Book Title: Vitrag Vigyana Pathmala 3
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008327/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 3 (zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSA borDa dvArA nirdhArita) P sampAdaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna , ema. e., pI-eca. DI. saMyukta maMtrI, paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura prakAzaka : zrI maganamala saubhAgamala pATanI phemilI ceriTebala TrasTa, mumbaI evaM paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015. Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates Thanks & Our Request This shastra has been donated to mark the 15th svargvaas anniversary (28 September 2004) of, Laxmiben Premchand Shah, by her daughter, Jyoti Ramnik Gudka, Leicester, UK who has paid for it to be "electronised" and made available on the Internet. Our request to you: 1) We have taken great care to ensure this electronic version of Vitraag-Vigyaan Pathmala, Part 3 is a faithful copy of the paper version. However if you find any errors please inform us on rajesh@AtmaDharma.com so that we can make this beautiful work even more accurate. 2) Keep checking the version number of the on-line shastra so that if corrections have been made you can replace your copy with the corrected one. Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.Atma Dharma.com for updates Version Number 001 Date Version History Changes 23 Sept 2004 First electronic version. Error corrections made: Errors in Original Physical Version Page 33, Line 12: 30-00 Page 33, Line 14: Electronic Version Corrections 1776-77 sailI Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates 49 hajAra 600 hindI : prathama ATha saMskaraNa : (1969 se adhyAvadhi) navam saMskaraNa : (1 janavarI 1996) yoga : 5 hajAra 54 hajAra 600 5 hajAra gujarAtI : prathama saMskaraNa : aMgrejI : prathama saMskaraNa : mahAyoga: 3 hajAra 200 62 hajAra 800 mudraka : rupA oNphasaiTa priMTarsa, mAlavIya nagara, jayapura Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates viSaya-sUcI nAma pATha siddha pUjana pUjA-vidhi aura phala upayoga agRhIta aura gRhIta mithyAtva maiM kauna hU~? jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata mukti kA mArga nizcaya aura vyavahAra dazalakSaNa mahAparva balabhadra rAma ___11 / samayasAra stuti 86 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 1 . siddha pUjana sthApanA cidAnanda svAtamarasI', sat ziva sundara jaan| jJAtA dRSTA loka ke, parama siddha bhgvaan|| OM hrIM zrI siddhacakrAdhipate ! siddhaparameSThin ! atra avatara avatara saMvauSaT / atra tiSTha ThaH tthH| atra mama sannihito bhava bhava vsstt| jala jyoM-jyoM prabhuvara jala pAna kiyA, tyoM-tyoM tRSNA kI Aga jalI / thI Aza ki pyAsa bujhegI aba, para yaha saba mRgatRSNA nikalI / / AzA-tRSNA se jalA hRdaya, jala lekara caraNoM meM AyA / hokara nirAza saba jaga bharase, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| caMdana tana kA upacAra kiyA aba taka, usa para candana kA lepa kiyA / mala-mala kara khUba nahA karake, tana ke mala kA vikSepa kiyA / / aba Atama ke upacAra hetu, tumako candana sama hai pAyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine saMsAratApavinAzanAya caMdanam ni| 1. jJAnAnanda svabhAvI. 2. apane AtmA meM lIna rahane vAle. 3. sattA svarUpa. 4. kalyANamayI. 5. traikAlika zuddhasvabhAvI. Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates akSata sacamuca tuma akSata ho prabhuvara, tuma hI prakhaNDa avinAzI ho / tuma nirAkAra avicala nirmala, svAdhIna saphala saMnyAsI ho / / le zAlikaNoM kA avalaMbana, akSayapada! tumako apanAyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine akSayapadaprAptaye akSatam ni / puSpa jo zatru jagata kA prabala kAma, tumane prabhuvara usako jAtA / ho hAra jagata ke vairI kI, kyoM nahiM Ananda bar3he saba kA / / pramudita mana vikasita sumana nAtha, manasija' ko ThukarAne AyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine kAmabANavidhvaMsanAya puSpam ni| naivedya maiM samajha rahA thA aba taka prabhu, bhojana se jIvana calatA hai / bhojana bina narakoM meM jIvana, bhara peTa manuja kyoM maratA hai / / tuma bhojana bina akSaya sukhamaya, yaha samajha tyAgane hU~ AyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine kSudhArogavinAzanAya naivaidyaM ni.| dIpa Aloka jJAna kA kAraNa hai, indriya se jJAna upajatA hai / / yaha mAna rahA thA, para kyoM kara, jaDa cetana sarjana karatA hai / / * merA svabhAva hai jJAnamayI, yaha bhedajJAna pA haraSAyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine mohAMdhakAravinAzanAya dIpam niH| 'kaamdev| 2 prakAza 3 utpanna krnaa| *kucha mata vAle prakAza ko jJAna kA kAraNa aura indriyoM se jJAna kI utpatti mAnate haiM, para prakAza aura indriyA~ acetana haiM, unase cetana jJAna kI utpatti kaise jo sakatI hai ? Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates merA svabhAva cetanamaya hai, isameM jar3a kI kucha gaMdha nahIM / maiM hU~ prakhaNDa cipiNDa caNDa', para se kucha bhI sambandha nahIM / / yaha dhUpa nahIM, jaDa-karmoM kI raja, Aja ur3Ane maiM pAyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM pAyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine aSTakarmadahanAya dhUpam ni| phala zubha karmoM kA phala viSaya-bhoga, bhogoM meM mAnasa ramA rahA / nita naI lAlasAyeM jAgI, tanmaya ho unameM samA rahA / / rAgAdi vibhAva kiye jitane, AkulatA unakA phala pAyA / hokara nirAza saba jaga bhara se, aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine mokSaphalaprAptaye phalam ni| __ argha jala piyA aura candana caracA, mAlAyeM surabhita sumanoM kIpahanI, tandula seye vyaMjana, dIpAvaliyA~ kI ratnoM kI / / surabhI dhUpAyana kI phailI, zubhakarmoM kA saba phala pAyA / AkulatA phira bhI banI rahI, kyA kAraNa jAna nahIM pAyA / / jaba dRSTi par3I prabhujI tuma para, mujhako svabhAva kA bhAna huA / sukha nahIM viSaya bhogoM meM hai, tumako lakha yaha sadjJAna huaA / / jala se phala taka kA vaibhava yaha , maiM Aja tyAgane hU~ AyA / hokara nirAza saba jaga bhara se , aba siddha zaraNa meM maiM AyA / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine anarghapadaprAptaye argham ni.| 1. tejasvI 2. sugNdh| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jayamAlA dohA Alokita ho loka meM, prabhu paramAtmaprakAza / AnandAmRta pAnakara, miTe sabhI kI pyAsa / / paddharI chanda jaya jJAnamAtra jJAyaka-svarUpa, tuma ho ananta caitny-ruup| tuma ho akhaNDa prAnanda piNDa, mohAri dalana ko tuma pracaMDa / / rAgAdi vikArI bhAva jAra, tuma hue nirAmaya nirvikaar| nirdvanda nirAkula nirAdhAra, nirmama nirmala ho nirAkAra / / nita karata rahata AnandarAsa, svAbhAvika pariNati meM vilaas| prabhu zivaramaNI ke hRdayahAra, nita karata rahata nija meM vihaar|| prabhu bhavadadhiH yaha gaharo apAra, bahate jAte saba niraadhaar| nija pariNati kA satyArthabhAna, ziva-pada dAtA jo tatvajJAna / / pAyA nahiM maiM usako pichAna, ulTA hI maiMne liyA maan| *cetana ko jar3amaya liyA jAna, tana meM apanApA liyA mAna / / zubha-azubha rAga jo duHkha-khAna, usameM mAnA Ananda mhaan| prabhu azubhakarma ko mAna heya, mAnA para zubha ko upAdeya / / jo dharma-dhyAna Ananda-rUpa, usako mAnA maiM duHkh-svruup| manavAMchita cAhe nitya bhoga, unako hI mAnA hai manoga / / icchA-nirodha kI nahIM cAha, kaise miTatA bhava vissy-daah| prAkulatAmaya saMsAra-sukha, jo nizcaya se hai mahAduHkha / / / moharUpI zatru 2 nAza karanA 3 jalAkara niroga 5 mamatA rahita 6 saMsAra sAgara " phicaan| * yahAM se ATha paMktiyoM meM sAta tattva sambandhI bhUloM kI aura saMketa kiyA gayA hai| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates usakI hI niza-dina karI prAza, kaise kaTatA saMsArapAsa / bhava-dukha kA para ko hetu jAna, para se hI sukha ko liyA mAna / / maiM dAna diyA abhimAna ThAna, usake phala para nahiM diyA dhyAna / pUjA kInI varadAna mA~ga, kaise miTatA saMsAra-svA~ga / / terA svarUpa lakha prabhu prAja, ho gaye saphala saMpUrNa kAja / mo ura pragaTyo prabhu bhedajJAna , maiMne tuma ko lInA pichAna / / tuma para ke kartA nahIM nAtha, jJAtA ho saba ke eka sAtha / tuma bhaktoM ko kucha nahIM deta, apane samAna basa banA leta / / yaha maiMne terI sunI prAna, jo leve tumako basa pichAna / vaha pAtA hai kevalyajJAna, hotA paripUrNa kalA-nidhAna / / vipadAmaya para-pada hai nikAma, nijapada hI hai AnandadhAma / mere mana meM basa yahI cAha, nijapada ko pAU~ he jinAha / / OM hrIM zrI siddhacakrAdhipataye siddhaparameSThine jayamAlA argha nirvapAmIti svaahaa| dohA para kA kucha nahiM cAhatA, cAhU~ apanA bhaav| nija svabhAva meM thira rahU~, meTo sakala vibhaav|| puSpAMjali kSipet prazna 1. jala, naivedya aura phala kA chanda artha sahita likhiye| 2. jayamAlA meM se jo paMktiyA~ tumheM rucikara hoM, unameM se cAra paMktiyA~ artha sahita likhiye tathA rucikara hone kA kAraNa bhI likhiye| 'saMsAra kA baMdhana 2 liyaa| 7 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 2 pUjAvidhi aura phala rAjU - pitAjI! Aja mandira meM loga gA rahe the - " nAtha terI pUjA ko phala pAyo, nAtha terI......" -yaha pUjA kyA hai aura isakA kyA phala haiM ? subodhacandra - iSTadeva-zAstra-guru kA guNa-stavana hI pUjA hai| rAjU - yaha iSTadeva kauna hote haiM ? subodhacandra - mithyAtva, rAga-dveSa Adi kA prabhAva karake pUrNa jJAnI aura sukhI honA hI iSTa hai| usakI prApti jise ho gaI ho vahI iSTadeva hai| ananta catuSTaya ke dhanI arahaMta aura siddha bhagavAna hI iSTadeva haiM aura ve hI paramapUjya rAjU - deva kI bAta to smjhaa| zAstra aura guru kaise pUjya haiM ? subodhacandra - zAstra to sacce deva kI vANI hone se aura mithyAtva, rAgadveSa Adi kA prabhAva karane evaM sacce sukha kA mArga-darzaka hone se pUjya haiN| nagna digambara bhAvaliMgI guru bhI usI patha ke pathika vItarAgI santa hone se pUjya haiN| rAjU - hamAre vidyAguru, mAtA, pitA Adi bhI to guru kahalAte haiN| kyA unakI bhI pUjA karanI cAhiye ? subodhacandra - laukika dRSTi se unakA bhI yathAyogya Adara to karanA hI cAhiye para unake rAga-dveSa Adi kA prabhAva nahIM hone ke kAraNa mokSamArga meM unako pUjya nahIM mAnA jA