________________
જ્ઞાન :- જ્ઞાન એટલે વિશેષ અવબોધ એટલે કે કોઇ પદાર્થને વિશેષ રીતે જાણવો તે જ્ઞાન કહેવાય છે. જેમકે - પદાર્થનું નામ જાણે, પદાર્થના નામની જાતિ જાણે, પદાર્થના ગુણોની જાણકારી થાય એ બધું જાણવું તે વિશેષ અવબોધ રૂપ ગણાય છે માટે એને જ્ઞાન કહેવાય છે.
એ જ્ઞાનના પાંચ ભેદ કહેલા છે. મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન-અવધિજ્ઞાન-મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાન.
મતિજ્ઞાનનું વર્ણન
આ જ્ઞાનના બે ભેદો છે. (૧) અશ્રુત નિશ્રિત અને (૨) શ્રત નિશ્રિત.
(૧) અમૃત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન :- શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસ વગર એટલે કે ભણીને ગોખેલું હોય એ ભણ્યા અને ગોખ્યા વગર જે મતિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ આત્મામાં પેદા થાય તે અશ્રુત નિશ્રિત મતિજ્ઞાના કહેવાય છે.
(૨) શ્રત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન :- જે જ્ઞાન મૃતના આધારથી એટલે શ્રુતજ્ઞાન ભણતાં, ગોખતાં, ગોખ્યા પછી એ ગોખેલી ગાથાઓ સૂત્રને યાદ કરી કરીને બોલાય તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે અને જ્યારે એ જ્ઞાન રૂઢ થાય અને શ્રતના આધાર વગર સ્વાભાવિક રીતે બોલાય તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. એ મતિજ્ઞાન શ્રુત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાન કહેવાય છે.
તે શ્રુત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદો છે. (૧) અવગ્રહ, (૨) ઇહા, (૩) અપાય અને (૪) ધારણા. અવગ્રહના બે ભેદ છે. (૧) વ્યંજના વગ્રહ અને (૨) અર્થા વગ્રહ.
૧. વ્યંજનાવગ્રહ = વ્યંજન એટલે પદાર્થ અને વ્યંજન એટલે ઇન્દ્રિય. ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સંયોગથી આત્મામાં અવ્યક્તપણે એટલે શબ્દ રૂપે કાંઇ પણ અનુભૂતિ ન થઇ શકે એવા પ્રકારનો થતો જે બોધ એટલે જ્ઞાન અને વ્યંજનાવગ્રહ મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ વ્યંજના વગ્રહ મન અને ચક્રીન્દ્રિયનો. થતો નથી. બાકીનો ચાર ઇન્દ્રિયોનો થાય છે એટલે સ્પર્શ-રસન-ધ્રાણ અને શ્રોબેન્દ્રિય એ ચાર ઇન્દ્રિયોનો વ્યંજનાવગ્રહ થાય છે.
૨. અર્થાવગ્રહ = ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સંયોગથી શબ્દ રહિતપણે પણ વ્યંજના વગ્રહ કરતાં કાંઇક વિશેષ બોધ રૂપે અવ્યક્ત જ્ઞાન પેદા થાય તેને અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે. આ અર્થાવગ્રહ પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠ મન એ છથી થાય છે. એટલે સ્પર્શન-રસન-ધ્રાણ-ચક્ષ-શ્રોત્ર અને મન આ છથી અર્થ વગ્રહ થાય
(૨) ઇહાજ્ઞાન - ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સંયોગથી શબ્દાત્મક રૂપે વિચારણા કરી શકાય એવા. જ્ઞાનને ઇહા કહેવાય છે.
(3) અપાયજ્ઞાન :- ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સંયોગથી ઇહાજ્ઞાન પેદા થયા પછી વિકલ્પોમાંથી કોઇ એક પદાર્થનો નિશ્ચય કરવો કે તે આજ છે. આવા નિશ્ચયાત્મક વિચારને અપાયજ્ઞાન કહેવાય છે. કેટલીક વાર જે પદાર્થોનો અર્થાવગ્રહ ઇહા જે પ્રમાણે હોય તે પ્રમાણે અપાયજ્ઞાન થાય છે આથી અપાય ખોટો પણ
Page 22 of 49
