________________
વારણા અને ધારણાથી જીતેલું પદ- અક્ષર આદિ સંજ્ઞાથી પામેલું, ક્રમ - અક્રમ અને ઉત્ક્રમથી યાદ કરેલું, સ્વનામ પૂર્વક કંઠસ્થ કરેલ, ઉદાત-અનુદાત અને સ્વરિત-ઘાષ-અઘોષ ઉચ્ચારણોથી યુક્ત તથા ગુરૂવચનથી ઉપગત (કહેવાયેલું અથવા અપાયેલું હોવું જોઇએ. આ વાત અનુયોગ દ્વાર સૂત્રમાં આવે છે. આ રીતે ભણતર થાય તે વિધિપૂર્વકનું ભણતર કહેવાય છે.
જે જ્ઞાન વસ્તુને જણાવે તે મતિ અને જે જીવ સાંભળે તે શ્રત. તે શબ્દ સાંભળે છે તે દ્રવ્યશ્રત છે અને તે ભાવવ્યુતનું કારણ છે અને આત્મા એ ભાવથુત છે. શબ્દ એ શ્રોતાના શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ બને છે. અને વક્તાનો શ્રુત ઉપયોગ વ્યાખ્યાન કરતી વખતે બોલતા શબ્દનું કારણ બને છે. જેથી શ્રુતના કારણમાં અને કાર્યમાં શ્રુતનો ઉપચાર કરાય છે. સંકેત વિષય પરોપદેશ રૂપ તથા ગ્રંથાત્મક એ બે પ્રકારે દ્રવ્ય શ્રતના અનુસારે ઇન્દ્રિય મનોનિમિત્ત જે જ્ઞાન તે ભાવકૃત કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે સંકેત કાળે પ્રવર્તેલા અથવા ગ્રંથ સંબંધ ઘટાદિ શબ્દને અનુસરીને વાચ્ય વાચક ભાવે જોડીને ઘટ ઘટ ઇત્યાદિ એના કરણમાં શબ્દોલ્લેખ સહિત ઇન્દ્રિય મનો નિમિત્ત જે જ્ઞાન ઉદય પામે છે તે શ્રુતજ્ઞાન અથવા ભાવશ્રત છે અને તે શબ્દોલ્લેખ સહિત ઉત્પન્ન થયેલું હોવાથી પોતામાં જણાતા પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરનાર શબ્દને ઉત્પન્ન કરે છે અને તે વડે બીજાને પ્રતિતી કરાવવામાં સમર્થ હોય છે.
આ શ્રુતના અનુસારે ઇન્દ્રિય મનો નિમિત્તવાળું અવગ્રહાદિ જે જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન છે અને તે શ્રત નિશ્ચિત છે કારણ કે મૃતથી સંસ્કાર પામેલી મતિવાલાને જ અવગ્રહાદિ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી શ્રત નિશ્રિત કહ્યા છે. વ્યવહાર કાલે શ્રતાનુસારીપણું નથી. પૂર્વે એટલે આગળ શ્રત પરિકર્મિતવાલાને જે હમણાં શ્રુતાતીત હોય છે તે વ્યુત નિશ્રિત મતિજ્ઞાન છે. ( વિશિષ્ટ મતિજ્ઞાન જ શ્રુતજ્ઞાન છે. મતિ પૂર્વક શ્રત ધેલું છે. જેમ છાલ એ મતિ છે કારણ કે એ છાલને વણીને બનાવેલ દોરડું એ શ્રુત - કાર્ય છે. (જેથી તેમાં પરમાણું અને હસ્તિ જેવો અત્યંત ભેદ ન માનવો) પરમાણુ એ સૂક્ષ્મ છે અને હાથી એ સ્થળ છે. એવો ભેદ અહીં જાણવો નહિ. અહીં તો મતિજ્ઞાન કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાન કાર્ય છે એ જણાવવા માટે છાલ એ દોરડાનું કારણ છે અને એ છાલમાંથી દોરડું બને તે કાર્ય કહેવાય છે એ રીતે સમજવું. માટે કહ્યું છે કે મતિ હેતુ એટલે કારણ છે અને શ્રુત-ળ એટલે કાર્ય છે.
મતિ અને શ્રુત સમકાળે હોય એટલે એક સાથે હોય છે એમ જે કહેવાય છે તે લબ્ધિથી જાણવા એટલે સત્તા રૂપે જાણવા પણ ઉપયોગ રૂપે નહિ એટલે ઉપયોગથી સમકાલે નહિ. મતિપૂર્વક કહેલ છે તે મતિથી થયેલ શ્રુતનો ઉપયોગ જાણવો સાંભળીને જે મતિજ્ઞાન થાય છે તે દ્રવ્યશ્રતથી પણ ભાવમૃતથી નહિ. કાર્યરૂપે મતિજ્ઞાન થતું નથી. અનુક્રમે થતી મતિનો નિષેધ નથી કારણ કે શ્રુતના ઉપયોગથી ચ્યવેલા જીવ મતિજ્ઞાનમાં ટકે છે એટલે અવસ્થાન પામે છે.
દ્રવ્યશ્રુત મતિથી થાય છે અને તે મતિ પણ દ્રવ્ય કૃતથી થાય છે તેથી તે બન્નેમાં ભેદ નથી માટે ભાવશ્રુત મતિપૂર્વક છે અને દ્રવ્યશ્રુત તે ભાવમૃતનું લક્ષણ છે તેમ માનવું યોગ્ય છે.
ભાવથુતથી થયેલું સવિકલ્પક વિવક્ષા જ્ઞાનનાં કાર્યભૂત શબ્દરૂપ જ્ઞાન દ્રવ્યશ્રુત છે. દરેક કહેવા યોગ પદાર્થને ચિત્તમાં વિચારીને બોલે છે એમાં ચિંતન રૂપ ચિંતાજ્ઞાન છે તે શ્રતને અનુસારી હોવાથી ભાવશ્રુત છે એટલે દ્રવ્યશ્રુતનું કારણ ભાવશ્રુત જણાય છે. એ રીતે કાર્યભૂત દ્રવ્યશ્રુત વડે પોતાનું કારણભૂત ભાવશ્રુતજ્ઞાન લક્ષમાં આવે છે માટે દ્રવ્યચુતને ભાવકૃતનું લક્ષણ કહ્યું છે જેથી શબ્દએ ભાવમૃતથી જ જન્ય છે.
Page 30 of 49
