________________
અપેક્ષાએ તે અનક્ષર જ છે. લખાતા અને ઉચ્ચારાતા શબ્દો તો દ્રવ્ય શ્રુતપણે રૂઢ એટલે પ્રસિધ્ધ છે. અને દ્રવ્યશ્રુત અને ભાવશ્રુત બન્ને સાક્ષર અને અનક્ષર એમ બે પ્રકારે છે. ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ છીંક, થુંકવું, ચપટી વગાડવી, ખાંસી, સુંઘવું અનુસ્વાર અનક્ષર છે અને પુસ્તકાદિમાં લખેલું તથા શબ્દોચ્ચાર રૂપ દ્રવ્યશ્રુત અક્ષર છે એટલે સાક્ષર છે અને ભાવશ્રુત શ્રુતાનુસારી અક્ષરાદિ વર્ણના વિજ્ઞાનાત્મક હોવાથી સાક્ષર (અક્ષર સહિત) છે અને શબ્દ તથા લખેલા અક્ષર રહિત હોવાથી અનક્ષર છે.
(૭) મૂક એટલે મુંગું અને અમૂક એટલે બોલતું. મતિજ્ઞાન મુંગું છે. કોઇને અક્ષરથી જણાવી શકાતું નથી અને શ્રુતજ્ઞાન બોલતું છે કારણ કે બીજાને અને પોતાને અક્ષરથી જણાવી શકાય છે માટે સ્વ અને પર પ્રકાશક શ્રુતજ્ઞાન કહેલું છે. આથી સ્વ-પર પ્રત્યયાત્મક હોવાથી અમૂક છે. અવગ્રહ હંમેશા શબ્દથી રહિત હોવાથી સ્વરૂપ, નામ, જાતિ આદિની કલ્પના રહિત છે.
ભાષા વર્ગણાના પુદ્ગલો ત્રસનાડીમાં રહેલા જીવોની ત્રણ સમયમાં, ત્રસ નાડીની બહારની ચાર દિશામાં, ચાર સમયમાં અને લોકના છેડે રહેલાની ચાર સમયમાં આખા લોકમાં વ્યાપે છે અને ત્રસ નાડીની બહાર ચાર વિદિશાઓમાંથી પાંચ સમયે આખા લોકમાં વ્યાપે છે. પહેલા સમયે લોકાંત પહોંચે છે. (ત્રણ સમય વાલાની ભાષા સમજવી.) અહીં ત્રસ નાડી અને ત્રસ નાડીની બહાર શબ્દો જણાવેલા છે તે એ રોતે સમજવા કે ત્રસ નાડીમાં રહેલા ત્રસ જીવોએ ભાષા વર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને ભાષા રૂપે પરિણમાવી વિસર્જન કરેલા હોય એટલે છોડેલા પુદ્ગલો હોય તે પુદ્ગલો આખા લોકમાં વ્યાપ્ત થાય છે તે કેટલા સમયમાં વ્યાપ્ત થાય છે એ જણાવવા માટે ત્રસ નાડીમાં અને ત્રસ નાડીની બહારના એમ જણાવેલ છે. બાકી ત્રસનાડીની બહાર ત્રસ જીવો કોઇ કાળે હોતા નથી.
ભાષા દ્રવ્યો છએ દિશામાં શ્રેણી અનુસાર મિશ્ર સંભળાય છે અને વિદિશામાં તો વાસિત થયેલ જ સંભળાય છે. તીવ્ર પ્રયત્નવાળો વક્તા ગ્રહણ ત્યાગના પ્રયત્ન વડે ભાષા દ્રવ્યને ભેદીને સૂક્ષ્મ ટુકડા કરીને મુકે છે તે જ સર્વલોકમાં વ્યાપે છે. બાકી મંદ પ્રયત્નવાલાની તો અસંખ્યાત અવગાહના વર્ગણા ગયા પછી ભેદાય છે અને પછી સંખ્યાતા જોજને તો તેનો ભાષા પરિણામ નાશ પામે છે.
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં મતિજ્ઞાન-મતિઅજ્ઞાન અને અચક્ષુ સિવાયની પશ્યતા કહી છે તે સાકાર અને નિરાકાર એમ બે ભેદે છે તેમાં શ્રુતજ્ઞાન, વિભંગજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન, શ્રુતઅજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન. આ છ સાકાર પશ્યતા અને ચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન અને કેવલદર્શન. આ ત્રણ અનાકાર પશ્યતા છે. શ્રુતજ્ઞાની આદિ જીવે છે તે આ પશ્યતાની અપેક્ષાએ કહેવું યોગ્ય છે.
સંભળાય છે તે શ્રુત શબ્દ સંભળાય છે તે દ્રવ્યશ્રુત સાંભળે તે. શ્રુત તે આત્મા છે. પરમાર્થથી સાંભળવું તે જ શ્રુત છે અને જીવ ક્ષયોપશમ તે શ્રુત છે. ઇન્દ્રિય અને મનોનિમિત્ત શ્રુતાનુસારે સ્વ અર્થ કહેવામાં સમર્થ જે વિજ્ઞાન તે ભાવશ્રુત છે. બાકીનું મતિજ્ઞાન ભાષા અભિમુખ થયેલાને જે જ્ઞાન થાય છે તે તથા સાંભળીને જે જ્ઞાન થાય છે તે ભાવશ્રુત છે અને તે ભાષા અને શ્રોતલબ્ધિવંતને ઘટે છે. પૃથ્વી આદિને દ્રવ્ય ઇન્દ્રિયોનો અભાવ છતાં સૂક્ષ્મ ભાવ ઇન્દ્રિયનું જ્ઞાન હોય છે. તેમ દ્રવ્ય શ્રુતનો અભાવ છતાં પૃથ્વી આદિને ક્ષયોપશમ રૂપ ભાવશ્રુત હોય છે.
અવધિજ્ઞાન
મન અને ઇન્દ્રિયોની અપેક્ષા રહિત આત્મસાક્ષાત્ રૂપી દ્રવ્યોનો ક્ષયોપશમ અનુસાર જે બોધ
Page 32 of 49
