________________
જમીને ભેગા થાઓ રાજા પાસે મને લઇ જજો હું રાજાને જવાબ આપીશ. સૌ તૈયાર થઇને નીકળ્યા. રાજાની રાજસભામાં જાય છે. રોહકને આગળ રાખે છે. રાજા કહે છે શું સમાચાર છે ? સૌ મૌન રહે છે અને કહેછે કે આ છોકરો જવાબ આપશે રાજાએ રોહકને પૂછયું રોહક કહે તમે આપેલો હાથી ખાતો નથી, પીતો નથી, હાલતો નથી, ચાલતો નથી. રાજા પૂછે છે એટલે શું ? તો એનું એજ બોલે છે. મરી ગયો, કહે તો જેલમાં જવું પડે ને ! આ સાંભળીને રાજા આશ્ચર્ય પામ્યો છે. આ રીતે ઔત્પાતિકી બુધ્ધિના અનેક દ્રષ્ટાંતો જૈન શાસનમાં કહેલા છે.
-
(૨) વૈનયિકી બુધ્ધિ :- ગુરૂનો અથવા વડીલનો વિનય કરતા કરતા બુધ્ધિનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે વૈનયિકી બુધ્ધિ કહેવાય છે.
(૩) કાર્મિકી બુધ્ધિ :- કામ કરતા કરતા કામમાં પ્રવીણતા આવે એટલે હોંશિયાર થવાય તે કાર્મિકી બુધ્ધિ કહેવાય છે.
(૪) પારિણામીકી બુધ્ધિ :- એટલે પરિણામે પરીપક્વતા પેદા થાય ત્યારે જ એ બુધ્ધિનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય તે પારિણામીકી બુધ્ધિ કહેવાય છે. આ ચારે પ્રકારની બુધ્ધિ અથવા ચારમાંથી કોઇ પણ એક પ્રકારની બુધ્ધિ પેદા કરવા માટે શ્રુતજ્ઞાન ભણવું પડે એવો નિયમ હોતો નથી. શ્રુતજ્ઞાન વગર જ એ બુધ્ધિનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થાય છે માટે એ બુધ્ધિને અશ્રુતનિશ્રિત બુધ્ધિ કહેવાય છે. શ્રેણિક મહારાજાના પુત્ર અભયકુમારને આ ચારેય પ્રકારની બુધ્ધિનો ક્ષયોપશમ ભાવ હતો આથી એ અભયકુમાર નાનો હાવા છતાં પાંચસો મંત્રીઓનો ઉપરી હતો તેમજ શ્રેણિક મહારાજા રાજ્ય ચલાવતા હતા તે અભય કુરમાને પૂછીને એમની સલાહ લઇને એ કહે એ પ્રમાણે રાજ્ય ચલાવતા હતા.
આ ચારેય પ્રકારની બુધ્ધિના ક્ષયોપશમ ભાવમાં અસંખ્યાતા ભેદો પડે છે પણ સ્થુલદ્રષ્ટિથી જ્ઞાનીઓએ એને ઓળખવા માટે બુધ્ધિના ચાર ભેદ કહેલા છે.
આ રીતે મતિજ્ઞાનનું વર્ણન સમાપ્ત. શ્રુતજ્ઞાનનું વર્ણન
જગતને વિષે અનંતા પદાર્થો રહેલા છે એ પદાર્થો બે વિભાગ રૂપે રહેલા હોય છે.(૧) અનભિલાપ્ય અને (૨) અભિલાપ્ય.
(૧) અનભિલાપ્ય પદાર્થો :- અનભિલાપ્ય પદાર્થો એટલે જે જીવોને અનુભવી શકાય પણ શબ્દોથી તે પદાર્થો બોલી શકાય નહિ. કેવલી ભગવંતો પણ એ પદાર્થોને અનુભવી શકે છે પણ શબ્દથી બોલી શકતા નથી એટલે કહી શકતા નથી. જેમકે ગોળ ગળ્યો છે પણ કોઇ પૂછે કેવો ગળ્યો છે ? તો તેનો શબ્દ રૂપે જવાબ શું ? ખાંડ મીઠી છે પણ કેવી મીઠી છે એમ કોઇ પૂછે તો શું જવાબ આપી શકાય ? વારંવાર બોલે તો અંતે કહેવું જ પડે કે મોઢામાં મુક એટલે કેવી મીઠી છે એ જાણી શકાશે. આ રીતે અનંતા પદાર્થો જગતને વિષે એવા રહેલા છેકે જે અનુભવી શકાય છે પણ શબ્દરૂપે બોલી શકાતા નથી. એવા પદાર્થોને અનભિલાપ્ય પદાર્થો કહેવાય છે. આવા અનભિલાપ્ય પદાર્થોનો અનંતમો ભાગ અભિલાપ્ય પદાર્થ રૂપે જગમાં રહેલો છે. એટલે કે અનભિલાપ્ય પદાર્થો જેટલા છે એના અનંતમાં ભાગ જેટલા પદાર્થો અભિલાપ્ય રૂપે રહેલા છે.
(૨) અભિલાપ્ય પદાર્થો :- અભિલાપ્ય એટલે જે પદાર્થોન શબ્દોથી બોલી શકાય એવા પદાર્થોને
Page 25 of 49
