________________
દ્રવ્ય અનંત ગુણ છે તેનાથી પર્યાય અનંત ગુણા છે.
અવધિનો વિષય દ્રવ્યથી પર્યાયમાં ઓછામાં ઓછો ગુણો (રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શતો હોય જ) અને વધુ સંખ્યગુણો અસંખ્ય ગુણો છે જો કે પર્યાય તો અનંતા છે પણ અસંખ્ય કાળમાં પર્યાય તો અસંખ્ય જ થાય.
અવધિની શરૂમાં તેજસ અને ભાષાના મધ્યવર્તી અયોગ્ય વર્ગણાના દ્રવ્યો જુવે તેજસ નજીકના તે. ગુરૂલઘુ અને ભાષા નજીકના અગુરુલઘુ. શરૂમાં ગુરુ લઘુ દેખે તો પછી નિર્મળતા થાય તો અગુરૂ લઘુ દેખે. પણ વિશુદ્ધિ ન થાય તો પડે પણ જો અગુરૂ લઘુ દેખે તો વધતો ગુરુ લઘુપણે દેખે અને તે અપ્રતિપાતિ હોય જેથી પડે નહિ. તેજસ સુધીની વર્ગણા ગુરૂલઘુ છે પછીની બધી અગુરુલઘુ છે. (નિશ્ચયના મતે અમૂર્તનો ગુણ જ અગુરુલઘુ હોય મૂર્તતો ગુરૂલઘુ જ હોય) દ્રવ્યથી મનો વર્ગણા જુવે તો ક્ષેત્ર લોકનો સંખ્યાતમો ભાગ અને કાળથી પલ્યોપમનો સંખ્યાતમો ભાગ, કાર્મણ વર્ગણા દેખે તો લોકના સંખ્યય ભાગો અને પલ્યોપમનાં સંખ્યય ભાગોને જુવે જાણે.
સંપૂર્ણ લોક દેખે તો કંઇક ન્યૂન પલ્યોપમ અને કાશ્મણ પછીની વર્ગણાઓ સામર્થ્ય પ્રમાણે દેખે.
તેજસ સુધી દેખે તો અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્ર અને પલ્યોપમનો અસંખ્યાતમો ભાગ તેનાથી કાંઇક વધુ ક્રમે કરીને કામણ શરીરને તેજસ વર્ગણાને અને ભાષા વર્ગણાને જોવાવાલો દેખે. તેજસ શરીર દેખે તે અતિત અનાગત કાળ પૃથત્વ દેખે.
પરમાવધિ ગુરૂલઘુ અગુરુલઘુ અને પરમાણુ સુધીનો વિષય દેખે.
અવધિના સ્વામી – દેવોને તથા નારકોને ભવાશ્રયી હોય જ છે અને ગર્ભજ તિર્યંચ તથા મનુષ્યોને તેવા પ્રકારના ક્ષયોપશમથી થાય છે. સમ્યફદ્રષ્ટિને હોય તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે અને મિથ્યાદ્રષ્ટિને હોય તે વિભંગ જ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રતિપાતિ અવધિ જઘન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ અને ઉતકૃષ્ટ સમગ્ર લોક જાણે અને નાશ પામે સંપૂર્ણ લોકને જાણી અલોકના એક પણ પ્રદેશને જાણે તે અપ્રતિપાતિ હોય.
(૪) મન:પર્યવ જ્ઞાન - સન્ની પંચેન્દ્રિય જીવોનાં મનોગત ભાવોને જાણે જ્ઞાનથી મનના પર્યાયને પ્રત્યક્ષ જાણે છે અને મનોગત ભાવને અનુમાનથી જાણે છે તેના બે ભેદ છે. (૧) બાજુમતિ = અઢી દ્વીપ વર્તિ સન્ની પંચેન્દ્રિયના મનો ભાવને જાણે આ પ્રતિપાતી છે. (૨) વિપુલમતિ - તે કાંઇક વધુ ક્ષેત્ર અઢી અંગુલ વિશેષ અને સ્પષ્ટપણે જાણે તેમજ કેવલજ્ઞાન સુધી કાયમ રહે છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ આ. ચારે પ્રકારમાં હજુ કરતાં વિપલ મતિ વિશેષ જાણે છે. આ જ્ઞાનનો સ્વામી સંયમી (સર્વવિરતિ ધર છે.) છે. કેવલજ્ઞાન - સર્વ ક્ષેત્રના ત્રણે કાળના સર્વ દ્રવ્યોના (રૂપીને અરૂપી) સર્વ પર્યાયોને એક જ સમયે હાથમાં રહેલા આમળાની જેમ સાક્ષાત જાણે અને જૂએ.
પાંચે જ્ઞાન સંબંધી - મતિ, શ્રુત = નિશ્ચયથી પરોક્ષ અને વ્યવહારથી પ્રત્યક્ષ છે. અવધિ મન:પર્યવ દેશ પ્રત્યક્ષ છે અને કેવલ સકલ પ્રત્યક્ષ છે. મતિના- ૨૮. શ્રતના-૧૪ કે ૨૦ અવધિ-૬ મન:પર્યવ ૨ કેવલ-૧ મલી ૫૧ કે પ૭ ભેદ જ્ઞાનનાં છે.
કેવલજ્ઞાન ક્ષાયિક ભાવે છે. બાકીના ક્ષયોપથમિક ભાવે છે. કેવલજ્ઞાનાવરણીયને સર્વઘાતી. રસોદય હોવા છતાં તેનું આવરણ અબરખ આદિના પડ જેવું હોવાથી જેમ વાદળનું ગાઢ આવરણ હોવા છતાં સૂર્યનો પ્રકાશ રાત્રીનો ભેદ કરનાર દિવસ છે એમ જણાઇ આવે એટલો સૂર્યનો પ્રકાશ રહે છે. તેમ
Page 34 of 49
