________________
પ્રતિકૂળ પદાર્થોનો દ્વેષ દુઃખરૂપ છે. દુઃખનું ફ્લ આપનાર છે અને દુઃખની પરંપરા વધારનાર આજ છે એવી બુધ્ધિ સ્થિર કરતો જાય છે અને એનાથી જન્મ મરણની પરંપરાનો નાશ કરતો જાય છે.
ચોથા ગુણસ્થાનકે મિથ્યાત્વના ઉદય વગર અવિરતિનો ઉદય રહેલો હોય છે એ અવિરતિનો ઉદય સમ્યક્ત્વ સાથે રહેલો હોવાથી છોડવાલાયક પદાર્થોમાં છોડવાલાયકની બુધ્ધિ-ગ્રહણ કરવાલાયક પદાર્થોમાં ગ્રહણ કરવા લાયકની બુધ્ધિ સતત વિચારણા રૂપે ચાલુ રહેલી હોય છે અને અવિરતિના ઉદયથી સંસારની સઘળી પ્રવૃત્તિ કરતા ધર્મની નિંદા ન થઇ જાય અને ધર્મની પ્રભાવનામાં કેમ વિશેષ ઉપયોગી બને એ રીતે જીવતો હોય છે એટલે પ્રવૃત્તિ કરતો હોય છે. પણ અંતરમાં એ સંસારની પ્રવૃત્તિ કરવાલાયક છે એવી બુધ્ધિ હોતી નથી આથી જ એ જીવો શુભ પ્રકૃતિઓનો અનુબંધ રૂપે તીવ્રરસ બાંધે છે એટલે પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય બાંધે છે. બંધાતી અશુભ કૃતિઓનો રસ મંદ બાંધે છે અને સત્તામાં રહેલો અશુભ કર્મોનો તીવ્રરસ મંદરસ રૂપે કરે છે.
અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયનો ઉદય ધ્રુવોદયીરૂપે હોવાથી ચોથા ગુણસ્થાનકે સતત ઉદય ચાલુ હોય છે. અનંતાનુબંધિ કષાયનો ઉદય પહેલા અને બીજા ગુણસ્થાનકે ધ્રુવોદય રૂપે સતત હોય છે. ત્રીજા અને ચોથા ગુણસ્થાનકે અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાયનો ઉદય ધ્રુવોદય રૂપે સતત હોય છે જ્યારે અવિરતિનો ઉદય જીવોને એકથી પાંચ ગુણસ્થાનક સુધી સતત હોય છે. કારણ કે પાંચમા ગુણસ્થાનકે બાર પ્રકારની અવિરતિમાંથી અગ્યાર અવિરતિનું પચ્ચક્ખાણ હોતું નથી.
અનુકૂળ પદાર્થોને ગ્રહણ કરવા લાયક રૂપે મેળવવા, ભોગવવા, વધારવા, ટકાવવા, સાચવવા આદિ અંતરમાં બુધ્ધિ પેદા થતી જાય તેનાથી અવિરતિ રૂપે કર્મબંધ જીવોને થાય છે. અવિરતિ જીવોના વખાણ કરવાથી અવિરતિ કર્મ બંધાય છે. પુણ્યના ઉઘ્યથી જે જીવોને ખાવા, પીવા, પહેરવા, ઓઢવા, રહેવા આદિની સામગ્રી સારી મળેલી હોય તેના વખાણ કરવાથી પણ અવિરતિ કર્મ બંધાય છે. અવિરતિનો બંધ એટલે ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો બંધ કહેવાય છે. એવી જ રીતે પ્રતિકૂળતાઓમાં દીન થઇને એટલે સમતાભાવ રાખ્યા વિના ભોગવવામાં આવે તેનાથી પણ જીવોને ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બંધાયા કરે છે.
સાધુઓની નિંદા કરવાથી, ધર્મી જીવોને ધર્મકાર્યમાં અંતરાય કરવાથી અને પોતાના આત્મામાં અને બીજાના આત્મામાં કષાય અને નોકષાય મોહનીય કર્મ પેદા કરવાથી ઉત્તેજિત કરવાથી-જીવને ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બંધાય છે.
ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બાંધતા બાંધતા અનુકૂળ પદાર્થોને વિષે દુઃખરૂપ આદિની બુધ્ધિ ન હોય અને છોડવા લાયકની બુધ્ધિ ન હોય તો સાથે દર્શન મોહનીય કર્મ એટલે મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મ પણ બંધાય છે. પ્રમંતની વ્યુત્પિ
‘પ્રમાદ’ ની વ્યુત્પત્તિ કરતાં ઉપકારીઓ માવે છે કે
" प्रकर्षेण माद्यन्त्यनेनेति प्रमादः "
અર્થાત્
‘જેના યોગે પ્રાણીઓ પ્રકૃષ્ટપણે મદને પામે છે તેનું નામ પ્રમાદ.’
‘પ્રાણીઓને ખુબ ખુબ મદ કરાવનાર જો કોઇ હોય તો તે પ્રમાદ છે. એ વાત આ પ્રમાદની વ્યુત્પત્તિથી સ્પષ્ટ થાય છે. પ્રમાદ એ આત્માને ઉત્તમમાં ઉત્તમ વસ્તુની આરાધનાથી વંચિત રાખનાર છે.’ પ્રમંતના સ્વરૂપ અને પ્રકર
Page 38 of 76
