________________
જે પદાર્થનું જ્ઞાન કરતા હોઇએ એનો આકાર આત્મામાં પડે તે લધ્યાક્ષર કહેવાય છે. જેમકે વ્યંજનાક્ષર અને સંજ્ઞાક્ષરનો આકાર આત્માને વિષે જ્ઞાન રૂપે પેદા થાય તે લક્ળ્યાક્ષર કહેવાય. અજગરનો અ કહેવાય ઇત્યાદિ.
વ્યંજનાક્ષર અને સંજ્ઞાક્ષર આ બે અક્ષર જ્ઞાન, અજ્ઞાન આત્મક છે પણ શ્રુતજ્ઞાનના કારણરૂપ હોવાથી એ શ્રુતજ્ઞાન તરીકે ઓળખાય છે.
(૩) પદ શ્રુત :- વાક્ય પૂર્ણ થાય એ પદ અહીં લેવાનું નથી પણ અર્થ અધિકારની સમાપ્તિ એ પદ તરીકે અહીં ગ્રહણ કરાય છે. શ્રી આચારાંગ આદિ સૂત્રોમાં આચારાંગ સૂત્રનું માન અઢાર હજાર પદવાળું હતુ તેમાનું એક પદ તે પદશ્રુત કહેવાય પણ અત્યારે હાલમાં એ શ્રી આચારાંગ આદિ પદોનો વિચ્છેદ
થયેલો છે.
(૪) સંઘાત શ્રુત :- ચૌદ માર્ગણાના પેટા ભેદ બાસઠ છે. તેમાંના એક ભેદનું જીવ દ્રવ્ય સંબંધનું
જ્ઞાન તે.
(૫) પ્રતિપત્તિ શ્રુત :- ચૌદ માર્ગણામાંથી એક માર્ગણાનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન આ જ્ઞાન હાલ જીવાભિગમમાં
કહેવાય છે.
(૬) અનુયોગ શ્રુત :- સત્પદાદિ દ્વારોથી જીવાદિ તત્વોનો વિચાર કરવો તે. પૂર્વ અંતર્ગત વસ્તુ નામના અધિકારો છે.
વસ્તુ નામના અધિકારમાં પ્રાભૂત નામના અધિકારો છે. પ્રાભૂત નામના અધિકારમાં પ્રામૃત પ્રાભૂત નામના અધિકારો હોય છે. (જેમ ત્રમાં અધ્યયન અધ્યયનમાં ઉદેશા હોય છે તેમ.)
અક્ષર અને અક્ષર સમાસ આ બન્ને ભેદો વિશિષ્ટ શ્રુત લબ્ધિ સંપન્ન સાધુને સંભવે છે. શ્રવણથી જે બોધ થાય તે શ્રુત કહેવાય છે.
અનક્ષર શ્રુત = શ્રવણથી સમજાય તેવી ચેષ્ટાઓથી થતું જ્ઞાન જેમકે ખોંખારો, ઉચ્છવાસ, નિશ્વાસ
આદિ શિર કંપન હાથ હલાવવા વગેરેથી પારકાના અભિપ્રાય સમજાય છે પણ તે ચેષ્ટાઓ શ્રવણે પડતી નથી માટે તેમાં શ્રુતતત્વ નથી. (કર્મગ્રંથ વૃત્તિમાં શિરકંપનાદિને અનક્ષરમાં કહેલ છે.)
આગમ આદિ શાસ્ત્રો શ્રુત બોધ થવામાં કારણ હોવાથી તે દ્રવ્ય શ્રુત કહેવાય છે. વર્તમાનમાં આગમો પીસ્તાલીશ છે. તેમાં ૧૧ અંગ - બાર (૧૨) ઉપાંગ - ૧૦ પયન્ના - ૬ છેદ - ૪ મૂલ સૂત્રો - નંદીસૂત્ર અને અનુયોગ દ્વાર સૂત્ર એમ ૪૫ થાય છે. બીજા પણ કાલિક ઉત્કાલિક સૂત્રો છે.
શ્રુત જ્ઞાનનાં નાશના કારણોમાં (૧) મિથ્યાત્વ (૨) ભવાંતર - મરણ પામીને ભવાંતરમાં જાય એટલે આ ભવનું પેદા થયેલું શ્રુતજ્ઞાન નાશ પામે છે. (૩) કેવલ જ્ઞાન - જ્યારે જીવોને કેવલજ્ઞાન પેદા થાય ત્યારે શ્રુતજ્ઞાન નાશ પામે છે એટલે કે ક્ષાયિક ભાવે જ્ઞાન પેદા થાય છે ત્યારે ક્ષયોપશમ ભાવે રહેલું શ્રુતજ્ઞાન નાશ પામે છે.
(૪) માંદગી અને પ્રમાદ વગેરે - આ મનુષ્ય જન્મમાં માંદગી પેદા થાય તો એ માંદગીમાં પોતાનું ભણેલું, યાદ રાખેલું શ્રુતજ્ઞાન નાશ પામી જાય છે અને પ્રમાદના કારણે એટલે જીવો પ્રમાદને આધીન થઇને સ્વાધ્યાય કરે નહિ. ભણેલાને પરાવર્તન કરે નહિ તો આ ભવમાં પણ ભણેલું શ્રુતજ્ઞાન નાશ પામી જાય છે. જેમ ચૌદપૂર્વધર મહાત્માઓ ચૌદપૂર્વનું જ્ઞાન ભણ્યા પછી રોજ ચૌદપૂર્વના બધા અક્ષરોનો પાઠ કરી જતા હોય અને એમાં જો પ્રમાદને આધીન થઇને જીવન જીવતા થાય તો પોતાનું ભણેલું ચૌદપૂર્વનું જ્ઞાન સઘળું આ
Page 27 of 49
