Vatsalyadhara Gulam Rasul Kureshi

Publisher: Mahavir Sahitya Prakashan Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008094/1

Page #1

160015iki wao
*
કનક
કાન -
જ
છે ?',
આ
' છે
..
'
| *
*
કડક
"" "" -- -- -•
, . ૧૧ -
', “જ.''
. . .".ભટ્ટ
' + **,* *
-----***
*.- - - - *જો.' વાર . સ
ર કારી
ગુલામ રસુલ કુરેશી

Page #2

પ્રચાગના સ્તંભ
શ્રી ગુલામ રસૂલ કુરેશી
સંપાદક મનુ પંડિત
મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર હઠીભાઈની વાડી, દિલ્હી દરવાજા બહાર,
અમદાવાદ૩૮૦ ૦૦૪

Page #3

પ્રકાશક : મનુભાઈ જ, પંડિત મંત્રી, મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર હઠીભાઈની વાડી, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૪
પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ જાન્યુઆરી ૧૯૮૯
કિંમત : ચાર રૂપિયા
સુદ્રક : શ્રી ત્રિપુરા પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, ૨૭, અડવાણું માર્કેટ, દિલહી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૪

Page #4

તેજોર્તિની તેજરેખાઓ
પ્રકાશકીય મુર્વિશીએ પ્રયોગના પિતાના સાથીદારોને પરિચય સમાજ બાગળ મૂકવા સૂચન કરેલ. આ પહેલાં એવાં છ ચરિત્ર પ્રગટ થઈ કપાં છે. છેલ્લું પ્રકાશન મારી અભિનવ દીક્ષા અસાધારણ લેકચાહના મેળવી ચૂક્યું છે. તે પગમાં પડેલા સેવકે પોતાના વિશે લખવામાં હંમેશાં સંકોચ અને આત્મસંયમથી વર્યા છે, છતાં આવાં ચરિત્રો પ્રજા આગળ વાં એ માગને જ એક ભાગ હોવાથી મૂકતા રહ્યા છીએ.
શ્રી સુરેશભાઈનું જીવન એટલે ગુજરાતના રાષ્ટ્રીય જાહેરજીવનનું અડધી રાત્રીની તવારીખનું ઉજજ્વલ પાનું! તેઓ પોતે આછા લેખક, પત્રકાર અને ઋતા છે, ૯૦ વર્ષની જૈફ ઉમરે પણું અદ્ભુત યાદદાસ્ત ધરાવે છે. એટલે ગુજરાતને તેમની આત્મકથા મળશે એવી અશમાં આટલાં વર્ષ અમે ગુમાવ્યાં. કુદરતે તેમની વાયા અને દષ્ટિ બંનેની દેણું ખેંચી લઈ હવે એ કાર્ય સંભવિત કરી મૂક્યું છે ત્યારે તેમની તેજોમતિમાંથી ઉપસી આવેલ ઘેડીક તેજરેખાઓબાઝારીના દ્વા, એકતાના પસ્મ ઉપાસક, આદીપ્રેમી, સેવા પ્રેમી, સર્વધર્મના અનુરાગી અને બાપુના સામરાજ્યના સ્વપ્નને સાકાર કરવા મથતા–એવા આ ધર્મ સેન્નઇના જીવનન કેવળ તેજરેખાઓ આપીને જ આભારે સતેજ મેળવી રહ્યા
મનુ પંડિત મંત્રી, મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર

Page #5

પ્રયોગના સ્તંભ ૧૯૪૫માં મુનિશ્રીના ચાતુર્માસ વિરમગામમાં હતા. કુરેશભાઈ ત્યારે મુનિશ્રી પ્રેરિત “ભાલ નળકાંઠા જલસહાયક સમિતિના પ્રમુખ હતા. સમિતિની બેઠકમાં તેઓ વિરમગામ આવ્યા હતા. મુનિશ્રો ની રાત્રિ પ્રાર્થનાસભા સુતાર ફળીના ચોકમાં મળી હતી. સભાને સંબોધન કરતાં કુરેશભાઈને પ્રથમ વખત જેવા અને સાંભળ્યા. એમણે મુનિશ્રીને પૂજ્ય સંબોધન કર્યું અને એ મતલબનું કહ્યું કે–
આસમાનમાં એક ચમકતો સીતારો પ્રકાશ આપતો હોય એમ મુનિશ્રી પ્રકાશ આપે છે...”
તાજેતરમાં ભાલનળકાંઠા પ્રયોગનું દસ્તાવેજી ચિત્ર ઉતાર્યું છે. એમાં મુલાકાતીએ કુરેશીભાઈને પ્રશ્ન કર્યો?
તમે તે મહંમદ પયગંબર સાહેબને અને ગાંધીજીને ભક્ત, સંતબાલજી જૈન સાધુ એમના પ્રયોગમાં તમે અધ જિંદગી સાથે રહ્યા, સેવાઓ આપી. તે મુનિશ્રીને આપે કઈ રીતે જોયા ?”
માત્ર એક જ વાક્યમાં એમણે જવાબ આપે. “ગાંધીજીને નવો અવતાર.”
કુરેશીભાઈ મૂલ્ય માટે મધ્યા, જીવન જીવ્યા. આજે પણ ચિત્તનો શાંતિ અને પ્રસન્નતાથી દૈહિક પંગુપણનું વેદન સમતા ભાવે વેદી રહ્યા છે.
ભાલ નળકાંઠો પ્રયે ગમાં કામ કરવાની કેટલીક સહજ કસેટીઓ અને માપદડે છે. સાધનશુદ્ધિ, સર્વધર્મ ઉપાસના, બિન સાંપ્રદાયિક વલણ, કોમી એકતા, રાજકારણની શુદ્ધિ અને સંગીનતા સાથેનું લેકાધિન રાજકારણ –જેવી પાયાની બાબતેના અાગ્રહમાં તેઓ હંમેશાં પ્રયોગના સાથીદારોને પ્રેરણારૂપ બન્યા છે.
અહીં બધે ઈતિહાસ લખવે પ્રસ્તુત નથી પણ એમના નેતૃત્વ નીચે અતિડાસિક કહી શકાય એ વિા કે જે થયાં છે. પ્રવેગ ના પાયાના મૂલ્યની સ વ શું અને રક્ષ માટે એમણે કાવે પીવાં છે અને બીજાને મીઠાં ચખાડયાં છે.

