________________
વિષય પ્રમાદ, ચોથો કષાય પ્રમાદ, પાંચમો દ્યુત પ્રમાદ અને છઠ્ઠો પડિલેહણા પ્રમાદ.
આમાંના ચાર પ્રકાર તો પ્રથમ પાંચમાં આવ્યા એજ છે અને બે પ્રકાર નવા છે. તેમાંનો એક ‘ઘુત’ નામનો તો પ્રસિદ્ધ જ છે. ધુત પ્રમાદને આધીન થયેલાઓની કારમી દશા પ્રાયઃ સૌને પરિચિત છે. બાકી રહ્યો એક ‘પડિલેહણા પ્રમાદ' આ પ્રમાદ અપરિચિત ગણાય. આ પ્રમાદના સ્વરૂપથી સાધુઓ અને નિરંતર સમાચારીના શ્રવણમાં રક્ત એવા શ્રાવકો પરિચિત હોઇ શકે પણ અન્ય નહિ, એ પ્રમાદને જ્ઞાનીઓ ‘દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ' આ ચાર પ્રકારે વર્ણવે છે કારણ કે ‘પડિલેહણા’ ચાર પ્રકારની છે એટલે એને લગતો પ્રમાદ પણ ચાર પ્રકારનો છે.
ચાર પ્રકારની પડિલેહણામાં
(૧) દ્રવ્યથી પડિલેહણા તેને કહેવાય છે કે-વસ્ત્ર અને પાત્ર આદિ ઉપકરણો તથા આશન, પાન આદિ આહારોને ચક્ષુથી બરાબર જોયા પછી ઉપયોગમાં લેવા.
(૨) ક્ષેત્રપડિલેહણા તેને કહેવાય છે કે ‘કાયોત્સર્ગ કરવાનું સ્થાન, બેસવાનું સ્થાન અને સુવાનું સ્થાન તથા સ્થંડિલનો માર્ગ અને વિહારના ક્ષેત્રસ્થાનનું બરાબર નિરીક્ષણ કરવું.’
(3) કાલપડિલેહણા તેને કહેવાય છે કે- “ મેં કરણીય શું કર્યું અથવા મારે કરણીય કરવાનું શું બાકી છે અને એવો કયો કરણીય તપ છે કે જેને હું નથી કરતો ?' આવા વિચારોમાં રક્ત રહેવારૂપ ધર્મ જાગરિકા આદિ કરવી.
(૪) ભાવપડિલેહણા તેને કહેવાય છે કે- ‘પૂર્વાપરરાત્રકાલે એટલે પહેલા અને છેલ્લા પ્રહરે શુદ્ધ ચિંત્વનમાં રહેવું.' આ ચારે પ્રકારની પડિલેહણામાં શિથિલતા અને આજ્ઞાનો અતિક્રમ એનું નામ પડિલેહણા
પ્રમાદ કહેવાય છે. વળી પ્રમાદને આઠ પ્રકારે પણ વર્ણવ્યો છે.
“પાત્રો ય મુખિવેર્દિ, મળિો પ્રમેયો । ઊન્નાથં સંસો ઘેવ, મિચ્છાનાનં તહેવ ય || 9 || રાનો વોસો સાંસો, ઘમ્મમ્મિ ય શળાયરો | ગોમાાં દુબળીહાળ, ઊદ્ગુહા વખ્તિયવો || ૨ ||”
જેના પ્રતાપે આત્મા મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે શિથિલ ઉધમવાળો થાય તેનું નામ પ્રમાદ કહેવાય છે અને એ પ્રમાદ શ્રી તીર્થંકર મહારાજાઓએ આઠ પ્રકારનો કહ્યો છે.
૧
૨
3
સ્વીકારવી તે.
૪પદાર્થો તેના ઉપર મમત્વભર્યો અત્યંત પ્રેમ.
૫
‘દ્વેષ’ એટલે ‘ અપ્રીતિ'
૬
‘સ્મૃતિભ્રંશ’ એટલે ‘ વિસ્મરણશીલતા’
‘ધર્મમાં અનાદર’ એટલે ‘ શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓએ અર્પણ કરેલ ધર્મની આરાધનામાં
-6
‘અજ્ઞાન' એટલે મૂઢતા.
‘ સંશય’ એટલે ‘શું આ વસ્તુ આ પ્રમાણે હશે કે અન્યથા' આવા પ્રકારનો સંદેહ. ‘મિથ્યાજ્ઞાન' એટલે વસ્તુ જે સ્વરૂપે હોય તે સ્વરૂપે નહિ સ્વીકારતાં ઉલટા સ્વરૂપે
‘રાગ' એટલે આત્મા, આત્માના ગુણો અને તેની ખીલવટનાં સાધનો શિવાયના જે જે
ઉધમ ન કરવો તે.’
૮
‘યોગોનું દુષ્મણિધાન’ એટલે ‘મન, વચન અને કાયા' આ ત્રણે યોગોની
Page 41 of 76
દુષ્ટતા કરવી.
