કહ્યું કે ચાવતું તે પ્રમાણે જુએ છે. [૧વારાણસીમાં રહેલ અમાસી, સમ્યગ્રëષ્ટિ, ભાવિતાત્મા અણગાર વી-વૈકિંચ-અવધિજ્ઞાન લબ્ધિ વડે રાજગૃહનગી વિકુવીને તેમાંના રૂપોને જાણેજુએ હા. * ભગવા તે તથાભાવે જણે-જુએ કે અભ્યાભાવે ગૌતમ ! તથાભાવે જાણે-જુએ, અન્યથા ભાવે નહીં * ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! તેને એમ થાય છે કે વારાણસીમાં રહેલો હું રાજગૃહને વિકવીને તેમાંના રૂપોને જાણું છું - જોઉં છું. તેનું નિ વિપરીતતા રહિત હોય છે. તેથી ગૌતમ એમ કહ્યું. બીજે આલાવો પણ એ રીતે જ કહેવો. વિરોષ આ * વિકવણા વાણાસ્મીની કહેવી અને રાજગૃહમાં રહીને રૂપોનું જાણવું-જોવું સમજવું. ભગવન અમારી, સમૃદૈષ્ટિ ભાવિતામા મંગાર વીસ-વકિય

Page #115
3/-I/11/12 215 અવધિજ્ઞાનલબ્ધિથી રાજગૃહ અને વારાણસી વચ્ચે એક મોટો જનપદસમુહ વિકર્વે પછી - x - તે જનપદસમૂહને જાણે-જુએ ? ગૌતમ! હા, જાણે-જુએ. ભગવન્! તે તેને યથાભાવે જણે-જુએ કે અન્યથાભાવે ? ગૌતમ ! તે યથાભાવે mણે-જુએ. અન્યથાભાવે નહીં. ભગવન્ ! તેનું શું કારણ ? ગૌતમ! તેને એમ થાય છે કે તે રાજગૃહ કે વારાણસી કે તેની વચ્ચેનો જનપદ સમૂહ નથી, પણ એ મારી વીર્ય-વૈચિઅવધિજ્ઞાન લબ્ધિ છે, મેં લબ્ધ-માતરમુખ કરેલ ઋદ્ધિ, ધુતિ, યશ, બળ, વીય, પરાકાર પરાક્રમ છે. તેનું દર્શન અવિપરીત હોય છે, તે કારણથી ગૌતમ ! પૂર્વવત્ કહેલું છે. ભગqના ભાવિતાત્મા અણગર બાહ્ય પગલો લીધાં સિવાય એક મોટા ગામ-નગર યાવત - સંનિવેશના રૂપને વિકુવા સમર્થ છે? ના, સમર્થ નથી. એ પ્રમાણે બીજે આલાવો પણ કહેવો. વિશેષ આ - બાહ્ય પગલો લઈને તેવા રૂપ વિકવવાને સમર્થ છે. ભગવન! ભાવિતાત્મા અણગાર કેવા પ્રામાદિરૂપ વિક્વનિા સમર્થ છે? જેમ કોઈ યુવાન, યુવતીના હાથને હાથ વડે દેa ગ્રહણ કરે આદિ પૂર્વવત ચાવ4 એ રીતે વિકુવો નહીં એમ સંનિવેaષ સુધી જાણતું. વિવેચન-૧૯૧,૧૨ : ગૃહવાસના ત્યાગથી-અણગાર, સ્વસિદ્ધાંતાનુસારી પ્રગમાદિથી-ભાવિતામા. મળી - ઉપલક્ષણથી કપાયવાળો. * x- મિથ્યાર્દષ્ટિ એટલે અન્યતીર્ચિક. કાર્યમાં પ્રવૃત વીર્ય આદિ લબ્ધિ વડે, વારાણસી નગરીએ વિક્ર્વીને, રાજગૃહનગરમાં પશુ, પ્રાસાદ, પુરુષાદિ વિભંગજ્ઞાનલબ્ધિ વડે જાણે અને જુએ. તથTMાવ * જેવી વસ્તુ, તેવા ભાવવાળું જ્ઞાન અથવા જેવું જણાય, તેવું જ અનુભવે છે તથાભાવ, તેનાથી ઉલટું તે અન્યથાભાવ, તે વિદુર્વણા કરનાર માને છે. કે મેં રાજગૃહનગરની વિકુણા કરી છે અને હું વારાણસીના રૂપોને જાણું છું - જોઉં છે, તે અણગારનું આ દર્શન ઉલટું છે કેમકે તે બીજા રૂપોને બીજી રીતે કહે છે. જેમ દિમૂઢ મનુષ્ય પૂર્વ દિશાને પશ્ચિમ દિશા માને છે. ક્યાંક આ પાઠ બીજી રીતે પણ છે - x x * એ પ્રમાણે બીજું સૂત્ર પણ જાણવું. ત્રીજા સૂત્રમાં વારાણસી અને રાજગૃહ નગરીના માર્ગમાં દેશસમહ વિકર્વેલ છે. તે જ રૂપે તે વિભંગ જ્ઞાનથી જાણે છે - જો છે. માત્ર તે તથાભાવે નથી, કેમકે તે પૈક્રિયરૂપોને સ્વાભાવિક રૂપો માને છે. ગણે - યશનો હેતુ હોવાથી યશ. નારજૂર્વ - અહીં યાવત શબ્દથી નિગમ-રાજધાની-ઝેડકબ્બડ-મડંબ-દ્રોણમુખ-પટ્ટણ-મકર-આશ્રમ-સંબોહના રૂપો કહેવા... વિકવણા અધિકાર અને તેના સામર્થ્યથી વિશેષ પ્રરૂપણા કરે છે. * સૂત્ર-૧૯૩ - ભગવન્! અસુરેદ્ર અસુરરાજ ચમરના કેટલા હાર આત્મરક્ષક દેવો છે ? ગૌતમ / 2,56,000. આત્મરક્ષક દેવોનું વર્ણન, રાયuસેણિય સૂત્ર મુજબ કહેવું. એ રીતે બધાં ઈન્દ્રોના, જેના જેટલા આત્મરક્ષક દેવો છે તે કહેવા. 216 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ભગવન ! તે એમ જ છે, એમ જ છે. * વિવેચન-૧૯૩ : આત્મરક્ષક દેવોનું વર્ણન- સદ્ધ, બદ્ધ, બતરવાળા, દોરી ચડાવી ઘનુષ્યને તૈયાર કરેલ, શરાસન પટ્ટી બાંધેલા, શૈવેયક પહેરેલા, ચિંધપટ્ટોને બાંધેલા, આયુધઅઅ ગ્રહણ કરેલા, બિનમિત, વિસંધિક, વજમયકોટિક ધનુષ્ય ગ્રહણ કરેલ, મર્યાદાવાળા તીર સમૂહને ધારણ કરેલા, નીલ-પીત-રપાણિ, ચારુ ચાપચર્મદંડ ખડગપાશપાણિ, *** આમરક્ષક, ક્ષોગિક, ગુપ્ત, ગુપ્તપાલિત, યુકd, ચુકાપાલિત એ બધા દેવો વારા ફરતી એક એક, ઉચિત કાળે કિંકર પેઠે રહે છે. બ્રિતિકાર મહર્ષિએ 'ive lii ‘લુકviાલિત' શબ્દના પ્રત્યેકf અર્થ નોવેલ છે, જે અમે અહીં નોંધતા નથી. ‘રાયuસેણિય'માં તે જોવા.) પુસ્તકાંતરમાં આ પાઠ મૂળમાં જ છે. અમરની જેમ બધાં ઈન્દ્રોના સામાનિક કરતાં ચારગણા આત્મરક્ષક દેવો હોય છે. સામાનિક દેવો આ રીતે- અમરેન્દ્રના 64,ooo, બલીન્દ્રના 60,ooo, બાકીના ભવનપતિના પ્રત્યેકના છ-છ હજાર. શકના 84,000, ઈશાનના 80,000, સનકુમાસ્તા 22,000, માહેન્દ્રના 30,000, બ્રક્ષેન્દ્રના 60,000, લાંતકે પ૦,૦૦૦, શુકે 40,ooo, સસ્સારે 30,000, પ્રાણતે 20,000, અચ્યતે 10,000 સામાનિકો છે. * X - X - | શતક-, ઉદ્દેશો-૬-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ]. છે શતક-૩, ઉદ્દેશો-૭ “લોકપાલ” & - X - X - X -- X -- * ઉદ્દેશા-૬-માં આત્મરક્ષક દેવો કહ્યા, અહીં લોકપાલ કહે છે. * સૂત્ર-૧૯૪ : રાજગૃહનગરમાં યાવત પર્યાપસના કરતાં આ રીતે કહ્યું - ભગવન્! દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકને કેટલાં લોકપાલ છે? ગૌતમાં ચાર, તે આ - સોમ, યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ... એ ચાર લોકપાલને કેટલા વિમાનો છે? ગૌતમાં ચાર, તે આ - સંધ્યાપભ, વરશિષ્ટ, સ્વયંજલ, વશુ.. ભગવા કેન્દ્રની સોમલોકપાલનું સંગાપભ નામક મહાવિમાન ક્યાં છે? ગૌતમાં જંબૂદ્વીપમાં મેર પર્વતની દક્ષિણે આ રતનપભા Mીના બહુસમરમણીય ભૂમિભાગથી ઉંચે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નમ્ર, તારાપોથી ઘણાં યોજન ઊંચે યાવતું પાંચ અવતંસકો છે. તે આ - અશોકાવતુંસક, સતપવિતસક, ચપકાવતક, ચૈતાવવંસક, મધ્ય સૌઘમવિતસક, તે સૌધમવિલંસક મહાવિમાનની પૂર્વે સૌધર્મકલ્પ છે. તેમાં અસંખ્ય યોજન દૂર ગયા પછી કેન્દ્રના સોમ લોકપાલનું સંધ્યાભ નામે મહાવિમાન કહ્યું છે. આ વિમાનની લંબાઈ-પહોળાઈ ૧ર લાખ યોજન છે, તેનો ઘેરાવો સાધિક-૩૯,૩૨,૮૪૮ યોજન છે. અહીં સૂયભિદેવની વિમાન વકતવ્યતા માફક બધું કહેવું ચાવ4 અભિષેક, વિશેષ એ કે - સૂયાભિને બદલે સોમદેવ કહેવો.