Page #6

અનેક પ્રસ ગેાએ કુરેશીભાઈએ મૂલ્યે, નીતિ, પરંપરા, પ્રણાલિએ આદર્શ અને વ્યવહાર એ બધાના વિવેક વાપરી સમતુલા સાચવી છે અને ભાલનળકાંઠા પ્રયાગની પડખે અડીખમ થાંભલાની જેમ ઊભા રહ્યા છે.
ઇસ્લામ ધર્મનું ચુસ્તપાલન કરવું, રાષ્ટ્રવાદી મુસ્લિમ તરીકે રાષ્ટ્રિયતાને પુષ્ટિ આપવી કેંગ્રેસમાં સંગઠન કક્ષાએ ચાવીરૂપ હોદ્દા પર રહીને સ ંગઠનની શિસ્તનું પાલન કરવું, કૉંગ્રેસી ધારાસભ્ય તરીકે સ ંસદીય શિસ્તનું પાલન કરવું, તેા ખીજી તરફ ઉપર લખ્યું તેમ પ્રયાગના મૂલ્યાને આગ્રહ અને આચાર પણ રાખવે એ લેઢાના ચણા ચાવવા જેવુ કપરુ, અતિ કપરું કામ છે.
ભાલનળકાંઠા પ્રયાગને કાંગ્રેસી સત્તાના રાજકારણે મરણુતાલ *ટકા મારવાની અણીને ટાંકણે ક્રેગ્રેસના આદર્શો કે શિસ્તને જા પહોંચાડવા વિના પ્રયાગના મજબૂત થાંભલાની જેમ અડીખમ રીતે તેઓ સતબાલજીની સાથે રહ્યા અને પ્રયાગકાનેિ ટકા આપવાનુ ચાલુ રાખ્યુ.
ક્રમેય કરતાં એમનું આ ઋણ ફેડી શકાય તેમ નથી.
મારી સમજણુ મુજમ્ ઇસ્લામધર્માં પાક મુસલમાન હિંદુ સંતને “પૂજ્ય’' સ ંબોધનથી ભક્તિ અને શ્રદ્ધાથી આદર કરે એવું જવલ્લે જ બને. કુરેશીભાઈ, મુનિશ્રીને પૂજ્ય' વિશેષણુથી સમાધન કરતા, પ્રયાગની સંસ્થાએના એમના નેતૃત્વે આચાર્ય ના અનુશાસનની જેમ વહીવટમાં એટલી બધી મેાકળાશ આપી છે કે પ્રમુખ હોવા છતાં પ્રમુખને ભાર નથી તે એમણે વેંઢાર્યાં કે નથી તે સાથીએ તે લાગવા કીધા અને છતાં નાની મેાટી જરૂરી વિગતે એની નજર બહાર નથી રહી. પ્રસ ંગે!પાત જરૂરી માદત અને પ્રેરણા જ નહીં દેરવણી પણ આપી છે. પૂરક બનીનેય સાથ એની શક્તિ વધારી છે, યશ વહેંચ્યું છે. યશના ફ્રાંસલામાં ન ફસાવવાની સાવધાની રાખી છે. અયશમાં સામેલગીરી કરી છે.
:

Page #7

કાર્યકરો અને પ્રદેશના ગામડાંઓ ખેડૂત વગેરે સાથે એમને સંપર્ક અને સંબંધ આત્મીયતા ભર્યો રહ્યો છે. એ કોમે મુસલમાન છે એમ સહુ જાણે છે. ૪૫ વર્ષના લાંબા સહવાસમાં એક પણ પ્રસંગ એ નથી બન્યું કે ગામડાના લેકેએ એમની સાથે ખાવાપીવાના વહેવારમાં કામ કે જ્ઞાતીય લાગણીને સહેજ પણ સ્થાન આપ્યું હોય. કશા જ છે વિના ઘરના ચૂલા પાણિયારા સુધીની અવરજવર, બેન દીકરીઓ સાથે આત્મીયતા ભરી વાતે.
આમ હાર્દિક આદર સાથે ગામડાઓએ એમનું ગૌરવ સાચવ્યું છે, સહજ સચવાયું છે. એમાં કુરેશભાઈની રાષ્ટ્રિયતા બિનસાંપ્રદાયિકતા બિનકોમવાદ અને કેમી એકતાના દઢ સંસ્કારથી રક્ષાયેલી સહજ માનસવૃત્તિએ મહદઅંશે ભાગ ભજવ્યો છે. એમના આમ સહજ જિવાતા જીવનને ગામડાનું સરળ દિલના ખેડૂતેમાં પ્રભાવ પડે એ સ્વાભાવિક છે.
કુરેશીભાઈને ત્યાં નાને માટે કઈ પણ કાર્યકર કે ગ્રામજન જાય પછી તે ગમે તે ધર્મ, કામ, જ્ઞાતિને હોય, ગરીબ કે તવંગર હેય, જમીનદાર કે મજૂર હોય, કુરેશભાઈના આખા પરિવારનાં આત્મીયતા સભર ઉષ્માભર્યા આતિથ્યને સ્વાદ અને સુગંધ કાયમ યાદ રહી જાય એવાં.
આવા કુરેશીભાઈ ભાલનળકાંઠા પ્રગને માટે શભા શણગાર, આભા કે ઓજસ જે કહે તે છે. એમની આજે ભલે પથારીવશતા વાચા લગભગ ગયા જેવી, નયન જ્યોત બુઝાયેલી તેમ છતાં એમની હયાતી એ જ પ્રગ માટે તે મોટી ઉપલબ્ધિ જ ગણીએ છીએ.
પ્રયોગ એમના જેવા પાક મુસલમાન, ગાંધીભક્ત, આજીવન જાહેર સેવાકાર્યને વરેલા, નિષ્ઠાવાન, સેવકની સેવાઓ આમ, આટલા લાંબાગાળા સુધી, મેળવી શકો, એને સંઘ પિતાનું મહામૂલું ગૌરવ માને છે. ૧૫-૧૨-૮૮
અંબુભાઈ શાહ ગૂઠી આશ્રમ
મંત્રી, ભા. ન. પ્રા. સંધ