sktaa| aSTa dravya se pUjanIya to vItarAgI sarvajJa deva, vItarAga mArga ke nirUpaka zAstra aura nagna digambara bhAvaliMgI guru hI haiN| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates rAjU - yaha to samajhA ki deva-zAstra-guru kI pUjA karanA cAhiye, para yaha bhI to batAiye ki isase lAbha kyA haiM ? subodhacandra - jJAnI jIva laukika lAbha kI dRSTi se bhagavAna kI ArAdhanA nahIM karatA haiM, use to sahaja bhagavAna ke prati bhakti kA bhAva AtA hai| jaise dhana cAhane vAle ko dhanavAna kI mahimA Aye binA nahIM rahatI, usI prakAra vItarAgatA ke upAsaka arthAt mukti ke pathika ko muktAtmAoM ke prati bhakti kA bhAva AtA hI hai| rAjU - to kyA! bhagavAna kI bhakti se laukika ( sAMsArika) sukha nahIM milatA? subodhacandra - jJAnI bhakta sAMsArika sukha cAhate hI nahIM haiM, para zubha bhAva hone se unheM puNya-baMdha avazya hotA hai aura puNyodaya ke nimitta se sAMsArika bhoga-sAmagrI bhI unheM prApta hotI hai| para unakI dRSTi meM usakA koI mUlya nhiiN| pUjA bhakti kA saccA lAbha to viSaya-kaSAya se bacanA hai| rAjU - to pUjA kisa prakAra kI jAtI hai ? subodhacandra - dina meM chane hue jala se snAna karake dhule vastra pahina kara jina mandira meM jinendra bhagavAna ke samakSa vinayapUrvaka khar3e hokara prAsuka dravya se ekAgra citta hokara pUjana kI jAtI hai| rAjU - prAsuka dravya mAne....... ? subodhacandra - jIva-jantuoM se rahita sudhe hue acitta padArtha hI pUjana ke prAsuka dravya haiN| jaise-nahIM ugane yogya anAja-cAvalAdi, sUkhe phala-bAdAma Adi tathA zuddha chanA huaA jlaadi| rAjU - binA dravya ke pUjana nahIM ho sakatI kyA ? subodhacandra - kyoM nahi ? pUjA meM to bhAvoM kI hI pradhAnatA hai| gRhasthAvasthA meM kinhIM-kinhIM ke binA dravya ke bhI pUjana ke bhAva hote haiN| kinhIM-kinhIM ke praSTa dravyoM se pUjA ke bhAva hote haiM aura kinhIM-kinhIM ke eka do dravya se hI pUjana karane se bhAva hote haiN| rAjU - yaha to samajhA, para pUjana kI pUrI vidhi samajha meM AI nhiiN........| saadi| Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates subodhacandra - tuma to yahIM khar3e-khar3e bAtoM meM hI saba samajha lenA cAhate ho| kala prAtaH mere sAtha pUjana karane maMdirajI calanA / vahA~ dekhakara pUrI vidhi apane Apa samajha meM AjAvegI / rAjU - hA~ ! hA~!! avazya calU~gA / mujha mAtra vidhi hI nahIM samajhanA hai| maiM bhI pratidina pUjana kiyA karU~gA / subodhacandra - tumhArA vicAra acchA hai| sAMsArika AkulatAnoM va azubhabhAva se kucha samaya bacane ke liye yaha bhI eka upAya hai| prazna - 1. pUjA kise kahate haiM? pUjA kisakI kI jAtI hai aura kyoM ? 2. pUjA kA phala kyA hai? jJAnI zrAvaka bhagavAna kI pUjA kyoM karatA hai ? 3. prAsuka dravya kise kahate haiM ? kyA binA dravya ke bhI pUjana ho sakatI haiM ? pUjanAdika kAryoM meM upadeza to yaha thA ki- ' sAvadyalezo bahapuNyarAzau doSAyanAla** bahuta puNyasamUha meM pApa kA aMza doSa ke artha nahIM hai| isa chala dvArA pUjA-prabhAvanAdi kAryoM meM rAtri meM dIpaka se, ve anantakAyAdika ke saMgraha dvArA, va prayatnAcAra pravRtti se hiMsAdirUpa pApa to bahuta utpanna karate hai aura stuti, bhakti Adi zubha pariNAmoM meM nahIM pravartate va thor3e pravartate haiM so vahA~ nukasAna bahuta, naphA thor3A yA kucha nhiiN| aise kArya karane meM to burA hI dikhanA hotA hai| " 66 " * pUjyaM jinaM tvArcayatIjanasya, sAvadyalezobahupuNyarAzau / doSAyanAlaM kaNikA viSasya, na dUSikA zItazivAmburAzau / / 58 / / [ bRhatsvayaMbhU stotra : AcArya samantabhadra ] mokSamArga prakAzaka, pRSTha 190 1. adhyApakoM ko ukta pATha par3hAte samaya chAtroM ko yathAsamaya mandira le jAkara pUjana kI pUrI vidhi prayogAtmaka rUpa se samajhAnA cAhiye / 10 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 3 upayoga AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ( vyaktitva evaM kartRtva ) tattvArthasUtrakarttAraM gRddhapicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMjAtamumAsvAmImunIzvaram / / kama se kama likhakara adhika se adhika prasiddhi pAne vAle AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra se jaina samAja jitanA adhika paricita hai, unake jIvana paricaya ke saMbaMdha meM utanA hI aparicita hai| ye kundakundAcArya ke paTTa ziSya the tathA vikrama kI prathama zatAbdI ke antima kAla meM tathA dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha meM bhArata-bhUmi ko pavitra kara rahe the 1 AcArya gRddhapiccha umAsvAmI una gauravazAlI AcAryo meM haiM jinheM samagra AcArya paramparA meM pUrNa prAmANikatA aura sanmAna prApta hai / jo mahattva vaidikoM meM gItA kA, IsAIyoM meM bAibala kA aura musalamAnoM meM kurAna kA mAnA jAtA hai, vahI mahattva jaina paramparA meM gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra ko prApta hai| isakA dUsarA nAma mokSazAstra bhI hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| isa mahAn grantha para saMskRta va hindI Adi aneka bhASAoM meM aneka vistRta aura gaMbhIra TIkAe~ va bhASya likhe gaye hai; jinameM samantabhadra kA gaMdhahasti mahAbhASya ( aprApya ), akalaMka kA tatvArtharAjavArtika, vidyAnandi kA tattvArthazlokavArtika, pUjyapAda kI sarvArthasiddhi Adi saMskRta meM tathA hindI meM paMDita sadAsukhadAsajI kI prarthaprakAzikA Adi bahuta prasiddha haiN| prastuta aMza tattvArthasUtra ke AdhAra para likhA gayA hai| 11 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates upayoga darzanalAla - bhAI jJAnacanda ! yaha merI samajha meM nahIM AtA ki pitAjI ne apane ye nAma kahA~ se cune haiM ? jJAnacanda - are! tumheM nahIM mAlUma ye donoM hI nAma dhArmika dRSTi se pUrNa sArthaka haiN| apanI AtmA kA svarUpa hI jJAna-darzanamaya hai| mokSazAstra meM likhA hai 'upayogo lakSaNam' / / 2 / / 8 / / arthAt jIva kA lakSaNa upayoga hai aura jJAna-darzana ke vyApAra arthAt kArya ko hI upayoga kahate haiN| darzanalAla - are vAha! aisI bAta hai kyA ? mujhe to ye nAma bar3e aTapaTe lagate haiN| jJAnacanda - bhAI! tuma ThIka kahate ho| jaba taka jisa bAta ko kabhI sunA nahIM, kabhI sunA nahIM, taba taka aisA hI hotA hai| AcArya kuMdakuMda svAmI ne bhI likhA hai - isa jIva ne viSaya-kaSAya kI bAteM to khUba sunI, paricaya kiyA aura anubhava kI haiM, ataH ve sarala lagatI haiM; parantu AtmA kI bAta Aja taka na sunI, na paricaya kiyA aura na AtmA kA anubhava hI kiyA hai, ataH aTapaTI lagegI hii| darzanalAla - bhAI jJAnacanda ! to Apa isa upayoga ko thor3A aura khulAsA karake samajhayo jisase kama se kama apane nAma kA rahasya to jAna skuuN| jJAnacanda - acchI bAta hai, suno| caitanya ke sAtha saMbaMdha rakhane vAle (anuvidhAyI) jIva ke pariNAma ko upayoga kahate haiM, aura upayoga ko hI jJAna-darzana bhI kahate haiN| yaha jJAnadarzana saba jIvoM meM hotA hai, aura jIva ke atirikta anya kisI dravya meM nahIM hotA; isaliye yaha jIva kA lakSaNa hai| isase hI jIva kI pahicAna hotI hai| isa upayoga ke mukhya do bheda haiM: (1) darzanopayoga (2) jJAnopayoga / darzanalAla - darzanopayoga aura jJAnopayoga meM kyA ataMra hai ? yaha smjhaaiye| jJAnacanda - jisameM sAmAnya kA pratibhAsa [ nirAkAra jhalaka] ho usako darzanopayoga kahate haiM, aura jisameM sva-para padArthoM kA bhinnatApUrvaka pravabhAsana ho usa upayoga ko jJAnopayoga kahate haiN| 12 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates darzanalAla - saba jIvoM kA jJAna eka sarIkhA to nahIM hotA ? jJAnacanda - hA~, zakti apekSA to saba meM jJAna guNa eka samAna hI hai kintu vartamAna vikAsa kI apekSA jJAna ke mukhya rUpa se 8 bheda hote haiM :(1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaHparyayajJAna (5) kevalajJAna (6) kumati (7) kuzruta (8) kAvadhi darzanalAla - matijJAna, zrutajJAna Adi se kyA tAtparya ? jJAnacanda - parAzraya kI buddhi chor3akara darzanopayogapUrvaka svasanmukhatA se prakaTa hone vAle nija AtmA ke jJAna ko matijJAna kahate haiN| athavA indriyA~ aura mana haiM nimitta jisameM, usa jJAna ko matijJAna kahate haiM aura matijJAna ke dvArA jAne hue padArtha ke saMbaMdha se anya padArtha ko jAnane vAle jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| __indriyoM aura mana ke nimitta binA tathA dravya, kSetra, kAla va bhAva kI maryAdA lie hue rUpIpadArtha ke spaSTa jJAna ko avadhijJAna kahate haiN| darzanalAla - aura manaHparyayajJAna ? / jJAnacanda - suno, saba batAtA huuN| jJAnI munirAja ko indriyoM aura mana ke nimitta binA dravya, kSetra, kAla va bhAva kI maryAdA liye hue dUsare ke mana meM sthita rUpIviSaya ke spaSTa jJAna hone ko manaHparyayajJAna kahate haiN| tathA jo tInaloka tathA tInakAlavartI sarva padArthoM va unake samasta guNa va samasta paryAyoM ko tathA apekSita dharmoM ko pratyeka samaya meM spaSTa aura eka sAtha jAnatA hai, aise pUrNa jJAna ko kevalajJAna kahate haiN| darzanalAla - ye to ThIka para kumati Adi bhI koI jJAna hai ? jJAnacanda - AtmasvarUpa na jAnane vAle mithyAdRSTi ke jo mati, zruta, avadhijJAna hote haiM-ve kumati, kuzruta aura kuavadhi kahalAte haiN| kyoMki mUlatattva meM viparIta zraddhA hone se usakA jJAna mithyA hotA hai, bhale hI usake aprayojanabhUta laukika jJAna yathArtha ho kintu prayojanabhUta tattvajJAna yathArtha na hone se usake ve saba jJAna mithyA hI haiN| darzanalAla - kyA darzanopayoga ke bhI bheda hote haiM ? Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jJAnacanda - hA~! darzanopayoga cAra prakAra kA hotA hai: (1) cakSudarzana (2) pracakSudarzana (3) avadhidarzana (4) kevaladarzana darzanalAla - cakSudarzana to ThIka hai arthAt A~kha se dekhanA, parantu pracakSudarzana kyA hai ? jJAnacanda - nahIM bhAI! aisA nahIM hai| cakSuindriya jisameM nimitta ho usa matijJAna se pahale jo sAmAnya pratibhAsa yA avalokana hotA hai usako cakSudarzana kahate haiN| aura cakSuindriya ko chor3akara zeSa cAra indriyA~ aura mana jisameM nimitta ho aise matijJAna se pahale hone vAle sAmAnya pratibhAsa ko pracakSudarzana kahate haiN| darzanalAla - bahuta tthiik| aura avadhidarzana ? jJAnacanda - isI prakAra avadhijJAna se pahile hone vAle sAmAnya pratibhAsa ko avadhidarzana kahate haiM, parantu kevaladarzana meM kucha vizeSatA hai| darzanalAla - vaha kyA ? jJAnacanda - kevalajJAna ke sAtha hone vAle sAmAnya pratibhAsa va avalokana ko kevaladarzana kahate haiN| kevaladarzana va kevalajJAna meM kAlabheda nahIM hotaa| darzanalAla - vAha bhAI! khUba samajhAyA ! dhanyavAda !! prazna - 1. upayoga kise kahate haiM ? vaha kitane prakAra kA hotA hai ? bheda-prabheda sahita ginaaie| 2. darzanopayoga aura jJAnopayoga meM kyA antara hai ? spaSTa kiijie| 3. nimnAMkita meM se kinhIM do kI paribhASAe~ dIjiye : matijJAna , kevalajJAna, cakSudarzana, kevaladarzana / 4. AcArya umAsvAmI ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaalie| 14 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 4 agRhIta aura | gRhIta mithyAtva adhyAtmapremI paNDita daulatarAmajI vyaktitva evaM kartRtva (saMvat 1855-1923) adhyAtma-rasa meM nimagna rahane vAle , unnIsavIM sadI ke tattvadarzI vidvAna kavivara paM. daulatarAmajI pallIvAla jAti ke nararatna the| ApakA janma alIgar3ha ke pAsa sAsanI nAmaka grAma meM huA thaa| bAda meM Apa kucha dina alIgar3ha bhI rahe the| Apake pitA kA nAma ToDaramalajI thaa| AtmazlAghA se dUra rahane vAle isa mahAn kavi kA jIvana-paricaya abhI pUrNataH prApta nahIM hai| para itanA nizcita hai ki ve eka sAdhAraNa gRhastha evaM sarala svabhAvI, AtmajJAnI puruSa the| Apake dvArA racita chaha DhAlA jaina samAja kA bahupracalita evaM samAdRta grantharatna hai| zAyada hI koI jainI bhAI ho jisane chaha DhAlA kA adhyayana na kiyA ho| sabhI jaina parIkSA borDoM ke pAThyakrama meM ise sthAna prApta hai| __ isakI racanA Apane saMvat 1891 meM kI thii| Apane isameM gAgara meM sAgara bharane kA saphala prayatna kiyA hai| isake alAvA Apane aneka stutiyA~ evaM adhyAtma-rasa se otaprota aneka bhajana likhe haiM, jo Aja bhI sAre hindustAna kI zAstra-sabhAgoM meM pratidina bole jAte haiN| Apake bhajanoM meM mAtra bhakti hI nahIM, gUDha tattva bhI bhare hue haiN| bhakti aura adhyAtma ke sAtha hI Apake kAvya meM kAvyopAdAna bhI apane praur3hatama rUpa meM pAye jAte haiN| bhASA sarala, subodha, pravAhamayI hai; bhartI ke zabdoM kA abhAva hai| Apake pada hindI gIta-sahitya ke kisI bhI mahArathI ke sammukha bar3e hI garva ke sAtha rakhe jA sakate haiN| prastuta graMza ApakI prasiddha racanA chahaDhAlA kI dUsarI DhAla para AdhArita hai| 15 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates agRhIta aura gRhIta mithyAtva chAtra - chahaDhAlA meM kisakI kathA hai ? adhyApaka - hamArI, tumhArI aura saba kI kathA hai| usameM to isa jIva ke saMsAra meM ghUmane kI kathA hai| yaha jIva anaMtakAla se cAroM gati meM bhramaNa kara rahA hai, para ise kahIM bhI sukha prApta nahIM huA - yahI to batAyA hai pahalI DhAla meN| chAtra - yaha saMsAra meM kyoM ghUma rahA hai aura kisa kAraNa se duHkhI hai ? adhyApaka - isI prazna kA uttara to dUsarI DhAla meM diyA gayA hai - aise mithyA dRga-jJAna-carNavaza, bhramata bharata duHkha janma-marNa / / 1 / / yaha jIva mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke vaza hokara isa prakAra saMsAra meM ghUmatA huA janma-maraNa ke duHkha uThA rahA hai| chAtra - yaha mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kyA haiM, jinake kAraNa saba duHkhI haiN| adhyApaka - jIvAdi sAta tattvoM kI viparIta zraddhA hI mithyAtva hai, ise hI mithyAdarzana bhI kahate haiN| jIva, ajIva Adi sAta tattva jo tumane pahile sIkhe the na, ve jaise haiM, unheM vaise na mAnakara ulTA mAnanA hI viparIta zraddhA hai| kahA bhI hai___ jIvAdi prayojanabhUta tattva, saradhaiM tinamA~hi viparyayatva / / 2 / / chAtra - isa mithyAtva ke cakkara meM hama kaba se Agaye ? adhyApaka - yaha to anAdi se haiM, jaba se hama haiM tabhI se hai, para hama ise vAhya kAraNoM se aura puSTa karate rahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai| eka pragRhIta mithyAtva aura dUsarA gRhIta mithyaatv| chAtra - yaha gRhIta aura agRhIta kyA balA hai ? adhyApaka - jo binA sikhAye anAdi se hI zarIra, rAgAdi para-padArthoM meM ahaMbuddhi hai vaha to agRhIta mithyAtva hai aura jo kudeva , kuguru aura kuzAstra ke upadezAdi se anAdi se calI AI ulTI mAnyatA kI puSTi hotI hai, vaha gRhIta mithyAtva hai| agRhIta arthAt binA grahaNa kiyA huA aura gRhIta arthAt grahaNa kiyA huaa| 16 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates chAtra - aise to gRhIta aura agRhIta mithyAjJAna bhI hotA hogA? adhyApaka - hA~! hA~ !! hotA hai| jIvAdi tattvoM ke saMbaMdha meM jo anAdi se hI ajJAnatA hai, vaha to pragRhIta mithyAjJAna hai tathA jisameM viparIta varNana dvArA rAgAdi kA poSaNa kiyA gayA ho, una zAstroM ko sahI mAnakara adhyayana karanA hI gRhIta mithyAjJAna hai| chAtra - kyA mithyAcAritra ko bhI aisA hI samajhe ? adhyApaka - samajhe kyA ! hai hI aisaa| ajJAnI jIva kI viSayoM meM pravRtti hI agRhIta mithyAcAritra hai, tathA prazaMsAdi ke lobha se jo UparI prAcAra pAlA jAtA hai, vaha gRhIta mithyAcAritra hai| bAharI kriyAkANDa AtmA [jIva ], anAtmA [ ajIva ] ke jJAna aura zraddhAna se rahita hone ke kAraNa saba asaphala hai| kahA bhI hai jo khyAti lAbha pUjAdi cAha, dhari karana vividha vidha dehdaah| Atama anAtma ke jJAnahIna, ___ je je karanI tana karana chiin|| 14 / / chAtra - ajJAnI jIva kI saba kriyAyeM adharma kyoM haiM ? jo acchI haiM, unheM to dharma kahanA caahiye| adhyApaka - isI ke uttara meM to paNDita daulatarAmajI kahate haiM :rAgAdi bhAva hiMsA sameta , darvita trasa thAvara maraNa khet| je kriyA tinheM jAnahu kudharma, tina saradhai jIva lahai ashrm|| 12 / / aMtara meM uThane vAle rAga tathA dveSarUpa bhAva-hiMsA tathA trasa aura sthAvara ke ghAtarUpa dravya-hiMsA se sahita jo bhI kriyAyeM haiM, unheM dharma mAnanA kudharma hai| inameM zraddhA rakhane se jIva duHkhI hotA hai| chAtra - inase bacane kA upAya kyA hai ? 17 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates adhyApaka deva, zAstra, guru kA saccA svarUpa samajha kara to gRhIta mithyAtva se bacA jA sakatA hai aura jIvAdi prayojanabhUta tattvoM kI saccI jAnakArIpUrvaka AtmAnubhUti pAkara agRhIta mithyAtva ko dUra kiyA jA sakatA haiN| prazna - chAtra - to samajhAiye na ina saba kA svarUpa ? adhyApaka - phira kabhI... I - 1. jIva du:khI kyoM hai ? kyA duHkha se chuTakArA pAyA jA sakatA haiM ? yadi hA~, to kaise ? 2. gRhIta aura pragRhIta mithyAtva meM kyA aMtara hai? spaSTa kiijiye| 3. kyA rAgAdi ke poSaka zAstroM kA par3hanA mAtra gRhIta mithyAjJAna hai ? 4. saMyamI kI loka meM pUjA hotI hai, ataH saMyama dhAraNa karanA cAhiye, kyA yaha yuktisaMgata hai, nahIM to kyoM ? 5. paM. daulatarAmajI kA paricaya dIjiye / unakI chahaDhAlA meM pahalI aura dUsarI DhAla meM kisa bAta ko samajhAyA gayA hai ? spaSTa kIjiye / anAdi se jo mithyAtvAdi bhAva pAye jAte haiM unheM to agRhIta mithyAtvAdi jAnanA, kyoMki ve navIna grahaNa nahIM kie haiN| tathA unake puSTa karane ke kAraNoM se vizeSa mithyAtvAdi bhAva hote haiM unheM gRhIta mithyAtvAdi jAnanA / mokSamArga prakAzaka, pRSTha 95 he bhavyo ! kiMcitmAtra lobha se va bhaya se kudevAdika kA sevana karake jisase anaMtakAla paryanta mahAduHkha sahanA hotA hai aisA mithyAtvabhAva karanA yogya nahIM hai| jinadharma meM yaha to prAmnAya hai ki pahale bar3A pApa chur3Akara phira choTA pApa chur3AyA hai; isalie isa mithyAtva ko saptavyasanAdika se bhI bar3A pApa jAnakara pahale chur3AyA hai| isalie jo pApa ke phala se Darate haiM, apane AtmA ko duHkhasamudra meM nahIM DubAnA cAhate, ve jIva isa mithyAtva ko avazya chodd'o| mokSamArga prakAzaka, pRSTha 199 18 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 5 | maiM kauna hU~? 'maiM' zabda kA prayoga hama pratidina kaI bAra karate haiM, para gaharAI se kabhI yaha socane kA yatna nahIM karate ki 'maiM' kA vAstavika artha kyA haiM ? 'maiM' kA asalI vAcyArtha kyA hai ? ' maiM' zabda kisa vastu kA vAcaka hai ? sAmAnya tarIke se socakara Apa kaha sakate haiM - isameM gaharAI se socane kI bAta hI kyA hai ? kyA hama itanA bhI nahIM samajhate haiM ki 'maiM' kauna hU~ ? aura Apa uttara bhI de sakate haiM ki 'maiM bAlaka hU~ yA javAna hU~, maiM puruSa hU~ yA strI hU~, maiM paNDita hU~ yA seTha huuN|' para merA prazna to yaha hai ki kyA Apa inake alAvA aura kucha nahIM haiM ? yaha saba to bAhara se dikhane vAlI saMyogI paryAyeM mAtra haiN| merA kahanA hai ki yadi Apa bAlaka haiM to bAlakapana to eka dina samApta ho jAne vAlA hai para Apa to phira bhI raheMge, ataH Apa bAlaka nahI ho skte| isI prakAra javAna bhI nahIM ho skte| kyoMki bAlakapana aura javAnI yaha to zarIra ke dharma haiM tathA 'maiM' zabda zarIra kA vAcaka nahIM hai| mujhe vizvAsa hai ki Apa bhI apane ko zarIra nahIM mAnate hoNge| aise hI Apa seTha to dhana ke saMyoga se haiM para dhana to nikala jAne vAlA hai, to kyA jaba dhana nahIM rahegA taba Apa bhI na raheMge ? tathA paNDitAI to zAstrajJAna kA nAma hai, to kyA jaba Apako zAstrajJAna nahIM thA taba Apa nahIM the ? yadi the, to mAlUma hotA hai ki Apa dhana aura paMDitAI se bhI pRthak haiM arthAt Apa seTha aura paMDita bhI nahIM haiN| 19 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates taba prazna uThatA hai ki Akhira ' maiM hU~ kauna ?' yadi eka bAra yaha prazna hRdaya kI gaharAI se uThe aura usake samAdhAna kI saccI jijJAsA jage to isakA uttara milanA durlabha nahIM / para yaha 'maiM' para kI khoja meM sva ko bhUla rahA hai| kaisI vicitra bAta hai ki khojanevAlA khojanevAle ko hI bhUla rahA hai| sArA jagat para kI saMbhAla meM itanA vyasta najara AtA hai ki 'maiM kauna hU~?' yaha socane samajhane kI use phursata hI nahIM hai| 'maiM' zarIra, mana, vANI aura moha - rAga- - dveSa, yahA~ taka ki kSaNasthAyI paralakSyI buddhi se bhI eka traikAlika, zuddha, anAdi - ananta, caitanya jJAnAnanda svabhAvI dhruvatattva hU~, jise AtmA kahate haiN| jaise 'maiM baMgAlI hU~, maiM madrAsI hU~, aura maiM paMjAbI hU~; isa prAntIyatA ke ghaTATopa meM AdamI yaha bhUla jAtA hai ki 'maiM bhAratIya hU~' aura prAntIyatA kI saghana anubhUti se bhAratIya rASTrIyatA khaNDita hone lagatI hai; usI prakAra 'maiM manuSya hU~, deva hU~, puruSa hU~, strI hU~, bAlaka hU~, javAna hU~' Adi meM Atmabuddhi ke bAdaloM ke bIca AtmA tirohita-sA ho jAtA hai| jaise Aja ke rASTrIya netAoM kI pukAra hai ki dezapremI bandhupro ! Apa loga madrAsI aura baMgAlI hone ke pahile bhAratIya haiM, yaha kyoM bhUla jAte haiM ? usI prakAra merA kahanA hai ki 'maiM seTha hU~, maiM paMDita hU~, maiM bAlaka