________________
શુધ્ધ જ્ઞાન = સંશય વિપર્યાસ અનધ્યવસાય અને જિન વચનથી વિરુધ્ધ પ્રરૂપણાદિ દોષ રહિત બોધની પરિણતિ.
બોધ થવાના પ્રકાર - બુધ્ધિ-જ્ઞાન અને અસંમોહ આ ત્રણ પ્રકારનો બોધ થાય છે. ઇન્દ્રિય અને અર્થને ગ્રહણ કરીને જે બોધ થાય તદાશય વૃત્તિ તે બુધ્ધિ જન્ય વૃત્તિ કહેવાય છે. આ સંસારને વધારનાર છે. એટલે કે ઇન્દ્રિય અને પદાર્થને આશ્રય કરનારી બુધ્ધિ કહેવાય છે.
આગમાનુસારી જે બોધ તદાશયવૃત્તિ તે જ્ઞાન જન્યવૃત્તિ આ મુક્તિનું અંગ છે. આગમપૂર્વક થનાર બોધને જ્ઞાન કહેવાય છે.
અનુષ્ઠાનવાલો જે બોધ તદાશયવૃત્તિ તે અસંમોહજન્યવૃત્તિ છે. આ તત્કાલ નિર્વાણ સાધ્ય સ્થાન પ્રાપ્ત કરાવે છે. સારા અનુષ્ઠાનવાલું જે જ્ઞાન તે અસંમોહ કહેવાય છે. જે વસ્તુ જેવા પ્રકારે છે તે યથાર્થ જાણી તેમાં આદર કરવો પણ મુંઝાવું નહિ તે અસંમોહ છે. જેમકે રત્નની પ્રાપ્તિ થવી તે બુધ્ધિ આગમપૂર્વક રત્નનો બોધ તે જ્ઞાન અને તેનો લાભ ઉઠાવવો તે અસંમોહ છે. આ ત્રણે પ્રકાર સર્વને એક સરખા હોતા નથી પણ ક્ષયોપશમ અનુસાર હોય છે.
વિધિ પૂર્વકનું ભણતર = દરેક પદ સારી રીતે શીખેલું-સ્વાધ્યાયથી સ્થિર થયેલું-સારણા-વારણા અને ધારણાથી જીતેલું પદ-અક્ષર આદિ સંજ્ઞાથી પામેલું ક્રમ-અક્રમ અને ઉત્ક્રમથી યાદ કરેલું સ્વનામ પેઠે કંઠસ્થ કરેલ ઉદાત-અનુદાત અને સ્વરિત ઘોષ-અઘોષ ઉચ્ચારણોથી યુક્ત તથા ગુરૂ વચનથી ઉપગત હોવું જોઇએ. (અનુ. દ્વાર)
જે જ્ઞાન વસ્તુને જણાવે તે મતિ અને જે જીવ સાંભળે તે શ્રુત. તે શબ્દ સાંભળે છે તે દ્રવ્ય શ્રુત છે અને તે ભાવશ્રુતનું કારણ છે અને આત્મા એ ભાવશ્રુત છે. શબ્દ એ શ્રોતાના શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ બને છે અને વક્તાનો શ્રુત ઉપયોગ વ્યાખ્યાન કરતી વખતે બોલતા શબ્દનું કારણ બને છે જેથી શ્રુતના કારણમાં અને કાર્યમાં શ્રુતનો ઉપચાર કરાય છે સંકેત. વિષય પરોપદેશ રૂપ તથા ગ્રંથાત્મક એ બે પ્રકારે દ્રવ્ય શ્રુતના અનુસારે ઇન્દ્રિય મનોનિમિત્ત જ્ઞાન તે ભાવક્રૃત. તાત્પર્ય સંકેત કાળે, પ્રવર્તેલા અથવા ગ્રંથ સંબંધ ઘિટાદિ શબ્દને અનુસરીને વાચ્ય વાચક ભાવે જોડીને ઘટ ઘટ ઇત્યાદિ એના કરણમાં શબ્દોલ્લેખ સહિત ઇન્દ્રિય મનો નિમિત્ત જે જ્ઞાન ઉદય પામે છે તે શ્રુતજ્ઞાન અથવા ભાવશ્રુત છે અને તે શબ્દોલ્લેખ સહિત ઉત્પન્ન થયેલું હોવાથી પોતામાં જણાતા પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરનાર શબ્દને ઉત્પન્ન કરે છે અને તે વડે બીજાને પ્રતિતી કરાવવામાં સમર્થ હોય છે. આ.શ્રુ.તાનુસારે ઇન્દ્રિય મનો નિમિત્ત વાળું અવગ્રહાદિ જ્ઞાન તે મતિ છે અને તે શ્રુત નિશ્રિત છે કારણકે શ્રુતથી સંસ્કાર પામેલી મતિવાલાને જ અવગ્રહાદિ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી શ્રુત નિશ્ચિંત કહ્યા છે. વ્યવહાર કાલે શ્રુતાનુ સારીપણું નથી પૂર્વે = આગળ શ્રુતપરિકર્મિત વાલાને જે હમણાં શ્રુતાતીત હોય છ તે શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન છે. (વિશિષ્ટ મતિજ્ઞાન જ શ્રુતજ્ઞાન છે મતિપૂર્વક શ્રુત કહ્યું છે છાલ એ મતિ છે કારણકે એ છાલને વણીને બનાવેલ દોરડું એ શ્રુતકાર્ય છે. (જેથી તેમાં પરમાણુ અને હસ્તિ જેવો અત્યંત ભેદ ન માનવો) મતિ હેતુ = કારણ અને શ્રુતળ = કાર્ય છે. મતિશ્રુત સમકાળે હોય તે લબ્ધિથી પણ ઉપયોગથી નહિ. મતિપૂર્વક કહેલ છે તે મતિથી થયેલ શ્રુતનો ઉપયોગ જાણવો. સાંભળીને જે મતિજ્ઞાન થાય છે તે દ્રવ્ય શ્રુતથી પણ ભાવશ્રુતથી નહિ કાર્યરૂપે મતિજ્ઞાન થતું નથી. અનુક્રમે થતી મતિનો નિષેધ નથી કારણકે શ્રુત ઉપયોગથી ચ્યવેલા ને મતિમાં અવસ્થાન છે. દ્રવ્યશ્રુત મતિથી થાય છે અને તે મતિ પણ દ્રવ્યશ્રુતથી થાય છે તેથી તે બન્નેમાં ભેદ નથી માટે ભાવશ્રુત મતિપૂર્વક છે અને
Page 46 of 49