Page #8

જીવન તવારીખ
જન્મ : ધંધુકા તા. ૨૩-૮-૧૮૯૮
માતા : સુખનજી
પિતા : મિય†સાહેબ મલુમિયાં પ્રાથમિક શિક્ષણ : ધંધુકામાં લીધુ
માધ્યમિક શિક્ષણ : લધુકા-અમદાવાદ કૉલેજ શિક્ષણ : અમદાવાદ
૧૯૨૦: નાગપુર કૉંગ્રેસમાં બાપુએ આપેલ એલાનના જવામાં ૧૯૨૦માં તેમણે કાલેજ ઇંડી.
૧૯૨૧૩ ૧૯૨૧માં ધંધુકા તાલુકા રાજકીય કૉન્ફરન્સ ભરી : સરદાર વલ્લભભાઈના પ્રમુખપદે
૧૯૨૧ : મહેમદાવાદની રાષ્ટ્રીય ગુજરાતી, અ ંગ્રેજી તેમ જ ઉર્દુ શાળાએનુ સફળ સચાલન કર્યું.
૧૯૨૨ : અમદાવાદ જિલ્લા ખિલાફત કમિટીના મ`ત્રી પદે તેમ જ ઓલ ઇન્ડિયા ખિલાફત કમિટીના મદદનીશ સેવક
૧૯૨૩: ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં
૧૯૨૪ : મેની ૩૧મીએ ગાંધીજીના દ. આફ્રિકાના સાથી ઈમામ અબ્દુલ કાદુર બાવઝીરનાં નાનાં દીકરી મિના સાથે લગ્ન
૧૯૨૪ : હરિજન આશ્રમ સાબરમતીમાં નિવાસ
૧૯૨૫ : મજૂર મહાજન સધ તેમ જ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં ગ્રંથપાલ તરીકે
૧૯૩૦: દાંડીકૂચની અરુણુ ટુકડીના નાયક ૧૯૩૨ થી ૧૯૩૪ : જેલવાસ

Page #9

૧૯૩૯ થી ૧૯૪૫ : ફરી જેલવાસ ૧૯૪૩-૪૪ : ગ્રામદ્યોગ ગાંધીહાટ અને મહાગુજરાત ખાદીમડળમાં
૧૯૭૨ સુધી સેવા આપી ૧૯૪૩-૪૪ અમદાવાદ શહેર સમિતિના પ્રમુખ–દીવાન સાહેબના
નિધન સુધી ૧૯૪૫ : મુનિશ્રી સંતબાલજીના ભાલ નળકાંઠા પ્રયે ગમાં સક્રિય રસ.
ધરાવી, પ્રમુખપ્રથાને રહી સતત માર્ગદર્શન પૂરું પાડવું. ૧૯૪૮: “એકતા” સાપ્તાહિક શરૂ કર્યું ૧૯૫૨ : ધંધુકા મતદાર વિસ્તારમાંથી ચૂંટાયા. ૧૯૮૬ : ભાલનળકાંઠા પ્રયોગના સક્રિય પ્રમુખપદેથી શારીરિક કારણે
ફારેગ થયા
વકફમાં ૨૦ વર્ષ સુધી સેવા આપી પરિવારમાં ત્રણ સંતાન–
સુલતાનાબહેન, હમીદભાઈ અને વહીદભાઈ,

Page #10

---------- વિરલ સભા રાણું નાના
હા હા રે
S
ir
,
કરે
કરી રહ્યું : '
છે,
મારા મ મ મ મ મ + લ ક અને વાદ : . . . હુલ કેટલાંક ! થયો ફt - 1, 1". : મારી તો અમે છે, તે અહીં પણ મારી નાખે છે. કાન રહું છે, તે મન દ હું છું ન ી એ જૂ ન બને શાદી ની રસના કરી શકે છે ' કે મે, ૧૯ ના ન બોક તા. ૨૬ શ રૂ! ૧ . ; ૨ ને ? ડવ " સા. ” તેમ
અ
ને
ર ન
વ
---
--જાત ના કwer - -આ.. . મા - ડા, કાચ વાર
+ + * - -
ને
*
મ
-
.
* *
" f
='
'
ન.
.-
r”

Page #11

OOOOOG
مستها گره آشرم
سابری
تاریخ های ۱۹۳۳ء
***
پیارے بھائی آباس نیسی
اوت قران شر ما صاحب عبدالقادر با وزیر جواب کی کی سال کا عرسہ کہ جنوبی افریقہ ہی سے میرے ہمراہ اقامت گزین ہے مین وہ یہاں بھی میرے ساتھ آشرم میں قیام پذیر ہیں۔ ان کی دخترت آمنہ بی بی کی شادی خانہ آبادی میں دھند معوقه رسول میان قریشی سے بتاریخ ۲۱ مینه مطابق ۲۶ شوال المکرم یه روسیه ۱۹۲۶ قرار پائی ہے۔ بعد مغرب سات بجے عمل میلاد شریف اور سات ست بجے عقد خوانی ہو گی۔ اس مبارک موقع پر آپ تشریف ارزانی فرماکر دولہا دلہن کو دعائے خیرو برکت سے شاد فرمائینگے تو سید منون ہوں
موہن داس کرم چند گاندھی
DO
ODOOD.CO.