hU~, maiM vRddha hU~, ' ke kolAhala meM ' maiM AtmA hU~' ko hama kyoM bhUla jAte haiM ? jaise bhArata deza kI akhaNDatA akSuNNa rakhane ke lie yaha Avazyaka ki pratyeka bhAratIya meM 'maiM bhAratIya hU~' yaha anubhUti prabala honI cAhiye / bhAratIya ekatA ke lie ukta anubhUti hI ekamAtra saccA upAya hai / usI prakAra 'maiM kauna hU~' kA sahI uttara pAne ke lie ' maiM AtmA hU~' kI anubhUti prabala ho, yaha ati Avazyaka hai / hA~! to strI, putra, makAna, rupayA, paisA yahA~ taka ki zarIra se bhI bhinna maiM to eka cetanatattva AtmA huuN| AtmA meM uThane vAle moha - rAga-dveSa bhAva bhI kSaNasthAyI vikArIbhAva hone se AtmA kI sImA meM nahI Ate tathA paralakSyI jJAna kA alpavikAsa bhI paripUrNa jJAnasvabhAvI AtmA kA avabodha karAne meM samartha nahIM hai| yahA~ taka ki jJAna kI pUrNa vikasita avasthA, anAdi nahIM hone se, anAdiananta pUrNa eka jJAnasvabhAvI AtmA nahIM ho sakatI haiM, kyoMki AtmA to eka dravya hai aura yaha to AtmA ke jJAna guNa kI pUrNa vikasita eka paryAya mAtra hai / -- 20 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ___ 'maiM' kA vAcyArtha 'AtmA' to anAdi-ananta avinAzI traikAlika tattva hai| jaba taka usa jJAnasvabhAvI avinAzI dhruvatattva meM ahaMbuddhi ( vahI maiM hU~ aisI mAnyatA) nahIM AtI taba taka 'maiM kauna hU~' yaha prazna bhI anuttarita hI rhegaa| ___'maiM' ke dvArA jisa AtmA kA kathana kiyA jAtA hai, vaha AtmA antaronmukhI dRSTi kA viSaya hai, anubhavagamya hai, bahirlakSyI daur3adhUpa se vaha prApta nahIM kiyA jA sktaa| vaha svasaMvedya tattva hai, ata: use mAnasika vikalpoM meM nahIM bAMdhA jA sakatA hai, use indriyoM dvArA bhI upalabdha nahIM kiyA jA sakatA-kyoMki indriyA~ to mAtra sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda kI grAhaka haiM; ataH ve to kevala sparza, rasa, gaMdha, varNa vAle jar3atattva ko hI jAnane meM nimittamAtra haiN| ve indriyA~ arasa, arUpI AtmA ko jAnane meM eka taraha se nimitta bhI nahIM ho sakatI haiN| yaha anubhavagamya Atmavastu jJAna kA ghanapiMDa aura Ananda kA kaMda hai| rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura moha-rAga-dveSa Adi sarva para-bhAvoM se bhinna, sarvAMga paripUrNa zuddha hai| samasta para-bhAvoM se bhinnatA aura jJAnAdimaya bhAvoM se abhinnatA hI isakI zuddhatA hai| yaha eka hai, ananta guNoM kI akhaNDatA hI isakI ekatA hai| aisA yaha AtmA mAtra AtmA hai aura kucha nahIM hai, yAnI 'maiM' maiM hI hU~, aura kucha nhiiN| 'maiM' maiM hI hU~ aura apane meM hI saba kucha huuN| para ko dene lAyaka mujha meM kucha nahIM haiM,tathA apane meM paripUrNa hone se para ke sahayoga kI mujhe koI AvazyakatA nahIM hai| yaha AtmA vAgvilAsa aura zabdajAla se pare hai, mAtra anubhUtigamya hai! AtmAnubhUti ko prApta karane kA prArambhika upAya tattvavicAra hai, para vaha AtmAnubhUti Atmatattva sambandhI vikalpa kA bhI prabhAva karake prakaTa hone vAlI sthiti hai|| ___ 'maiM kauna hU~' yaha jAnane kI vastu hai, yaha anubhUti dvArA prApta hone vAlA samAdhAna (uttara) hai| yaha vANI dvArA vyakta karane aura lekhanI dvArA likhane kI vastu nahIM hai| vANI aura lekhanI kI isa sandarbha meM mAtra itanI hI upayogitA hai ki ye usakI ora saMketa kara sakatI haiM, ye dizA iMgita kara sakatI hai; dazA nahIM lA sakatI haiN| prazna - 1. 'maiM kauna hU~' - isa viSaya para apanI bhASA meM eka nibandha likhiye| 21 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 6 / jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata [paMcama guNasthAnavartI] jise yathArtha samyagdarzana prakaTa ho cukA hai, use hI jJAnI kahate haiN| aisA jJAnI jIva jaba anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ke prabhAva meM apane meM dezacAritrasvarUpa Atmazuddhi prakaTa karatA hai, taba vaha vratI zrAvaka kahalAtA hai| ___jo Atmazuddhi prakaTa huI, use nizcaya vrata kahate haiM aura ukta prAtmazuddhi ke sadbhAva meM jo hiMsAdi paMca pApoM ke tyAga tathA ahiMsAdi paMcANuvrata Adi ke dhAraNa karane rUpa zubhabhAva hote haiM, unheM vyavahAra vrata kahate haiN| isa prakAra ke zubhabhAva jJAnI zrAvaka ke sahaja rUpa meM prakaTa hote haiN| ye vrata bAraha prakAra ke hote haiN| unameM hiMsAdi pA~ca pApoM ke eka-deza tyAgarUpa pA~ca aNuvrata hote haiN| ina aNuvratoM ke rakSaNa aura unameM abhivRddhirUpa tIna guNavrata tathA mahAvratoM ke abhyAsarUpa cAra zikSAvrata hote haiN| 22 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ___ pA~ca aNuvrata 1. ahiMsANuvrata - hiMsAbhAva ke sthUla rUpa meM tyAga ko ahiMsANuvrata kahate haiN| ise samajhane ke lie pahile hiMsA ko samajhanA Avazyaka hai| kaSAyabhAva ke utpanna hone para AtmA ke upayoga kI zuddhatA (zuddhopayoga )kA ghAta honA bhAvahiMsA hai aura ukta kaSAyabhAva nimitta hai jisameM aise apane aura parAye dravyaprANoM kA ghAta honA dravyahiMsA hai| zrI amRtacandrAcArya ne puruSArthasiddhayupAya nAmaka graMtha meM likhA hai - "AtmA meM rAgAdi doSoM kA utpanna honA hI hiMsA hai tathA unakA utpanna na honA hI ahiMsA hai| yadi koI vyakti rAga-dveSAdi bhAva na karake, yogyatama AcaraNa kare tathA sAvadhAnI rakhane para bhI yadi kisI jIva kA ghAta ho jAye, to vaha hiMsA nahIM hai| isake viparIta koI jIva antaraMga meM kaSAyabhAva rakhe tathA vAhya meM bhI asAvadhAna rahe para usake nimitta se kisI jIva kA ghAta na bhI huA ho to bhI vaha hiMsaka hai| sArAMza yaha hai ki hiMsA aura ahiMsA kA nirNaya prANI ke marane yA na marane se nahIM, rAgAdi bhAvoM kI utpatti aura anutpatti se hai| nimitta bheda se hiMsA cAra prakAra kI hotI hai :(1) saMkalpI hiMsA, (2) udyogI hiMsA (3) prArambhI hiMsA (3) virodhI hiMsA kevala nirdaya pariNAma hI hetu hai jisameM aise saMkalpa (irAdA) pUrvaka kiyA gayA prANaghAta hI saMkalpI hiMsA hai| vyApArAdi kAryoM meM tathA gRhasthI ke prAraMbhAdi kAryoM meM sAvadhAnI vartate hue bhI jo hiMsA ho jAtI hai, vaha udyogI aura AraMbhI hiMsA hai| apane tathA apane parivAra, dharmAyatana Adi para kie gaye AkramaNa se rakSA ke lie anicchApUrvaka kI gaI hiMsA virodhI hiMsA hai| vratI zrAvaka ukta cAra prakAra kI hiMsAoM meM saMkalpI hiMsA kA to sarvathA tyAgI hotA hai arthAt sahaja rUpa se usake isa prakAra ke bhAva hI utpanna nahIM hote haiN| anya tInoM prakAra kI hiMsA se bhI yathAsAdhya bacane kA aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhvtyhiNseti| teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / 44 / / 23 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bacane kA prayatna rakhatA hai| hiMsA bhAva kA ekadeza tyAga hone se yaha vrata ahiMsANuvrata kahalAtA hai| 2. satyANuvrata - pramAda ke yoga se asat vacana bolanA asatya hai, isakA ekadeza tyAga hI satyANuvrata hai| asat cAra prakAra kA hotA hai : (1) sat kA apalApa (2) asat kA udbhAvana (3) anyathA prarUpaNa (4) garhita vacana vidyamAna padArtha ko avidyamAna kahanA sat kA apalApa hai| avidyamAna ko vidyamAna kahanA asat kA udbhAvana hai| kucha kA kucha kahanA arthAt vastu svarUpa jaise hai vaisA na kaha kara anyathA kahanA anyathA prarUpaNa hai| jaise-hiMsA meM dharma btaanaa| niMdanIya, kalahakAraka, pIr3AkAraka, zAstraviruddha , hiMsApoSaka, parApavAdakAraka Adi vacanoM ko garhita vacana kahate haiN| 3. acauryANuvrata - jisa vastu meM lene-dene kA vyavahAra hai, aisI vastu ko pramAda ke yoga se usake svAmI kI anumati binA grahaNa karanA corI hai| aisI corI kA tyAga acauryavrata hai| corI kA tyAgI hone para bhI gRhastha kUpa, nadI Adi se jala evaM khAna se miTTI Adi vastuoM ko binA pUche bhI grahaNa kara letA hai, ataH ekadeza corI kA tyAgI hone se acauryANuvrata kahalAtA hai| 4. brahmacaryANuvrata- pUrNatayA strI-sevana kA tyAga brahmacaryavrata hai| jo gRhastha ise dhAraNa karane meM asamartha haiM, ve svastrI meM saMtoSa karate hai aura parastrI-ramaNa ke bhAva ko sarvathA tyAga dete haiM, unakA yaha vrata ekadezarUpa hone se brahmacaryANavrata kahalAtA hai| 5. parigrahaparimANavrata- apane se bhinna para-padArthoM meM mamatvabuddhi hI parigraha hai| yaha antaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, tathA hAsyAdi nava nokaSAya ye caudaha aMtaraMga parigraha ke bheda haiN| tathA jamIna-makAna, sonA-cA~dI, dhana-dhAnya, naukara-naukarAnI, bartana Adi vastuyeM bAhaya parigraha haiN| ukta parigrahoM meM gRhastha ke mithyAtva nAmaka parigraha kA to pUrNa rUpa se tyAga ho jAtA hai tathA bAkI aMtaraMga parigrahoM kA kaSAyAMza ke sadbhAva ke kAraNa ekadeza tyAga hotA haiM tathA vaha bAhya parigraha kI sImA nirdhArita kara letA hai| isa vrata ko parigrahaparimANavrata kahate haiN| 24 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates guNavrata digvrata, dezavrata aura anarthadaNDavrata ye tIna guNavrata kahalAte haiM / 1. diggrata - kaSAyAMza kama ho jAne se gRhastha dazoM dizAoM meM prasiddha sthAnoM ke AdhAra para apane AvAgamana kI sImA nizcita kara letA hai aura jIvanaparyanta usakA ullaMghana nahIM karatA, ise digvrata kahate haiM / 2. dezavrata - digvrata kI bA~dhI huI vizAla sImA ko ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, mAha Adi kAla kI maryAdApUrvaka aura bhI sImita ( kama ) kara lenA dezavrata hai| 3. anarthadaNDavrata - binA prayojana hiMsAdi pApoM meM pravRtti karanA yA usa rUpa bhAva karanA anarthadaNDa hai aura usake tyAga ko anarthadaNDavrata kahate haiN| vratI zrAvaka binA prayojana jamIna khodanA, pAnI DholanA, agni jalAnA, vAyu saMcAra karanA, vanaspati chedana karanA Adi kArya nahIM karatA arthAt trasahiMsA kA to vaha tyAgI hai hI, para aprayojanIya sthAvarahiMsA kA bhI tyAga karatA hai 1 tathA rAga-dveSAdika pravRttiyoM meM bhI usakI vRtti nahIM ramatI, vaha inase virakta rahatA hai| isI vrata ko anarthadaNDavrata kahate haiN| zikSA sAmAyikavrata, proSadhopavAsavrata, atithisaMvibhAgavrata ye cAra zikSAvrata haiN| bhogopabhogaparimANavrata aura 1. sAmAyikavrata - sampUrNa dravyoM meM rAga-dveSa ke tyAgapUrvaka samatA bhAva kA avalambana karake grAtmabhAva kI prApti karanA hI sAmAyika hai| vratI zrAvakoM dvArA prAtaH, dopahara, sAyaM - kama se kama antarmuhUrta ekAnta sthAna meM sAmAyika karanA sAmAyikavrata hai| kaSAya, 2. proSadhopavAsavrata viSaya aura AhAra kA tyAga kara AtmasvabhAva ke samIpa ThaharanA upavAsa hai| pratyeka aSTamI va caturdazI ko sarvAraMbha