________________
થઇ શકે છે.
(૪) ધારણા મતિજ્ઞાન :- એકવાર અપાયજ્ઞાન પેદા થયા પછી એ જ્ઞાનને ધારી રાખવું એને ધારણાજ્ઞાન કહેવાય છે. જ્યારે ફ્રીથી તે પદાર્થનું જ્ઞાન કરવાનું હોય તો ધારણા કરેલી હોય તો તે પદાર્થને જોતાની સાથે જ યાદ આવે છે. આ પદાર્થ આ જગ્યાએ હતો તે છે ઇત્યાદિ ધારણા કહેવાય. આ ધારણાના ત્રણ ભેદો છે. અવિશ્રુતિ-સ્મૃતિ અને વાસના.
અવિશ્રુતિ એટલે જે પદાર્થનો જે રીતે નિર્ણય કરેલો હોય તે પદાર્થને કાંઇપણ ફ્રાર કર્યા વગર એવા સ્વરૂપે ધારી રાખવો તે અવિર્ચ્યુતિ કહેવાય અથવા નિર્ણત વસ્તુનું અંતર્મુહૂર્ત સુધી ધારાવહી રૂપે જ્ઞાન થવું તે.
સ્મૃતિ એટલે અર્થરૂપે ધારી રાખે તે સ્મૃતિ કહેવાય. વાસના એટલે અવિણ્યતિથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનનો દ્રઢ સંસ્કાર સંખ્યાતા કાળ સુધી અથવા અસંખ્યાતા કાળ સુધી ધારણ કરી રાખવો તે વાસના ધારણા મતિજ્ઞાન કહેવાય છે.
જાતિસ્મરણ જ્ઞાન એ વાસના મતિજ્ઞાનનો (ધારણા) નો જ પ્રકાર છે. એ જાતિ સ્મરણજ્ઞાનથી જીવા પોતાના સંખ્યાતા ભવોને જોઇ શકે છે અને જાણી શકે છે. અહીં સંખ્યાતા ભવોમાં નવ ભવો જોઇ શકે છે એથી અધિક નહિ એ નવ ભવોમાં પણ સળંગ સન્ની પર્યાપ્તા જીવોના નવ ભવો થયેલા હોય તો બે ભવો સન્ની પર્યાપ્તાના થયા હોય અને પછી વચમાં એકેન્દ્રિય આદિના ભવો અસન્નીના થયેલા હોય તો નવ ભવ સુધી જોઇ શકતા નથી. એટલે એવા જીવો પોતાના પહેલા બે ભવો જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી જોઇ શકે છે અને જાણી શકે છે.
વ્યંજના વગ્રહનો કાળ જઘન્યથી એક આવલિકાનો અસંખ્યાતમો ભાગ હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી. શ્વાસોચ્છવાસ પૃથકત્વ (બે થી નવ) શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે.
અર્થાવગ્રહનો કાળ નિશ્ચયથી એક સમય અને વ્યવહારથી એક અંતર્મુહૂર્તનો હોય છે. ઇહાનો કાળ એક અંતર્મુહૂર્તનો હોય છે કારણ કે વિચારણા માટેનો કાળ એટલો જ હોય છે. અપાયનો કાળ એક અંતર્મુહુર્તનો હોય છે કારણ કે નિર્ણય કરવા માટેનો કાળ એટલો હોય છે. ધારણાનો કાળ અસંખ્યાત કાળ હોય છે કારણ કે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન આ પ્રકારમાં આવે છે.
આ રીતે મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદો થાય છે. વ્યંજનાવગ્રહના-૪, અર્થાવગ્રહના-૬, ઇહાના-૬, અપાયના-૬ અને ધારણાના-૬ = ૨૮.
ભગવતી સૂત્ર તથા ભાષ્યકારનું કહેવું છે અથવા માનવું છે કે- મતિજ્ઞાનના અઠ્ઠાવીશ ભેદોમાંથી. વ્યંજનાવગ્રહના-૪, અર્થાવગ્રહના-૬ અને ઇહા-૬ એમ ૧૬ ભેદો દર્શનના એટલે સામાન્ય બોધ રૂપે કહેલા છે અને અપાયના-૬ અને ધારણાના-૬ એમ બાર ભેદો વિશેષ બોધ રૂપે જ્ઞાનના કહ્યા છે એટલે મતિજ્ઞાનના બાર ભેદ જ કહેલા છે.
આ મતિજ્ઞાનના અઠ્ઠાવીશ ભેદોને (૧) બહુ, (૨) અબહુ, (૩) બહુવિધ, (૪) અબહુવિધ, (૫) ક્ષિક, (૬) અક્ષિક, (૭) નિશ્રીત, (૮) અનિશ્રિત, (૯) સંદિગ્ધ, (૧૦) અસંદિગ્ધ, (૧૧) ધ્રુવ અને (૧૨) આંધ્રુવ. આ બારે ગુણવાથી એટલે ૨૮ X ૧૨ = 33૬ ભેદો થાય છે અને એમાં અશ્રુત નિશ્રીતના ચાર બુદ્ધિના (૧) ઓત્પાતિકી, (૨) વનયિકી, (૩) કાર્મિકી અને (૪) પારિણામિકી. આ ચાર બુદ્ધિના ભેદો ઉમેરતાં ૩૪૦ ભેદો થાય છે.
Page 23 of 49