Page #12

અભિનાબહેનની કંકોતરી અંગે ગાંધીજીની લાગણી
ગાંધીજીને હસ્તે લના તા થયાં છે, પરંતુ તેમણે
જાતે ચાલીને પેલાને નામે લગ્ન કાતરી પ્રસિદ્ધ કર્યાના પ્રસંગો કવિચત જ છે. અમનાબહેનને માટે, સાથી ઈમામ સાહેબને માટે તે કર્યુ
અહીં આપેલ કકોતરી અબ્બાસ સાહેબ તૈયબજી સબોધીને લખાયેલ છે. તેમના ઉરના બમાં અ જાતના ઉદ્ગાર છે:
“અમિનાની શાદીનાં પતરાં તો ઘણે હાથે ગયાં છે...એક મુસલમાનની દીકરી મારી જ છે, એ બતાવવા કેટલાક ગુજરાતી સાથીઓને માકલ્યાં છે ખરાં, પણ તેની પણ આવવાની આશા હું નથી રાખતા. એની ગારોથી પૈસા નો ન જ લેવાય, અમિના એક મુરાલમાનની છે.કરી મારે હા આપવાની છે. એટલે ને ઈમામ સાહેબ ખર્ચ કર્યુ છે, કોઈ હિંદુ બ્રેકરીનું લગ્ન થવાનું હશે તો હું સ્કુલ ખર્ચ કરવા નથી ક કાતરી કેવી છે તે જોવા મોકલું છું.”
(ગાંધીજીને અક્ષરદેહ પુ. ૨૪ ને આધારે)
આ કુટંકોતરી છપાવા અંગેનું.
感
છે. તેથી
મારે હાથે માગતા.
સંત મિલનનું અતિમ સભારણુ માનશ્રી અને કુરેશીભાઈ ચ્ચે ઊભેલામાં
બહેન ગઈ માં અનુભાઈ શાહ (૧૦ ૩ ૨૦૨ મુંદ

Page #13

મારી સ્વરાજયાત્રા
શ્રી ગુલામ રસૂલ કુરેશી પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું. યુરોપમાં જાગેલ લડાઈમાં બ્રિટન મેખરે હતું. પોતાના રક્ષણના કારણે કાંઈ પણ નિમિત્ત વિના તેણે હિંદુસ્તાનને આ યુદ્ધમાં સંડોવેલ. હિંદુસ્તાનના સૈનિકે યુરોપની ભૂમિ ઉપર જર્મને સાથે લડેલા અને કાંસ, બ્રિટન વગેરે દેશની આઝાદ હવાનો તેમણે આસ્વાદ પણ ચાખ્યા હતા. વિજયભરી કામગીરી બજાવી ખુમારી સાથે તેઓ સ્વદેશ પાછા ફર્યા. કોઈ પણ સલ્તનત આવા શૌર્યવંત યોદ્ધાઓને બિરદાવે, પણ અહીં તેનાથી ઊલટું વિચારાયું.
બીજો પ્રશ્ન ખિલાફતને હતો. યુદ્ધ દરમિયાન મુસલમાનોના ધર્મગુરુ ખલિફા જર્મને ના પક્ષે હતા. અંગ્રેજોને ભીતિ હતી કે ધર્મના કારણે મુસલમાને શત્રુપક્ષે ફરી બેસશે. તેથી ઈસ્લામી આલમને તેનાં ધાર્મિક સ્થળમાં હસ્તક્ષેપ નહિ કરવામાં આવે તેવી હૈયાધારણ આપવામાં આવી હતી. અહીં પણ આપેલા વચનથી અવળાં જ પગલાં ભરાયાં.
સાધન, રીન્ય અને સંપત્તિથી અંગ્રેજો અને મિત્ર રાજ્યને હિંદુસ્તાને ભરપેટ મદદ પહોંચાડી હતી. તેના

Page #14

બદલામાં તે વખતે પોતાનો વાસ્તવિક હકક હતો તે પૂરો પાડવા હિંદુસ્તાને પોતાને બહેમરૂલ” બક્ષવાની બ્રિટન પાસે માંગણી મૂકી હતી. અંગ્રેજો ચેતી ગયા કે હિન્દુસ્તાનમાં જાગૃતિ આવી રહી છે. પડકાર ફેંકવાની હિંમત થઈ છે. ફ્રાંસ, ઈંગ્લેંડ જેવી ભૂમિ ઉપર હરીફરી ગયેલા, આઝાદીને પવન ચાખેલા સૈનિકે છે. એવે વખતે હિંદુસ્તાન પોતાને ફાવતા સમયને લાભ ના લઈ જાય તેની તકેદારી ખાતર સરકારે રોલેટ એક્ટ નામનો કાળે કાયદે પસાર કર્યો. આ કાયદો વ્યક્તિનું માનભંગ અને માનવ તરીકે ભેગવાતા તેના સીધા અધિકાર ઉપર તરાપ મારનાર હતો.
ત્યારની અંગ્રેજ હકૂમતની રમાતી પ્રપંચજાળ જોઈ ગાંધીજી ફફળી ઊઠ્યા. તેમણે કાળા કાયદા સામે પડકાર ફેંક્યો. પ્રજાને એ કાયદાને બહિષ્કાર કરવા આવાહન આપ્યું. તારીખ ૬ઠ્ઠી એપ્રિલ, ૧૯૧૯ના દિવસે દેશભરમાં વિરોધ દિન તરીકે જાહેર કરવામાં આવી. રોલેટ એકટ કાળા કાયદાની નકલ સભાઓ ભરી જાહેરમાં બાળવાની અને આખા દેશમાંથી આબાલવૃદ્ધ સૌએ ઉપવાસ રાખવાની જાહેરાત કરવામાં આવી.
૧૮૮૫થી ઈન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસ પિતાની વીતકકથા સરકાર આગળ મૂકતી આવી હતી. રાજ્યના અધિકારો પ્રજા ઉપર હોય છે. પ્રજાના અધિકારે પણ હોય છે તેનું ભાન કોંગ્રેસને સમય જતાં થવા લાગ્યું હતું. કાળના