chor3akara upavAsa karanA hI proSadhopavAsa hai| yaha tIna prakAra se kiyA jAtA hai uttama, madhyama aura jaghanya / uttama parva ke eka dina pUrva va eka dina bAda ekAsanapUrvaka va parva ke dina pUrNa upavAsa karanA uttama proSadhopavAsa hai| 25 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates madhyama- kevala parva ke dina upavAsa karanA madhyama proSadhopavAsa hai| jaghanya- parva ke dina kevala ekAsana karanA jaghanya proSadhopavAsa hai| 3. bhogopabhogaparimANavrata- prayojanabhUta sImita parigraha ke bhItara bhI kaSAya kama karake bhoga aura upabhoga kA parimANa ghaTAnA bhogopabhogaparimANavrata hai| paMceMdriya ke viSayoM meM jo eka bAra bhogane meM A sakeM unheM bhoga aura bArabAra bhogane meM prAveM unheM upabhoga kahate haiN| 4. atithisaMvibhAgavata- muni, vratI zrAvaka aura avratI zrAvaka-ina tIna prakAra ke pAtroM ko apane bhojana meM se vibhAga karake vidhipUrvaka dAna denA atithisaMvibhAgavata hai| nizcaya samyagdarzanapUrvaka ukta bAraha vratoM ko niraticAra dhAraNa karane vAlA zrAvaka hI vratI zrAvaka kahalAtA haiM, kyoMki binA samyagdarzana va samyagjJAna ke sacce vratAdi hote hI nahIM haiN| tathA nizcaya samyagdarzana va samyagjJAnapUrvaka anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke prabhAva hone para prakaTa hone vAlI prAtmazuddhi ke sAtha sahaja hI jJAnI zrAvaka ke ukta vratAdirUpa bhAva hote haiN| AtmajJAna binA jo vratAdirUpa zubha bhAva hote haiM, ve sacce vrata nahIM haiN| prazna - 1. vratI zrAvaka kise kahate hai ? zrAvaka ke vrata kyA haiM? ve kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita ginaaiye|| 2. ahiMsANuvrata aura satyANuvrata kA vistAra se vivecana kiijiye| 3. nimnAMkitoM meM se kinhIM tIna kI paribhASAe~ dIjiye : hiMsA, anarthadaNDavrata, sAmAyika, zikSAvrata, pracauryANuvrata 4. nimnalikhita meM paraspara antara batAiye : (ka) bhoga aura upabhoga (kha) digvrata aura dezavrata (ga) parigrahaparimANavrata aura bhogopabhogaparimANavrata 5. "jJAnI zrAvaka ke bAraha vrata" viSaya para apanI bhASA meM eka nibaMdha likhie| 26 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 7 . mukti kA mArga AcArya amRtacaMdra ( vyaktitva evaM kartRtva) AdhyAtmika santo meM kundakundAcArya ke bAda yadi kisI kA nAma liyA jA sakatA hai to ve haiM prAcArya amRtcndr| duHkha kI bAta hai ki 10vIM zatI ke lagabhaga hone vAle ina mahAn AcArya ke bAre meM unake granthoM ke alAvA eka taraha se hama kucha bhI nahIM jaante| loka-prazaMsA se dUra rahane vAle AcArya amRtacandra to apUrva granthoM kI racanAyeM karane ke uparAnta bhI yahI likhate haiM - varNaiH kRtAni citraiH padAni, tu padaiH kRtAni vAkyAni / vAkyaiH kRtaM pavitraM zAstramidaM na punarasmAbhiH / / 226 / / ___ - puruSArthasiddhyupAya taraha-taraha ke varSoM se pada bana gaye, padoM se vAkya bana gaye aura vAkyoM se yaha pavitra zAstra bana gyaa| maiMne kucha bhI nahIM kiyA hai| isI prakAra kA bhAva Apane 'tattvArthasAra' meM bhI prakaTa kiyA hai| paM. AzAdharajI ne Apako 'Thakkura' zabda se abhihita kiyA hai, ataH pratIta hotA hai ki Apa kisI ucca kSatriya gharAne se sambandhita rahe hoNge| ApakA saMskRta bhASA para apUrva adhikAra thaa| ApakI gadya aura padya donoM prakAra kI racanAoM me ApakI bhASA bhAvAnuvartinI evaM sahaja bodhagamya , 27 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates mAryagaNa se yukta hai| Apa prAtmarasa meM nimagna rahane vAle mahAtmA the, ataH ApakI racanAyeM adhyAtma-rasa se aotaprota haiN| Apake sabhI grantha saMskRta bhASA meM haiN| ApakI racanAyeM gadya aura padya donoM prakAra kI pAI jAtI haiN| gadya racanAoM meM prAcArya kundakunda ke mahAn granthoM para likhI huI TIkAyeM haiN| 1. samayasAra kI TIkA - jo 'AtmakhyAti' ke nAma se jAnI jAtI haiN| 2. pravacanasAra kI TIkA - jise 'tattvapradIpikA' kahate haiN| 3. paJcAstikAya kI TIkA - jisakA nAma 'samayavyAkhyA' hai| 4. tattvArthasAra - yaha grantha gRddhapiccha umAsvAmI ke gadya sUtroM kA eka taraha se padyAnuvAda hai| 5. puruSArthasiddhiyupAya - gRhastha dharma para ApakA maulika grantha hai| isameM hiMsA aura ahiMsA kA bahuta hI tathyapUrNa vivecana kiyA gayA hai| prastuta aMza Apake grantha puruSArthasiddhyupAya para AdhArita haiN| " tAtai bahuta kahA kahie, jaisaiM rAgAdi miTAvane kA zraddhAna hoya so hI zraddhAna samyagdarzana hai| bahuri jaisaiM rAgAdi miTAvane kA jAnanA hoya so hI jAnanA samyagjJAna hai| bahuri jaisaiM rAgAdi miTai so hI AcaraNa samyakcAritra hai| aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai|" -mokSamArga prakAzaka , sastI graMthamAlA, dillI, pRSTha 313 28 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ___ mukti kA mArga pravacanakAra - yaha to sarvamAnya evaM sarvAnubhUta tathya hai ki saMsAra meM saba prANI duHkhI haiM aura saba duHkha se mukti cAhate haiM, tadartha yatna bhI karate haiM; para usa mukti kA sahI mArga patA na hone se unakA kiyA gayA sArA hI prayatna vyartha jAtA hai| ataH mUlabhUta prazna to yaha hai ki vAstavika mukti kA mArga kyA hai ? ___mukti kA mArga kyA hai ? isa prazna ke pUrva vAstavika mukti kyA hai - isa samasyA kA samAdhAna apekSita hai| mukti kA prAzaya duHkhoM se pUrNataH mukti se hai| duHkha AkulatArUpa haiM, ataH mukti pUrNa nirAkula honA caahie| jahA~ raMcamAtra bhI AkulatA rahe vaha paripUrNa sukha nahIM arthAt mukti nahIM haiN| mukti kA mArga kyA hai ? isakA nirUpaNa karate hue prAcArya amRtacandra likhate haiM - evaM samyagdarzana bodha caritratrayAtmako nitym| tasyApi mokSamArgo bhavati niSevyo yathAzakti / / 20 / / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai| pratyeka jIva ko isakA sevana yathAzakti karanA caahie| ataH yaha to nizcita huA ki samyagdarzana arthAt saccI zraddhA, samyagjJAna arthAt saccA jJAna aura samyakcAritra arthAt saccA cAritra tInoM kI ekatA hI saccA mukti kA mArga hai| para prazna uThatA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra kyA haiM ? nizcaya se to tInoM prAtmarUpa hI haiM arthAt prAtmA kI zuddha paryAyeM hI haiN| para-padArthoM se bhinna apanI AtmA kA vAstavika svarUpa svasanmukha hokara samajhakara usameM Atmapane kI zraddhA samyagdarzana, para-padArthoM se bhinna apanI AtmA kI tathA parapadArthoM kI svasanmukha hokara yathArtha jAnakArI samyagjJAna aura para-padArthoM evaM para-bhAvoM se bhinna apane jJAnasvabhAvI AtmasvarUpa meM lIna hote jAnA hI samyakcAritra hai| inakA vizeSa khulAsA karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM - jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItA'bhiniveza viviktamAtmarupaM tat / / 22 / / viparIta mAnyatA se rahita jIvAdika tattvArthoM kA zraddhAna (pratIti) Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates karanA hI samyagdarzana hai| ise prApta karane kA nitya prayatna karanA cAhie kyoMki vaha AtmarUpa hI hai / hameM sabase pahile samyagdarzana prApta karane kA yatna karanA cAhie kyoMki isake prApta kiye binA mokSamArga kA Arambha hI nahIM hotA hai| kahA bhI haiMtatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhila yatnena / tasmin satyeva yato bhavati jJAnaM caritraM ca / / 21 / / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM meM sabase pahile samyagdarzana ko pUrNa prayatna karake prApta karanA cAhie kyoMki isake hone para, jJAna samyagjJAnarUpa aura cAritra samyakcAritrarUpa pariNata hotA hai| samyagdarzana ke binA samasta jJAna ajJAna aura samasta mahAvratAdirUpa zubhAcaraNa mithyAcAritrarUpa hI rahatA hai| mumukSu - yaha samyagdarzana prApta kaise hotA hai ? pravacanakAra sarvaprathama tattvAbhyAsa se sapta tattva kA yathArtha svarUpa samajhane kA tathA parapadArtha aura parabhAvoM meM parabuddhi aura unase bhinna apane AtmA meM AtmabuddhipUrvaka trikAlI AtmA ke sanmukha hokara prAtmAnubhUti prApta karane kA udyama karanA hI samyagdarzana prApta karane kA upAya hai| praznakAra aura samyagjJAna.........? pravacanakAra - - karttavyo'dhyavasAyaH sadanekAntAtmakeSu tattveSu / saMzaya viparyayAnadhyavasAya viviktamAtmarupaM tat / / 35 / / saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se rahita evaM anekAntAtmaka prayojanabhUta tattva kI sahI jAnakArI hI samyagjJAna hai| isa samyagjJAna ko prApta karane kA bhI sadA prayatna karanA cAhie / jijJAsu - saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya kise kahate haiM ? pravacanakAra paraspara viruddha aneka koTi ko sparza karane vAle jJAna ko saMzaya kahate haiN| jaise - zubharAga puNya hai yA dharma athavA yaha sIpa hai yA cAMdI / viparyaya viparIta eka koTi ke nizcaya karane vAle jJAna ko viparyaya kahate haiN| jaise-zubharAga ko dharma mAnanA, sIpa ko cAMdI jAna lenaa| 30 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ' anadhyavasAya yaha kyA hai' yA ' kucha hai' kevala itanA aruci aura anirNayapUrvaka jAnane ko anadhyavasAya kahate haiN| jaise- prAtmA kucha hogA, rAste meM calate hue kisI mulAyama padArtha ke sparza se yaha jAnanA ki kucha hai 1 jijJAsu - aba samyakcAritra ke liye bhI btaaiye| pravacanakAra - cAritraM bhavati yataH samastasAvadya yogapariharaNAt / sakala kaSAya vimuktaM vizadamudAsInamAtmarupaM tat / / 36 / / samasta sAvadya yoga se rahita, zubhAzubhabhAvarUpa kaSAyabhAva se vimukta, jagata se udAsInarUpa nirmala AtmalInatA hI samyakcAritra hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko ratnatraya bhI kahate haiM aura yahI mukti kA mArga hai| zaMkAkAra- to kyA ratnatraya dhAraNa karane se mukti kI hI prApti hogI, svargAdika nahIM? pravacanakAra - bhAI! svargAdika to saMsAra haiM, jo mukti kA mArga hai vahI saMsAra kA mArga kaise ho sakatA hai ? svargAdika kI prApti to mukti-mArga ke pathika ko hone vAle heyarUpa zubhabhAva se devAyu Adi puNya kA baMdha hone para sahaja hI ho jAtI hai / ratnatraya to mukti-mArga hai, baMdhana kA mArga nahIM / pravacanakAra zaMkAkAra - to phira ratnatraya ke dhArI munirAja svargAdika kyoM jAte haiM ? ratnatraya to mukti kA hI kAraNa hai, para ratnatrayadhArI munivaroM ke jo rAgAMza hai, vahI baMdha kA kAraNa hai| zubhabhAvarUpa aparAdha phala se hI munivara svarga meM jAte haiN| - zaMkAkAra - zubhopayoga ko aparAdha kahate hoM ? pravacanakAra - sunoM bhAI, maiM thoDeM hI katadhahatA hU~ ! prAcArya amRtacaMdra neM svayaM hI likhA haiM nanu kathameva siddhayati devAyuHprabhRti satprakRtibandhaH / sakala jana suprasiddho ratnatrayadhAriNAM munivarANAm / / 219 / / yadi ratnatraya baMdha kA kAraNa nahIM hai to phira zaMkA uThatI hai ki ratnatrayadhArI munivaroM ke devAyu Adi satprakRtiyoM kA baMdha kaise hotA hai ? 