Page #116
3|-|/194 213 સંધ્યાપભ મહાવિમાનની નીચે સમાન્સપતિદિશ અસંખ્ય હજાર યોજના અવગાહ્યા પછી શકના સોમ લોકપાલની સોમા નામે રાજધાની છે. તે લંબાઈપહોળાઈથી એક લાખ યોજન એટલે જંબૂદ્વીપ જેટલી છે. કિલ્લા આદિનું પ્રમાણ વૈમાનિકોના કિલ્લા આદિના પ્રમાણથી અડધું કહેવું યાવતું પીઠબંધ સુધી કહેવું પીઠબંધની લંબાઈ-પહોળાઈ 16,ooo યોજન, ઘેરાવો 50,597 યોજનથી કંઈક અધિક છે. સાદોની ચાર પરિપાટી કહેવી, બીજી નથી. શકેન્દ્રના સોમ લોકપાલની આજ્ઞા-ઉપપાત-વચન-નિર્દેશમાં આ દેવો રહે છે - સોમકાયિકો, સોમદેવકાયિકો, વિધતકમાર વિધુતકુમાર, અગ્નિકુમાર, અનિકુમારી, વાયુકુમાર, વાયુકુમારી, ચંદ્રો, સૂર્યો, ગ્રહો, નામો, તારાઓ. તેવા પ્રકારના બીજા પણ બધા દેવો તેમની ભકિતમાં-પક્ષમાં-cતાબામાં રહે છે. આ બધાં દેવો શકેન્દ્રના સોમ લોકપાલની આજ્ઞા યાવતું નિર્દેશમાં રહે છે. - જંબુદ્વીપના મેર પર્વતની દક્ષિણે જે આ ઉત્પન્ન થાય છે - ગ્રહદંડો, ગ્રહમુસલો, ગ્રહગર્જિતો, એ પ્રમાણે ગ્રહયુદ્ધો, ગ્રહ શૃંગાટકો, ગ્રહપસવ્યો, અભો, અભવૃક્ષો, સંદયા, ગાંધર્વનગરો, ઉકપાતો, દિગ્દાહો, ગરવો, વિજળી, ધૂળવૃષ્ટિ, સૂપો, યાલિતો, ભૂમિકા, મહિકા, રજોદ્ધાત, ચંદ્રગ્રહણ, સૂર્યગ્રહણ, ચંદ્રપરિવેષો, સૂર્યપરિવેષો, પ્રતિચંદ્રો, પ્રતિસૂર્યો, ઈન્દ્રધનુષ, ઉદકમસ્ય, કહિસિત, અમોઘ, પૂવવાયુ, પરિમવા યાવતુ સંવર્તક વાયુ, ગામ દાહો યાવ4 સંનિવેદાહો, પ્રાણ-જન-flન-કુaષયો, વ્યસનભૂત અનાર્ય તથા તેવા પ્રકારના બીજ, તે બધાં શક્રેન્દ્રના સોમ લોકપાલથી અજ્ઞાત, અષ્ટ, અકૃત, અમુય, અવિજ્ઞાત નથી અથવા તે બધાં સોમકાયિક દેવોથી અજાણ્યા નથી. શકેન્દ્રના સોમ લોકપાલને આ દેવો અપત્યરૂપ અભિમત છે - ગાક, વિકાલક, લોહિતાક્ષ, શનૈશ્ચર, ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક, બુધ, ગુરુ, રાહુ.. શક્રેન્દ્રના સોમ લોકપાલની મિભાગસહ પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. તેના અપત્યરૂપ અભિમત દેવોની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. સોમ લોકપાલ આવી મહાદ્ધિવાળો છે. * વિવેચન-૧૯૪ - ઘણાં યોજનો પછી યાવત્ શબ્દથી આ પ્રમાણે જાણવું - ઘણાં સેંકડો યોજન, ઘણાં હજારો યોજન, ઘણાં લાખો યોજન, ઘણાં ક્રોડ યોજન, ઘણાં કોટાકોટિ યોજના સુધી ઉંચે દુર ગયા પછી સૌધર્મ કહે છે, તે પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળો, અર્ધચંદ્ર સંસ્થાન સંસ્થિત, સૂર્યની કાંતિના સમૂહ જેવા વર્ણવાળો, અસંખ્ય યોજના કોડાકોડી લંબાઈ-પહોળાઈવાળો, અસંખ્ય કોડાકોડી યોજન પરિધિથી છે. તેમાં 3૨લાખ વિમાનાવાસો કહ્યા છે, તે બધાં રનમય, નિર્મળ ચાવતુ પ્રતિરૂપ છે. તે સૌધર્મકથના બહુમધ્ય દેશ ભાગે જઈને-સૂર્યાભ વિમાનની વક્તવ્યતા છે, તે મુજબ અહીં કહેવી. કેટલી કહેવી? નવા ઉત્પણ સોમ લોકપાલના રાજ્યાભિષેક સુધી કહેવી. અહીં કહી નથી. * x * વૈમાનિકોના સૌધર્મ વિમાનમાં રહેલ મહેલ, કિલ્લા, દ્વારાદિના માપ કરતા સોમલોકપાલની નગરીમાં અધુ માપ કહેવું. અહીં સુધમસભાદિ સ્થાનો નથી. 218 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ કેમકે તે સ્થાનો સોમના ઉત્પત્તિ સ્થાને હોય છે. સોમના પરિવારભૂત દેવો તે સોમકાયિક, સોમ લોકપાલના સામાનિક દેવો અને તેના પરિવારરૂપ તે સોમદેવકાયિક, -x- સોમનું ભક્તિ-બહુમાન કરનારા તે તત્તવો. સોમને પ્રયોજનમાં સહાયક તે તાવ. સોમની ભાર્યાની માફક અત્યંત વશ અથવા સોમ તેનું પોષણ કરે છે માટે તાવો - x * Tહંદુ - મંગલાદિ ત્રણ, ચાર ગ્રહોની જે તિર્થી દંડ જેવી શ્રેણી છે. ઇમુસત્ર * ગ્રહોની ઉtd શ્રેણિ. પ્રfનત - ગ્રહોનો અવાજ, પ્રદુ યુદ્ધ - એક દક્ષિણ અને ઉક ઉત્તરમાં એક નક્ષત્રમાં બે ગ્રહોનું રહેવું. પ્રદ ઈંટ - શીંગોડા આકારે ગ્રહોનું રહેવું. છઠ્ઠાપસવ્ય - ગ્રહોની વાંકી ચાલ. - x - fધર્વનર - આકાશમાં વ્યંતરે કરેલ નગરાકાર આકૃતિ. ૩પતિ - રેખા અને પ્રકાશવાળું તારની પેઠે જે ખરૂં. ાિઇ * મોટા નગરના ઉજાસની જેમ કોઈ એક દિશામાં નીચે અંધકાર, ઉપર પ્રકાશ. ગૃપા * શુક્લપક્ષે એકમ આદિ ત્રણ દિવસ, જે વડે સંધ્યાના છેડા ઢંકાય. પક્ષીણ - આકાશમાં વ્યંતરકૃત ભડકા. ધૂમ - ધૂમવર્ણ, કવિ - આપાંડુર, નોધ્યાત - દિશાનું રજસ્વલત્વ. પડવં - બીજા ચંદ્રો. રામજી - ઈન્દ્રધનુના ખંડો, પfસત - વિજળીનો ઝબકારો, પ્રમોદ - સૂર્ય ઉદય-અસ્ત સમયે સૂર્યના કિરણના વિકારજન્ય લાલ કે કાળા ઉંચા કરેલા ગાડાના આકારના લિંસોટા, પૂર્વાદિ વાયુ પ્રતીત છે. * x - x - [વાયુના નામોની નોંધ મૂળ વૃત્તિ મુજબ જાણવી.] હમણાં કહેલ ગ્રહ દંડાદિના પાયિક ફળને દશવિતા કહે છે - બળના ક્ષય, લોકમરણ... તેના ફળરૂપે પ્રાણક્ષયાદિ જ છે એટલું જ નહીં, પણ જે બીજા પણ પ્રાણક્ષયાદિ સમાન છે, અપત્તિરૂપ અને પાપરૂપ છે, તે બધાં ઉપદ્રવો તેના ફળરૂપે છે. તે બઘાં ઉપદ્રવો સોમ લોકપાલથી અજાયા નથી. માતા પદો-અનુમાનથી અજાણ્યા, પ્રત્યક્ષાપેક્ષાએ નહીં જોયેલ, બીજાથી અણસાંભળેલ, મનની અપેક્ષાએ યાદ ન કરેલ, અવધિ અપેક્ષાએ અવિજ્ઞાત. માવળ * પુત્ર સ્થાનીય દેવો, બન્નય - અભિમત વસ્તુ કરનાર હોવાથી. * X - X * અંગારકાદિ દેવો પુત્ર જેવા છે. * x * x - * સૂત્ર-૧૫ થી 198 : [195] દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના યમ લોકપાલનું વરશિષ્ટ નામે મહાવિમાન ક્યાં આવેલ છે? ગૌતમાં સૌંધમવિલંસક મહાવિમાનની દક્ષિણે સૌધર્મકતાથી અસંખ્ય હજાર યોજના ગયા પછી કેન્દ્રના ચમ લોકપાલનું વરશિષ્ટ નામક મહાવિમાન છે. તે 1 લાખ યોજન લાંબુ-પહોળું છે, ઈત્યાદિ ‘સોમ'ના વિમાન માફક યાવત અભિષેક, રાજધાની, પ્રસાદ પંક્તિ સંબંધે પણ એ જ રીતે સમજવું. શક્રેન્દ્રના યમ લોકપાલની આજ્ઞામાં ચાવતુ આ દેવો રહે છે. તે આ - ચમકાયિક, યમદેવકાયિક, પ્રેતકાયિક, પ્રેતદેવકાયિક, અસુરકુમાર, અસુરકુમારી, કંદમાં નકપાલ, અભિયોગો અને તેના બીજ બધાં દેવો તેની ભક્તિવાળા, પક્ષવાળા, તાળે રહેનારા છે. - 4 -

Page #117
