Agam Satik Part 09 Bhagavati Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 42

૧/-/૨/૩૦
૬૯
ત્યાં જ ઉત્પત્તિ આશ્રીને પ્રવર્ત્ય છે, જો તે જ નાકભવને આશ્રીને આ સૂત્ર પ્રવર્તે તો સૂત્રોક્ત શૂન્યકાળ અપેક્ષાએ મિશ્રકાળની અનંતગુણતા થઈ ન શકે, - x + કેમકે વાર્તામાનિક નારકો સ્વ આયુકાળના છેલ્લા ભાગે ઉર્તે છે, તેઓનું આયુ તો અસંખ્યાત જ છે માટે ઉત્કર્ષથી બાર મુહૂર્તના અશૂન્યકાળની અપેક્ષાએ મિશ્રકાળનું અનંતગુણત્વ બને તે પ્રસંગ છે. કેમકે વર્તમાન નૈરયિકો તેમના સ્થિતિકાળને અંતે બધાં ખપી જવાના છે, નાસ્કોનો ઉત્પાદ, ઉદ્ઘર્તના, વિરહકાળ ઉત્કૃષ્ટથી બાર મુહૂર્ત છે. માટે અશૂન્યકાળ સૌથી થોડો છે. મિશ્ર નામક વિવક્ષિત નાક જીવોનો નિર્લેપનાકાળ અશૂન્યકાળની અપેક્ષાએ અનંતગુણ છે. કેમકે એ નારકોમાં અને બીજાઓમાં ગમનાગમન કાળ છે અને તે ત્રસ અને વનસ્પતિ આદિના સ્થિતિકાળથી મિશ્રિત થતો અનંતગુણ છે. કેમકે ત્રસ અને વનસ્પત્યાદિના ગમનાગમનો અનંત છે અને નાકોનો નિર્લેપનકાળ વનસ્પતિકાયની સ્થિતિનો અનંત ભાગ છે. - X - શૂન્યકાળ અનંત ગુણ છે કેમકે વિવક્ષિત નાસ્કોનું ઘણું કરીને વનસ્પતિમાં અનંતકાળ સુધી અવસ્થાન છે અને એ જ જીવોનો નાકભવાંતકાળ ઉત્કૃષ્ટથી સિદ્ધાંતમાં કહ્યો છે.
તિર્યંચોનો અશૂન્યકાળ સૌથી થોડો છે અને અંતર્મુહૂર્ત જેટલો છે. જો કે આ કાળ સાધારણ દરેક તિર્યંચો માટે કહ્યો છે તો પણ વિકલેન્દ્રિય અને સંમૂર્તિમોમાં જ જાણવો. એકેન્દ્રિયોને તો ઉદ્ઘર્દના અને ઉપપાતના વિરહનો અભાવ છે, માટે અશૂન્યકાળ નથી. કહ્યું છે કે – એક નિગોદમાં હંમેશા એક અસંખ્યાત ભાગ ઉદ્ધર્તના અને ઉપપાતમાં વર્તે છે. એ પ્રમાણે બાકીનામાં પણ જાણવું. વળી “પ્રતિ સમયે અસંખ્ય' વચનથી પૃથ્વી આદિમાં વિરહનો અભાવ કહ્યો છે. “મિશ્રકાલે અનંતગુણ'' એ નારવત્ છે. શૂન્યકાળ તિર્યંચોને છે જ નહીં - x - મનુષ્ય અને દેવોને નૈરયિકોની માફક જાણવું. કેમકે અશૂન્યકાળ પણ બાર મુહૂર્ત છે. શું જીવનું અવસ્થાન સંસાર જ છે કે તેનો મોક્ષ પણ છે ? • સૂત્ર-૩૧ :
ભગવન્ ! જીવ અંતક્રિયા કરે ? ગૌતમ ! કોઈ કરે છે, કોઈ નથી કરતા, તે માટે પ્રજ્ઞાપનાનું ‘તક્રિયા' પદ જાણવું.