31 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ukta prazna ke uttara meM Age likhate haiM - ratnatrayamiha heturnirvANasyaiva bhavati nAnyasya / prAstravati yattu puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH / / 220 / / ratnatraya dharma nirvANa kA hI kAraNa hai, anya svargAdika kA nhiiN| munivaroM ko jo svargAdika ke kAraNa puNya kA prAstrava hotA hai, usameM zubhopayoga kA hI aparAdha hai| zaMkAkAra - una munirAjoM ke ratnatraya bhI to thA, phira unheM baMdha kyoM huA ? pravacanakAra - jitane aMzoM meM ratnatraya hai, utane aMzoM meM prabaMdha hai| jitane aMzoM meM rAgAdika hai, utane aMzoM meM baMdha hai| kahA bhI hai - yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati / / 212 / / yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati / / 213 / / yenAMzena caritraM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti / / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM bhavati / / 214 / / isa AtmA ke jisa aMza meM samyagdarzana hai, usa aMza (paryAya) se baMdha nahIM hai tathA jisa aMza se rAga hai, usa aMza se baMdha hotA hai| jita aMza se isake jJAna hai, usa aMza se baMdha nahIM hai aura jisa aMza se rAga hai, usa aMza se baMdha hotA hai| jisa aMza se isake cAritra hai, usa aMza se baMdha nahIM hai aura jisa aMza se rAga hai, usa aMza se baMdha hotA hai| ataH yadi hameM baMdha kA prabhAva karanA hai arthAt duHkha meTanA hai to ratnatrayarUpa pariNamana karanA caahie| yahI eka mAtra sAMsArika duHkhoM se chUTane ke lie saccA mukti kA mArga hai| prazna - 1. mukti kyA hai aura mukti kA mArga ( mokSamArga) kise kahate haiM ? 2. nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra kI paribhASAe~ diijie| 3. samyagdarzana prApta karane kA upAya kyA hai ? 4. saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya kI paribhASAe~ diijie| 5. ratnatraya svargAdika kA kAraNa kyoM nahI hai ? satarka uttara diijiye| 32 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 8 nizcaya aura vyavahAra AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ( vyaktitva aura kartRtva) AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI ke pitA zrI jogIdAsajI khaNDelavAla di. jaina godIkA gotraja the aura mA~ thI rNbhaabaaii| ve vivAhita the| unake do putra the - harizcandra aura gumaaniiraam| gumAnIrAma mahAn pratibhAzAlI aura unake samAna hI krAntikArI the| yadyapi unakA adhikAMza jIvana jayapura meM hI bItA, kintu unheM apanI AjIvikA ke liye kucha samaya siMghANA avazya rahanA par3A thaa| ve vahA~ dillI ke eka sAhUkAra ke yahA~ kArya karate the| paramparAgata mAnyatAnusAra unakI Ayu yadyapi 27 varSa mAnI jAtI hai kintu unakI sAhityasAdhanA, jJAna va navInatama prApta ullekhoM va pramANoM ke AdhAra para yaha nizcita ho cukA hai ki ve 47 varSa taka jIvita rhe| unakI mRtyu tithi vi. saM. 1823-24 lagabhaga nizcita hai, ataH unakA janma vi. saM. 1776-77 meM honA caahiye| unakI sAmAnya zikSA jayapura kI eka prAdhyAtmika ( terApaMtha ) sailI meM huI parantu agAdha vidvattA kevala apane kaThina zrama evaM pratibhA ke bala para hI unhoM ne prApta kI, use bAMTA bhI dila khola kr| ve pratibhAsampanna, medhAvI aura adhyayanazIla the| prAkRta, saMskRta aura hindI ke atirikta unheM kannar3a bhASA kA bhI jJAna thaa| Apake bAre meM saMvat 1821 meM bra. rAjamala 'indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA' meM likhate haiM - "aise puruSa mahaMta buddhi kA dhAraka IM kAla viSai honAM durlabha hai| tAteM yAMsUM mileM sarva saMdeha dUri hoi hai|" Apa svayaM mokSamArga prakAzaka meM apane adhyayana ke bAre meM likhate haiM - " TIkAsahita samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gommaTasAra, labdhisAra, trilokasAra, tattvArthasUtra, ityAdi zAstra aura kSapaNAsAra, puruSArthasiddhayupAya, aSTapAhur3a, AtmAnuzAsana Adi zAstra aura zrAvaka-muni ke prAcAra ke prarUpaka aneka zAstra aura suSThukathAsahita purANAdi zAstra - ityAdi aneka zAstra haiM, unameM hamAre buddhi anusAra abhyAsa vartatA hai|" 33 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates kasamyajJAna caMdrikA vi saM 1818 unhoMne apane jIvana meM choTI-bar3I bAraha racanAe~ likhIM jinakA parimANa karIba eka lAkha zloka pramANa hai, pAMcahajAra pRSTha ke kriib| inameM kucha to lokapriya graMthoM kI vizAla prAmANika TIkAe~ haiM, aura kucha haiM svataMtra rcnaaeN| ve gadya aura padya donoM rUpoM meM pAI jAtI haiN| ve kAlakramAnusAra nimnalikhita haiM : (1) rahasyapUrNa ciTThI (vi. saM. 1811) (2) gommaTasAra jIvakANDa bhASA TIkA (3) gommaTasAra karmakANDa bhASA TIkA (4) arthasaMdRSTi adhikAra (5) labdhisAra bhASA TIkA (6) kSapaNAsAra bhASA TIkA (7) gommaTasAra pUjA (8) trilokasAra bhASA TIkA (9) samozaraNa racanA varNana (10) mokSamArga prakAzaka (apUrNa) (11) prAtmAnuzAsana bhASA TIkA (12) puruSArthasiddhyupAya bhASA TIkA (apUrNa) _ise paM. daulatarAma kAsalIvAla ne vi. saM. 1827 meM pUrNa kiyaa| unakI gadya zailI parimArjita , praur3ha evaM sahaz2a bodhagamya hai| unakI zailI kA sundaratam rUpa unake maulika graMtha mokSamArga prakAzaka meM dekhane ko milatA hai| unakI bhASA mUlarUpa meM braja hote hue bhI usameM khar3I bolI kA khar3Apana bhI hai aura sAtha hI sthAnIya raMgata bhii| unakI bhASA unake bhAvoM ko vahana karane meM pUrNa samartha va parimArjita hai| Apake saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI ke liye paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva nAmaka graMtha dekhanA caahiye| prastuta aMza mokSamArga prakAzaka ke saptama adhikAra ke AdhAra para likhA gayA hai| nizcaya-vyavahAra kI vizeSa jAnakArI ke liye mokSamArga prakAzaka ke saptama adhikAra kA adhyayana avazya karanA caahiye| * gommaTasAra jIvakANDa va karmakANDa bhASA TIkA, labdhisAra va kSapaNAsAra bhASA TIkA evaM arthasaMdRSTi adhikAra ko 'samyagjJAna candrikA' bhI kahate haiN| 34 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates nizcaya aura vyavahAra gumAnIrAma - pitAjI! kala Apane kahA thA ki ratnatraya hI duHkha se mukti kA mArga (mokSamArga) hai| mokSamArga to do haiM na, nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokssmaarg| paM. ToDaramalajI - nahIM beTA! mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA kathana ( varNana) do prakAra se hai| jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga kahA jAya, vaha nizcaya mokSamArga hai aura jo mokSamArga to hai nahIM, parantu mokSamArga kA nimitta va sahacArI hai, use upacAra se mokSamArga kahA jAya, vaha vyavahAra mokSamArga hai| kyoMki nizcaya aura vyavahAra kA saba jagaha yahI lakSaNa hai : "sacce nirUpaNa ko nizcaya kahate haiM aura upacarita nirUpaNa ko vyvhaar|" samayasAra meM kahA hai : vyavahAra abhUtArtha ( asatyArtha) hai, kyoMki vaha satya svarUpa kA nirUpaNa nahIM karatA hai| nizcaya bhUtArtha ( satyArtha) hai, kyoMki vaha vastu svarUpa kA saccA nirUpaNa karatA hai| gumAnIrAma - maiM to aisA jAnatA hU~ ki siddha samAna zuddha AtmA kA anubhava karanA nizcaya hai aura vrata, zIla , saMyamAdi pravRtti vyavahAra hai| - paM. ToDaramalajI - yaha ThIka nahIM, kyoMki "kisI dravya bhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA vyavahAra" aisA nahIM hai, kintu "eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa meM hI varNana karanA nizcaya naya hai aura upacAra se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa varNana karanA vyavahAra hai|" jaise-miTTI ke ghar3e ko miTTI kA kahanA nizcaya aura ghI kA saMyoga dekhakara upacAra se use ghI kA ghar3A kahanA vyavahAra hai| gumAnIrAma - samayasAra meM to zuddhAtmA ke anubhava ko nizcaya aura vrata, zIla, saMyamAdi ko vyavahAra kahA hai| paM. ToDaramalajI - zuddhAtmA kA anubhava saccA mokSamArga hai, ataH use nizcaya mokSamArga kahA hai| tathA vrata, tapa Adi mokSamArga nahIM haiM, inheM nimittAdika kI apekSA upacAra se mokSamArga kahA hai, ataH inheM vyavahAra mokSamArga kahate haiN| / ataH nizcaya naya se jo nirUpaNa kiyA ho use saccA ( satyArtha) mAnakara usakA zraddhAna karanA aura vyavahAra naya se jo nirUpaNa kiyA ho usako asatya ( asatyArtha) mAnakara usakA zraddhAna chodd'naa| 35 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates gumAnIrAma - zraddhAna to nizcaya kA rakheM aura pravRtti vyvhaarruup| paM. ToDaramalajI - nahIM beTA! nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna rakhanA caahie| aura pravRtti meM to naya kA prayojana hI nahIM hai / pravRtti to dravya kI pariNati hai / jisa dravya kI pariNati ho usako usI kI kahane vAlA nizcaya naya hai, aura use hI anya dravya kI kahane vAlA vyavahAra naya hai| ataH yaha zraddhAna karanA ki nizcaya naya kA kathana satyArtha hai aura vyavahAra naya kA kathana upacarita hone se asatyArtha hai| gumAnIrAma - Apane aisA kyoM kahA ki nizcaya naya kA zraddhAna karanA aura vyavahAra naya kA zraddhAna chor3anA paM. ToDaramalajI - suno ! vyavahAra naya svadravya paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai, isa prakAra ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai, ataH vyavahAra naya tyAga karane yogya hai| tathA nizcaya naya unhIM ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai, aise zraddhAna se samyaktva hotA hai, ataH usakA zraddhAna karanA / mAnIrAma - to phira jaina zAstroM meM donoM nayoM ko grahaNa karanA kyoM kahA hai ? paM. ToDaramalajI - jahA~ nizcaya naya kA kathana ho use to " satyArtha aise hI hai" aisA mAnanA; jahA~ vyavahAra kI mukhyatA se kathana ho use aisA hai nahIM, nimittAdika kI apekSA upacAra se kathana kiyA hai, aisA mAnanA hI donoM nayoM kA grahaNa hai| gumAnIrAma - yadI vyavahAra ko heya kahoge to loga vrata, zIla, saMyamAdi ko chor3a deNge| paM. ToDaramalajI - kucha vrata, zIla, saMyamAdi kA nAma to vyavahAra hai nahIM, inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai / inako saccA mokSamArga mAnanA to