________________
વ્યંજનાવગ્રહનો કાળ જા. આવતીકાનો અસંખ્યાતમો ભાગ અને ઉ. પ્રાણ = શ્વાસોચ્છવાસા પૃથત્વ છે. ' અર્થાવગ્રહનો નિશ્ચયથી એક સમય અને વ્યવહારથી અંતર્મુહૂર્ત છે. ઇહા = વિચારણાનો અંતર્મુહૂર્તી અપાય = નિર્ણય કરવો તેનો અંતર્મુહૂર્ત. ધારણા = અસંખ્યાતો કાળ છે આના ત્રણ ભેદ છે. (૧) અવિશ્રુતિ - નિરધારીત પદાર્થને તેજ રૂપે કાંઇ પણ ફાર વગર ધારી રાખે છે. નિર્મીત વસ્તુનું અંતર્મુહુર્ત સુધી. ધારાવહી રૂપે જ્ઞાન થવું તે. (૨) સ્મૃતિ - અર્થ રૂપે ધારી રાખે તે સ્મૃતિ અને (૩) વાસના = અવિણ્યતિથી ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાનનો દ્રઢ સંસ્કાર સંખ્યાત અસંખ્યાત કાળ ધારી રાખે છે, જાતિ સ્મરણ જેનાથી પોતાના સંખ્યાતા ભવ જાણી શકે છે તે વાસનાનું જ કાર્ય છે.
મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદોમાંથી અપાય અને ધારણાનાં ૧૨ ભેદ જ મતિજ્ઞાનનાં કહ્યા છે. બાકીના ૧૬ ભેદો દર્શનના કહ્યા છે. ભગવતી અને ભાષ્યકારનું આમ કહેવું છે. મનથી જ થાય છે જેથી અનિન્દ્રિય નિમિત્ત કહેલ છે. સ્મૃતિજ્ઞાન (ઇન્દ્રિયોના નિમિત્ત વગર થાય છે.) સંજ્ઞાજ્ઞાન, ચિંતાજ્ઞાન, આભિનિબોધિક જ્ઞાન આ મતિના જ નામાન્તર છે.
મનના નિમિત્ત વગરનું મતિ અસંજ્ઞીને હોય. મન અને ઇન્દ્રિયયોના નિમિત્ત વગર વેલડી આદિ જે વીંટાઇ જાય છે તે ઓવજ્ઞાન કહેવાય છે.
સન્મુખ રહેલ નિયત પદાર્થોને જણાવે તે મતિજ્ઞાન. ઉપકરણ ઇન્દ્રિય દ્વારા તે તે ઇન્દ્રિયના વિષયનું વિષય અને વિષયી નાસંબંધથી થયેલ અતિ અવ્યક્ત જ્ઞાન તે વ્યંજનાવગ્રહ વિષયનું. કાંઇક છે એવું જે જ્ઞાન તે અર્થાવગ્રહ, અન્વય વ્યતિરેક પૂર્વકની વિચારણા = ઇહા. ઇહિત પદાર્થના અન્વય ધર્મનો નિર્ણય તે અપાય. એક વસ્તુ વિષયક જ્ઞાનની પરંપરાને ધારાવહી જ્ઞાન કહે છે. જેમ ઘટ ઘટ એવું જ્ઞાન થયા કરે. વેલડી ભીંત ઉપર ચડવા રૂપ જે ઓધજ્ઞાન તે મન અને ઇન્દ્રિય નિમિત્ત રહિત છે તેમાં ક્ત મતિજ્ઞાના વરણનો ક્ષયોપશમ જ કારણ છે.
વ્યંજનાવગ્રહ - અત્યંત અવ્યક્તજ્ઞાન-અત્યંત અસ્પષ્ટ જ્ઞાન પ્રાપ્ય કરી ઇન્દ્રિયો દ્વારા થાય છે. ચક્ષુ અને મન અપ્રાયકારી છે. બાકીની ચાર ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્યકારી છે. પદાર્થની સાથે સંયોગ સંબંધ થયે ગ્રહણ કરે તે ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્યકારી છે અને પદાર્થની સાથે સંયોગ સંબંધ વગર ગ્રહણ કરે તે અપ્રાપ્યકારી છે. પદાર્થની પ્રથમ સત્તાની પ્રતિતી થાય છે.
અર્થાવગ્રહ = અવ્યક્તજ્ઞાન, કાંઇક છે.
અવિશ્રુતિ અને સ્મૃતિનો કાળ અંતર્મુહૂર્ત છે અને વાસનાનો સંખ્યાતો-અસંખ્યાતો કાળ છે. વાસના = અવિસ્મૃતિ વડે સ્મરણના કારણ રૂપ દ્રઢ સંસ્કાર થાય તે સ્મૃતિ = વાસનાની જાગૃતિથી જઘન્યા અંતર્મુહૂર્ત અને ઉ. અસંખ્યાત વર્ષે જે સ્મરણ થાય તે જાતિ સ્મરણ પણ આ ધારણાનાજ ભેદ છે. જાતિ સ્મરણ પાછલા નવ ભવ દેખે.
અર્થની અભિમુખ જે નિશ્ચિત બોધ તે અભિનિબોધ. જણાય તે અભિનિબોધ કહેવાય.
(૨) શ્રુતજ્ઞાન - ૧૪ ભેદે છે. તે અક્ષર શ્રત. સંજ્ઞી. સમકતીનું સાદિ સંપર્યવસિત = સાંત ગમિક અંગપ્રવિષ્ટ, અનક્ષર અસંજ્ઞીનું મિથ્યાત્વીનું અનાદિ અપર્યવસિત = અનંત. અગમિક અને અંગ બાહ્ય મૃત.
૨૦ ભેદ છે તે સર્વ વિશિષ્ટ કૃતના છે. પર્યાય શ્રુત = મૃત જ્ઞાનનો સૂક્ષ્મ અંશ આ ભેદ સર્વજીવોને
Page 43 of 49
