Agam Satik Part 09 Bhagavati Sutra Gujarati Anuwad 1

SR No.: 009000
Original Sutra Author: N/A
Author: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Total Pages: 109
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Agam, Canon, & agam_bhagwati
File Size: 1 MB

Page 93

૨/-/૧૦/૧૪૨,૧૪૩
૧૧
હતો તેમ નથી યાવતુ નિત્ય છે, ભાવથી-વણદિયુકત છે, ગુણથી ગ્રહણગુણી છે.
[૧૪] ભગવતુ ધમસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ છે ધમસ્તિકાય કહેવાય ? ગૌતમાં આ અર્થ સમર્થ નથી. એ રીતે બે, ત્રણ, ચાર યાવત દશ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત ધમસ્તિકાય પ્રદેશને ધમસ્તિકાય કહેવાય ? ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન! એક પ્રદેશોન પણ ધમસ્તિકાયને મફ્રિકામાં કહેવાય ? ગૌતમ! એ અર્થ સમર્થ નથી. ભગવન ! એમ કેમ કહો છો ? એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશ ધમસ્તિકાય ન કહેવાય ચાવતું એક પ્રદેશ ન્યૂન ધમસ્તિકાય ધમસ્તિકાય ન કહેવાય ? ગૌતમ! ચકનો ભાગ ચક્ર કહેવાય કે સકલ ચક્ર ? ભગવન ! આખું ચક ચક કહેવાય, તેનો ખંડ નહીં. એ રીતે છા, ચર્મ, દંડ, વસ્ત્ર, શસ્ત્ર, મોદક. એ રીતે હે ગૌતમાં એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશ યાવતું એક પ્રદેશ ન્યુના ધમસ્તિકાયને દામસ્તિકાય ન કહેવાય. તો ભગવત્ ! ધમસ્તિકાય શું કહેવાય ? ગૌતમધમસ્તિકાય અસંખ્ય પ્રદેશ છે. તે સર્વે પૂર્ણ, પતિપૂર્ણ, નિરવશેષ, એવા એક જ શબ્દથી કહી શકાય તો ધમસ્તિકાય કહેવાય. એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાય, આકાશmસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, યુગલાસ્તિકાયને જાણવા. વિશેષ ઓ - ત્રણ અનંતપદેશિક જાણવા. બાકી બધું તે જ પ્રમાણે સમજવું.
• વિવેચન-૧૪૨,૧૪૩ -
અતિ એટલે પ્રદેશ, તેની રાશિ એટલે અસ્તિકાય અથવા મસ્ત એ ત્રણે કાળનો સૂચક નિપાત છે. અર્થાત્ જે થયા છે - થાય છે અને થશે એવા પ્રદેશોનો સમૂહ તે ‘અસ્તિકાય’. ધમસ્તિકાયાબ્દિો આ જ ક્રમ છે. માંગલિકત્તથી ધમસ્તિકાય પહેલાં કહ્યું, પછી તેના વિપક્ષ રૂપ અધમસ્તિકાય, પછી તેના આધારરૂપ આકાશાસ્તિકાય કહ્યું. પછી અનંતત્વ-અમૂર્તત્વ-સાધર્ખતાથી જીવાસ્તિકાય લીધું. તેના ઉપયોગીપણાથી પછી પુદ્ગલાસ્તિકાય મૂક્યું.
વણદિ રહિત હોવાથી અરૂપી-અમૂર્ત છે. પણ તે ધર્મ રહિત નથી. તે દ્રવ્યથી શાશ્વત અને પ્રદેશથી અવસ્થિત છે. પાંચ અસ્તિકાય એ લોકના અંશરૂપ દ્રવ્ય છે. ભાવથી એટલે પર્યાયથી, ગુણથી એટલે કાર્યથી. માછલાને પાણીની માફક ગતિપરિણત જીવ-પુગલોને ગતિમાં સહાયક છે. અધમસ્તિકાય-સ્થિતિપરિણત જીવ-પુગલોને સ્થિતિમાં સહાયક છે. જીવાદિને અવકાશનું કારણ છે માટે આકાશાસ્તિકાય અવગાહના ગુણવાળું છે. ઉપયોગ એટલે સાકાર-નિરાકાર ચૈતન્ય ગુણ. ગ્રહણ એટલે પરસ્પર સંબંધ. કેમકે ઔદાસ્કિાદિ અનેક પુદ્ગલો સાથે જીવનો સંબંધ છે.
