________________
દ્રવ્યશ્રત તે ભાવકૃતનું લક્ષણ છે તેમ માનવું યોગ્ય છે.
ભાવશ્રુતથી થયેલું સવિકલ્પક વિવક્ષા જ્ઞાનનાં કાર્યભૂત શબ્દરૂપ દ્રવ્યશ્રુત છે. દરેક કહેવા યોગ પદાર્થને ચિત્તમાં વિચારીન બોલે છે એમાં ચિંતન રૂપ ચિંતાજ્ઞાન છે તે શ્રુતાનુસારી હોવાથી ભાવથુત છે એટલે દ્રવ્ય શ્રુતનું કારણ ભાવથુત જણાય છે એ રીતે કાર્યભૂત દ્રવ્યશ્રુત વડે પોતાનું કારણ ભૂત ભાવથુત જ્ઞાન લક્ષમાં આવે છે માટે દ્રવ્ય કૃતને ભાવથુતનું લક્ષણ કહ્યું છે જેથી શબ્દએ ભાવકૃતથી જ જન્ય છે.
શ્રોબેન્દ્રિયના વિષયવાળું શ્રુતાનુસારી હોય તો શ્રત છે અને અવગ્રાહાદિ રૂપ હોય તે મતિ થાય છે તેવી જ રીતે બાકીની ચક્ષુ આદિ ચારથી શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ વિજ્ઞાન રૂપ જે અક્ષરલાભ થાય તે પણ શ્રત છે. (માત્ર અક્ષર લાભ શ્રત ન કહેવાય કારણકે ઇહા અપાયાત્મક મતિમાં પણ અક્ષર લાભ થાય છે. અવગ્રહ અનભિલાય છે અને ઇહાદિ સાભિલાપ છે.) આ અક્ષર લાભ પણ શ્રોબેન્દ્રિય લબ્ધિ રૂપ જ માનેલ છે જેથી શ્રોબેન્દ્રિયોપલબ્ધિ શ્રુતાનુસારી શ્રુત છે.
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં ભેદ - લક્ષણ ભેદથી, હેતુળથી ભેદભેદથી ઇન્દ્રિય વિભાગથી વલ્ક = છાલ, શુંબ = દોર કાર્ય-કારણથી. અક્ષર-અનફર. મૂક અમૂકના ભેદથી ભેદ છે.
(૧) લક્ષણ - જે જ્ઞાન વસ્તુને જાણે તે અભિનિબોધ અને જેને જીવ આત્મા સાંભળે તે મૃત. (૨) હેતુ - મતિ હેતુ છે અને શ્રુત ળ છે. (૩) ભેદ ભેદ - મતિ ૨૮ ભેદે અને શ્રુત ૧૪ કે ૨૦ ભેદે છે.
(૪) ઇન્દ્રિય વિભાગથી ભેદ. શ્રોત્રેન્દ્રિયોપલબ્ધિ સિવાય ચહ્ન આદિ ચાર ઇન્દ્રિયોપલબ્ધિરૂપ શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ વિજ્ઞાન રૂપ જે અક્ષર લાભ થાય તે શ્રત છે. આ સિવાયનું જે જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન છે અને અવગ્રહ ઇહાદિરૂપ શ્રોસેન્દ્રિયોપલબ્ધિ અમૃતાનુસારિ તે પણ મતિજ્ઞાન છે. શ્રોબેન્દ્રિયોપલબ્ધિ રૂપ અવગ્રહ ઇહાદિ રૂપ સિવાયનું શ્રત છે અને ચક્ષુ આદિ ચારમાં શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ વિજ્ઞાન રૂપ જે અક્ષર લાભ થાય તે પણ શ્રુત છે.
શ્રુતાનુસારીમતિથી એટલે મતિધૃત રૂપ સામાન્ય બુદ્ધિથી જણાયેલા જે અભિલાય ભાવો અંતરમાં રાયમાન થાય છે તે નહિ બોલાતા છતાં કહેવાને યોગ્ય હોવાથી ભાવસૃત છે તે સિવાયના અનભિલાણા ભાવો અને શ્રુતાનુસારી સિવાયના અભિલાય ભાવો તે મતિજ્ઞાન છે. કેટલાક અભિલાય ભાવો મતિવડે જણાયેલા હોય છે. અવગ્રહથી ગ્રહણ કરેલા ઇહાથી વિચારેલા અને અપાયથી નિશ્ચય કરાયેલા હોય તે ભાવો શબ્દ રૂપ દ્રવ્યશ્રત વડે બોલાય છે તેથી દ્રવ્ય કૃતપણું પામે છે જેથી શ્રુતજ્ઞાન શબ્દ પરિણામ = ધ્વની પરિણામ શ્રુતાનુસારી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે એમ માનેલ છે. તદનુસાર ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનમાં ધ્વની પરિણામ હોય છે એટલે મૃત શબ્દ પરિણમાવેલું છે અને મતિજ્ઞાન = શબ્દ (અભિલાય) પરિણામવાનું અને શબ્દપરિણામ વિનાનું (અનભિલાપ્ય) એમ બે પ્રકારે છે.
(૫) વલ્ક = છાલ તે કારણ છે મતિ કારણ છે અને શુંબ = દોરડું તે કાર્ય છે તેમ શ્રુતકાર્ય છે.
(૬) અક્ષર - અનેક્ષર ભેદ-પૂર્વે શ્રતોપકારવાનું અને હમણાં તેની અપેક્ષા વગરનું માટે પૂર્વે શ્રુત પરિકર્મિત મતિવાલાને હમણાં જે શ્રુતાતિત જ્ઞાન થાય છે તે શ્રુત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન છે અને મતિ ચતુષ્ક અશ્રુત નિશ્ચિત છે. મતિજ્ઞાન ભાવારથી બન્ને પ્રકારે છે અને વ્યંજનાક્ષરથી અનક્ષર થાય અને શ્રુતજ્ઞાના ઉભય પ્રકારે છે. અનક્ષર અને અક્ષર મતિના અવગ્રહમાં ભાવાક્ષર નથી તેથી અનક્ષર છે અને ઇહામાં ભાવાક્ષર છે તેથી અક્ષરાત્મક છે અને દ્રવ્ય વ્યંજનાક્ષરની અપેક્ષાએ તે અનક્ષર જ છે લખાતા અને
Page 47 of 49
