________________
શ્રોબેન્દ્રિયના વિષયવાળું જ્ઞાન મૃતાનુસારી હોય તો તે મૃત છે અને અવગ્રહાદિરૂપ હોય તો તે મતિજ્ઞાન થાય છે તેવી જ રીતે બાકીની ચક્ષુ આદિ ચારથી શ્રુતાનુસારી સાભિલાપ વિજ્ઞાન રૂપ જે અક્ષરનો લાભ થાય તે પણ શ્રત છે. (માત્ર અક્ષર લાભ શ્રત ન કહેવાય કારણ કે ઇહા અપાયાત્મક મતિમાં પણ અક્ષર લાભ થાય છે. અવગ્રહ અનભિલાય છે અને ઇહાદિ સાભિલાપ્ય છે.) આ અક્ષર લાભ પણ શ્રોબેન્દ્રિય લબ્ધિ રૂપે જ માનેલ ચે જે શ્રોબેન્દ્રિય ઉપલબ્ધિ ધૃતાનુસારી શ્રત છે.
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન સાત પ્રકારોના ભેદો થી ભેદ રૂપ એટલે તફાવત રૂપે જણાવેલ છે. (૧) લક્ષણ ભેદથી ભેદ, (૨) હેતુ અને ળથી ભેદ, (૩) ભેદભેદથી એટલે (૪) ઇન્દ્રિયવિભાગથી ભેદ, (૫) વલ્ક = છાલ, શુંબ, દોરડું એના ભેદથી - કાર્ય - કારણથી ભેદ, (૬) અક્ષર - અનક્ષર ભેદથી અને (૭) મૂક અને અમૂકના ભેદથી ભેદ છે એટલે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં તફાવત રહેલો છે.
(૧) લક્ષણ ભેદથી. મતિજ્ઞાનનું લક્ષણ મનનું મતિઃ વિચારવું ચિંતન કરવું એટલે કે જે જ્ઞાન વસ્તુને જાણે તે અભિનિબોધ અને શૂય તે ઇતિ શ્રુતમ્ | સાંભળવાથી જે જ્ઞાન થાય તે અથવા જેને જીવ આત્મા. સાંભળે તે મૃત કહેવાય છે.
(૨) હેતુ અને ળ મતિજ્ઞાન હેતુ છે અને શ્રુત જ્ઞાન એ ળ છે. (૩) ભેદ - ભેદ. મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ છે અને શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ અથવા ૨૦ ભેદો છે.
(૪) ઇન્દ્રિય વિભાગથી ભેદ – શ્રોબેન્દ્રિયથી પેદા થતા જ્ઞાન સિવાય ચક્ષ આદિ ચાર ઇન્દ્રિયોથી પેદા થતું શ્રુતાનુસારી સ. અભિલાપ વિજ્ઞાન રૂપ જે અક્ષર લાભ પેદા થાય તે મૃત છે. આ સિવાયનું જે જ્ઞાના તે મતિજ્ઞાન છે અને અવગ્રહ ઇહાદિરૂપ શ્રોસેન્દ્રિયથી પેદા થતું અમૃતાનુસારિ તે પણ મતિજ્ઞાન છે. શ્રોબેન્દ્રિયથી પેદા થતું અવગ્રહ ઇહાદિ રૂપ સિવાયનું શ્રત છે અને ચક્ષુ આદિ ચારમાં શ્રુતાનુસારી સા અભિલાપ વિજ્ઞાન રૂપ જે અક્ષર લાભ થાય તે પણ શ્રુત છે.
શ્રતાનુસારિ મતિથી એટલે મતિ-શ્રુત રૂપ સામાન્ય બુદ્ધિથી જણાયેલા જે અભિલાય ભાવો અંતરમાં ફ્રાયમાન થાય છે તે નહિ બોલાતા છતાં કહેવાને યોગ્ય હોવાથી ભાવકૃત છે તે સિવાયના અનભિલાય ભાવો અને શ્રુતાનુસારિ સિવાયના અભિલાપ્ય ભાવો તે મતિજ્ઞાન છે. કેટલાક અભિલાય ભાવો મતિવડે જણાયેલા હોય છે. અવગ્રહ થી ગ્રહણ કરેલા-ઇહાથી વિચારેલા અને અપાયથી નિશ્ચય કરાયેલા હોય તે ભાવો શબ્દ રૂપ દ્રવ્ય કૃત વડે બોલાય છે તેથી દ્રવ્ય કૃતપણું પામે છે જેથી શ્રુતજ્ઞાન શબ્દ પરિણામ એટલે ધ્વનિ પરિણામ શ્રુતાનુસારી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે એમ માનેલ છે. તઅનુસાર ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનમાં ધ્વનિ પરિણામ હોય છે એટલે શ્રુત શબ્દ પરિણમાવેલું છે અને મતિજ્ઞાન-શબ્દ એટલે અભિલાય પરિણામવાળું અને શબ્દ પરિણામ વિનાનું એટલે અનભિલાપ્ય એમ બે પ્રકારે છે.
(૫) વલ્ક એટલે છાલ એ મતિજ્ઞાન છે કારણ છે અને શુંબ એટલે દોરડું એ શ્રુતજ્ઞાન કાર્ય છે માટે કાર્ય-કારણ ભેદથી ભેદ ગણાય છે.
(૬) અક્ષર - અનેક્ષર ભેદનું વર્ણન - પૂર્વે શ્રુત ઉપકારવાનું અને હમણાં તેની અપેક્ષા વગરનું માટે પૂર્વે શ્રુત પરિકર્મિત મતિવાલાને હમણાં જે શ્રુતાતિત જ્ઞાન થાય છે તે શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન છે અને મતિચતુષ્ક એટલે ચાર પ્રકારની બુદ્ધિના ભેદો અશ્રુત નિશ્ચિત છે. મતિજ્ઞાન ભાવાક્ષરથી બન્ને પ્રકારે છે અને વ્યંજનાક્ષરથી અનાર થાય અને શ્રુતજ્ઞાન ઉભય પ્રકારે છે. અનક્ષર અને અક્ષર મતિના અવગ્રહમાં ભાવાક્ષર નથી તેથી અનક્ષર છે અને ઇહામાં ભાવાક્ષર છે તેથી અક્ષરાત્મક છે અને દ્રવ્ય વ્યંજનાક્ષરની.
Page 31 of 49