chor3anA hI caahie| tathA yadi vratAdika ko chor3oge to kyA hiMsAdi rUpa pravartoge, to phira aura bhI burA hogaa| ataH vratAdika ko chor3anA bhI ThIka nahIM aura unheM saccA mokSamArga mAnanA bhI ThIka nahIM / gumAnIrAma - yadI aisA hai to phira jinavANI meM vyavahAra kA kathana hI kyoM kiyA ? paM. ToDaramalajI - jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA ke binA samajhAyA nahIM jA sakatA hai, usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza nahIM 36 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates diyA jA sakatA hai| ataH jinavANI meM vyavahAra kA kathana AyA hai| jaise mleccha ko samajhAne ke lie bhale hI mleccha bhASA kA Azraya lenA par3e, para mleccha ho jAnA to ThIka nahIM, usI prakAra paramArtha kA pratipAdaka hone se bhale hI usakA kathana ho para vaha anusaraNa karane yogya nhiiN| gumAnIrAma - vyavahAra nizcaya kA pratipAdaka kaise hai ? paM. ToDaramalajI - jaise himAlaya parvata se nikala kara baMgAla kI khAr3I meM girane vAlI seMkar3oM mIla lambI gaMgA kI lambAI ko to kyA caur3AI ko bhI A~kha se nahIM dekhA jA sakatA hai, ataH usakI lambAI aura caur3AI aura bahAva ke mor3oM ko jAnane ke lie hameM nakze kA sahArA lenA par3atA hai| para jo gaMgA nakze meM hai vaha vAstavika nahIM hai, usase to mAtra gaMgA ko samajhA jA sakatA hai, usase koI pathika pyAsa nahIM bujhA sakatA hai| pyAsa bujhAne ke lie asalI gaMgA ke kinAre hI jAnA hogaa| usI prakAra vyavahAra dvArA kathita vacana nakze kI gaMgA ke samAna haiM, unase samajhA jA sakatA hai, para unake Azraya se prAtmAnubhUti prApta nahI kI jA sakatI hai / grAtmAnubhUti prApta karane ke lie to nizcaya naya ke viSayabhUta zuddhAtmA kA hI Azraya lenA Avazyaka hai ataH vyavahAra naya to mAtra jAnane ( samajhane ) ke lie prayojanavAna hai| I prazna 1. mukti kA mArga ( mokSamArga ) kyA hai ? kyA vaha do prakAra kA hai ? spaSTa kIjiye / nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga meM kyA antara hai ? spaSTa kIjiye / 2. nizcaya aura vyavahAra kI paribhASAyeM diijiye| nimna ukti meM kyA doSa hai ? samajhAiye | 66 'siddha samAna zuddhAtmA kA anubhava karanA nizcaya aura vrata - zIla- saMyamAdi pravRtti vyavahAra hai| jinavANI meM vyavahAra kA upadeza diyA hI kyoM hai ? 3. 4. 5. 6. donoM nayoM kA grahaNa karane se kyA Azaya hai ? 7. vyavahAra nizcaya kA pratipAdaka kaise hai ? 37 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 9 dazalakSaNa mahAparva jineza - kaho bhAI vinoda mandira caloge ? vinoda - nahIM bhAI! Aja to sinemA jAne kA vicAra hai| jineza - kyoM ? vinoda - kyoMki Aja AtmA meM zAnti nahIM hai, kucha manovinoda ho jaaygaa| jineza - vAha bhAI! sinemA meM zAnti khojane cale ho? sinemA to rAga-dveSa (azAMti) kA hI varddhaka hai aura aba to dazalakSaNa mahAparva prAraMbha ho gayA hai| ye dina to dharma ArAdhanA ke haiN| ina dinoM saba loga AtmaciMtana, pUjana-pATha, vrata-upavAsa Adi karate haiM evaM pUrA dina svAdhyAya, tattvacarcA Adi meM bitAte haiN| vaise to pratyeka dhArmika parva kA prayojana AtmA meM vItarAga bhAva kI vRddhi karane kA hI hotA hai, kintu isa parva kA saMbaMdha vizeSa rUpa se AtmaguNoM kI ArAdhanA se hai| ataH yaha vItarAgI parva saMyama aura sAdhanA kA parva hai| parva arthAt maMgala kAla, pavitra avsr| vAstava meM to apane prAtmasvabhAva kI pratItipUrvaka vItarAgI dazA kA pragaTa honA hI yathArtha parva hai, kyoMki vahI AtmA kA maMgalakArI hai aura pavitra avasara hai| uttamakSamAdi dazalakSaNa dharma se saMbaMdhita hone se ise dazalakSaNa mahAparva kahate haiN| vinoda - yaha dazalakSaNa dharma kyA hai ? 38 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jineza - AtmasvabhAva kI pratItipUrvaka cAritra (dharma) kI daza prakAra se ArAdhanA karanA hI dazalakSaNa dharma hai| AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM likhA hai : 66 'uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dharma: 11 9 / / 6 / / arthAt uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcana aura uttama brahmacarya ye dharma ke daza prakAra haiM / vinoda - ina daza dharmoM ko thor3A spaSTa karake samajhA sakate ho ? jineza - kyoM nahIM ? suno| "" anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya ke prabhAva meM jJAnI munivaroM ko jo viziSTa cAritra kI zuddha pariNati hotI hai, nizcaya se use uttama kSamA mArdava Adi daza dharma kahate haiM aura usa bhUmikA meM munivaroM ko sahaja rUpa se jo kSamAdi rUpa zubha bhAva hote haiM, unheM vyavahAra se uttama kSamAdi daza dharma kahate haiM, jo ki puNyarUpa haiN| 'uttama' zabda 'nizcaya samyagdarzanapUrvaka' ke artha meM AtA hai| nizcaya se to traikAlika kSamAsvabhAvI AtmA ke Azraya se anaMtAnubaMdhI Adi tIna prakAra ke krodha ke tyAgarUpa zuddhi hI uttama kSamA hai / nizcaya kSamA ke sAtha hone vAlI niMdA aura zarIraghAta Adi aneka pratikUla saMyogoM ke A par3ane para bhI krodharUpa azubha bhAva na hokara zubha bhAvarUpa kSamA honA vyavahAra se uttama kSamA hai| isI prakAra nizcaya se to traikAlika mArdavasvabhAvI prAtmA ke Azraya se anaMtAnubaMdhI Adi tIna prakAra ke mAna ke tyAgarUpa zuddhi hI uttama mArdava dharma hai tathA nizcaya mArdava ke sAtha hone vAle jAti Adi ke lakSa se utpanna ATha madarUpa azubha bhAva na hokara nirabhimAnarUpa zubha bhAva honA vyavahAra se uttama mArdava dharma hai| vinoda aura Arjava ? jineza nizcaya se traikAlika ArjavasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna prakAra ke mAyA ke tyAgarUpa zuddhi kA honA uttama Arjava dharma hai tathA nizcaya Arjava ke sAtha hI kapaTarUpa azubha bhAva na hokara zubha bhAvarUpa saralatA kA honA vyavahAra se uttama Arjava dharma hai| - - 39 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates isI prakAra traikAlika zaucasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna prakAra ke lobha ke tyAgarUpa zuddhi nizcaya se uttama zauca dharma hai aura nizcaya zauca ke sAtha lobharUpa azubha bhAva na hokara zubha bhAvarUpa nirlobhatA kA honA vyavahAra se uttama zauca dharma hai| vinoda - aura satya bolanA to satya dharma hai hI ? jineza - are bhAI! vANI to pudgala kI paryAya hai, usameM dharma kaisA ? traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se jo tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddha pariNati hai, vahI nizcaya se uttama satya dharma hai aura nizcaya satya dharma ke sAtha hone vAlA satya bacana bolanerUpa zubha bhAva vyavahAra se uttama satya dharma hai| isI prakAra traikAlika saMyamasvabhAvI AtmA ke Azraya se hone vAlI tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddha pariNati nizcaya se uttama saMyama dharma hai aura nizcaya saMyama ke sAtha hone vAlI muni bhUmikAnusAra hiMsAdi se pUrNa virati aura indriyanigraha vyavahAra se uttama saMyama dharma hai| vinoda - bhAI! tuma to bahuta acchA samajhAte ho, samaya ho to thor3A vistAra se kaho? jineza - abhI samaya kama hai, pravacana kA samaya ho rahA hai| pratidina zAma ko inhIM daza dharmoM para pravacana hote haiM, ataH vistAra se vahA~ sunnaa| abhI zeSa tapa, tyAga Adi ko bhI saMkSepa meM batAnA hai| traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna kaSAya ke prabhAvarUpa zuddhi nizcaya se uttama tapa dharma hai tathA usake sAtha hone vAlA anazanAdi saMbaMdhI zubha bhAva vyavahAra se uttama tapa dharma hai| traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke prAzraya se tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya se uttama tyAga dharma hai aura usake sAtha hone vAlA yogya pAtroM ko dAnAdi dene kA zubha bhAva vyavahAra se uttama tyAga dharma hai| isI prakAra traikAlika jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se tIna kaSAya ke prabhAvarUpa zuddhi nizcaya se uttama AkiMcana dharma hai aura usake sAtha hone vAlA parigraha kA tyAgarUpa zubha bhAva vyavahAra se uttama AkiMcana dharma hai| 40 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates AnaMdasvabhAvI parama brahma traikAlika prAtmA meM caranA, ramanA arthAt lIna honerUpa zuddhi nizcaya se uttama brahmacarya dharma hai aura usake sAtha hone vAlA strI saMgamAdi kA tyAgarUpa zubha bhAva vyavahAra se uttama brahmacarya dharma hai| vinoda - nizcaya aura vyavahAra dharma meM kyA aMtara hai ? jineza - jo uttama kSamAdi zuddha bhAvarUpa nizcaya dharma hai, vaha saMvara nirjarA rUpa hone se mukti kA kAraNa hai aura jo kSamAdirUpa zubhabhAva vyavahAra dharma hai, vaha puNya baMdha kA kAraNa hai| vinoda - ukta nizcaya vyavahAra rUpa uttama kSamAdi daza dharma to munivaroM ke liye haiM, para hamAre liye....... ? jineza - bhAI, dharma to sabake liye eka hI hai| yaha bAta alaga hai ki munirAja apane ugra puruSArtha dvArA anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya ke prabhAvarUpa vizeSa zuddhi prApta kara lete haiM aura gRhastha apanI bhUmikAnusAra do yA eka kaSAya ke abhAvarUpa alpa zuddhi prApta kara pAte haiN| prazna - 1. dazalakSaNa dharma kyA hai ? ve kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita ginAiye / 2. nizcaya aura vyavahAra dharma meM kyA aMtara hai ? spaSTa kIjiye / 3. nimnalikhita meM se kinhIM tIna dharmoM ko nizcaya aura vyavahAra kI saMdhipUrvaka spaSTa kIjiye : uttama kSamA, uttama satya, uttama tapa, uttama prakicana aura uttama brahmacarya / 41 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 10 balabhadra rAma chAtra - kyA rAma aura hanumAna bhagavAn nahIM haiM ? adhyApaka - kauna kahatA hai ki ve bhagavAna nahIM hai ? unhoMne mAMgItuMgI siddhakSetra se mukti pada prApta kiyA hai va siddha bhagavAn ke rUpa meM zAzvata virAjamAna haiN| hama nirvANakANDa bhASA meM bolate hai :rAma haNU sugrIva suDIla, gavagavAkhya nIla mhaaniil| kor3i ninyANava mukti payAna, __tuMgIgiri vaMdoM dhari dhyaan|| chAtra - to kyA sugrIva Adi baMdara evaM nala nIla Adi rIcha bhI mokSa gaye haiM ? ve bhI bhagavAn bana gaye hai ? / adhyApaka - hanumAna, sugrIva bandara na the aura na hI nala, nIla riich| ve to sarvAMga-sundara mahApuruSa the, jinhoMne apane jIvana meM AtmasAdhanA kara vItarAgatA aura sarvajJatA prApta kI thii| chAtra - to inheM phira vAnarAdi kyoM kahA jAtA hai ? adhyApaka - unake to vaMza kA nAma vAnarAdi vaMza thaa| isI prakAra rAvaNa koI rAkSasa