Page #15

વહેણ સાથે કોંગ્રેસ પેાતાની માગણીઓ સરકાર આગળ મૂકતી પણ કેવળ ઉપરચોટીના ગણ્યાગાંડચા માણસા તરફથી તે આવતી હાવાથી કે સરકાર-વિરાથી વ્યક્તિઓ તરફની તે છે એવી ગંધ આવતાં સરકાર જરૂરી લક્ષ આપતી નહાતી. વળી એ માગણીએ જોકે સમગ્ર પ્રજાના કલ્યાણ માટેની હાવા છતાં તેની પાછળ આમજનતાના અવાજ જોવા મળતા નહોતા.
ગાંધીજીએ આ ક્રમ બદલ્યે. તેમની દૃઢ માન્યતા હતી કે સામાન્ય માનવી સરકારના રોંજાડ સામે પેાતાને અવાજ ઉઠાવે નહિ ત્યાં સુધી કાઈ પણ સરકાર પેાતાના મહેરા કાન જ તે તરફ ધરી રાખવાની.
ગાંધીજીએ હિંદના રાજકારણમાં તા. ૬ એપ્રિલ, ૧૯૧૯ને સીમાચિહ્ન બનાવ્યું. ઉપવાસની વાત કરી સમગ્ર પ્રજાને પેાતાના દુઃખની સહભાગી અનાવી. નાનામોટા સૌ જાગી ઊઠયા. ઠેરઠેર સભા ભરાઈ અને કાળા કાયદાનાં પુસ્તકાની હાળી કરવામાં આવી. એ દિવસે ઠેકઠેકાણે ઉપવાસ થયા. અને પેાતાના માથે ગુજરતી યાતનાઓના લેાકેા સમભાગી ન્યા. દેશમાં અજમ પ્રકારની એદારી
પ્રગટી ઊઠી.
૬ઠ્ઠી એપ્રિલથી શરૂ થતું અડવાડિયુ એમ ને એમ વીત્યું. નાનક્ડી હોળીમાંથી પ્રગટેલી જ્વાળાઓ ભીષણ દાવાનળ બની. કેટલાંયે હુલ્લડો ફાટી નીકળ્યાં સરકાર સામેના સુષુપ્ત રાષ પ્રચંડ ક્રોધમાં પ્રજવળી ઊઠયો. નિર્દાષાનાં

Page #16

લેહી વહ્યાં. જલિયાનવાલા બાગનો હત્યાકાંડ એ જ અઠવાડિયાને કાર બનાવ છે. ગાંધીજીમાં બ્રિટિશ સલ્તનત તરફની સહેજ જેટલી રહેલી નિષ્ઠા આ હત્યા પછી અલેપ થઈ ગઈ. અહીં નોંધવા જેવું છે કે રાજ્ય તરફથી થતા કાળા કરતૂતના કારણે નફરત હતી, પણ અંગ્રેજી વ્યક્તિ તરફ રેષ નહોતો. આ સરકારને નમાવવી જોઈએ અને તે માટે શાંતિની રાહ પકડવી જોઈએ. તેમાં મર્દાનગી હોય પણ દુશમનાવટ ના ખપે. આ મંથનમાંથી વિષ પીતાં પીતાં ગાંધીજીને અસહકારનો માર્ગ સૂઝી આવ્યો.
કલકત્તાની ખાસ કેગ્રેસમાં અસહકારનો ઠરાવ પાસ કરાવી ગાંધીજી અમદાવાદ આવ્યા. સાંજનો સમય હતો. પિતાના ઓરડામાં કાંઈ લેખનનું કામ તેઓ કરી રહ્યા હતા. અમે એકબે વિદ્યાર્થીઓ તેમની પાસે પહોંચ્યા. વિદ્યાર્થીઓનો સ્વભાવ ટીખળી હોય છે. તે સામેનાને મૂંઝવવાની પેરવીમાં રહે છે. એ જ જાતના એક પ્રશ્ન મેં ગાંધીજીને પૂછયો. મારે અહીં કબૂલ કરવું જોઈએ કે તે પ્રશ્ન એક મહાન આદરણીય દેશભક્ત પ્રત્યેનો હતો. પ્રત્યુતરમાં ગાંધીજીએ સહેજ પણ ખચકાટ કે વ્યક્તિની શેહશરમ રાખ્યા વિના જે હતો તે સ્પષ્ટ ઉત્તર આપી દીધો. આ સાંભળી તે જ ઘડીએ મારું માથું તેમની સામે નમી પડ્યું.
૧૯૨૮નું વર્ષ. અસહકારના આંદેલનનું વર્ષ. ઠેકઠેકાણે વકીલાએ પિતાની કીલાત છોડી, સરકારી નોકરોએ

Page #17

પિતાની નોકરી છોડી, વિદ્યાર્થીઓએ કલેજે કે શાળાઓ છોડી. ટૂંકમાં, શક્ય રીતે સરકારને અપાતી સહકાર બંધ કરી તેને પાંગળી બનાવવાના પ્રયને સર્વત્ર થવા લાગ્યા.
રાષ્ટ્રધમ સમજી મેં મારી કોલેજને ત્યાગ કર્યો. આ સમયે ત્યાગી માટે બે વિકલ્પ હતા. કાં તો ત્યાગી તે કાળે સ્થપાતી કોઈ પણ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણસંસ્થામાં પોતાના વધુ અભ્યાસ માટે જોડાય છે ત્યારે ચાલતી સ્વરાજની સીધી લડાઈમાં ભળી જાય. મારે માટે મેં બીજો માર્ગ પસંદ કર્યો.
કોલેજનો બહિષ્કાર કરી હું મારા વતન ધંધુકા પહોંચ્યો. ઘરે જતાં કુટુંબ અને જ્ઞાતિના વડીલોની ખફગી વહોરવી પડેલી. કોમનું પહેલું બાળક આશાના હિંડોળે આગળ વધતું હોય ત્યારે અનેક જણની અભિલાષાઓ તેમાં છુપાયેલી હોય છે. તે એકાએક કકડભૂસ થઈ તૂટી પડતાં તેને આઘાત જીરવ વસમે થઈ પડે છે. આ વ્યથા કોઈ પણ સ્વજન જીભે કહેતા નહિ, પણ સામે મળતાં તેમના ચહેરા પરથી તે સ્પષ્ટ તરી આવતું.
આ નિરાશાની ઘોર ઘટામાં એક આશાનું કિરણ હતુ. અમારા મોટાભાઈ સમાન ડો. પિોપટલાલભાઈ મારી કુમકે આવ્યા. મારા પગલાને તેમણે વધાવી લીધુ. વર્ષોથી તેઓ જનસેવાનાં કામ કરતા રહેતા. રાજકારણમાં પણ ચંચુપાત ખરો. યુવાન સાથીની તેમને જરૂર હતી. મને તેમની હૂંફ મળી. અમે બાળકો ભેગા કર્યા અને રાષ્ટ્રીયશાળા શરૂ કરી.

