________________
સુધી કહેલો છે આ નિદ્રાનો ઉદય મંદરસવાળો હોવાથી અપ્રમત્ત ભાવ ટકી શકે છે.
જો આ મંદરસવાળા નિદ્રાના ઉદયમાં જીવને આનંદ આવે એ સુવાનું ગમે, નિરાંત લાગે, હાશકારો થાય અને એનાથી, ફ્રેસ થવાય. આવી વિચારણા અંતરમાં હોય તો એ મંદરસવાળી નિદ્રાનો ઉદય જીવોને તીવ્રરસે ઉદય પેદા કરાયા વગર રહેતી નથી એટલે તીવ્ર રસવાળી નિદ્રા નિદ્રાને લઇ આવે છે માટે જ જ્ઞાની ભગવંતોએ નિદ્રાને દોષ રૂપે કહેલો છે. વિશેષ ઉપયોગ રૂપ જે જ્ઞાન તેનો નાશ કરવા માટે આ નિદ્રા કામ કરતી હોવાથી દોષ કહેવાય છે.
જ્ઞાની ભગવંતો કહે છે કે - આત્મિક ગુણો પેદા કરવા - એ આત્મિક ગુણોને ટકાવવા-એમાં આગળ વધવા માટે વિશેષ ઉપયોગ રૂપ જ્ઞાન જોઇએ છે. એ ઉપયોગમાં જીવો હોય તોજ આત્મિક ગુણ પેદા કરવાની દ્રષ્ટિ પેદા થાય છે એ પેદા થયેલી દ્રષ્ટિને અથવા દ્રષ્ટિને પેદા નહિ થવા દેવામાં આવરણ રૂપ કામ કરતી હોય તો આ નિદ્રાનો ઉદય કહેલો છે માટે એ નિદ્રાને જ્ઞાનીઓ દોષરૂપ કહે છે.
આ દોષ એવા પ્રકારનો છે કે જે એને વધારવામાં આવે તો વધે એટલે નિદ્રા વધારી વધે એવી છે અને એને જો ઘટાડવામાં આવે તો નિદ્રા ઘટે એવી છે. માટે જ્ઞાની ભગવંતો કહે છેકે આહારમાં જેટલા માદક પદાર્થોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો નિદ્રા વધે છે અને કેટલીક વાર લુખો પણ આહાર અધિક લેવામાં આવે તો પણ નિદ્રા વધે છે. જેટલો આહાર ઓછો એટલી નિદ્રા ઓછી થાય છે. માદક-પદાર્થોનો જેટલો ઉપયોગ ઓછો લુખો આહાર પણ જેટલો ઓછો વપરાય એટલી નિદ્રા ઘટે છે. આથી જ એ નિદ્રા નામના દોષને દૂર કરવા માટે જેટલો તપ કરાય એટલો તપ કરવાનું જ્ઞાનીઓએ વિધાન કહેલું છે.
આથી જ તીર્થંકર પરમાત્માઓના આત્માઓ નિદ્રા દોષને દૂર કરવા માટે પોતાના જીવનમાં ઘોર તપશ્ચર્યા કરે છે અને છેલ્લે ભવે સંયમનો સ્વીકાર કરતા એવો નિશ્ચય હોય છે કે જ્યાં સુધી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી જમીન ઉપર પગવાળીને એટલે પલાંઠી વાળીને બેસવું નહિ આવો અભિગ્રહ હોય છે. આથી જ ચોરાશી લાખ પૂર્વ આયુષ્યવાળા તીર્થકરોનો સંયમ પર્યાયનો કાળ એક હજાર વર્ષ હોય છે એમાં વ્યાશી લાખ પૂર્વ ઘર સંસારમાં રહે છે. છેલ્લા એક લાખ પૂર્વ વર્ષ આયુષ્યનો કાળ બાકી રહે ત્યારે સંયમનો સ્વીકાર કરે છે. એ એક હજાર વર્ષના સંયમ પર્યાયમાં નિદ્રાનો કાળ ગણો તો માત્ર અહોરાત્રિ એટલે ચાવીશ કલાકની એટલે કે એક હજાર વરસ સુધી ઉભા ઉભા રહીને ગામે ગામ વિચરતા વિચરતા. ઉભા રહેવામાં જે વચમાં વચમાં ઝોકું આવી જાય એવો ઝોકાનો કાળ ભેગો કરીએ ત્યારે ચોવીસ કલાકની નિદ્રા થાય.
પાંચ ભરત અને પાંચ એરવત ક્ષેત્રમાં છેલ્લા તીર્થકરો અવસરપીણીમાં થાય તેઓનો સાડા બાર વરસ સુધીનો સંયમ પર્યાય હોય છે એ સંયમ પર્યાયમાં માત્ર અડતાલીશ મિનિટની નિદ્રા હોય છે એટલે સાડા બાર વરસમાં વચમાં વચમાં જે ઝોકાનો કાળ થાય એ ભેગો કરીએ તો માત્ર અડતાલીશ મિનિટ જેટલો થાય છે સાથે ઘોર તપશ્ચર્યા તો હોય જ.
આથી એ વિચારવાનું છેકે તઓ એટલે કે તીર્થંકરના આત્માઓ જાણે છેકે અમને કેવલજ્ઞાના થવાનું જ છે. મોક્ષે જરૂર આ ભવમાં જ જવાના છીએ છતાંય પોતાના આત્મામાં અનાદિકાળથી જામ થઇ ગયેલા દોષોને કાઢવા માટેનો એમનો પ્રયત્ન કેટલો છે એ વિચારો. નિદ્રા નામના દોષનો નાશ કરવા માટે પણ કેટલું કષ્ટ વેઠીને પુરૂષાર્થ કરે છે. એ જીવોની અપેક્ષાએ આપણો પુરૂષાર્થ કેટલો ? સંઘયણ બલ નથી, જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ભાવ નથી. થોડી થોડી વારે શરીર થાકી જાય, પગ થાકી જાય, ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારના દુ:ખાવા થયા કરે છતાં પણ વર્તમાનમાં જેટલું જ્ઞાન વિધમાન છે એમાંથી જેટલું આપણન આવડે
Page 17 of 76
