________________
પણ અનાર્ય શત્રુ હોય તો તે પ્રમાદ છે ઃ એ હેતુભૂત પ્રમાદો પાંચ પ્રકારના છે
(૧) મધ :- આત્માને નશો ચઢાવનારી વસ્તુઓનું સેવન કરવું આ ‘મધ’ નામના પ્રમાદમાં સમાય છે. સંસારથી છુટીને મોક્ષસુખની અભિલાષા રાખનારે, એવી વસ્તુઓના સેવનથી અવશ્ય બચવું જોઇએ. મદીરા આદિ મદ કરનારી વસ્તુઓનું સેવન સુજ્ઞ આત્માને પણ પાગલ બનાવે છે. એના પનારે પડેલા આત્માઓ વિવેક રહિત બનીને નહિ બોલવાનું બોલે છે અને નહિ આચરવાનું આચરે છે. આ વસ્તુને જાણવા છતાં પણ એવી વસ્તુઓને આધીન બનેલા આત્માઓ, એ કારમી વસ્તુઓનો ત્યાગ નથી કરી શકતા છતાં પણ કલ્યાણના કામી આત્માઓએ, બલાત્કારે પણ એવી વસ્તુઓના પાશથી અવશ્ય છુટવુંજ જોઇએ.
(૨) વિષય :- ‘શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ' આ પાંચ, પાંચ ઇંદ્રિયોના વિષયો છે. આ વિષયો પૈકીના મનોહર ઉપર રાગ અને અમનોહર ઉપર દ્વેષ એનું નામ પ્રમાદ છે. મનોહર શબ્દાદિ વિષયો ઉપર રાગ અને અમનોહર શબ્દાદિ વિષયો ઉપર દ્વેષ કરનારા આત્માઓ પ્રમાદી ગણાય છે. આ પ્રમાદના પ્રતાપે આત્માઓ જીવનની સફ્ળતા સાધવામાં નિક્ળ જાય છે. વિષયો પ્રત્યેની લાલસા એ કારમી છે. કાયર પુરૂષોથી એનો વિજય થવો અશક્ય છે.
(૩) કષાય :- ક્રોધ, માન, માયા અને લોભરૂપ કષાય એ આત્માનો કારમો શત્રુ છે. આ કષાયરૂપ પ્રમાદને આધીન થયેલા આત્માઓ, આત્માના સ્વભાવરૂપ ગુણોના અનુભવથી વંચિત રહે છે. આ કષાયનું વર્ણન આપણે પ્રમાદનું વર્ણન કરવા પછી કરવું છે એટલે આ સ્થળે આટલુંજ બસ છે.
(૪) નિદ્રા :- આ પ્રમાદના પણ પાંચ પ્રકાર છે. નિદ્રા પણ આત્માના ભાવને ભૂલાવનારી છે. ‘નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલાપ્રચલા અને સત્યાનર્લિ' આ નિદ્રાપ્રમાદના પાંચ પ્રકાર છે. નિદ્રાને વશ થયેલો આત્મા સહેલાઇથી જાગૃત થાય છે ઃ નિદ્રાનિદ્રાને આધીન થયેલો આત્મા મુશીબતે જાગૃત થાય છે પ્રચલાને આધીન થયેલો આત્મા બેઠે બેઠે પણ ઉંઘે છે : પ્રચલાપ્રચલાને આધીન થયેલો આત્મા ચાલતાં ચાલતાં પણ ઉંઘે છે અને સત્યાનદ્ધિ નિદ્રાને આધીન થયેલો આત્મા તો દિવસે ચિંતવેલ કાર્યને પણ ઉંઘમાંજ કરે છે. આ રીતિએ નિદ્રા પણ એક કારમો પ્રમાદ છે.
(૫) વિકથા :- આ પ્રમાદ, કારમી પાપપ્રવૃત્તિમાં જોડનારો છે. વિકથાઓ અનેક પ્રકારની છે. ચાર પ્રકારની પણ છે અને સાત પ્રકારની પણ છે.‘ રાજકથા, સ્ત્રીકથા, દેશકથા અને ભક્તકથા' આ વિકથાના ચારે પ્રકાર અને તેની સાથે ‘દર્શનભેદિની, ચારિત્રભેદિની અને કારૂણિકી' આ ત્રણ ભેળવવાથી સાત પ્રકારની છે. આ વિકથાઓનું તો આજે સામ્રાજ્ય વર્તે છે. ધર્મનો ખુબ હ્રાસ તો એનેજ આભારી છે. પ્રથમની ચાર કથાઓએ વિશ્વને પાગલ બનાવ્યું છે અને પાછળની ત્રણ કથાઓએ તો ધર્મિ સમાજને પણ હતપ્રહત
કરી નાખ્યો છે. વિકથાઓનો પ્રચાર એ ધર્મના નાશનોજ પ્રચાર કરે છે. પ્રત્યેક કલ્યાણના અર્થિએ વિકથાઓથી બચવુંજ જોઇએ. વિકથાઓનો વિલાસ કારમો છે. વિકથાવશ આત્માઓ તત્ત્વવાદના નામથીજ ઉભગી જાય છે. એવાઓની આગળ તત્ત્વની વાતો કરનારા મહાપુરૂષો પણ ઉપહાસનું પાત્ર બને
છે.
વળી છ પ્રકારનો પણ પ્રમાદ ફરમાવ્યો છે.
“છવિષે પમાણ વાત્તે તું બહા-મખ્ખપના, ગિદ્દાપમાણ, વિસયપમાણ, સાયપમાણ, પડિલેહબાપના |”
નુયપભાઇ,
પ્રમાદ છ પ્રકારનો પ્રરૂપ્યો છે અને તે આ પ્રમાણે છે-એક મધ પ્રમાદ, બીજો નિદ્રા પ્રમાદ, ત્રીજો
Page 40 of 76