thor3e hI thaa| vaha to rAkSasavaMzI trikhaMDI rAjA thaa| chAtra - loga kahate haiM - usake daza mukha the| kyA yaha vAta saca hai ? adhyApaka - kyA daza mukha kA bhI koI AdamI hotA hai ? usakA nAma dazamukha avazya thaa| usakA kAraNa yaha thA ki vaha bAlaka thA aura pAlane meM leTA thA, usake gale meM eka nau maNiyoM kA hAra paDA thA, unameM usakA pratibimba par3a rahA thA, ataH daza mukha dikhAI dete the, isa kAraNa loga use dazamukha kahane lge| 42 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates chAtra - to rAma kA janma kahA~ huA thA ? adhyApaka - bAlaka rAma kA janma ayodhyA ke rAjA dazaratha kI rAnI kauzalyA ke garbha se huA thaa| vahI bAlaka rAma Age calakara AtmasAdhanA dvArA bhagavAn rAma bnaa| rAjA dazaratha kI cAra rAniyA~ thI, jinameM kauzalyA se rAma kA, sumitrA se lakSmaNa kA, kaikeyI se bharata kA aura suprabhA se zatrughna kA janma huaa| chAtra - acchA to rAma cAra bhAI the! aura...? adhyApaka - rAma kI zAdI rAjA janaka kI putrI sItA se huI thii| eka bAra dazaratha ne socA ki merA bar3A putra rAma rAjya-bhAra saMbhAlane ke yogya ho gayA, ata: use rAjya-bhAra sauMpakara maiM AtmasAdhanA meM lIna ho jaauuN| ataH unhoMne rAma ke rAjyAbhiSeka kI ghoSaNA karavA dii| para... chAtra - para kyA ? adhyApaka - rANI kaikeyI cAhatI thI ki merA putra bharata rAjA bne| ataH usane rAjA se do varadAna mA~ge ki rAma ko caudaha varSa kA vanavAsa ho aura bharata ko rAjya prApta ho| rAjA ko ukta bAta sunakara duHkha to bahuta huA, para ve vacanabaddha the aura rAma ko vana jAnA pdd'aa| sAtha meM sItA aura bhAI lakSmaNa bhI gye| chAtra - phira bharata rAjA bana gaye ? adhyApaka - kyA bana gaye? ve to rAjya cAhate hI na the| chAtra - vanavAsa meM to bar3I ApattiyA~ jhelanI par3I hoMgI? adhyApaka - choTI-moTI vipattiyoM kI paravAha to rAma lakSmaNa jaise vIra puruSa kyA karate, para 'sItA haraNa' jaisI ghaTanA ne to unheM bhI eka bAra vicalita kara diyA thaa| chAtra - kisane kiyA thA sItA kA haraNa ? adhyApaka - laMkA ke rAjA rAvaNa ne, vaha usa samaya kA arddhacakrI rAjA thaa| hanumAna, sugrIva Adi usake antargata maMDalezvara rAjA the| para usake isa adhama kukRtya se unakA mana usakI tarapha se haTa gyaa| yahA~ taka ki usake choTe bhAI vibhISaNa taka ne usako bahuta samajhAyA para usakI to honahAra hI 43 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates khoTI thI, ataH usane eka kI bhI na sunii| Akhira vibhISaNa ko bhI usakA darabAra chor3anA hI pdd'aa| chAtra - phira kyA hunA? adhyApaka - rAma aura lakSmaNa ne laMkA para car3hAI kara dii| vibhISaNa, sugrIva, nala, nIla, hanumAna Adi maNDalezvara rAjAoM ne rAma-lakSmaNa kA sAtha diyA aura durAcArI rAvaNa kI jo durgati honI thI, huI arthAt rAvaNa mArA gayA aura rAma-lakSmaNa kI vijaya huii| sItA rAma ko vApisa prApta ho gyii| caudaha varSa samApta hue aura rAma-lakSmaNa ayodhyA vApisa Akara rAjya karane lge| chAtra - calo ThIka rahA, saMkaTa Tala gyaa| phira to sItA aura rAma AnaMda se bhogopabhoga bhogate rahe hoMge ? ___ adhyApaka - bhogoM meM bhI Ananda hotA haiM kyaa| ve to sadA vipatti ke ghara kahe gaye haiN| jaba taka AtmA meM moha-rAga-dveSa hai taba taka saMkaTa hI saMkaTa hai| sItA aura rAma kucha dina bhI zAnti se na raha pAye the ki lokApavAda ke kAraNa garbhavatI sItA ko rAma ne nirvAsita kara diyaa| bhayaMkara aTavI meM yadi puNDarIkapura kA rAjA vajrajaMgha use dharma-bahina banAkara Azraya na detA to... chAtra - phira....? adhyApaka - puNDarIkapurameM hI sItAne lava aura kuza donoM jur3avA~ bhAiyoM ko janma diyaa| ve donoM bhAI rAma lakSmaNa jaise hI vIra, dhIra aura pratApI the| unakA rAma aura lakSmaNa se bhI yuddha huA thaa| chAtra - kauna jItA? adhyApaka - donoM pakSa hI ajeya rhe| hAra-jIta kA antima nirNaya hone ke pUrva hI unheM Apasa meM patA cala gayA ki yaha yuddha to pitA-putra kA hai, ataH yuddhasthala sneha-sammelana meM badala gyaa| chAtra - calo aba to sItA ke duHkhoM kA anta huA ? adhyApaka - rAga kI bhUmikA meM duHkhoM kA anta ho hI nahIM sktaa| duHkha ke anta kA upAya to eka mAtra vItarAgatA hI hai| chAtra - phira kyA huA ? adhyApaka - rAma ne binA agni-parIkSA ke sItA ko svIkAra karane se inkAra kara diyaa| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates chAtra - phira....? adhyApaka - mahAsatI sItA ne agni-praveza karake apanI pavitratA prakaTa kara dii| bhayaMkara agni kI jvAlA bhI zItala, zAnta jalarUpa pariNamita ho gii| zIla kI mahimA se devoM dvArA yaha camatkAra kiyA gyaa| chAtra - phira to rAma ne sItA ko svIkAra kara liyA hogA ? adhyApaka - hA~, rAma to sItA ko svIkAra karane ko taiyAra ho gaye the para sItA ne gRhasthI kI Aga meM jalanA svIkAra nahIM kiyA, kyoMki usane acchI taraha jAna liyA thA ki bhogoM meM sukha nahIM hai; sukha prApti kA upAya to mAtra vItarAgI mArga hI hai| ataH ve AryikA ke vrata dhAraNa kara AtmasAdhanA meM rata ho giiN| chAtra - aura rAma.....? adhyApaka - rAma bhI kucha kAla bAda saMsAra kI asAratA dekha vItarAgI sAdhu hogaye aura AtmasAdhanA kI carama sthiti para pahu~ca kara rAga-dveSa kA nAza kara pUrNajJAnI ( sarvajJa ) bana gye| chAtra - yaha rAma kathA to bar3I hI rocaka evaM zikSAprada hai| isameM to bahuta Ananda AyA aura aneka naI bAteM bhI samajhane ko miliiN| jarA vistAra se samajhAie na gurujI? adhyApaka - vistAra se sunAne kA samaya yahA~ kahA~ hai ? yadi vistAra se jAnanA cAhate ho to tumheM raviSeNAcArya dvArA likhita padmapurANa kA svAdhyAya karanA caahie| chAtra - vaha to saMskRta bhASA meM hogA? adhyApaka - hA~, mUla to vaha saMskRta bhASA meM hI hai, para paMDita daulatarAmajI kAsalIvAla ne usakA hindI anuvAda bhI kara diyA hai| chAtra - vaha kahA~ milegA? adhyApaka - maMdirajI meN| bhAratavarSa ke pratyeka jaina maMdira meM padmapurANa pAyA jAtA hai aura use aneka loga pratidina par3hate haiN| prazna 1. zrI rAma kI kathA apane zabdoM meM likhiye| 2. hanumAna Adi ko baMdara aura rAvaNAdi ko rAkSasa kyoM kahA jAtA hai ? 3. bhagavAn kise kahate haiM ? rAma aura hanumAna bhagavAna haiM yA nahiM ? yadi hA~, to kAraNa diijiye| 45 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 11 . samayasAra stuti (harigIta) saMsArI jIvanAM bhAvamaraNo TAlavA karuNA karI, saritA bahAtI sudhA taNI prabhu vIra ! teM saMjIvanI / zoSAtI dekhI saritane karuNAbhInA hRdaye karI, munikunda saMjIvanI samayaprAbhRta taNe bhAjana bhrii|| (anuSTupa) kundakunda racyUM zAstra , sAMthiyA amRte pUryA , granthAdhirAja! tArAmAM bhAvo brahmAMDanA bharyA / (zikhariNI) aho! vANI tArI prazamarasa-bhAve nItaratI, mumukSune pAtI amRtarasa aMjali bharI bharI / anAdinI mUrchA viSa taNI tvarAthI utaratI, vibhAvethI thaMbhI svarUpa bhaNI dor3e prinnti|| (zArdUlavikrIr3ita) tuM che nizcayagrantha, bhaMga saghalA vyavahAranA bhedavA, taM prajJAchINI jJAnane udayanI saMdhi saha chedavA / sAthI sAdhakano, tuM bhAnu jagano, saMdeza mahAvIrano, visAmo bhavaklAMtanA hRdayano, tuM paMtha mukti tnno|| (vasaMtatilakA) sUNye tane rasanibaMdha zithila thAya, jANye tane hRdaya jJAnI taNAM jnnaay| tuM rUcatAM jagatanI ruci Alase sau, tuM rIjhatAM sakalajJAyakadeva rIjhe / / (anuSTupa) banAvaM patra kundananA, ratnoMnA akSaro lakhI, tathApi kundasUtronA aMkAye mUlya nA kdii|| 46 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates samayasAra stuti kA bhAvArtha he mahAvIra! Apane saMsArI jIvoM ke bhAva-maraNa ( rAga-dveSarUpa pariNamana) ko TAlane ke lie karuNA karake saccA jIvana dene vAlI, tattvajJAna ko samajhAne vAlI divyadhvanirUpI amRta kI nadI bahAI thI; usa amRtavANIrUpI nadI ko sUkhatI huI dekha kara kRpA karake bhAvaliMgI santa munirAja kundakundAcArya ne samayasAra nAmaka mahAzAstra rUpI vartana meM usa jIvana dene vAlI amRtavANIrUpI jala ko bhara liyaa| pUjya kundakundAcAryadeva ne samayasAra zAstra banAyA aura prAcArya amRtacandra ne usa para AtmakhyAti TIkA evaM kalaza likhakara usa para maMgalika sA~thiyA banA diyaa| he mahAnagrantha samayasAra! tujha meM sAre brahmANDa kA bhAva bharA huA hai| he kundakundAcAryadeva! samayasAra nAmaka mahAzAstra meM pragaTa huI ApakI vANI zAnta rasa se bharapUra hai aura mumukSu prANiyoM ko aMjali meM bharabhara kara amRta rasa pilAtI hai| jaise viSa pAna se utpanna mUrchA amRta-pAna se dUra ho jAtI hai, usI prakAra anAdikAlIna mithyAtva-viSotpanna mUrchA terI amRtavANI ke pAna se zIghra hI dUra ho jAtI hai aura vibhAva bhAvoM meM ramI huI pariNati svabhAva kI aora dor3ane lagatI hai| he samayasAra! tUM nizcayanaya kA grantha hai, ataH vyavahAra ke samasta bhaMgoM kA bhedane vAlA hai, aura tUM hI jJAnabhAva aura karmodayajanya aupAdhika bhAvoM kI sandhi ko bhedane vAlI prajJArUpI chainI hai| mukti ke mArga ke sAdhakoM kA tU saccA sAthI hai, jagat kA sUrya hai, aura tUM hI saccA mahAvIra kA saMdeza hai| saMsAra dukha se dukhI hRdayoM ko vizrAma dene vAle grantharAja! mAno tuma mukti ke mArga hI ho| 47 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates he samayasAra! tumheM sunane se karma-rasa (anubhAga baMdha) DhIlA par3a jAtA hai| tumheM jAna lene para jJAnI kA hRdaya jAna liyA jAtA hai| tumhAre prati ruci utpanna hote hI sAMsArika viSaya-bhogoM kI ruci samApta ho jAtI hai| jisa para tuma rIjha jAte ho, usa para usakA sampUrNa sarva jJeyoM ko jAnane ke svabhAva vAlA AtmA rIjha jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sakala jJeyoM kA jJAyaka prAtmA anubhUti meM pragaTa ho jAtA hai| yadi tapta svarNa ke patra banAye jAveM aura una para ratnoM ke akSaroM se kundakunda ke sUtroM ko likhA jAya to bhI kundakunda ke sUtroM kA mUlya nahIM A~kA jA sakatA hai| prazna - 1. samayasAra stuti kA sArAMza apane zabdoM meM likhiye| 2. uparokta stuti meM jo chanda tumheM sabase acchA lagA ho, use artha sahita likhiye| "zAstroM ke mAdhyama se hama hajAroM varSa purAne AcAryo ke sIdhe saMparka meM Ate haiN| hame unake anubhava kA lAbha milatA haiN| lokAloka kA jJAna to hameM paramAtmA banane para hI prApta ho sakegA, kintu parokSarUpa se hameM jinavANI dvArA prApta ho jAtA hai| sarvajJa bhagavAn ke isa kSetra-kAla meM abhAva hone evaM AtmajJAniyoM kI viralatA hone se eka jinavANI kI hI zaraNa hai| 48 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com