• વિવેચન-૩૧ :
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે. વિશેષ આ - છેવટે થનારી જે ક્રિયા તે અંતક્રિયા. અથવા કર્મના અંતની જે ક્રિયા, તે અંતક્રિયા, અર્થાત્ સકલકર્મના ક્ષયરૂપ મોક્ષ પ્રાપ્તિ. પ્રજ્ઞાપનામાં આ વીસમું પદ છે. તે આ રીતે - ભગવન્ ! જીવ અંતક્રિયા કરે ? ગૌતમ ! કોઈ એક જીવ કરે અને કોઈ જીવ ન કરે. એ રીતે વૈરયિક યાવત્ વૈમાનિક જાણવું. ભવ્ય જીવો કરે અને અભવ્ય ન કરે. - ૪ - ચાવત્ મનુષ્ય અંતને કરે. કર્મનો અંશ બાકી હોય અંતક્રિયા અભાવે કોઈ દેવ ચાય –
• સૂત્ર-૩૨ :
હે ભગવન્ ! અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ, અવિાધિત સંયત, વિરાધિત સંમત, અવિરાધિત સંયતાસંયત, વિરાધિત સંયતાસંયત, અસંજ્ઞી, તાપસ, કાંદર્ષિક,
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ ચરકપરિવ્રાજક, કિિિષક, તિયો, આજીવિકો, આભિયોગિકો, શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ વેશધારકો, આ ચૌદ જો દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય તો કોનો ક્યાં ઉપપાદ કહ્યો છે ? ગૌતમ ! અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ જઘન્યથી ભવનપતિમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી ઉપરમ ચૈવેયકમાં ઉપજે.. અવિરાહિત સંયમી જઘન્યથી સૌધર્મકો, ઉત્કૃષ્ટથી સવિિસદ્ધ વિમાને ઉપજે. વિરાધિત સંયમી જઘન્યથી ભવનપતિમાં, ઉત્કૃષ્ટથી સૌધર્મકો ઉપજે.. અવિરાધિત દેશવિરત જઘન્યથી સૌધમકો, ઉત્કૃષ્ટથી અચ્યુત કલ્પે ઉપજે. વિરાધિત સંયમી જઘન્યથી ભવનપતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી જ્યોતિષ્કમાં ઉપજે. અસંતી જઘન્યથી ભવનપતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી વાણવ્યંતરમાં ઉપજે. બાકીના સર્વે જઘન્યથી ભવનપતિમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી આ પ્રમાણે – તાપસો જ્યોતિકોમાં, કાંદર્ષિકો સૌધર્મમાં, ચરક પરિવ્રાજકો બ્રહ્મલોક કલ્પમાં, કિલ્બિષિકો લાંતક કહ્યું, તિર્યંચો સહસ્રાર કર્યો, આજીવિકો અચ્યુત કર્યો, આભિયોગિકો અચ્યુત કલ્પ, દર્શનભ્રષ્ટ વૈષધારીઓ ઉપરના ત્રૈવેયકમાં ઉત્પન્ન થાય.
• વિવેચન-૩૨ -
90
સૂત્ર સ્પષ્ટ છે, વિશેષ આ - ‘અથ' શબ્દ પરિપ્રશ્નાર્થે છે અહીં પ્રજ્ઞાપના ટીકા લખીએ છીએ - અસંવત - ચારિત્ર પરિણામરહિત. ભવ્ય - દેવપણાને યોગ્ય, તે
—
દ્રવ્યદેવ. અસંયત એવા તે ભવ્યદ્રવ્યદેવ. આ અસંયત સભ્યશ્રૃષ્ટિ, કહ્યું છે . સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ અણુવ્રત, મહાવ્રત, બાલતપ અને અકામનિર્જરાથી દેવાયુ બાંધે. આ કથન અયુક્ત છે, કેમકે તેઓનો ઉત્કૃષ્ટ ઉપપાત ઉપરી ત્રૈવેયક સુધી છે. દેશવિસ્ત શ્રાવકોને અચ્યુતથી આગળ ઉ૫પાદ નથી. અસંયતભવ્ય દ્રવ્ય દેવો નિહ્નવ પણ નથી. તેથી તેઓ શ્રમણગુણધારી, સમસ્ત સામાચારી અને અનુષ્ઠાનયુક્ત તથા દ્રવ્યલિંગધારી ભવ્ય કે અભવ્ય મિથ્યાર્દષ્ટિ જ જાણવા. તેઓ સંપૂર્ણ ક્રિયા પ્રભાવથી જ ઉપલા ત્રૈવેયકે ઉત્પન્ન થાય પણ ચાસ્ત્રિ પરિણામહીન છે.
શંકા-ભવ્ય કે અભવ્ય તેઓ શ્રમણગુણધારી કેમ કહેવાય? તેઓને મિથ્યાદર્શન મોહના પ્રાબલ્ય છતાં સાધુઓને સારી રીતે પૂજા, સત્કાર, સન્માન પામતા જોઈને તે પૂજાદિ પોતાને મળે તે માટે તેઓની શ્રદ્ધા પ્રવ્રજ્યા અને ક્રિયા સમૂહના અનુષ્ઠાન પરત્વે રહે છે. તેથી તેઓ પૂર્વોક્ત ક્રિયા કરે છે. પ્રવ્રજ્યાકાળથી તેમના ચારિત્ર પરિણામ અભગ્ન છે. સંજ્વલન કષાય સામર્થ્યથી કે પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકના બળથી થોડો માયાદિ દોષ તેઓને સંભવે છે, તો પણ ચાસ્ત્રિોપઘાત આચરતા નથી.
ઉક્તથી વિપરીત તે વિરાધિત સંયમી... સ્વીકાર કર્યાથી જેમના દેશવિરતિ પરિણામ અખંડિત છે એવા શ્રાવકો... તેનાથી વિપરીત તે વિરાધિત દેશવિરત.. મનરહિત અકામ નિર્જરાવાળા તે અસંજ્ઞી... પડેલ પાંદડાદિનો ઉપભોગ કરનાર અજ્ઞાની તે તાપસ.
જેઓ પરિહાસવાળા છે તે કાંદર્ષિક અથવા કંદર્પ વડે ચરે તે કાંદર્ષિક. કંદર્પ અને કૌકુચ્યાદિ કરનાર વ્યવહાર ચાસ્ત્રિીને કાંદર્ષિક. કહે છે – ‘કહ કહ'થી હસવું. વર્ષ - અનિભૃત ઉલ્લાપ. કંદર્પની કથા કહેવી, કંદર્પ ઉપદેશ તથા પ્રશંસા. ભવાં,