Page #18

શાબ ચાલુ કર્યું માંડ ગણતરીના દિવસો વિત્યા હશે કે અમને તાલુકા રાજકીય કોન્ફરન્સ બોલાવવાનું મન થયું. તારીખ નક્કી કરી. પ્રમુખપદ સ્વીકારવા અમે શ્રી વલ્લભભાઈ પટેલને વિનંતી કરી. સહર્ષ તેમણે અમારી અરજ માન્ય રાખી. ત્યારે સરદાર, શ્રી વલ્લભભાઈને નામે જાણીતા હતા.
૧૯૨૧માં ધંધુકા જવા માટે અમદાવાદથી ગાડી પકડી વિરમગામ, વઢવાણ-કેમ્પ હાલનું સુરેન્દ્રનગર થઈ રાણપુર ઊતરવું પડે. ત્યારે ખાનગી મોટર કે બસે આજના જેટલી ન હતી તેથી એક ખાનગી રાહે ચાલતી બસમાં ઠચૂક ઠચુક કરતી શ્રી વલ્લભભાઈ અને તેમની મંડળી ધંધુકા આવી. શ્રી વલ્લભભાઈ સાથે મરહૂમ ઈમામ અબ્દુલ કાદર બાવઝીર અને શ્રી ઈન્દુલાલ યાજ્ઞિક હતા. પણ કોન્ફરન્સ ધંધુકામાં નહતી. ધંધુકાથી તેર માઈલ દૂર ભડિયાદ મુકામે તે મળવાની હતી. રાતના ગાડામાં બેસી વાટે ધૂળ ફાકતા વહાણામાં અમે ભડિયાદ પહોંચ્યા.
ભડિયાદ ભાલના નાકાનું સુંદર ગામ છે. સુઘડ ખેતીના કારણે સુખી ગામ ગણાય. ત્યાં હ. મહેમૂદશાહ બુખારી ૨. અને રોજે છે. દર વર્ષે રજબ માસમાં તેમને ઉર્સ (મેળો ભરાય છે, બહારગામથી ઠીક ઠીક દૂરના હિંદુ-મુસલમાન પોતાની શ્રદ્ધા પ્રમાણે આ મેળામાં હાજરી આપે છે. આ પ્રસંગનો લાભ લઈ અમે ભડિયાદમાં કોન્ફરન્સ બોલાવી હતી. વહેલી સવારે ભડિયાદ પહોંચ્યા.

Page #19

ગામના લોકેએ ઉમળકાભેર સૌનું સ્વાગત કર્યું.
અમે ઉતારે પહોંચ્યા. ગામનું મહાજન મળવા આવ્યું. સ્થાનિક દરબારે, ગ્રામજને સૌ કોઈ મળવા આવ્યા. જ્યારે કેટલાક કુતૂહલથી પણ અમને જોવા આવેલા તેવામાં થોડાક ઉર્સની મેદનીના મુસલમાન ઉતારાના નાકે આવી ઊભા. પણ તેઓ ઉતારામાં દાખલ થયા નહિ. તેમણે મને બેલા અને કહેવા લાગ્યા કે તમે કોન્ફરન્સ રાખી તે સારું કર્યું. અમને તે ગમ્યુ છે. અમે મેદનીવાળા સૌ હિંદુ મુસ્લિમ કેન્ફરન્સમાં આવશું.
બહારગામના હિંદુમુસલમાનો આ મેળામાં આવતા, પણ ગામના હિંદુનું કોઈ બાળક મેળામાં ફરકતું દેખાય નહિ. આખા ગામમાં મેળાના દિવસો દરમિયાન પાકી રહેતી. હાટડીએ હિંદુને માલ વેચાય પણ એક ફદિયાની અગરબત્તી કે દીવાસળીનું બાકસ મુસલમાનને વેચી શકાય નહિ એવી એ પાકી હતી. જો મુસલમાનને કાંઈ ખરીદવું હોય તે તેણે ત્રણ માઈલ ચાલી ધોલેરા જઈ ખરીદ કરવી પડે. આ દુઃખ મેળાવાળા મુસલમાનોએ મને કહ્યું.
બીજી બાજુ આખા દેશમાં હિંદુમુસ્લિમ એક્તાને પવન ઝડપથી વાઈ રહ્યો હતો. એકબીજાના ગમાઅણગમાં ભુલાઈ રહ્યા હતા. બને કેમ ભાઈ-ભાઈ બની આપસમાં એકબીજાને એ રીતે ભેટતી અને પોતાની નિખાલસતા પુરવાર કરવા પાછલાં વેરઝેર માંડી વાળતી. તો પછી ભડિયાદ આ એકતાથી કાં દૂર રહે ? મેં આવેલા લોકોને

