________________
તેતલી મંત્રીને દેવભવમાં પણ પૂર્વે પઠીત ૧૪ પૂર્વનું સ્મરણ હતું.)
વાંચના-પૃચ્છના અને પરાવર્તના-ધર્મકથા આ ચાર દ્રવ્યશ્રુત છે અને અનુપ્રેક્ષાતે ભાવશ્રુત છ અને સંવેદન રૂપ શ્રુત જ્ઞાનનાં શાસ્ત્રો વાંચવાથી અને સાંભળવાથી જે અર્થજ્ઞાન થાય છે તે. મતિ પછી થવાવાળું છે અથવા શબ્દ તથા અર્થની પર્યાલોચના જેમાં છે તે.
સંભળાય તે શ્રુત અથવા શબ્દ તે શ્રુત શબ્દ એ ભાવશ્રુતનું કારણ છે. શ્રોતેન્દ્રિય અને મનથી થયેલો જે શ્રુત ગ્રંથને અનુસરતો બોધ તે શ્રુતજ્ઞાન (મતિજ્ઞાનથી વર્તમાન કાળના ભાવો જણાય છે) જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન ત્રણે કાળના ભાવને જણાવનારૂં છે. લખાતાં અક્ષરો સંજ્ઞાક્ષર (સંકેતાક્ષર) ઉચ્ચારાતા વ્યંજનાક્ષર મનમાં વિચારતાં અક્ષરો અથવા આત્માના બોધિરૂપ અક્ષરો અવ્યક્ત અક્ષરો તે લબ્માક્ષર કહેવાય છે. (શબ્દના અર્થની વિચારણા કરતાં પણ આત્માની અંદર અક્ષર પંક્તિ પૂર્વક જ વિચાર કરાય છે માટે તે અંતરંગ અક્ષર પંક્તિ એજ લધ્યક્ષર અથવા અક્ષરાનું વિધ્ધપણું કહેવાય. શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક ભવતિ. મતિશ્રુતનો વિષય તુલ્ય છે સર્વ દ્રવ્યેષુ અસર્વ પર્યાયેષુ સામ્પ્રતકાલ વિષય મતિજ્ઞાન છે અને શ્રુત ત્રિકાલ વિષય વિશુધ્ધતાં.
પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિએ બે પ્રકારના જ્ઞાન કહ્યા છે.
(૧) સંવેદન અને (૨) સ્પર્શ. ભાવશ્રુત સંવેદન રૂપ છે પણ તે તત્વને જણાવનારૂં નથી. કાંઇક જાણ્યાં છતાં પણ ન જાણ્યું હોય તેમ નિક્ળ છે. વસ્તુના સ્વરૂપનું જ્ઞાન તે સ્પર્શ જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન વગર વિલંબે સ્વસાધ્ય ક્ળને આપનારું છે. અનુભવ જ્ઞાનીને આ જ્ઞાન હોય છે. અનુભવ = યથાર્થ સ્વરૂપનું જ્ઞાન પરભાવમાં રમણતાનો અભાવ સ્વભાવમાં રમણતા અને તેના આસ્વાદમાં તન્મયતા તે અનુભવ જ્ઞાન-પ્રવર્તક છે, ઉપદર્શક છે પણ પ્રાપક નથી પણ તે ઇષ્ટની રૂચિ કરાવી પ્રવૃત્તિ અને અનિષ્ટમાં અરૂચી કરાવી નિવૃત્તિ કસવે છે.
પરિણતિજ્ઞાન- મનને ચમકારો કરે તેવું જ્ઞાન.
(૧) વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાન - આત્મપરિણતિમત્ તત્વ સંવેદન જ્ઞાન.
(૨) શ્રુતજ્ઞાન - ચિંતાજ્ઞાન અને ભાવના જ્ઞાન.
(૩) વાક્યાર્થ મહાવાક્યાર્થ અને ઐદંપર્યાય
વિષયપ્રતિભાસ. તે માત્ર પદાર્થજ્ઞાન મિથ્યાત્વીને હોય. શ્રુતજ્ઞાન તે ઇહાદિ રહિત છે = ઉદક = પાણી જેવ છે વાક્યાર્થ છે. સકલ શાસ્ર અવિરોધિ અર્થ નિર્ણયક જ્ઞાન-ચિંતાજ્ઞાન-ઇહાદિ યુક્ત છે. પએસ
=
- દૂધ જેવું છે. આત્મપરિણતિમત છે. મહાવાક્યાર્થ છે. સમકીતિને હોય. પ્રમાણ નય નિક્ષેપાથીયુક્ત સૂક્ષ્મ યુક્તિ ગમ્ય આત્મપરિણતિમત્ મહાવાક્યાર્થ.
ભાવના જ્ઞાન - તે હિતકારણું ફ્ક અમૃત જેવું છે, તત્વ સંવેદન છે, ઐદ પર્યાય છે, તાત્પર્ય ગ્રાહિ, સર્વત્રહિતકારી સદનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તક ઐદ પર્યાયરૂપ તત્વ સંવેદન.
પ્રાતિભજ્ઞાન - તેનું બીજું નામ અનુભવજ્ઞાન છે. તે અમૃતતુલ્ય છે. આશ્રુતજ્ઞાનની ઉત્તર ભાવી અને કેવલજ્ઞાનથી અવ્યવહિત = આંતરા રહિત પૂર્વ ભાવિ પ્રકાશને અનુભવ જ્ઞાન કહે છે. દિવસ અને રાત્રી વચ્ચે જેમ સંધ્યા છે તે દિવસ પણ નથી અને રાત્રી પણ નથી તેમજ દિવસ અને રાત્રીથી અલગ પણ નથી તેવી જ રીતે શ્રુતજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનની વચ્ચે પ્રાતિભ જ્ઞાન છે. કેવલ જ્ઞાન રૂપી સૂર્યોદયનો અરૂણોદય છે.
Page 45 of 49
