________________
ક્ષાયિક સમકિત પમાવાનો પ્રયત્ન કરે એ જીવો અનંતાનુબંધી ચાર કષાયનો ક્ષય કરીને આગળની ત્રણ પ્રકૃતિઓનો ક્ષય કરવાની તાકાત ન હોય તો ત્યાં અટકી જાય છે. કેટલાક જીવોને દર્શન મોહનીયનો ક્ષય કરવાની શક્તિ હોય તો એ જીવો દર્શન મોહનીયમાં પહેલાં મિથ્યાત્વ મોહનીયનો ક્ષય કરે છે, પછી મિશ્રમોહનીયનો ક્ષય કરે છે અને પછી છેલ્લે સમ્યક્ત્વ મોહનીય કર્મનો ક્ષય કરે છે. આ રીતે સમ્યક્ત્વ મોહનીયનો સંપૂર્ણ ક્ષય થાય ત્યારે જીવ ક્ષાયિક સમકિતની પ્રાપ્તિ કરે છે અને પૂર્વે જે પ્રમાણે આયુષ્ય બાંધ્યું હોય તે પ્રમાણે પોતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં કાળ કરીને તે તે ગતિને વિશે ઉત્પન્ન થઇ શકે છે. તે વખતે બે જ્ઞાન અથવા ત્રણ જ્ઞાન આ બંનેમાંથી કોઇપણ જ્ઞાન હોઇ શકે છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થાય તો નિયમા મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાન જ સાથે લઇને જઇ શકે છે અને નારકી અને દેવમાં ઉત્પન્ન થાય તો ત્રણ જ્ઞાન સાથે લઇને ઉત્પન્ન થઇ શકે છે. અથવા કેટલાક બે જ્ઞાન લઇને ઉત્પન્ન થઇ શકે છે.
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં રહેલા મનુષ્યો સમકિત પામ્યા પછી પોતાના અધ્યવસાયને નિર્મળ કરતાં કરતાં ૬ઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે રહીને સંજ્વલન-સંજ્વલન કષાયથી નિરતિચારપણે ચારિત્રનું પાલન કરતાં અનેક પ્રકારના તપનું આચરણ કરતાં કરતાં અંતર્મુહૂર્ત અંતર્મુહૂર્વે ૬ઠ્ઠા અને ૭મા ગુણસ્થાનકના પરિણામને પ્રાપ્ત કરતાં કરતાં અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરતા જાય છે. એ લબ્ધિઓનો ક્ષયોપશમ ભાવ મોટે ભાગે
ન
શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમભાવથી જીવને પેદા થતો જાય છે. આ રીતે લબ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરીને સંસાર પ્રત્યે દ્વેષ બુધ્ધિ ન હોય અને મોક્ષ પ્રત્યે રાગબુધ્ધિ પણ ન હોય એટલે કે સંસાર અને મોક્ષ પ્રત્યે સમાન બુધ્ધિવાળા થયેલા આત્માઓને મા ગુણસ્થાનકનો પરિણામ આવે એટલે કે જેટલું જાણે છે એટલાનું આચરણ કરે છે એને એટલાની અંતરમાં પૂર્ણ શ્રધ્ધા રહેલી હોય છે. એટલે કે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર ત્રણેના એકાકારપણાના પરિણામને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે જીવોને મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમભાવથી મન:પર્યવજ્ઞાન પેદા થાય છે. આ મન:પર્યવજ્ઞાનથી અઢીદ્વિપને વિશે રહેલા એટલે કે મનુષ્યલોકને વિશે રહેલા સંજ્ઞી પર્યાપ્તા જીવોના ભૂતકાળમાં વિચારેલા વર્તમાનમાં વિચારાતા અને ભવિષ્યમાં વિચારશે એવા પરિણામોને મનોવર્ગણાના પુદ્ગલો દ્વારા જાણી શકે છે અને જોઇ શકે છે એને મન:પર્યવજ્ઞાન કહે છે. જે જીવોને વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન પેદા થયેલું હોય એ જીવો એ ભવમાં જ કેવલજ્ઞાન પામીને મોક્ષે જનારા હોય છે. એટલે કે એ ભવમાં નિયમા મોક્ષે જાય છે. અને જે જીવોને ૠજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન પેદા થયેલું હોય એ જીવો એ ભવે પણ મોક્ષે જાય અથવા સંખ્યાતા ભવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યા પછી પણ મોક્ષે જાય અથવા અસંખ્યાતા કે અનંતા ભવ પરિભ્રમણ કરીને પછી મોક્ષે જનારા હોય છે.
(૧) મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન ક્ષયોપશમ ભાવે હોય છે. જ્યારે પાંચમું કેવલજ્ઞાન ક્ષાયિકાભાવે હોય છે.
(૨) મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ક્ષયોપશમભાવવાળું જ્ઞાન હોવા છતાં એ બે જ્ઞાન પરાક્ષજ્ઞાન કહેવાય છે. કારણ કે ઇંદ્રિયની સહાયથી જીવોને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. બીજાની સહાયથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું હોવાથી એ જ્ઞાનને પરોક્ષ જ્ઞાન કહેવાય છે.
(૩) અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન ક્ષયોપશમભાવે હોવા છતાં ઇંદ્રિયની સહાય વિના પેદા થતું હોવાથી એ બે જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષજ્ઞાન કહેવાય છે. એ આત્માના કોઇપણ પ્રદેશ ઉપરથી પેદા થઇ શકે છે.
Page 12 of 49