31-J9/195 થી 198 29 બૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે જે ઉત્પન્ન થાય છે - ડિંભ, ડમર, કલહ, બોલ, ખારો, મહાયુદ્ધ, મહાસંગ્રામ, મહાશત્રપતન, એ પ્રમાણે મહાપુરના મરણ, મારુધિરનિપાત, દુર્ભુત, કુલરોગ, ગ્રામ રોગ, મડંળ રોગ, નગરરોગ, શવિદના, અણીવેદના, કર્ણ-નખ-દંત વેદના, ઈન્દ્રગાહ, સ્કંદગાહ, કુમારગ્રાહ, ચક્ષણાહ, ભૂતગ્રાહ, એક-બે-ત્રણ કે ચાર દિવસે આવતો તાવ, ઉદ્વેગો, ખાંસી, Iસ, સોસ, તાવ, દહિ, કચ્છકોહણ, અજીર્ણ, પાંડુરોગ, હરસ, ભગંદર, દયશૂળ, મસ્તક-યોનિ-પડખાં-કુક્ષી શૂળ, ગામ-નગર-ઝેડ-કKટ-દ્રોણમુખ-મર્ડબ-પણઆશ્રમ-અંબાહ-સંનિવેશની મસ્કી, પાણ-ધન-જન-કુલનો ક્ષય, વ્યસનભૂત અનાર્ય અને તેવા પ્રકારના બીજ બધાં પણ, તે શક્રેન્દ્રનો યમ લોકપાલ કે સમકાયિક દેવોથી યાવતુ અજાણયાં નથી.. શકેન્દ્રના યમ લોકપાલને આ દેવો અાપત્યરૂપ અભિમત છે. [196,197] અંબ, અંબરિષ, શ્યામ, શાલ, રુદ્ર, ઉપરુદ્ધ, કાલ, મહાકાલ, અસિઝ, નg, કુંભ, વાળુ, વૈતરણી, ખસ્વર અને મહાઘોષ એ પ્રમાણે દર છે. [198) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના યમલોકપાલનું આયુષ્ય પ્રિભાગ સહિત પલ્યોપમ છે. તેના પત્યરૂપ અભિમત દેવોનું આયુ એક પલ્યોપમ છે. એવી મહાઋહિતવાળો ચાવતુ યમલોકપાલ છે. * વિવેચન-૧૫ થી 198 : પ્રેતકાયિક-વ્યંતર વિશેષ, પ્રેતકાયિક દેવોના સંબંધી તે પ્રેમતદેવકાયિક, કંઈ - કંદર્પ ભાવનાથી વાસિત હોવાથી કંદર્પ દેવોમાં ઉપજેલા, માપન - અભિયોગ ભાવનાથી ભરપૂર હોવાથી આભિયોગિક દેવોમાં ઉપજેલ, ઊંડવ - વિનો, TET - ઉપદ્રવવિશેષ, વનઇ - શબ્દોથી રાડ, વોન - અવ્યક્ત ક્ષાર વનિ સમૂહ, UTY - પરસ્પર મત્સર, મgયુદ્ધ - વ્યવસ્થારહિત મોટી લડાઈ, મહાસંગ્રામ - વ્યવસ્થાવાળી અને ચકાદિ ભૂહસ્થનાવાળી મોટી લડાઈ, * x * ગુડૂત - લોકો અને ધાન્યને નુકસાનકર્તા જ, માંકડ, ઉંદરાદિ જીવો. ઈન્દ્રગ્રહ આદિ ગાંડપણના કારણો, તેના - ઈષ્ટ વિયોગાદિ જન્ય કે ચોરાદિનો ઉપદ્રવ વક્ષનોદ - શરીરના એક ભાગનો સડો. * x * આદિ - અસુર નિકાયવર્તી ૧૫-પરમાધામી દેવો. તેમાં (1) અંબનારકોને ઉંચેથી પડતા મૂકે. (2) અંબરીષ-નાકોના ટુકડા કરી, ભાઠામાં પકવવા યોગ્ય બનાવે. (3) શ્યામ-નાસ્કોને શાતન આદિ કરે અને કાળા વર્ણના. (4) શબલ-સ્નારકોના આંતરડા, હૃદયાદિ ફાડી નાંખે, કાબર ચીતરાવર્ણના. (5) રૌદ્રનારકોને ભાલાદિમાં પરોવે. (6) ઉપરૌદ્ર-નારકોના અંગોપાંગ ભાંગી નાખે. (3) કાલનારકોને કડાયા આદિમાં રાંધે, કાળા વર્ણના. (8) મહાકાલ-નાસ્કોના ચીકણા માંસને ખાંડીને ખાય, વણથી મહાકાળા, (9) અસિ-નાકોને તલવારથી છેદે, (10) અસિપત્ર-તલવાર આકારના પાંદડા વિકુર્વે. (11) ધનુ કે કુંભ - ધનુષ દ્વારા નારકોના કાન વગેરેને છેદે, ભેદે, બીજી પણ પીડા કરે તે ધનુ - - નાકોને ઘડાદિમાં નાંખી સંધે તે કુંભ, (12) વાલુક 20 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ કદંબના ફૂલ જેવી વેળુમાં નાકોને રાંધે. (13) વૈતરણી * લોહી અને પિત્તથી ભરેલ વૈતરણી નદી બનાવે. (14) ખરસ્વર-વજ જેવા કાંટાવાળા ઝાડ પર ચડાવી નારકોને ચીસો પડાવે. (15) મહાઘોષ-રાડો પાડી ભાગતા નારકોને વાડામાં પૂરી દે. * સૂત્ર-૧૯ - દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના વરુણ લોકપાલનું સ્વયંવલ નામક મહાવિમાન કયાં આવેલ છે? ગૌતમાં સૌપમવિલંક મહાવિમાનની પશ્ચિમે સૌધર્મભ છે, ત્યાંથી અસંખ્ય યોજના ગયા પછી યાવતું બધું સોમ લોકપાલની જેમ જાણવું. તેમજ વિમાન, રાજધાની, યાવતુ પ્રસાદ વતંસકો વિશે સમજવું, માત્ર નામમાં ફેરફાર છે. શકના વરણ લોકપાલની આજ્ઞમાં યાવતુ આ દેવો રહે છે - કાયિક, વરણ દેવકાયિક, નાગકુમાર, નાગકુમારી, ઉદધિકુમાર, સ્વનિતકુમાર, તાનિતકુમારી અને બીજી પણ તેવા પ્રકારના દેવો, તેની ભકિતવાળા રાવત રહે છે. જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે જે આ ઉત્પન્ન થાય છે - અતિવૃષ્ટિ, મેદવૃષ્ટિ, સુવૃષ્ટિ, દુષ્ટિ, ઉદકોભેદ, ઉદકોપીલ, અપવાહ, પ્રવાહ, ગામવાહ યાવત સન્નિવેશવાહ, પાણક્ષય યાવતુ તે બધાં વરુણદેવ કે વરુણકાયિક દેવોથી અજાણયા નથી. શકેન્દ્રના વરુણ લોકપાલને આ દેવો યાવતુ અપત્યરૂપ અભિમત છે તે આ - કકોંટક, કર્દમક, અંજન, શંખપાલક, ડું, પલાશ, મોદ, જય, દધિમુખ, અયપુલ, કાતરિક કેન્દ્રના વરુણ લોકપાલનું આય દેશોન બે પલ્યોપમ છે. તેના અપત્યરૂપ દેવોની આયુ એક પલ્યોપમ છે. આવો મહદ્ધિક યાવતું વરુણ લોકપાલ છે. * વિવેચન-૧૯ : પ્રતિવણf - વેગથી કે ઘણો વરસાદ, મંવ - ધીમી વર્ષા, મુવૃષ્ટિ - ધાન્યાદિ નિષ્પન્ન કરે તેવો, - ધાન્યાદિ ન નીપજે તેવો વરસાદ. ૩થવખેર - ગિરિતટાદિથી જલ-ઉદભવ, તુવર્ધન * તળાવાદિ જળસમૂહ, કાવાદ - પાણીનું થોડું વહેવું, પ્રવાહ * પાણીનું વધારે વહેવું, પાણીથી પ્રાણ ક્ષયાદિ થવા. વટવા - લવણસમુદ્રની ઈશાને અનવેલંધર નાગરાજના આવાસરૂપ કર્કોટક પહાડ છે, તેમાં વસતા નાગરાજ, પણ - અગ્નિ ખૂણામાં વિધપ્રભ પહાડમાં રહેતા નાગરાજ, બંનન - વેલંબ વાયુકમાર રાજાનો લોકપાલ, પાનક - ધરણનાગરાજનો લોકપાલ, પંડ્ર આદિ અમારી જાણમાં નથી. * સૂત્ર-૨૦૦ : દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકના વૈશ્રમણ લોકપાલનું વભુ નામે મહાવિમાન ક્યાં છે ? ગૌતમ! સૌધમવિલંસક મહાવિમાનની ઉત્તરે છે. બધી વક્તવ્યતા સોમલોકપાલના વિમાન, રાજધાની માફક અહીં જાણવી. યાવતું પ્રાસાદાવતુંસક. શકના વૈશ્રમણ લોકપાલની આજ્ઞા-ઉપપત-સ્વયન-નિર્દેશમાં આ દેવો રહે છે - વૈશ્ચમણકારિક, વૈશ્રમણ દેવકાયિક, સુવર્ણકુમાર, સુવણકુમારી, દ્વિપકુમારકુમારી, દિશાકુમાર-કુમારી, વ્યંતર, વ્યંતરી, આવા બધાં યાવત્ રહે છે.

Page #118
3|-||200 221 જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે જે આ ઉત્પન્ન થાય છે :- વોટું-તાંબુકલાઈ-સીસુ-સોનુ-રપુ-dજ તે બધાંની ખાણો, વસુધારા, હિરણય-સુવર્ણ-રતનવજઆભરણ-ત્ર-પુw-ફળ-બીજ-માળા-વર્ણ-ચૂર્ણ-ગંધવાની વષ, હિરણયથી વસ્ત્ર સુધીની તથા ભાજન અને ક્ષીરની વૃષ્ટિ, સુકાળ, દુકાળ, સોધુ મોંધુ, સુભિક્ષ, દુર્ભિશ્વ, ખરીદ-વેચાણ, સંનિધિ, સંચય, નિધિ, નિધાન. ઘણાં જૂના નષ્ટ સ્વામીવાળા-સંભાળનાર ક્ષીણ થયા હોય, માર્ગ ક્ષીણ થયો હોય - ગોત્રના ઘર નાશ પામ્યા હોય-સ્વામી, સંભાળનાર, ગોત્રના ઘરનો ઉચ્છેદ થયો હોય એવા શૃંગાટક, શક, ચતુક, ચવર, ચતુમુખ, મહાપથ, ગલી, નગરની ખાળ, ૨મશાન, પર્વતની કંદરા, શાંતિગૃહ, પહાડને કોતરી બનાવેલ ઘર, સભાસ્થાનોમાં દાટેલા નિધાનો - આ બધું શક્રેન્દ્રના વૈશ્રમણ લોકપાલથી આજ્ઞાત-અદેટઅશ્રુત-વિજ્ઞાન હોતું નથી. શકના વૈમણ લોકપાલને આ દેવો અપત્યરૂપ અભિમત છે પુણભદ્ધ, માણિભદ્ર, શાલિભદ્ર, અમનોભદ્ર, ચક, રક્ષ, પૂણરિક્ષ, સહાન, સવયશા, સર્વકામ, સમૃદ્ધ, અમોઘ, અસંગ.. શકના વૈશ્રમણ લોકાલનું આયુ બે પલ્યોપમ છે અને તેના અપત્યરૂપ અભિમત દેવોનું આવું એક પલ્યોપમ છે. વૈશ્રમણ લોકપાલ ચાવતું આવી મહાકદ્ધિાળો છે. ભગવાન ! એમ જ છે (2). * વિવેચન-૨૦૦ : વસુધારા - તીર્થકરના જન્માદિ પ્રસંગે આકાશમાંથી થતી ધનવૃષ્ટિ, fvUવાસ - 5 અથવા ઘડેલ સોનું. વર્ષો - અલાતર વરસાદ, વૃષ્ટિ - મહાવ. માન્ય * ગુંથેલા પુષ્પો, યf - ચંદન, પૂf - સુગંધી દ્રવ્યનો ભૂકો, આંધ - કોઠપુટપાક, * * * નિધિ - ઘી, ગોળ આદિની સ્થાપના, નિવવ - ધાન્યનો સંચય, નિધિ - લાખ વગેરે પ્રમાણ દ્રવ્ય સ્થાપના, નિધાન - ભૂમિમાં રહેલ હજાર આદિ દ્રવ્યનો સંચય. એ બધાં કેવા ? ખૂબ જૂના, તેથી જ તેના સ્વામી, હિંચક આદિ ક્ષીણ થયા છે, માર્ગ, ગોત્રીયના