Page #20

સાંત્વન આપ્યું ને ઘટતું કરવાની જવાબદારી માથે લીધી.
હું ઈમામ સાહેબ પાસે ગયો અને ઉપરના બનાવની વાત કરી. તેમણે તો લાગલા જ વલ્લભભાઈને વાત કરવાનું જણાવ્યું. હું સરદાર સાહેબ પાસે પહોંચે. કાંઈક ખચકાતાં વાત કરી કે અહીં હિંદુમુસલમાન વચ્ચે અણુબનાવે છે. મેળાના દિવસોમાં હિંદુઓ પાકી પાળે છે. મુસલમાને તે કારણે હેરાનગતિ ભોગવે છે. સરદાર કહે,
પાકી જવી જ જોઈએ.” અમને શૂર ચડયું. મહાજન ભેગું કર્યું. લોક પણ ભેગા થયા. સરદાર સાહેબ સ્થાન પર આવ્યા. તેમણે પોતાની લાગણભરી જુસ્સાદાર વાણમાં સમયની માંગ અને બિરાદરીને ધર્મ એ વિષય પર સુંદર સમજણ આપી. મહાજન પીગળ્યું. પાકી ગઈ. મેળાની મેદનીના હર્ષનો પાર ન રહ્યો. નાળિયેર ફૂટ્યાં. ગોળધાણ વહેચાયા. મેદની અને ગામલોકે એક બન્યા. એકબીજા ને ભેટયા. સાંજની કન્ફરસ અપૂર્વ પ્રસંગ બની રહી. સરદારની આંખ એક ઊગતા જુવાન ઉપર ઠરી, તે આંખ મીંચાતા સુધી અમી વસાવતી રહી.
સરદાર વળતા દિવસે ધંધુકા છોડી અમદાવાદ પહોંચ્યા. તેમણે નરહરિભાઈને મારા વિષે વાત કરી. તે વખતે ગુજરાતની રાષ્ટ્રીય શાળાઓનું કામકાજ નરહરિભાઈને સેંપાયેલું હતું. નરહરિભાઈનો પત્ર આવ્યો કે મારે તરત ખેડા જિલ્લાના મહેમદાવાદ પહોંચી ત્યાંની અંગ્રેજી, ગુજરાતી, ઉર્દૂ શાળાઓ તેમ જ ગુજરાતી, ઉર્દુ કન્યાશાળાઓને

Page #21

૧૦
વહીવટ અને શિક્ષણ સંભાળી લેવાં. હું મહેમદાવાદ ગયા. ત્યાંના હિંદુમુસલમાન, નાનામેટા સૌ ભાઈ આએ મને વધાવી લીધે!. એ સંભારણાં ઘણાં મીડાં રહ્યાં. આજ પચાસ વર્ષ વીત્યે પણ તેની સુવાસ ઊડી ગઈ નથી.
૧૯૨૨નુ વર્ષે એન્ડ્રુ . રાજકીય જુવાળ ઠંડા પડવા લાગ્યા હતા. અમદાવાદ જિલ્લા ખિલાફત કમિટીએ પેાતાના એક મંત્રી તરીકે મારી નિમણુક કરી. ભાગ્યે જ તે કામ બે મહિના કયુ હશે કે ઓલ ઈન્ડિયા ખિલાફત કમિટીએ પોતાના દફતરમાં મને ખેલાવી લીધા. ત્યારે “સ્મિરના તૈયારા ફંડ”નું ઉઘરાણું ચાલતુ હતું તે ઉઘરાણાનું કામ ગુજરાત પૂરતું મને સોંપવામાં આવ્યું. ૧૯૨૩માં ગુજરાત વિદ્યાપીઠના વહીવટીકામમાં હું જોડાયેા. ૧૯૨૪ના મેની ૩૧મી તારીખે ઈમામ અબ્દુલ કાદર ખાવઝીરની નાની દીકરી અમિના સાથે લગ્ન થયું. લગ્નની કંકોત્રીએ બાપુએ પેાતાના નામે છપાવેલી અને કન્યાદાન પાતે જ આપ્યુ. તે વખતે ઈમામ સાહેમને પ્રજામાં માત્ર અમિના એક દીકરી જ હતી એ રીતે ૧૯૨૪થી આશ્રમમાં રહેવાને સ્થાન મળ્યુ. ૧૯૨૫માં ટૂંકા સમય માટે જોઈન્ટ સેક્રેટરી તરીકે લાન સિવ`સ પર મજૂર મહાજનમાં જોડાવાનુ અનેલુ, પણ કાર્ય કર્તાઓના મતભેદના કારણે તે અલ્પજવી રહ્યું. અને લોન સર્વિસ ટૂંકાવી વિદ્યાપીડમાં ફરી પાછો આવી ગયેા. ત્યારે મને ગ્રંથપાલનું કામ સોંપાયું.
૧૯૩૦નું વર્ષ નમક સત્યાગ્રહનું. બાપુએ દાંડીકૂચ

Page #22

શરું કરી. દાંડીકૂચ વખતે બાપુના પડાવ દિવસના અને રાતના એમ બે પે રહેતા બાપુની અને કૃચના સૈનિ
ની સ્થિતિ અને વ્યવસ્થાની દિવસની કામગીરી વિદ્યાપીઠના વિદ્યાર્થી મિત્ર સાથે મને સોંપાઈ. એ કામ
હું હતું. રોજ પડાવ બદલાય તેની સાથે જ માવવવધા ઊભી કરવાની રહે. પડાવના લોકો અને અનિલ અતિ ઉત્સાહી. એક વસ્તુની માંગ કરતાં માલિમાર વસ્તુઓ લાવી મૂકતા, પણ આશ્રમની રહેણી
અને રીતભાતથી તદ્દન અજાણ્ય, સ્વચ્છતાને અજાણ છે પાતળાયે ખ્યાલ ના મળે, જ્યાં ત્યાં બેસતા, થૂકતા કેરે મળી આવે તેને કામમાં લઈ લેતા. પણ બાપુ પાસે અા જ ચાલે.
એ પડાવ થવાનો હોય ત્યાં બાપુની બેઠકની કે તેમના શિશમની તેલમાલિશ અને સ્નાન માટેની બધી જગ્યાએ સાદી પણ તદ્દન સાફ, જાળાંબાવાં કે કરોળિયા વગરની જૂળ-ખેપટથી મુક્ત હોવી જોઈએ. ગંદુ પાણી એકઠું ન થતાં તે વહી જતું હોવું જોઈએ. એ મુજબ સ્વચ્છતાના નિયમે ઘણું ચ ધોરણના જાળવવાના રહેતા. જેવું બાપુ માટે તેવું જ સૈનિકે માટે મુતરડીઓ, પાયખાનાં રાતોરાત નવાં જ ઊભાં કરવાનાં રહેતાં. રસેડાનાં નાનાંમોટાં વાસ છે ઘસેલાં સાફ રાખવાના થતાં. ખોરાકમાં મરચાં, મસાલા વિનાનો માત્ર મીઠું નાખેલ સાદો ખોરાક લેવાતો. આ રીતે

