________________
અનુભવ જ્ઞાન એટલે યથાર્થ જ્ઞાન કહેલું છે.
પરિણતિ જ્ઞાન એટલે મનને ચમકારો કરે તેવું જ્ઞાન તે પરિણતિ જ્ઞાન કહેવાય છે.
(૧) વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાન - આત્મ પરિણતિ મત તત્વ સંવેદન જ્ઞાન એટલે આત્માને સ્પર્શ ન કરવાપૂર્વકનું તત્વનું સંવેદન એ વિષયપ્રતિભાસ કહેવાય છે.
(૨) શ્રુતજ્ઞાન - ચિંતાજ્ઞાન અને ભાવના જ્ઞાન. (૩) વાક્યર્થ - મહાવાક્યર્થ અને એદપર્યાય. વિષય પ્રતિભાસ તે માત્ર પદાર્થજ્ઞાન આ જ્ઞાન મિથ્યાત્વીને હોય. શ્રુતજ્ઞાન તે ઇહાદિ જ્ઞાનથી રહિત છે, પાણી જેવું છે તે વાક્યાWજ્ઞાન કહેવાય છે.
સકલ શાસ્ત્રને અવિરોધિ અર્થ નિર્ણયક જ્ઞાન તે ચિંતાજ્ઞાન એ ઇહાદિ જ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે. આ જ્ઞાન દૂધ જેવું છે. આત્મપરિણતિમત છે.
મહાવાક્યાWજ્ઞાન છે તે સમકીતિને હોય છે તે પ્રમાણ નય નિક્ષેપથી યુક્ત સૂક્ષ્મ યુક્તિ ગમ્યા આત્મપરિણતિમ મહાવાક્યર્થ જ્ઞાન કહેવાય છે.
ભાવના જ્ઞાન - તે હિતકારણે í અમૃત જેવું છે, તત્વ સંવેદન છે, એદં પર્યાય છે, તાત્પર્યગ્રાહિ છે, સર્વત્રહિતકારી સદ્ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તક એટલે પ્રવર્તાવનારૂં એદંપર્યાય રૂપ તત્વ સંવેદન કહેવાય છે.
પ્રાતિજજ્ઞાન તેનું બીજું નામ અનુભવ જ્ઞાન છે. તે અમૃત તુલ્ય છે. આ શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્તરભાવી એટલે એના પછીનું અને કેવલજ્ઞાન થી અવ્યવહિત એટલે કેવલજ્ઞાનની પહેલાનું એટલે કે બા ગુણસ્થાનકના છેલ્લા સમયે જીવાને જે શ્રુતજ્ઞાન રહેલું હોય છે તે શ્રુતજ્ઞાનને પ્રાતિભજ્ઞાન કહે છે. અવ્યવહિત એટલે આંતરા રહિત પૂર્વભાવિ પ્રકાશને અનુભવ જ્ઞાન કહે છે. દિવસ અને રાત્રિ વચ્ચે જેમ સંધ્યા છે તે દિવસ પણ નથી અને રાત્રી પણ નથી અને દિવસ તેમજ રાત્રીથી (સંધ્યા) અલગ પણ નથી તેવી. જ રીતે શ્રુતજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનની વચ્ચે પ્રાતિજજ્ઞાન છે, કેવલજ્ઞાન રૂપી સૂર્યોદયનો અરૂણોદય છે.
શુધ્ધજ્ઞાન કોને કહેવાય ? શુધ્ધજ્ઞાન એટલે સંશય-વિપર્યાસ (ફરી) અનધ્યવસાય અને જિનવચનથી વિરુદ્ધ પ્રરૂપણાદિ દોષ રહિત બોધની (જ્ઞાનની) પરિણતિ તે શુધ્ધ જ્ઞાન કહેવાય.
બોધ એટલે જ્ઞાન થવાના પ્રકારો કેટલા ? બોધ થવાના પ્રકાર - બુધ્ધ - જ્ઞાન અને અસંમોહ આ ત્રણ પ્રકારથી બોધ થાય છે.
ઇન્દ્રિય અને અર્થને (પદાર્થને) ગ્રહણ કરીને જે બોધ થાય તદ્ આશયવૃત્તિ તે બુધ્ધિ જન્ય વૃત્તિ કહેવાય છે. આ સંસારને વધારનાર છે એટલે કે ઇન્દ્રિય અને પદાર્થને આશ્રય કરનારી બુદ્ધિ કહેવાય છે.
આગમ અનુસારી જે બોધ થાય તે તદ્અંશય વૃત્તિ તે જ્ઞાન જન્યવૃત્તિ કહેવાય છે. આ મુક્તિનું અંગ છે. આગમપૂર્વક થનાર બોધને જ્ઞાન કહેવાય છે.
અનુષ્ઠાનવાલો જે બોધ તદ્ આશય વૃત્તિ તે અસંમોહ જન્ય વૃત્તિ છે. આ તત્કાલ નિર્વાણ સાધ્ય સ્થાન પ્રાપ્ત કરાવે છે. સારા અનુષ્ઠાનવાળું જે જ્ઞાન તે અસંમોહ કહેવાય છે.
જે વસ્તુ જેવા પ્રકારે છે તે યથાર્થ જાણી તેમાં આદર કરવો પણ મુંઝાવું નહિ તે અસંમોહ છે. જેમકે રત્નની પ્રાપ્તિ થવી તે બુદ્ધિ, આગમપૂર્વક રત્નનો બોધ તે જ્ઞાન અને તેનો લાભ ઉઠાવવો તે અસંમોહ છે. આ ત્રણે પ્રકાર સર્વને એક સરખા હોતા નથી પણ ક્ષયોપશમ ભાવને અનુસારે હોય છે.
વિધિપૂર્વકનું ભણતર એટલે દરેક પદ સારી રીતે શીખેલું - સ્વાધ્યાયથી સ્થિર થયેલું - સારણા -
Page 29 of 49