ઘરો ક્ષીણ થયા છે. જેના સ્વામી હવે સત્તાહીન થયા છે. ઇત્યાદિ | શતક-3, ઉદ્દેશા-૭-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ | છે શતક-૩, ઉદ્દેશો-૮-“દેવાધિપતિ” છે. - X - X - X - X - * સૂત્ર-૨૦૧ થી 204 - (ર૦૧] રાજગૃહ નગરમાં ચાવતું પર્ફપાસના કરતાં આમ કહ્યું કે - ભગવાન ! આસુકુમાર દેવો ઉપર કેટલા દેવો આધિપત્ય કરતાં ચાવતું વિચરે છે ? ગૌતમ! દશ દેવો યાવતું આધિપત્ય કરતાં વિચરે છે. તે આ - સુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમર, સોમ, યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ, વૈરોગનેન્દ્ર વૈરોચનરાજ બલિ, સોમ, યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ. નાગકુમાર વિશે પ્રથન - ગૌતમ! દશ દેવો તેમનું આધિપત્ય કરતાં 222 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ચાવતું વિચરે છે. તે આ - નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજ રણ, કાલવાલ, કોલવાલ, શોલવાલ, elખવાલ, નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજ ભૂતાનંદ, કાલવાલ, કોલવાલ, શંખવાલ, શેલવાલ. જેમ નાગકુમારેદ્ર સંબંધે આ વક્તવાતાથી જણાવ્યું તેમ આ દેવો સંબંધ પણ જાણવું - સુવણકુમારના અધિપતિઓ - વેણુદાલી, ઝિ, વિચિત્ર, પિત્ત, વિચિત્રપક્ષ છે - ... વિદુકુમારના અધિપતિઓ - હરિકાંત, હરિસ્સહ, પ્રભ, સુપભ, પ્રભકાંત, સુપભકાંત. - અનિકુમારના અધિપતિઓ - અનિસહ, આનિમાનવ, તેજ, તેજસહ, તેજકાંત, તેજપ્રભ. * * દ્વીપકુમારના અધિપતિઓ - પૂર્ણ, વિશિષ્ટ, 5, સુરૂપ, રયકાંત, ટપભ. -- ઉદધિકુમારના અધિપતિઓ - જલકાંd, જલપભ, જલરૂપ, જલકાંત, જલપભ. દિશાકુમારના અધિપતિઓ - અમિતગતિ, અમિતવાહન, વરિતગતિ, ક્ષિપગતિ, સહગતિ, સહવિક્રમગતિ. * * વાયુકુમારના અધિપતિઓ - વેલંબ, પ્રભંજન, કાલ, મહાકાલ, સાંજન, રિસ્ટ-સ્વનિત કુમારના અધિપતિઓ - ઘોષ, મહાઘોષ, આad, વ્યાવd, નંદિકાdd, મહાનંદિકાળd. * * એ પ્રમાણે અસુરકુમાર માફક કહેવું. દક્ષિણ ભવનપતિના ઈન્દ્રોના પ્રથમ લોકપાલોના નામો આધાક્ષર પ્રમાણે આ છે. સો, કા, ચિ, 5, તે, છ, જ, તુ કા, આ પિશાચાકુમાર સંબંધી પ્રશ્ન : બે દેવો આધિપત્ય કરે છે. [૨૦કાલ અને મહાકાલ, સુરૂપ અને પ્રતિરૂપ, પૂણભિદ્ર અને માણિભદ્ર, ભીમ અને મહાભીમ. [20] કિંનર અને કિં૫ર્ષ, સપુરુષ અને મહાપુરુષ, અતિકાય અને મહાકાય, ગીતરતિ અને ગીતયશ. | [24] ઉકત બધાં દેવો વાણવ્યંતરોના ઈન્દ્રો છે... જ્યોતિષ્ક દેવોની અધિપતિ દેવો વિચરે છે - ચંદ્ર અને સૂર્ય ભગવન! સૌધર્મ અને ઈશાન કો આધિપત્ય કરતા યાવ4 કેટલા દેવો વિચરે છે? ગૌતમાં દશ. તે આ - દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, સોમ, યમ, વરુણ, વૈશમણ, દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન, સોમ, યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ. આ વક્તવ્યતા બધાં કલ્પોમાં કહેવી. જેના જે ઈન્દ્ર છે, તે કહેા. ભગવન્! તે એમ જ છે, એમ જ છે. * વિવેચન-૨૦૧ થી 204 - આઠમો ઉદ્દેશો દેવવક્તવ્યતા સંબંધી છે. સુગમ છે વિશેષ આ - દક્ષિણ ભવનપતીન્દ્રોના પુરા નામ આ પ્રમાણે છે - સોમ, મહાકાલ, ચિત, પ્રભ, તેજ, રસ, જલ, તુરિયગતિ, વરિતગતિ, કાલ અને આયુક્ત. બીજી વાચનામાં પણ આ નામો છે * x * બીજી પ્રતમાં આમ પણ કહ્યું છે - દક્ષિણના લોકપાલોના પ્રત્યેક સૂત્રમાં જે ત્રીજા અને ચોથા છે, તે ઉત્તરના લોકપાલોમાં ચોથા અને ત્રીજા કહેવા.

Page #119
B/-/૮/ર૦૧ થી ર૦૪ 223 સૌધર્મ અને ઈશાનની વકતવ્યતામાં કહેલ છે તેમ બધાં ભોમાં ઈન્દ્રનિવાસભૂત કહેવા. સનકુમારદિ ઈન્દ્ર યુગલો વિશે પૂર્વના ઈન્દ્રની અપેક્ષાએ ઉત્તસ્તા ઈન્દ્ર સંબંધી લોકપાલોમાં ત્રીજો અને ચોથો ઉલટી રીતે કહેવો. દકમાં આ સોમ આદિ જ કહેવા. પણ ભવનપતિના ઈન્દ્રો માફક બીજ-બ્રીજ ન કહેવા. શકાદિ દશ ઈન્દ્રો છે. શતક-૩, ઉદ્દેશો-૮નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ | | # શતક-૩, ઉદ્દેશો-“ઈન્દ્રિય' છે XXXX o દેવોને અવધિજ્ઞાન હોવા છતાં ઈન્દ્રિયોનો ઉપયોગ હોય છે. તેથી ઈન્દ્રિયના વિષયોના નિરૂપણ માટે આ ઉદ્દેશો છે. સૂઝ-૨૦૫ - રાજગૃહમાં ચાવતું રામ ક - ભગવન્! ઈન્દ્રિયવિષયો કેટલા કહા છે ? ગૌતમાં પાંચ, તે આ - શોન્દ્રિય વિષય ઇત્યાદિ. આ સંબંધે જીવાભિગમ સુત્રનો આખો ક્યોતિક ઉદ્દેશો ગણવો. - વિવેચન-ર૦૫ - જીવાભિગમનો જ્યોતિક ઉદ્દેશો આ પ્રમાણે - શ્રેગેન્દ્રિય વિષય ચાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય વિષય. ભગવદ્ ! શ્રોબેન્દ્રિય વિષયના પુદ્ગલ પરિણામ કેટલા ભેદે કહ્યા છે ? ગૌતમ બે, શુભ શબ્દપરિણામ, શુભ શબ્દ પરિણામ. * - ચક્ષુરિન્દ્રિય વિષયનો પ્રશ્ન - ગૌતમ ! બે ભેદ છે - સુરૂપ પરિણામ, કુરુ૫ પરિણામ. - - ઘાણેન્દ્રિય વિષયનો પ્રાન * ગૌતમ ! બે ભેદ * સુરભિગંધ પરિણામ, દુરભિગંધ પરિણામ. એ રીતે જિલૅન્દ્રિયમાં * સરસ પરિણામ, દુરસપરિણામ. - - સ્પર્શન ઈન્દ્રિયવિષય - સુખપર્શ પરિણામ, દુ:ખ સ્પર્શ પરિણામ. વાયનાંતરમાં એમ કહ્યું છે કે - ઈન્દ્રિયોના વિષયો સંબંધી સૂગ, ઉચ્ચાવચ્ચ સૂત્ર અને સુરભિગ એમ ત્રણે સૂત્રો અહીં કહેવા. તેમાં ઉસ્યાવચ્ચ સૂર આ પ્રમાણે - ભગવત્ ! શું ઉસ્યાવચ્ચ શબ્દ પરિણામથી પરિણામ પામતા પુગલો પરિણમે છે એમ કહેવાય ? હા, ગૌતમ ! ઇત્યાદિ .* સુરભિસૂગ - ભગવત્ ! સારા શબ્દ પુદ્ગલ ખરાબ શબ્દપણે પરિણમે છે ? હા, ગૌતમ aa ઇત્યાદિ. 224 ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ જ છે. * વિવેચન-૨૦૬ - પૂર્વે ઇન્દ્રિયો કહી, દેવો ઈન્દ્રિયવાળા છે, માટે દેવવકતવ્યતા સંબંધી દશમો ઉદ્દેશો કહે છે. તે સુગમ છે. વિશેષ આ * સમિતા * ઉત્તમપણું અને સ્થિર પ્રકૃત્તિતાથી સમતાવાળી, પોતાના ઉપરીએ કરેલ કોપ કે ઉતાવળ આદિ ભાવોને, માન્ય વયનવાળી હોવાથી શાંત કરનારી અથવા તોછડાઈ વિનાની, ઉદ્ધત નહીં છે. વંદા - તેવા પ્રકારની મોટાઈ ન હોવાથી સાઘારણ કોપાદિ ભાવવાળી. નાતા - મોટાઈવાળો સ્વભાવ ન હોવાથી કોપાદિ ભાવોને વગર પ્રયોજને દેખાડનારી. .. આ ત્રણે પર્વદા કમથી અત્યંતર, મધ્યમ, બાહ્ય કહેવાય છે. તેમાં અત્યંતર સભા આ પ્રમાણે * પ્રયોજન ઉત્પન્ન થતાં અધિપતિ આદરપૂર્વક બોલાવે ત્યારે જ તે પાસે આવે છે અને પ્રયોજન પૂછે છે. * * મધ્યમા - અલ ગૌસ્વવાળી હોવાથી બોલાવે કે ન બોલાવે તો પણ આવે છે, અત્યંતર સભા સાથે થયેલ વાતલિાપને જણાવે છે. ** વાહ - અલપતમ ગૌસ્વવાળી હોવાથી બોલાવ્યા વિના પણ આવે છે. પૂર્વે થયેલ વાર્તાલાપને માત્ર વર્ણવે છે. પ્રથમ સભામાં 24,000, બીજીમાં - 28,000, ત્રીજીમાં 32,000 દેવો હોય છે. પ્રથમ સભામાં - 350, બીજીમાં-3oo, બીજામાં-૫૦ દેવી છે. પ્રથમ સંભાના દેવોનું આયુ સી-પલ્યોપમ, બીજીનાનું