________________
એ પ્રશસ્ત રાગની શરૂઆત કહેવાય છે. એ જ પ્રશસ્ત રાગ વધતો જાય તોજ અપ્રશસ્ત રાગ ધીમે ધીમે ઓછો થતાં થતાં નાશ પામતો જાય અને આત્મિક ગુણોનો વિકાસ થતો જાય છે. અને એ જ રાગથી આત્મા સંપૂર્ણ રાગનો નાશ કરી ભગવાન જેવો થઇ શકે છે. ભગવાનનું દર્શન, પૂજન, ચૈત્યવંદન, સ્તવન, એમનું નામસ્મરણ જીવોને અપ્રશસ્ત રાગ ઓળખાવી એનાથી છોડાવી પ્રશસ્ત રાગમાં જોડી અંતે પ્રશસ્ત રાગનો નાશ કરાવી પોતાના જેવો બનાવે છે એજ આ રાગ મોહનીયને જાણવા માટેનું પ્રત્યક્ષ ળ કહેલું છે.
(૪) દ્વેષ દોષ નામના દોષનું વર્ણન
જે જીવો આપણા પ્રત્યે જેવું વર્તન કરે એ વતન આપણને પસંદ ન પડે એવું વર્તન વારંવાર થવાથી અંતરમાં નારાજી થતાં થતાં એ જીવ પ્રત્યે દ્વેષ બુદ્ધિ પેદા થાય એટલે એ જીવ પ્રત્યે કોઇપણ પ્રકારનો વ્યવહાર કરવાનું મન ન થાય તે દ્વેષ કહેવાય છે.
એવી જ રીતે અચેતન પદાર્થ પ્રત્યે એટલે કે કોઇ પદાર્થ આપણને પ્રતિકુળ લાગતો હોય એ પદાર્થ વારંવાર આંખ સામે આવતો હોય એનાથી અંતરમાં અરૂચિભાવ પેદા થતો જાય, નારાજી ભાવ પેદા થતો. જાય અને વારંવાર આંખ સામે એ પદાર્થ આવે તો અંતરમાં દ્વેષ બુદ્ધિ પેદા થતાં થતાં દ્વેષ વધતો જાય તે દ્વેષ દોષ કહેવાય છે. જેમ અનુકૂળ પદાર્થો આંખ સામે આવ વારંવાર આવે તો એ પદાર્થોને મેળવવાની, જોવાની, ભોગવવાની, સાચવવાની વૃત્તિપેદા થતી જાય તે રાગ કહેવાય છે. એવી જ રીતે એ પદાર્થમાંથી કોઇ પદાર્થ પ્રત્યે અણગમો પેદા થઇ જાય અને વારંવાર આંખ સામે આવે તો અંતરમાં દ્વેષ બુદ્ધિ પેદા થતી જાય એ દ્વેષ કહેવાય છે. આથી જ્ઞાની ભગવંતો એ દ્વેષની યોનિ રાગ કહેલી છે અને રાગની યોનિ લોભા કહેલી છે.
અનાદિ કાળથી જગતને વિષે પરિભ્રમણ કરતા જીવો ને રાગ મોહનીયના ઉદયથી અનુકૂળ પદાર્થો મલે તો ભોગવવાની, વધારવાની, સાચવવાની, ટકાવવાની ન ચાલ્યા જાય એની કાળજી રાખવાની. ઇચ્છાઓ પણ અનાદિકાળથી બેઠેલી હોય છે એવી જ રીતે અનુકૂળ પદાર્થોની પ્રતિપક્ષી પ્રતિકૂળ પદાર્થોનો સંયોગ ન થઇ જાય તેની સતત કાળજી રાખવાની વિચારણાઓ-પ્રતિકૂળ પદાર્થોનો સંયોગ થયેલો હોય તો તેનો વિયોગ કેમ જલ્દી થાય એની વિચારણાઓ અને જ્યાં સુધી વિયોગ ન થાય ત્યાં સુધી એ પદાર્થો પ્રત્યે અણગમો, નારાજી અને અંતરમાં ઉદ્વેગ ભાવ પેદા થતો રહે, સતત ચાલ્યા કરે એને જ્ઞાની ભગવંતોએ દ્વેષ ભાવ કહેલો છે એટલે કે એને દ્વેષનો પરિણામ કહેવાય છે.
આવા રાગ-દ્વેષના પરિણામ જીવના અંતરમાં અનાદિ કાળથી રહેલા છે એમાં લાભાંતરાય કર્મના ક્ષયોપશમ ભાવથી કોઇક કોઇકવાર અનુકૂળ પદાર્થો જીવને મલતા જાય અને મોટા ભાગના કાળમાં પ્રતિકૂળ પદાર્થોનો સંયોગ થતો જાય છે. અનુકૂળ પદાર્થોનો સંયોગ થવો તેને ઉપચારથી પુણ્ય કહેવાય છે. અને પ્રતિકૂળ પદાર્થોનો સંયોગ થવો એને ઉપચારથી પાપ એટલે પાપનો ઉદય કહેવાય છે આથી પુણ્ય અને પાપના પદાર્થો લાભાંતરાયના ક્ષયોપશમ ભાવથી જીવોને પ્રાપ્ત થાય છે. એ પુદગલોમાં અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ કરવું-એમાં રાગ અને દ્વેષના પરિણામ કર્યા કરવા એ મોહનીય કર્મ કહેવાય છે.
આથી એ નિશ્ચિત થાય છેકે જીવો મોક્ષગમનની યોગ્યતાવાળા હોય તે ભવ્ય રૂપે એક સરખા હોય છે છતાં પણ એ ભવ્યમાં ભવ્યત્વ રૂપે બધા ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે જાણવા. કેટલાક અનંતા જીવોનું તથા ભવ્યત્વ એવા પ્રકારનું હોય કે ઉત્તરોત્તર સુખનો કાળ પ્રાપ્ત કરતા કરતા સુખ ભોગવતા ભોગવતા મોક્ષ
Page 47 of 76
