________________
ઉચ્ચારાતાં શબ્દો તો દ્રવ્ય શ્રત પણે રૂઢ છે = પ્રસિધ્ધ છે અને દ્રવ્ય કૃત અને ભાવકૃત બન્ને સાક્ષર અને અનક્ષર એમ બે પ્રકારે છે. ઉચ્છવાસ નિચ્છવાસ છીંક, થુંકવુ, ચપટી વગાડવી, ખાંશી, સુંઘવું અનુસ્વાર અનક્ષર છે અને પુસ્તકાદિમાં લખેલું તથા શબ્દોચ્ચાર રૂપ દ્રવ્ય કૃત સાક્ષર છે અને ભાવસૃત શ્રુતાનુસારી અક્ષરાદિવર્ણના વિજ્ઞાનાત્મક હોવાથી સાક્ષર છે અને શબ્દ તથા લખેલા અક્ષર રહિત હોવાથી અનેક્ષર છે.
(૭) મૂક. અમૂક. મતિ મૂક છે અને શ્રુત સ્વાર પ્રત્યયાત્મક હોવાથી અમૂક છે. અવગ્રહ = સ્વરૂપ, નામ, જાતિ આદિની કલ્પના રહિત છે.
ભાષા બસનાડીમાં રહેલાની ત્રણ સમયમાં બસનાડીની બહારની ચાર દિશામાં ૪ સમયમાં અને લોકના છેડે રહેલાની ૪ સમયમાં આખા લોકમાં વ્યાપે છે અને ત્રસ નાડીની બહાર ચાર વિદિશાઓમાંથી પાંચ સમયે આખા લોકમાં વ્યાપે છે પહેલા સમયે લોકાંત પહોંચે છે (ત્રણ સમયવાલાની)
ભાષા દ્રવ્યો છએ દિશામાં શ્રેણી અનુસાર મિશ્ર સંભળાય છે અને વિદિશામાં તો વાસિત થયેલ જ સંભળાય છે. તીવ્ર પ્રયત્નવાળો વક્તા ગ્રહણ ત્યાગના પ્રયત્ન વડે ભાષા દ્રવ્યને ભેદીને સૂક્ષ્મ ટુકડા કરીને મુકે છે તેજ સર્વલોકમાં વ્યાપે છે. બાકી મંદ પ્રયત્ન વાલાની તો અસંખ્યાત અવગાહના વર્ગણા ગયા પછી ભેદાય છે અને પછી સંખ્યાતા જોઇને તો તેનો ભાષા પરિણામ નાશ પામે છે.
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં મતિજ્ઞાન-મતિઅજ્ઞાન અને અચક્ષુ સિવાયની પશ્યતા કહી છે તે સાકાર નિરાકાર બે ભેદે છે. તેમાં શ્રુતજ્ઞાન-અવધિજ્ઞાન-મન:પર્યવજ્ઞાન-કેવલજ્ઞાન-શ્રુતઅજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન. આ છે સાકાર પશ્યતા છે અને ચક્ષુદ. અવધિદ. કેવલ દ. આ ત્રણ અનાકાર પશ્યતા છે. શ્રુતજ્ઞાની આદિ જીવે છે તે આ પશ્યતાની અપેક્ષાએ કહેવું યોગ્ય છે.
સંભળાય તે શ્રુત શબ્દ સંભળાય છે તે દ્રવ્યશ્રુત સાંભળે તે. શ્રુત તે આત્મા છે. પરમાર્થથી સાંભળવું તેજ શ્રત છે અને જીવ ક્ષયોપશમ તે શ્રુત છે. ઇન્દ્રિય અને મનોનિમિત્ત શ્રુતાનુસારે સ્વ અર્થ કહેવામાં સમર્થ જે વિજ્ઞાન તે ભાવ શ્રત છે. બાકીનું મતિજ્ઞાન ભાષાભિમુખ થયેલાને જે જ્ઞાન થાય છે તે તથા સાંભળીને જે જ્ઞાન થાય છે તે ભાવભૃત છે અને તે ભાષા અને શ્રોતલબ્ધિવંતને ઘટે છે. પૃથ્વી આદિને દ્રવ્ય ઇન્દ્રિયોનો અભાવ છતાં સૂક્ષ્મ ભાવ ઇન્દ્રિયનું જ્ઞાન હોય છે તેમ દ્રવ્ય કૃતનો અભાવ છતાં પૃથ્વી આદિને ક્ષયોપશમાં રૂપ ભાવશ્રત હોય છે.
અવધિજ્ઞાન - મન અને ઇન્દ્રિયોની અપેક્ષા રહિત આત્મસાક્ષાત રૂપી દ્રવ્યોનો ક્ષયોપશમાનુસાર બોધ થાય છે. તેના ૬ ભેદ છે. અનુગામી, અનનુગામી, વર્ધમાન, હીયમાન, પ્રતિપાતી, અપ્રતિપાતી (તત્વાર્થ ભાગમાં પ્રતિપાતી અપ્રતિપાતીના બદલે અનવસ્થિત ઘટે વધે પાછું ઘટે જલના કલ્લોલની પેઠે અને અવસ્થિત = ઘટે નહિ તેવું ભવ ક્ષયે સાર્થ જાય. કેવલજ્ઞાન સુધી કાયમ રહે આ બે ભેદ છે.)
વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાંથી. અવધિનું જઘન્ય ક્ષેત્ર - ૩ સમય આહારક સૂક્ષ્મ પનકના જીવની અવગાહના જેટલું અને ઉ. પરમાવધિનું હોય તેટલું સંપૂર્ણ લોકાકાશ અને અસંખ્ય લોકાકાશ જેવા ખંડો આલોકમાં જોઇ શકે પણ અલોકમાં રૂપી દ્રવ્ય નહિ હોવાથી જોવાનું કાંઇ રહેતું નથી.
ક્ષેત્રથી. અસંખ્યાતમો ભાગ ભૂત ભવિષ્ય જાણી શકે. અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ જુએ તો કાલથી આવલીકાનો અસંખ્યાતમો ભાગ જુએ. અંગુલનો સંખ્યય ભાગ જાણે તો કાળથી આવલિકાનો મોટો અસંખ્યાતમો ભાગ જુએ. અંગુલનો વધુ સંખ્યય ભાગ જાણે તા કાળથી આવલિકાનો સંખ્યાતમો ભાગ જાણે જુએ.
Page 48 of 49
