________________
પુરૂષાર્થ કરાવનારૂં હોવાથી જ્ઞાની ભગવંતોએ ભગવાનનું દર્શન જ્ઞાન પ્રાપ્તિનું કારણ એટલે અજ્ઞાનને દૂર કરીને જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા કરાવનારૂં કહેલું છે.
આ રીતે જ્યારે સ્વદોષ દર્શનની શરૂઆત થાય એટલે જ્ઞાની ભગવંતો કહે છેકે અજ્ઞાનના પ્રતાપે અત્યાર સુધી બીજાના દોષ જોવાની વૃત્તિ હતી અને બીજાના દોષો બોલવાની વૃત્તિ હતી તેમજ બીજાના ગુણોને પણ દોષ રૂપે જોવાની-બોલવાની વૃત્તિ હતી તે ધીમે ધીમે ઓછી થતાં થતાં નાશ પામતી જાય છે. એ નિંદા રૂપે બીજાના દોષા જોવા અને બોલવાનો સ્વભાવ નાશ પામતો જાય તેમ તેમ સ્વદોષ જોવાનો કાળ વધતો જાય છે. એમાં અનાદિના અભ્યાસ મુજબ કદાચ બીજાના દોષો દેખાઇ જાય તો સાથે વિચાર કરે કે હું અજ્ઞાન હતો તો આવો જ હતો માટે અજ્ઞાની જીવોમાં દોષ ન હોય તો કોનામાં હોય ? હવે હું એના કરતાં જ્ઞાની બન્યો એ પણ જ્યારે મારા જેવો બનશે ત્યારે એનામાં પણ દોષો નાશ પામશે અને ગુણ પેદા થશે ! આવી વિચારણાઓ કરીને જીવ પોતાના સ્વદોષોને જોવામાં-ઓળખવામાં અને ઓળખીને દૂર કરવાનો શક્ય એટલો પ્રયત્ન કરતો જાય છે. આ રીતે પ્રયત્ન કરવો એ પ્રયત્નને જ્ઞાની ભગવંતોએ જ્ઞાનનો પ્રયત્ન કહેલો છે. આ રીતે પ્રયત્ન કરતાં કરતાં પોતાના સ્વદોષને પેદા કરનારૂં તથા ટકાવનારૂં મૂળ કારણ કર્યું છે એ શોધવાનો પ્રયત્ન કરવાનું મન થાય. એ શોધવાનો વિચાર કરતાં કરતાં એમ અંતરમાં સહજ રીતે ખ્યાલ આવે કે અત્યાર સુધી સ્વદોષને નહિ જોવા દેવામાં આ અનુકૂળ પદાર્થોનો રાગ જ કામ કરે છે અને પ્રતિકૂળ પદાર્થોનો દ્વેષ જ કામ કરે છે અને એક બીજાના દોષોને દેખાડી મારા દોષોને ગુણ રૂપે દેખાડે છે, તેમજ બીજાના ગુણો દોષ રૂપે જોવામાં સહાયભૂત થાય છે. આથી એ સુખનો રાગ ઘટાડવાનો પ્રયત્ન કરતો. રહ્યું અને એ ઓછો કરતો રહું તો મારા દોષો દેખાવા માંડે અને એને કાઢવાનો પ્રયત્ન કરવાનું મન થાય
આથી ભગવાનનું દર્શન કરતાં કરતાં જીવ અનુકૂળ પદાર્થોની માગણી કરતો હતો તે બંધ કરી દે છે અને અનુકૂળ પદાર્થો આઘા-પાછા થાય-નાશ પામે અથવા કોઇ લઇ જાય તો જે ચિંતાઓ થતી હતી તો દૂર થાય આ રીતે પ્રયત્ન કરતો રહે એને જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ કહેવાય છે. આ જ્ઞાનમાં આગળ વધતા વધતા જીવ સુખ માટે તીવ્ર ભાવે પાપ કરતો હતો તે બંધ થઇ જાય એટલે અંશે સુખનો રાગ ઓછો થતો જાય અને આથી ઉચિત વ્યવહાર પાલન કરવાનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થતો જાય છે. એજ જ્ઞાનનું ગુણ પ્રાપ્તિ રૂપે માનતો જાય છે અને આત્મા આત્મ કલ્યાણના માર્ગે આગળ વધતો જાય છે. આ રીતે જે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી. જાય તેને ટકાવી અજ્ઞાનને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે એટલે જીવ કલ્યાણના માર્ગે આગળ વધી તેમાં સ્થિર બની મોક્ષ માર્ગમાં દાખલ થઇ ક્ષયોપશમ ભાવે ધર્મની પ્રાપ્તિ કરનારો બને છે.
જ્ઞાનંબો કૂમતાંધકાર તરણિ જ્ઞનિ જગલ્લોચન | જ્ઞાન નીતિ તરંગિણી કુલગિરિજ્ઞન કષાયા પહં || જ્ઞાન નિવૃત્તિ વશ્ય મંત્ર મમલ જ્ઞાન મન: પાવન |
જ્ઞાનું સ્વર્ગ ગતિ પ્રયાણ પટહઃ જ્ઞાન નિદાન શ્રિય: || ભાવાર્થ :- હે મહાનુભાવ ! કુમત રૂપી અંધકારનો નાશ કરવામાં જ્ઞાન સૂર્ય સમાન છે. જ્ઞાના જગતના નેત્ર સમાન છે. જ્ઞાન નીતિરૂપ નદીને નીકળવામાં મહાન પર્વત સમાન છે. જ્ઞાન કષાયોનો નાશ કરનાર છે. જ્ઞાન મુક્તિને વશ કરવામાં નિર્મળ મંત્ર સમાન છે. જ્ઞાન મનને પવિત્ર કરનાર છે. જ્ઞાન સ્વર્ગગતિમાં પ્રયાણ કરવામાં ઢોલ સમાન છે. જ્ઞાન મુક્તિ રૂપી લક્ષ્મીનું નિદાન કારણ છે. જ્ઞાન કર્મરૂપી પર્વતને છેદવામાં વજ સમાન છે. જ્ઞાન પ્રાણિયોના શ્રેષ્ઠ ભૂષણ સમાન છે. જ્ઞાન જીવોને ઉત્તમ ધન સમાન છે. જ્ઞાન જગતને વિષે દીપક સમાન છે. જ્ઞાન તત્વ અને અતત્વના ભેદને જણાવનાર છે. વધારે શું કહેવું
Page 12 of 76