જેમ ચકનો ખંડ ચક્ર ન કહેવાય, પણ આખું ચક જ ચક્ર કહેવાય. એ રીતે એક પ્રદેશ ન્યત પણ તે ધમસ્તિકાય ન કહેવાય. આ નિશ્ચયનયનો મત છે. વ્યવહારનયથી એક દેશ ન્યૂન પણ વસ્તુ વસ્તુ જ કહી. જેમ ઘટનો ખંડ પણ ઘટ કહેવાય. છિન્ન કર્ણ હોય તો પણ કુતરો કુતરો કહેવાય. •x• હવે શું વળી - થોડાં ઘણાં પદાર્થો પણ પદાર્થો કહેવાય કેમકે સર્વ શબ્દ એકદેશીયતાનો સૂચક છે. અહીં મર્થ શબ્દની પ્રવૃત્તિ ન થાય, તે માટે કહ્યું પુરેપુરા - સર્વ પ્રકારે બઘાં, તે સ્વભાવરહિત
૧ર
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ પણ હોય, માટે કહ્યું - પ્રતિપૂર્ણ. - x • વળી કહે છે - નિરવશેષ એટલે પ્રદેશાંતરથી પણ સ્વસ્વભાવે જૂન નહીં, ધમસ્તિકાયરૂપ એક શબ્દથી કહી શકાય તેવા અથવા આ બધાં શબ્દો સમાનાર્થી છે. ધર્મ-અધર્મ બંનેના અસંખ્ય પ્રદેશો કહ્યા. આકાશાદિના અનંતા કહ્યા, કેમકે તે ત્રણે અનંત પ્રદેશાત્મક છે. જીવનો ઉપયોગ ગુણ પૂર્વે કહો. તેના દેશભૂત ગુણને કહે છે –
• સૂત્ર-૧૪૪ -
ભગવન / ઉત્થાન-કર્મ-બળ-dીય-યુરપાકાર પરાક્રમી જીવ આત્મભાવથી જીવ ભાવને દેખાડે છે એમ કહેવાય ? હે ગૌતમ ! હા, કહેવાય. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ! જીવ અનંત અભિનિબોધિક જ્ઞાન પર્વતોના, એ રીતે છુતઅવધિ - મન:પર્યવ - કેવળજ્ઞાનના અનંત પવિોના, મતિ-સુત અજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાનના પર્યવોના, ચક્ષુ-ચક્ષુ-અવધિ-કેવલદશનના અનંત પીવોના ઉપયોગને પામે છે. જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ છે. તેથી એમ કહેવાય કે જીવ સઉત્થાનાદિથી પાવતુ જીdભાવ દેખાડે.
• વિવેચન-૧૪૪ -
ઉત્થનાદિ વિશેષણ હોવાથી અહીં મુક્ત જીવ લેવાનો નથી. આત્મભાવથી - ઉઠવું, સવું, જવું, ખાવું આદિ આત્મ પરિણામ વિશેષ. જીવવ-ચૈતન્યને દેખાડે છે એમ કહેવાય કેમકે જ્યારે વિશિષ્ટ ચેતના શક્તિ હોય ત્યારે વિશિષ્ટ ઉત્થાનાદિ હોય.
પર્યવ એટલે બુદ્ધિથી કરેલ વિભાગ. આભિનિબોધિક જ્ઞાનના તે પર્યવો અનંત હોય એવી ઉત્થાનાદિ ભાવે વર્તતો આત્મા તે સંબંધી ઉપયોગને આભિનિબોધિક જ્ઞાનના પર્યવરૂપ એક પ્રકારના ચૈતન્યને પામે છે.
| [શંકા ઉત્થાનાદિ આત્મભાવમાં વર્તતો જીવ જ્ઞાનાદિના ઉપયોગને પામે, તો શું તેણે પોતાનું રૌતન્ય પ્રકાશ્ય કહેવાય? પૂર્વ પ્રમાણે - ઉત્થાનાદિરૂપ આમભાવ દ્વારા ઉપયોગરૂપ જીવભાવને દશવિ છે એમ કહેવાય.
જીવ ચિંતા સૂર કહ્યું. હવે તેનો આધાર “આકાશચિંતા' કહે છે–
સૂત્ર-૧૪૫ :
ભગવાન ! આકાશ કેટલા પ્રકારે છે ? ગૌતમ ! બે ભેદે • તે આ - લોકાકાશ અને આલોકાકાશ. – ભગવન! શું લોકાકાશ એ જીવો છે, જીવદેશ છે, જીવપદેશ છે, અજીવ છે, જીવદેશ છે, અજીવપદેશ છે? ગૌતમ ! તે જીવ પણ છે, જીવદેશ-જીવપદેશ પણ છે, અજીવ પણ છે, જીવદેશ-અજીવપદેશ પણ છે. જે જીવો છે તે નિયમાં એક-બે-ત્રણચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયો અને નિન્દ્રિયો છે. જે જીવદેશો છે તે નિયમાં એકેન્દ્રિય દેશો ચાવતુ અનિન્દ્રિય દેશો છે. જે જીવપદેશો છે, તે નિયમા એકેદ્રિયપદેશો યાવત અનિદ્રિયપદેશો છે. અજીવો બે ભેટે છે. તે આ રપી અને અરૂપી. રૂપી ચાર ભેદે છે, તે આ - અંધ, સ્કંધદેશ, સ્કંધપદેશ, પરમાણુ યુગલો. અરૂપી પાંચ ભેદે છે તે આ - ધમસ્તિકાય, નોધમસ્તિકાયદેશ, ધમસ્તિકાય પ્રદેશો, અધમસ્તિકાય,