પલ્યોપમ અને બીજી સભાનાનું ૧/l-પલ્યોપમ છે. પ્રથમ સભાની દેવીનું આયુ-૧ી-પલ્યોપમ, બીજીનીનું ૧-પલ્યોપમ, બીજીનીનું ollપલ્યોપમ છે. એ પ્રમાણે બલિનું જાણવું. વિશેષ છે - દેવોની સંખ્યામાં ચાર-ચાર હજાર ઘટાડવા, દેવીની સંખ્યામાં 100-100 ઉમેરવી, આયુનું પ્રમાણ પૂર્વેથી વિશેષ કહેવું. એ પ્રમાણે અચુત પર્યા ત્રણ સભા હોય છે. નામાદિ ભેદ જીવાભિગમ સૂગથી જાણવા. | શતક-૩, ઉદ્દેશો-૧૦-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ શતક-૩-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ | શતક૩, ઉદ્દેશો-૯-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદપૂર્ણ ] શતક-1, ઉદ્દેશો-૧૦ “પરિષદ્ છે -- x -- x -- x - x -: ભાગ-૯-પુરો થયો - * સૂત્ર-૨૦૬ રાજગૃહમાં ચાવતું આમ કહ્યું - ભગવન ! આસુરેન્દ્ર આસુરાજ ચમરની કેટલી દાઓ છે ગૌતમ ઋણ. તે છે - સમિતા, ચડા, જાત. એ પ્રમાણે યયાનુપૂર્વીએ સાવવું અશ્રુતક૨ સુધી કહેવું. ભગવાન ! તે એમ જ છે, એમ

Page #120
5/3/496 થી 503 215 [49] હે ભગવન / વટાણા, મસૂર, તલ, મગ, અડદ, વાલ, કળથી, ચોળા, તુવેર અને કાળા ચણા - આ ધાન્યોને કોઠારમાં નાંખ્યા હોય. તો જેમ ત્રિીજા સ્થાનમાં શાલિમાં કહ્યું. તેમ યાવત કેટલો કાળ તેની યોનિ સચિત્ત કહે ? હે ગૌતમી જન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ વર્ષ સુધી. ત્યારપછી યોનિ પ્લાન થાય યાવતુ નાશ પામે. [48] : (1) પાંચ સંવત્સરો કહ્યા. તે આ - નામ, યુગ, પ્રમાણ, લક્ષણ અને શનૈશાર સંવત્સર.. - (2) યુગ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે, તે - ચંદ્ર, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત... * (3) પ્રમાણ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે, તે આ * નt, ચંદ્ર, ઋતુ, આદિત્ય, અભિવર્ધિત... - (4) લક્ષણ સંવત્સર પાંચ ભેદ છે. તે આ [4] સમાનપણે નક્ષત્રો યોગ કરે છે, સમપણે ઋતુ પરિણમે છે, અતિ ઉણ નહીં તેમ શીત નહીં અને બહ ઉદકવાળો તે નક્ષત્ર સંવત્સર, [ષoo] જેમાં ચંદ્ર સર્વે પૂર્ણિમાઓ સાથે યોગ કરે છે, નામ વિષમચાર છે, અતિશત-અતિ તાપ હોય, બહુ પાણી હોય તેને ચંદ્ર સંવત્સર કહે છે. [ષ૦૧] વિષમપણે અંકુરા પરિણામે, ઋતુ સિવાય યુ-ફલાદિ આપે સારી રીતે વર્ષો ન થાય તેને કર્મસંવત્સર કહે છે. [52] જેમાં સૂર્ય પૃથતી, પાણી, પુષ્પ, ફળોને સ આપે છે, તેથી આવ્યા વૃષ્ટિથી પણ સારી રીતે ધાન્ય પાકે તે સૂર્ય સંવત્સર છે. [ષo] જેમાં સૂર્યના તેજથી તપેલ ક્ષણ-લવ-દિવસ-ઋતુઓ પરિણમે છે, વાયુથી ઉડેલ ધૂળ પૃવીને પૂરે છે, તે અનિવર્ધિત સંવત્સર છે. * વિવેચન-૪૯૬ થી 503 : [496] સ્પષ્ટ છે. વિશેષ એ કે - સંસારમાં વર્તતા જીવો. વિપ્ર નસ્ - ત્યાગ કરતો. મધ્યનીવા - સંસારી અને સિદ્ધો. મપાય - ઉપશાંતમોહાદિ. [49] જીવોના અધિકારી વનસ્પતિ જીવોને આશ્રીને પાંચ સ્થાનો - મોલ્યા ત્રીજા સ્થાનકવતું વ્યાખ્યા કરવી. વિશેષ આ - ના * વટાણા, કપૂર * ચણકિકા. તલ-મગ-અડદ પ્રતીત છે. નિષ્ણાવ - વાલ, નાથા - ગોળા જેવી ચિપટી છે. માત્ર fસા - ચોળા, સTI - તુવેર, કાળા ચણા. [498] અનંતર સંવત્સરપ્રમાણથી યોનિ વ્યતિક્રમ કહ્યો. હવે તે જ સંવત્સર વિચારાય છે, તે માટે ચાર સૂત્રો છે. તેમાં નક્ષત્ર સંવત્સર - ચંદ્રનો નક્ષત્ર સંબંધી, ભોગકાળ તે નક્ષત્ર માસ. 23 પૂણક એકવીશ સડસઠાંસ - ૨૭-૨૧દ એ રીતે બારમાસનો આ નક્ષત્ર સંવત્સર છે. તે ૩૨૩-૫૧/ક ચોકાવન/સડસઠાંશનો થાય છે. એમ પાંચ સંવત્સરનો એક યુગ થાય છે. તેના એક વિભાગભૂત કહેવાતા લક્ષણવાળા ચંદ્રાદિ યુગસંવત્સર, પ્રમાણ - દિવસ આદિના પરિણામથી ઓળખાતો વચમાણ નામ સંવત્સર આદિ જ પ્રમાણ સંવત્સર. તે જ વફ્ટમાણ સ્વરૂપ લક્ષણોની પ્રધાનતાથી લક્ષણ સંવત્સર અને જેટલા કાલ વડે શનૈશ્ચર એક નક્ષત્રને અથવા બારે રાશિઓને 216 સ્થાનાંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ-૩/૩ ભોગવે તે શનૈશ્ચર સંવત્સર. ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ઉપાંગ- શનૈશર સંવત્સર 28 ભેદ છે - અભિજિત, શ્રવણ ચાવતું ઉત્તરાષાઢા અથવા શનૈશ્ચર મહાગ્રહ 30 વર્ષે સર્વ નમ મંડલને પૂર્ણ કરે છે. યુગ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે - તે આ - ર૯*૩/૨ પ્રમાણવાળો કૃષ્ણ પ્રતિપદાથી આરંભીને પૂર્ણિમાએ પૂર્ણ થયેલ તે ચંદ્રમાસ, તે માસના પ્રમાણ વડે બારમાસના પરિમાણવાળો ચંદ્ર સંવત્સર હોય છે. તેનું પ્રમાણ આ પ્રમાણે - 3541) આ પ્રમાણવાળો બીજો અને ચોથો ચંદ્ર સંવત્સર જાણવો. અભિવર્ધિત- ૩૧૧૨૧/૧ર૪. આવા પ્રકારના માસ વડે બાર માસના પ્રમાણવાળો ત્રીજો અભિવદ્ધિત સંવત્સર, તે પ્રમાણ વડે - 3૮૩-૪૪/દર દિવસના પ્રમાણવાળો પાંચમો પણ જાણવો. આ ચંદ્રાદિ પાંચ સંવત્સરથી એક યુગ થાય છે. તે પાંચ સંવસરોના મધ્ય અભિવતિ. નામના સંવત્સરને અધિકમાસ કહે છે. પ્રમાણ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે - તેમાં નબ સંવત્સર ઉક્ત લક્ષણવાળો છે. પણ ત્યાં માત્ર નક્ષત્રમંડલનો ચંદ્રભોગ માત્ર વિવક્ષિત છે અને અહીં તો દિવસ અને દિવસના ભાગ આદિનું પ્રમાણ વિવક્ષિત છે. ચંદ્ર અને અભિવધિત સંવત્સર પણ ઉક્ત લક્ષણવાળા જ છે. પણ ત્યાં યુગના વિભાગ માગ કહેલ છે અને અહીં દિવસ આદિના પ્રમાણ વડે કહેલ છે. આ વિશેષ ભેદ છે. કઠતુ સંવત્સર 30 અહોરાત્ર પ્રમાણવાળો કઠતુમાસ તેવા બાર ઋતુમાસ વડે સાવનમાસ અને કર્મમાસનામના પર્યાય વડે થયેલ 360 અહોરાત્ર પ્રમાણવાળો છે. આદિત્ય સંવત્સર તે સાડાત્રીશ દિવસનો એક માસ, એવા બાર માસથી 366 અહોરાત્ર છે. અનંતર કહેલ એ જ નાગાદિ સંવત્સર લક્ષણ પ્રધાનતાથી લક્ષાણ સંવાર કહેવાય. હવે નક્ષત્રને કહે છે. | [499] HIT ગાયા. સમપણે કૃતિકાદિ નક્ષત્રો કાર્તિક પૂર્ણિમા આદિ તિથિ સાથે સંબંધ કરે છે. નબો તિથિઓમાં મુખ્યતાથી હોય છે. જેમ કાર્તિકી પૂર્ણિમાએ કૃતિકા. કહ્યું છે કે - [પૂર્ણિમા સહ] જેઠમાં મૂલ, શ્રાવણે ધનિષ્ઠા, માગસરે આદ્રા, શેષ માસ નક્ષત્ર નામવાળા છે. જે વર્ષમાં સમપણે ઋતુ પરિણમે છે, વિષમપણે નહીં, કારતક પૂર્ણિમા પછી અનંતર હેમંતઋતુ, પોષ પછી શિશિરઋતુ જ આવે છે જેમાં અતિ ગરમી નથી કે અતિ ઠંડી નથી તે નાતિ ૩UTનાતિત. અને જેમાં ઘણું પાણી છે તે બહૂદક, તે લણથી નક્ષત્ર હોય છે. નક્ષત્રચાર લક્ષણ લક્ષિતત્વથી નક્ષત્ર સંવત્સર છે. * x [500] મણ ગાયા. ચંદ્ર સાથે બધી પૂનમની રાશિઓ જે વર્ષમાં યોગવાળી હોય અથવા જેમાં ચંદ્રમા બધી પૂર્ણિમા જોડે યોગ કરે છે. વિપક્ષવાર - યથા યોગ્ય તિથિમાં ન વર્તનાર નક્ષત્રો જેમાં છે કે, અત્યંત શીત અને ગરમીના સભાવથી કર્ક તથા ઘણું પાણી છે તેને વિદ્વાનો લક્ષણથી ચંદ્ર સંવત્સર કહે છે. કેમકે ચંદ્રચાર લક્ષણ લક્ષિત છે.

Page #121
પ/૩/૪૯૬ થી 503 218 સ્થાનાંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ-3/3 [51] fવસન ગાથા. વિષમતાઓ પલ્લવ ટાંકુર, તે વિધમાન છે જેને તે પ્રવાલવાળા વૃક્ષો પ્રવાલપણાને પ્રાપ્ત થાય અથવા પ્રવાલવાળા વૃક્ષો વિષમપણે પરિણમે - અંકરનું ઉગવું આદિ અવસ્થાને પામે છે. તથા ઋતુઓ સિવાયના કાળે પુષ્પ તથા ફળને આપે છે, જેમ ચૈત્રાદિ માસમાં પુષ્પાદિને દેવાવાળા આમવૃક્ષો માઘ આદિમાં પુષ્પોને આપે તથા જે વર્ષમાં મેઘ બરાબર વૃષ્ટિને ન વરસાવે તે લક્ષણથી કર્મ કે ઋતુ કે સાવન સંવત્સર નામે ઓળખાય છે. [52] પુwવ ગાથવ - જે વર્ષમાં પૃથ્વીના રસને અને ઉદકના રસને - માધુર્ય, નિગ્ધતા લક્ષણ રસ પુષ્પ તથા ફળોને તેવા સ્વભાવથી સૂર્ય આપે છે અર્થાત્ તથાવિધ ઉદક અભાવે પણ આપે છે, જેથી અા વષ વડે પણ જોઈએ તેટલું ધાન્ય ઉત્પન્ન થાય તે સૂર્ય સંવત્સર. [50]] T$ડ્યું - ગાથા - સૂર્યના તેજથી તપ્ત પૃથ્વી આદિના તાપમાં પણ ઉપચારથી ક્ષણ વગેરે તયા તેમ માનવું. તેમાં ક્ષr - મુહૂd, નય - 49 ઉચ્છશ્વાસ પ્રમાણ, વિન - અહોરાત્ર, ત્રઢતું - બે માસ. જેમાં અતિકમે છે અને જે વાયુ વડે ઉડેલ ધુળથી ભૂમિપ્રદેશ વ્યાપ્ત થાય છે, તેને આચાર્યો લક્ષણથી અભિવર્ધિત સંવત્સર કહે છે, તે જાણ. સંવત્સરાદિ વ્યાખ્યાન પ્રાયઃ તવાદિ ટીકા અનુસાર છે. સંવત્સર કહ્યો તે કાળરૂપ છે, કાળ વ્યતીત થતાં શરીરથી નીકળવું થાય છે, આ હેતુથી તેના માર્ગનું નિરૂપણ કરે છે– * સૂત્ર-૫૦૪,૫૦૫ - [ષo] શરીરમાંથી જીવને નીકળવાનો માર્ગ પાંચ પ્રકારે છે, તે આ - પગથી, સાથળથી, હૃદયથી, મસ્તકથી, સવગથી... જીવ જે પગેથી નીકળે તો નફગામી થાય, સાથળથી નીકળે તો વિચગામી થાય, છાતીથી નીકળે તો મનુણગામી થાય, મસ્તકેથી નીકળે તો દેવગામી થાય, સવગેથી નીકળતા સિદ્ધિગતિગામી થાય છે. [50] છેદન પાંચ પ્રકારે કહેલ છે. તે આ - ઉત્પાદ છેદન, વ્યયછેદન, બંધbદન, પ્રદેશtછેદન, દ્વિઘાકાર છેદન.. અનંતર્મ પાંચ પ્રકારે કહેલ છે. તે આ - ઉત્પાદનાંત, વ્યાનંતી, પ્રદેશાનત, સમયાનંતય, સામયાનાંત... અનંતા પાંચ ભેદે કહા છે, તે આ - નામાનંત, સ્થાપનાનત, દ્રવ્યાનંત, ગણનાનંત, પ્રદેશાનંત અથવા અનતા પાંચ ભેદે કહ્યા. તે આ * એકત: અનંત, દ્વિધા અનંત, દેશવિસ્તારામંત, સર્વ વિસ્તારનંત, શશ્ચતનત. * વિવેચન-૫૦૪,૫૦૫ - [504] સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. નિયન - મરણકાળે જીવનો શરીરમાંથી નીકળવાનો માર્ગ તે નિર્માણ માર્ગ - પગ વગેરે. તેમાં માર્ગભૂત અને કરણતાને પામેલ બંને પગ દ્વારા જીવ શરીરચી નીકળે છે. એ રીતે બંને સાથળ દ્વારા ઇત્યાદિને વિશે પણ જાણવું. હવે ક્રમશઃ આ નીકળવાના માર્ગના ફળને કહે છે - બંને પગ દ્વારા શરીરથી નીકળતો જીવ નરકમાંથી જનારો હોય છે. એ રીતે અન્યત્ર પણ જાણવું. વિશેષ એ કે - બધા અંગો તે સવગો, ત્યાંથી નીકળતો સિદ્ધિગતિને પામે છે. સિદ્ધિગતિરૂપ ભ્રમણનો અંત જેને છે તે સિદ્ધિગતિ પર્યવસાન છે. પિ૦૫ નિર્માણ આય છેદન કરતા થાય છે, માટે છંદને પ્રરૂપતા પ્રકાર કહે છે. સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ એ કે - દેવત્વાદિ પયયાંતરના ઉત્પાદ વડે જીવાદિ દ્રવ્યનો વિભાગરૂપ છેદ તે ઉત્પાદછેદન. વ્યય, મનુષ્યત્વાદિ પયયિના નાશ વડે જીવાદિને છેદવું તે વ્યયછેદન... જીવની અપેક્ષાએ કર્મના બંધનું છેદવું તે બંધ છેદન. તથા સ્કંધોની અપેક્ષાએ સંબંધનું છેદવું તે બંધ છેદન. જીવડંધને જ નિર્વિભાગ અવયય રૂપ પ્રદેશોથી બુદ્ધિ વડે પૃથક્ કરવું તે પ્રદેશછેદન... જીવાદિ દ્રવ્યનું જે બે વિભાગરૂપ કરવું તે દ્વિઘાકાર, તે જ છેદન તે દ્વિઘાકાર છેદન. આ ત્રિઘાકારાદિના ઉપલક્ષણ રૂપ છે... આ કથન વડે દેશથી છેદના કહ્યું અથવા ઉત્પત્તિનું છેદન એટલે વિરહ, જેમ નરકગતિમાં બાર મુહતોં છે... વ્યય છેદન એટલે ઉદ્વર્તન. તે એ પ્રમાણે જ છે.. બંધનવિરહ - જેમ ઉપશાંત મોશ્વાળાને સતવિધ કર્મબંધનની અપેક્ષાએ પ્રદેશનું છેદન તે પ્રદેશવિરહ, જેમ ક્ષય કરેલ અનંતાનુબંધી આદિ કર્મપ્રદેશોનો પ્રદેશવિરહ હોય છે. બે ધારા છે જેની તે દ્વિધારા, તપ છેદન તે દ્વિધારા છેદન. ઉપલક્ષણથી એક ધારાદિ છેદન પણ જાણવું. તે ક્ષર, તલવાર, ચકાદિ છેદન શબ્દના સામ્યથી અહીં ગ્રાહ્ય છે, પાઠાંતરથી પયિછેદન-એટલે માર્ગનું છેદવું - અર્થાત્ - માર્ગનું ઉલ્લંઘવું. છેદનનું વિપર્યય આનંતર્ય છે. - તેથી કહે છે - આનંત - અવિરહ, ઉત્પાદનો અવિરહ જેમ નરકગતિમાં જીવોને ઉકર્ષથી અસંખ્યાત સમય સુધી છે. એ રીતે વ્યયનો પણ અવિરહ જાણવો.. પ્રદેશો અને સમયોનો અવિરહ પ્રસિદ્ધ છે.. વિવેક્ષા ન કરાયેલ ઉત્પાદ, વ્યયાદિ વિશેષણવાળ આનંતર્ય સામાન્ય આનંતર્ય છે. અથવા ગ્રામ વિરહ વડે જે આનંતર્ય તે શ્રામસ્યાનંતર્ય. અથવા બહુ જીવોની અપેક્ષાએ શ્રામસ્થના સ્વીકાર વડે આનંતર્ય છે. અનંતર સૂત્રમાં આનંદર્ય કહ્યું. તે સમય અને પ્રદેશો અનંતા છે, તેથી અનંતકની પ્રરૂપણા. સૂત્ર પ્રસિદ્ધ છે. વિશેષ એ કે - નામ વડે અનંતક તે નામ અનંતક. જેમ સિદ્ધાંત ભાષામાં વા. સ્થાપના વડે અક્ષ આદિનું સ્થાપવું તે સ્થાપના અનંતક.. જ્ઞશરીર, ભવ્ય શરીરાદિથી વ્યતિરિક્ત ગણનીય અણુ આદિ દ્રવ્યોનું અનંતક તે દ્રવ્ય અનંતક. ગણના લક્ષણ અનંતક તે અવિવક્ષિત અણુ આદિ સંખ્યાવિશેષ તે ગણના અનંતક.. સંખ્યા કરવા યોગ્ય પ્રદેશોનું અનંતક તે પ્રદેશાનંતિક... આયામ લક્ષણો એક અંશ વડે અનંતક તે એકત: અનંતક-એક શ્રેણિક ક્ષેત્ર. આયામ અને વિસ્તાર બંનેથી જે અનંતર તે દ્વિધા અનંતક - પ્રતક્ષેમ.. ચક અપેક્ષાએ પવદિ દિશામાંથી કોઈ પણ એક દિશાલક્ષણ દેશનો ક્ષેત્ર વિસ્તાર, તેના પ્રદેશાપેક્ષાએ અનંતક તે

Page #122
5/3/504,505 29 દેશવિસ્તારામંતક. સર્વ આકાશના વિસ્તારરૂપ ચોથું અનંતક.. શાશ્વત અનંતક કેમકે અનંત સમય સ્થિતિક હોવાથી જીવાદિ દ્રવ્ય શાશ્વત અનંતક છે. આવા પદાર્થનો બોધ જ્ઞાનથી ચાય, માટે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ કહે છે * સૂત્ર-૫૦૬,૫૦૩ - [પo૬] જ્ઞાન પાંચ ભેદે કહ્યું, તે આ - ભિનિભોધિક જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન.. [50] જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પાંચ ભેદે કહ્યું, તે આ પ્રમાણે છે : અભિનિબોધિક જ્ઞાનાવરણીય યાવ4 કેવલજ્ઞાનાવરણીય. * વિવેચન-૫૦૬,૫૦૭ : [56] પાંચ સંખ્યા ભેદો જેના છે તે પંચવિધ. જાણવું તે જ્ઞાન. આ ભાવ સાધન છે. જેના વડે કે જેનાથી જણાય તે જ્ઞાન. તેના આવરણનો ક્ષય કે ક્ષયોપશમ. અથવા જેમાં જણાય તે જ્ઞાન - તદાવક ક્ષયોપશમ કે ક્ષય પરિણામ યુક્ત. જાણે છે તે જ્ઞાન, તે જ સ્વવિષય ગ્રહણરૂપ હોવાથી અર્થથી તીર્થકરોએ અને સૂત્રથી ગણધરોએ - પ્રરૂપેલ છે. કહ્યું છે ... અરિહંતો અર્થને કહે છે, ગણધરો સૂત્રને ગુંથે છે. શાસનના હિત માટે, તેથી સૂગ પ્રવર્તે છે. અથવા તીર્થંકર કે પ્રાજ્ઞપુરુષ વડે કે પ્રજ્ઞા વડે આd-પ્રાપ્ત અથવા સ્વાધીન કરેલું તે પ્રાજ્ઞાત, પ્રજ્ઞાપ્ત, પ્રાજ્ઞાત કે પ્રજ્ઞાત. તે આ રીતે - અવિપર્યય રૂ૫ત્વથી અને સમુખનિઃશંસયવથી નિયત. વાધ - જાણવું તે અભિનિબોધ અથવા અભિનિબોધને વિશે થયેલ કે અભિનિબોધ વડે થયેલ અથવા તેના પ્રયોજનવાળું તે આભિનિબોધિક જ્ઞાન. જે અર્થને સન્મુખ કાર્યભૂતને નિશ્ચિત જાણે છે, તે આભિનિબોધિક - અવગ્રહાદિરૂપ મતિજ્ઞાન. તેનું સ્વસંવેદિતરૂપ હોવાથી ભેદના ઉપચારથી *x*x* તે આભિનિબોધિક. તેના આવરણભૂત કર્મના ક્ષયોપશમ રૂપ છે. - X - X - X - X - - જે સંભળાય છે તે શ્રુત-શબ્દ જ. કેમકે ભાવકૃતનું કારણ હોવાથી કારણમાં કાયોંપચાર કર્યો છે, અથવા જે વડે, જેથી, જે છતે સંભળાય છે તે શ્રત અર્થાત્ તદાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમરૂપ છે અથવા શ્રુતના ઉપયોગરૂપ પરિણામથી અનન્ય હોવાથી આત્મા જ સાંભળે છે, માટે આત્મા જ શ્રત છે. ધૃતરૂપ જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન. 220 સ્થાનાંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ-૩/૩ તે મન:પર્યવજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન, મન:પર્યાયજ્ઞાન અથવા મનના પયય, * ધર્મ અથતિ બાહ્ય વસ્તુના આલોચનાદિ પ્રકારો, તેઓને વિશે જ્ઞાન, તે મન:પર્યાયિજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન અથવા મતઃપર્યવજ્ઞાન. * * * વન - મતિ આદિ જ્ઞાનાપેક્ષારહિત હોવાથી અસહાય અથવા આવરણ મલરૂપ કલંક રહિતતાથી શુદ્ધ અથવા સમસ્ત વાતિકર્મના આવરણના અભાવ વડે સંપૂર્ણરૂપે ઉત્પન્ન થવાથી સકલ અથવા અનન્ય સદૈશવથી અસાધારણ અથવા ડ્રોયાનનત્વથી અનંત યથાવસ્થિત સમગ્ર ભૂત, વર્તમાન, ભાવિભાવના સ્વભાવનું પ્રકાશક જ્ઞાન તે કેવલજ્ઞાન. કહ્યું છે - એક, શુદ્ધ, પરિપૂર્ણ, અસાધારણ, અનંત એવું જ્ઞાન તે કેવલજ્ઞાન. પ્રાયઃ આ જ્ઞાનશબ્દ જ્ઞાન સમાધિકરણ છે. મનઃ પયયિ જ્ઞાનને વિશે તપુરણ સમાસને બતાવેલ હોવાથી ‘પ્રાયઃ' છે. અહીં સ્વામી, કાળ, કારણ, વિષય, પરોક્ષવના સાધમ્મચી અને શેષ જ્ઞાનના સભાવથી આદિમાં મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનનો ઉપન્યાસ કરેલ છે. તેથી કહે છે - જે મતિજ્ઞાનનો સ્વામી છે તે જ શ્રુતજ્ઞાનનો છે. કેમકે જ્યાં મતિજ્ઞાન ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન. મતિજ્ઞાનનો સ્થિતિકાળ છે તેટલો જ શ્રુતજ્ઞાનનો છે. * x * સમકિતથી અપતિત જીવાપેક્ષા એ સાધિક ૬૬-સાગરોપમ કાળ છે. બંને જ્ઞાન ક્ષયોપશમહેતુક છે. બંને સામાન્યથી સર્વ પ્રથાદિ વિષયવાળા છે, બંને જ્ઞાન પરોક્ષ છે. મતિશ્રુતજ્ઞાનનો ભાવ હોવાથી જ અવધિ આદિનો ભાવ છે. * x * મતિપૂર્વક શ્રત હોવાથી અથવા વિશિષ્ટ મતિના અંશરૂપ હોવાથી શ્રતની પહેલાં મતિ કહેલ છે. આ અર્થ જણાવતી એક ગાથા પણ છે. - કાળ, વિપર્યય, સ્વામી અને લાભના સાધવી મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન પછી અવધિજ્ઞાન કહે છે, તે બતાવે છે. પ્રવાહની અપેક્ષાઓ જેટલો મતિ, શ્રdજ્ઞાનનો સ્થિતિકાળ છે તેના આધારભૂત સમકિતથી અપતિત એક જીવની અપેક્ષાએ જેટલો કાળ છે તેટલો જ કાળ અવધિજ્ઞાનનો પણ છે. જેમ મતિ, શ્રુતજ્ઞાનનો વિપર્યય જ્ઞાનમાં થાય છે. એ રીતે અવધિજ્ઞાન પણ મિથ્યાદેષ્ટિ વિર્ભાગજ્ઞાન રૂપ થાય છે. જે મતિશ્રુતનો સ્વામી છે, તે જ અવધિનો સ્વામી છે. વિર્ભાગજ્ઞાની દેવાદિને સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થતા એક સાથે ત્રણ જ્ઞાનના લાભનો સંભવ છે. કહ્યું છે - કાળ, વિપર્યય, સ્વામીત્વ, લાભસામર્થ્ય વડે મતિ, શ્રુત પછી અવધિજ્ઞાન કહ્યું છે. તથા છાસ્ય, વિષય, ભાવ, પ્રત્યક્ષવના સાધર્મ્સથી અવધિ પછી મનપવિજ્ઞાન કહે છે જેમ અવધિજ્ઞાન છાસ્થને હોય છે તેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ હોય છે, જેમ અવધિજ્ઞાનરૂપી દ્રવ્યના વિષયવાળું છે તેમ આ જ્ઞાન પણ છે. વળી અવધિની જેમ આ જ્ઞાન પણ ક્ષાયોપથમિક છે. બંને જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. કહ્યું છે કે - છઠાસ્થd, વિષય, ભાવાદિના સાધર્મ્સથી અવધિજ્ઞાન પછી મન:પર્યવજ્ઞાનનો ન્યાસ છે. મન:પર્યવજ્ઞાન પછી કેવલજ્ઞાનનો ઉપન્યાસ છે. કારણ અપ્રમત્ત સાદુરૂપ સ્વામીના સાધર્મથી તેનું બધા જ્ઞાનમાં ઉત્તમ છે. તે આ પ્રમાણે - જેમ મન:પર્યવજ્ઞાન - X જે વડે, જેથી, જે છતે અર્થ જણાય તે અવધિ, નીચે નીચે વિસ્તારપૂર્વક જણાય તે અવધિ, અથવા મર્યાદા વડે જણાય તે અવધિ. અવધિ જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ જ હોય કેમકે અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગનો હેતુ છે અથવા જાણવું તે અવધિ - પદાર્થના વિષયનો બોધ, અવધિરૂપ જ્ઞાન તે અવધિજ્ઞાન. - X - X - પર - સર્વ પ્રકારે, મવન - વ - મવન - જવું કે જાણવું તે પર્યાય. પર + Hવ કે અા કે માય તે પર્યવ, પર્યય, પર્યાય. મનમાં કે મનનો પર્યવ, પર્યય કે પચયિ તે મનપર્યવ, મન:પર્યય અથવા મન:પર્યાય. સર્વતઃ મનનો બોધ. તે જ જ્ઞાન

Page #123
5/3/506,503 221 ઉત્તમ યતિને જ થાય છે. તેમ કેવલજ્ઞાન પણ થાય છે. જે જીવ સર્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે તે ચોક્કસ અંતમાં કેવલજ્ઞાન પામે છે. જેમ મન:પર્યાય જ્ઞાન વિપર્યય સહિત હોતું નથી તેમ કેવળજ્ઞાન પણ વિપર્યય યુક્ત ન હોય. ઉત્તમપણાથી, અતિરૂપ સ્વામિત્વથી અને અંતે લાભ થવાથી તે કેવળજ્ઞાનનો ઉપન્યાસ છે. મતિ શ્રુત પરોક્ષ છે, શેષ પ્રત્યક્ષ છે. ઉક્ત જ્ઞાનને આવક જ્ઞાનાવરણ કર્મ છે, તેથી તેનું સ્વરૂપ [50] સૂp સુગમ છે. જ્ઞાનાવરણ કર્મ કહ્યું. તેનો નાશ કરવા માટે ઉપાયવિશેષ સ્વાધ્યાયના ભેદો કહે છે— * સૂત્ર-૫૦૮ થી 510 : પિ૦૮] સ્વાધ્યાય પાંચ ભેદ કહ્યા છે, તે આ - વાચન, પૃચ્છના, પરિવતના, અનપેક્ષા, ધર્મકથા... [59] પચ્ચકખાણ પાંચ ભેદે કહ્યું છે, તે આ - શ્રદ્ધાનું શુદ્ધ, વિનય શુદ્ધ, અનુભાષા શુદ્ધ, અનુભાવના શુદ્ધ, ભાવ શુદ્ધ... [510] પ્રતિક્રમણ પાંચ ભેદે કહ્યું છે, તે આ - આશ્રવ હર, મિશ્રાવ, કષાય, યોગ, ભાવ-પ્રતિક્રમણ. * વિવેચન-૫૦૮ થી 510 : [58] સૂત્ર સુગ છે. વિશેષ એ કે - મુ - શોભન, આ - મર્યાદા વડે, અધ્યયન - શ્રતને અધિક અનુસરવું, તે સ્વાધ્યાય... જે શિષ્યને કહે છે, શિષ્ય પ્રતિ ગુરનો પ્રયોજક ભાવ તે વાયના... વાચના લીધેલ શિષ્યને સંશયાદિ ઉત્પત્તિમાં પુનઃ પૂછવું - પૂર્વે ભણેલ સૂત્રાદિની શંકાદિમાં પ્રશ્ન કરવો તે પૃચ્છના... પૂછવાથી વિશેષ શુદ્ધ થયેલું સૂત્રનું વિસ્મરણ ન થાય તે માટે પરિવર્તના કરવી અર્થાત્ સૂત્રનું ગુણના કરવું... on માફક અર્થમાં પણ વિમૃતિ સંભવે છે, તેથી અર્થ વારંવાર વિચારવા યોગ્ય છે, માટે અનુપેક્ષવું તે અનુપેક્ષા અર્થાત્ વિચારવું. એમ અભ્યસ્ત શ્રુતથી, ધર્મકથા કરવા યોગ્ય છે. ધૃતરૂપ ધર્મની જે કથા તે ધર્મકથા. - પિ૦૯] ઘમકથારૂપ મંથન વડે સારી રીતે મંથન કરેલ છે જેણે એવા ભવ્ય જીવો શુદ્ધ પ્રત્યાખ્યાન સ્વીકારે છે, માટે પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. પ્રતિ - નિષેધરી, મ - મર્યાદા વડે, સ્થાન - કવન તે પ્રત્યાખ્યાન. તેમાં શ્રદ્ધાન વડે - એવા પતયય લક્ષણ વડે નિરવધ તે શ્રદ્ધાને શુદ્ધ. શ્રદ્ધાનના અભાવે પ્રત્યાખ્યાન અશુદ્ધ થાય છે. એ રીતે સર્વત્ર જાણવું અહીં નિર્યુક્તિની ગાથાઓ કહે છે (1) સર્વ પ્રત્યાખ્યાન કહ્યું છે, જે મનુષ્ય સહે છે તેને તું શુદ્ધ શ્રદ્ધા જાણ. - (2) જે જીવ મન-વચન-કાય ગુપ્ત થઈને કૃતિકર્મની અન્યૂનાધિક વિશુદ્ધિને પ્રયોજે છે, તે વિનયશુદ્ધ જાણ. (3) અનુભાષણ શુદ્ધ આ પ્રમાણે - વંદન કરીને પ્રત્યાખ્યાન કરતો, ગુરુ સમુખ અંજલિ જોડેલ શિણ અક્ષર, પદ, વ્યંજન વડે પરિશુદ્ધ ગુરુના વચનને રરર સ્થાનાંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ-૩/૩ અનુસરીને બોલે તે અનુભાષણા શુદ્ધ જાણ. વિશેષ એ કે ગુર વોfમારું બોલે, શિષ્ય વોસિરામ બોલે. (4) અનુપાલના શુદ્ધ આ પ્રમાણે - મહા યારણ્યમાં, દુભિક્ષમાં, આતંકમાં, મહારોગ ઉત્પન્ન થવા છતાં જે પાલન કર્યું પણ ભાંગ્યું નહીં તેને તું અનુપાલના શુદ્ધ જાણ... (5) ભાવશુદ્ધ આ પ્રમાણે - રાગ વડે, હેપ વડે ઇહલોકાદિ આશંસારૂપ પરિણામ વડે જે દૂષિત ન હોય તે ચોક્કસ પ્રત્યાખ્યાન ભાવવિશુદ્ધ જાણવું. નિર્યુક્તિમાં છઠું જ્ઞાનશુદ્ધ પણ કહેલું છે. કહ્યું છે કે - જે કાળમાં જે કલાને વિશે મૂલગુણઉતગુણોના શુદ્ધ જાણ. * * * અહીં પાંચ સ્થાનકના અનુરોઘથી છવું પ્રત્યાખ્યાન કહ્યું નથી અથવા શ્રદ્ધાન શુદ્ધ પદ વડે સંગ્રહ કરેલ છે, કારણ કે શ્રદ્ધાનનું જ્ઞાન વિશેષપણું હોય છે. [510] પ્રત્યાખ્યાન કરવા છતાં કદાચિત અતિયાર સંભવે છે તેથી પ્રતિક્રમણ કરવું જોઈએ, માટે પ્રતિકમણનું નિરૂપણ કરે છે– પ્રતિકૂળ મUT - ગમન કરવું તે પ્રતિક્રમણ. કહેવા માંગે છે કે - શુભ યોગોથી અશુભ યોગો પ્રત્યે ગયેલનું શુભ યોગોને વિશે પાછું આવવું તે પ્રતિક્રમણ. કહ્યું છે - પ્રમાદના વશથી પોતાના સ્થાનથી પરસ્થાનમાં ગયેલ જીવનું જે ફરીથી સ્વસ્થાનમાં જ જવું તે પ્રતિક્રમણ કહેવાય... અથવા ક્ષાયોપથમિક ભાવથી ઔદયિક ભાવને વશ થયેલ જીવનું ફરીને ક્ષાયોપથમિક ભાવમાં આવવું તે પ્રતિક્રમણ. વિષયના ભેદથી પ્રતિક્રમણ પાંચ પ્રકારે છે, તેમાં પ્રાણાતિપાત આદિ આશ્રવના દ્વારોથી પ્રતિક્રમણ - નિવવું અત્ ફરી ન કરવું તે આશ્રયદ્વાર પ્રતિક્રમણ - અર્થાત્ અસંયમનું પ્રતિક્રમણ. આભોગ, અનાભોગ, સહસાકાર વડે મિથ્યાત્વમાં જવાની નિવૃત્તિ કરવી તે મિથ્યાત્વ પ્રતિક્રમણ... એ રીતે કષાયથી તિવર્તવું તે કષાય પ્રતિકમણ... યોગનું પ્રતિકમણ તે અશુભ મન-વચન-કાયાના વ્યાપારોનું વિવર્તન કરવું, તે વિશેષરૂપે અવિવક્ષિત આશ્રવ આદિનું પ્રતિક્રમણ જ ભાવ-પ્રતિક્રમણ છે. કહ્યું છે - સ્વયં જે મન, વચન, કાયાથી મિથ્યાત્વાદિને પામતો નથી, અન્યને પમાડતો નથી અને અનુમોદતો નથી તેને ભાવ પ્રતિક્રમણ કહેલ છે. વિશેષ વિવામાં તો ઉક્ત ચાર ભેદો છે. કહ્યું છે - (1) મિથ્યાત્વનું પ્રતિકમણ, (2) અસંયમનું પ્રતિકમરમણ, (3) કષાયોનું પ્રતિક્રમણ, (4) અપશસ્ત યોગોનું પ્રતિકમણ, ભાવ પ્રતિક્રમણ તો શ્રત વડે ભાવિત મતિવાલાને હોય છે માટે વાચના યોગ્ય, શીખવવા યોગ્ય શ્રત છે, તેથી તેને કહે છે– * સૂ૫૧૧ - પાંચ કારણે ચુતની વાચના આપવી. તે આ * સંગ્રહાર્થે ઉવગ્રહ અર્થે, નિર્જરાર્થે, મરું શ્રત પાકું થશે તે માટે, શ્રત અવિચ્છિતાર્થે પાંચ કારણે સુતને શીખવવું. તે આ - જ્ઞાનાર્થે, દર્શનાર્થે, ચામિાણે, વ્યગ્રહને છોડાવવા માટે, યથાર્થ પદાર્થના જ્ઞાન માટે.

Page #124
પ/૩/૫૧૧ ર૩ 224 સ્થાનાંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ-૩/૩ * વિવેચન-૫૧૧ : સૂત્ર સુગમ છે. વિશેષ એ કે - મુર - શ્રત કે સૂર માત્રને ભણાવો. તેમાં શિયોને મૃતનું ગ્રહણ, તે જ પ્રયોજન માટે - સંગ્રહરૂપ પ્રયોજનને માટે કે સંગ્રહ એ જ પ્રયોજન છે જેને તે સંગ્રહાર્યું. તેના ભાવરૂપ સંગ્રહાર્થતા વડે અર્થાત શિષ્યોને શ્રતનો સંગ્રહ થાઓ. એવા પ્રયોજનથી કે મારા વડે શિષ્યો સંગૃહિત છે એ રીતે સંગ્રહાર્થપણાને. એ રીતે ઉપપ્રહાર્થપણાએ, શિષ્યો ભક્ત, પાન, વરસાદિ પ્રાપ્ત કરવામાં સમર્થપણે આધારભૂત થાઓ - એ ભાવ છે. નિર્જરાર્થે, મને કર્મોની નિર્જરા જ થાઓ, આ હેતથી. શ્રુત - ગ્રંથ, મને વાચના આપનાર એવા મને જાતવિશેષ થશે. અવિચ્છિન્નપણાએ શ્રતનું કાલાંતર પ્રાપણ તે અવિચ્છિન્નનય. તે જ પ્રયોજનને માટે તવોનું જાણવું તે જ્ઞાન, તેનું શ્રદ્ધાન તે દર્શન, સદનુષ્ઠાન તે ચારિત્ર, વ્યગ્રહ એટલે મિથ્યાભિનિવેશ, તેને મૂકવું કે બીજાઓને મૂકાવવું તે વ્યવ્રુહ મોચન, તેના પ્રયોજન માટે. જેમ છે તેમ રહેલ કે જેવા પ્રકારના પ્રયોજનોને, જીવાદિકોને, અથવા યથાદ્રવ્યોને - પર્યાયોને હું જાણીશ એ હેતુથી શીખે. યથાવસ્થિત ભાવો ઉર્ધ્વલોકમાં સૌધર્માદિક છે માટે તેના વિષયવાળા સૂરને તથા ધોલોક, તિછલિોકાદિ સંબંધી કથન * સૂત્ર-૫૧૨ થી પ૧૩ - [51] સૌધર્મ-ઈન કલ્યોમાં પંચવણ વિમાનો કહ્યા છે - કૃણ યાવતું શ્રેત.. સૌધર્મ-ઈશાન કલ્યોમાં વિમાનો 5oo યોજન ઉd ઉચપણે કહ્યા છે... બહાલોક-લાંતક કક્ષામાં દેવોનું ભવધારણીય શરીર ઉકૃષ્ટથી પાંચ હાથ ઉંtd ઉચપણે કહ્યું છે. નૈરસિકો પાંચ વર્ણ, પાંચસવાળા યુગલોને બાંધ્યા છે, બાંધે છે અને બાંધશે. તે આ - કૃણ યાવ4 શુકલ તિકત ચાવ4 મધુર, વૈમાનિક સુધી. [51] જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે ગંગા મહાનદીમાં પાંચ મહાનદીઓ મળે છે . જમુના, સટૂ, આદી, કોશી, મહી... જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે સિંધ મહાનદીમાં પાંચ મહાનદીઓ મળે છે . સત, વિભાસા, વિતત્યા, ઐરાવતી, ચંદ્રભાગા... જંબૂદ્વીપમાં મેર પર્વતની ઉત્તરે હતા મહાનદીમાં પાંચ મહાનદી મળે છે. * કૃણા, મહાકૃણા, નીલા, મહાનિીલા, મહાતીર... જબૂદ્વીપમાં મેરની ઉત્તરે કતાવતી મહાનદીમાં પાંચ મહાનદી મળે છે . ઇન્દ્રા, ઇન્દ્રોના, સુષેણા, અધેિણા, મહાભોગા. [514] પાંચ તીર્થકરો કુમારવાસ મળે સીને મુંડ થઈને ચાવતુ પતજિત થયા - વાસુપૂજય, મલ્લી, અરિષ્ટનેમિ, પાર્શ, વીર [15] અમરચંયા રાજધાનીમાં પાંચ સભાઓ કહી છે - સુધમસિભા, ઉપપત સભા, અભિષેક સભા, અલંકાર સભા, વ્યવસાય સભા... એક એક ઈન્દ્રના સ્થાનમાં પાંચ સભાઓ કહી - સુધમાં ચાવતું વ્યવસાય. પિ૧૬] પાંચ નો પાંચ-પાંચ તારા યુક્ત કહા છે . ધનિષ્ઠા, રોહિણી, પુનર્વસુ, હસ્ત, વિશાખા. 1 [51] જીવોએ પાંચ સ્થાન વડે નિવર્તિત યુગલોને પાપકર્મપણે ચયન કર્યા છે, કરે છે, કરશે - એકેન્દ્રિય નિવર્તત યાવત પંચેન્દ્રિય નિવર્તિત. એ રીતે ચયન, ઉપચયન, બંધ, ઉદીરણા, વેદના, નિર્જર. પાંચ પદેશિક અંધ અનંતા કહ્યું છે, પાંચ પ્રદેશાવગાઢ યુગલો અનંતા કII છે . યાવતુ - પાંચ ગુણ રૂક્ષ યુગલો અનંતા કહ્યા. * વિવેચન-૫૧૨ થી પ૧૩ : આ બધાં સૂત્રો સુગમ છે. વિશેષ એ કે - [512] શરીરાદિપણે બાંધ્યા. [51]. ક્ષા - ભરત ક્ષેત્રમાં સમ પ્રાપ્ત થાય છે, ઉત્તર - રવતમાં. પૂર્વતર સૂત્રમાં ભરત વક્તવ્યતા કહી, તેના પ્રસ્તાવથી તેમાં ઉત્પન્ન તીર્થંકર સૂp સુગમ છે. [514] વિશેષ એ કે * કુમારસ્વાસ-રાજ્યભાવથી વાસ. [515] ભતાદિ ક્ષેત્રે પ્રસ્તાવથી * ફોત્રભૂત ચમચંયાદિ વક્તવ્યતા સૂગ છે, તે અસુરકુમાર રાજા ચમરની રાજધાની છે.. સુધમાં સભા * જ્યાં શય્યા છે, ઉપપાત સભા - જ્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. અભિષેક જયાં થાય છે. અભિષેક સભા ઇત્યાદિ. [516] દેવ નિવાસ અધિકારી નમ્ર સૂગ છે. [51] નક્ષત્રાદિ દેવપણું જીવોને કર્મયુગલના સંચયથી થાય છે, માટે ચય આદિ છ સૂત્રો છે. પુદ્ગલો વિવિઘ પરિણામી છે માટે પુદ્ગલોના સૂગ છે. વ્યાખ્યા પૂર્વવત્. સ્થાન-૫ - ઉદ્દેશા-3નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૫નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ - X - X - X - X - X - X - X - X - X - X - X - આગમ-સટીક-ભાગ-૬-પુરો થયો

Page #125
આગમ સટીક અનુવાદનું વિભાગીકરણ 15 - 16 | 17 | આગમનું નામ ભાગ ક્રમાંક આચારાંગ | | 1 અને 2 સૂત્રકૃતાંગ 3 અને 4 સ્થાનાંગ 5 થી 7 સમવાયાંગ ભગવતી 9 થી 13 જ્ઞાતાધર્મકથા 14 ઉપાસકદશા, અંતકૃતદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ વિપાકશ્રુત, ઔપપાતિક રાજપ્રશ્નીયા જીવાજીવાભિગમ 17 થી 19 પ્રજ્ઞાપના 20 થી 22 સૂર્ય/ચંદ્ર-પ્રજ્ઞપ્તિ 23,24 જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ 25 થી 27 નિરયાવલિકા પંચક અને પયન્નાસૂત્રો-૧૦+૧ | 28 નિશીથ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ દશાશ્રુતસ્કંધ અને જીતકલ્પ મહાનિશીથા આવશ્યક 31 થી 34 પિંડનિર્યુક્તિ, ઓઘનિર્યુક્તિ | 35 | દશવૈકાલિક 36 ઉત્તરાધ્યયન 37 થી 39 નંદીસૂત્ર | 40 અનુયોગદ્વારા કલ્પ (બારસા) સૂત્ર | 42. 29 30 ] 41.