Page #23

૧૨
રજ પડાવ બદલાય અને રોજેરોજ નવી ગોઠવણ કરતા જ રહેવાની થતી.
દિવસે બાપુનો મુકામ થવાનો હોય તે પહેલાં અમારે પડાવ અગાઉની રાતથી જ નિયત સ્થળે પહોંચી જતો. ગામના ભાઈઓ વાટ જોઈ ભાગેળે બેઠા જ હોય. અમે પહોંચ્યા કે તરત જ “શું કરવું ન કરવું”ની બુમાબુમ મચી જાય. દરેક જણ પોતાનાથી બનતું બધું કરી છૂટવા ઉપરાઉપરી પ્રશ્નોની ઝડી વરસાવે. પણ ટુકડીને નાચક એકીસાથે સૌને જવાબ કેવી રીતે આપી શકે? થોડે વખત જાય, કામ વહેંચાય અને સૌ શાંત પડે ત્યાં રાતના બાર વાગવા આવે. ધીમે ધીમે સૌ સૂવા લાગે. સૂવામાં નાયક સૌથી છેલ્લો. એવામાં પરોઢિયાના ચાર વાગવા આવે. પ્રાર્થનાની ઘંટડી વાગે. સૌ જાગે અને પ્રાર્થના બેલે.
રાતની વ્યવસ્થા ફરીથી તપાસી જવામાં આવતી. ઘટતે ઠેકાણે સ્વયંસેવકો ગોઠવી દેવાતા. દરેકને પોતપોતાને કરવાનું કામ સોંપાઈ જતું. આ બધામાં સૌથી અગત્યનું કામ શાંતિ જાળવવાનું. અવાજ થાય નહિ. બરાડા પાડી બાલાચ નહિ. ઘંઘાટ મચાવાય નહિ. નીરવ શાંતિ સાચવવાની ઘણું અઘરું કામ. સામાન્ય રીતે આપણે આવી રીતે ટેવાયેલા હેતા નથી. પણ બાપુ જ્યાં જવાના કે રહેવાના હોય ત્યાં આ તાલીમની અત્યંત આવશ્યકતા રહેતી.
બીજે દિવસ થતે, હિ ફાટતો. પૂર્વ દિશામાં સૂર્યો દેખા દીધી કે બાપુના આવવાનો વખત થતો. લોકે

Page #24

૧૩
ઉત્સાહના હિંડોળે નાચવા લાગતા. સૌનાં મોઢાં બાપુના આવવાની દિશા તરફ મંડાતાં. રાતભરની મહેનત અને શાંતિની સમજાવટ બે ઘડીમાં હતી ન હતી થઈ જતી. કારણ કે બાપુ આવે છે, તેમના દર્શન કરવાં છે. લોકે સાબદા થાય, જુવાનિયા દેડે, બાળકે નાચે, બાપુ આવતા રખાયા તે દાંડીકૂચ આવે છે. બૈરાં માથે કળશ ધરી સામૈયું કરવા જાય, ત્યાં સામી દિશાએ ટુકડી આવતી નજરે પડે. બાપુ જાણે દેડતા લાગે. પંડિતજી હાથમાં તંબૂરો અને માટે રામધૂન બેલાવતા હોય.
ઉતારે આવતાં બાપુ હાથપગ લૂછતા. નાન કરતા. અને પિતાના લખવા-વાંચવાના કામે લાગતા. ગ્રામજનોબહારથી આવેલા મહેમાનો, છાપાંવાળા અને બીજા દર્શન માટે પડાપડી કરી મૂકતા. એ બધાને રોકવામાં આવે પણ કાય શાના?
એમ કરતાં કરતાં પડાવ ભરૂચ જિલલાના સમની ગામે પહોંચ્યા. પિતાની નજરે નહિ પડતાં બાપુએ પૂછયું: “કુરેશી
ક્યાં?” હું તાવમાં પટકાયેલો. ઉતારાના એક ખૂણે તાવભર્યો હૂંકારા ભરતા હતા. કામ સાદાં હતાં. કામમાં મદદ કરનારા એક કરતાં અનેક હતા. પણ કામ કરવાની આવડતની ખામી, કામને પહોંચી વળવાને અતિ ઉત્સાહ અને બાપુનાં દર્શન માટેની દરેકના હૃદયમાં છુપાયેલી ઘેલછા ઉપરાંત નિત્ય બદલાતા તારા અને પ્રત્યેક દિને નવી ગોઠવણે કામને સરળ કરવાને બદલે અઘરાં કરી મૂકતી હતી.

Page #25

વળી, દાંડીકૂચના સૈનિકે પણ કાંઈ બધા દે ન હતા. તેમાં ઘડાયેલા મહારથીઓ હતા. તો તરતમાં જ આશ્રમમાં આવેલા આશ્રમજીવનથી બિલકુલ ગાફેલ કે નહિ ટેવાયેલા, પણ બાપુના બોલ ઝીલી ફનાગીરીની રાહ લઈ આ ટુકડીમાં શામેલ થયેલા નવા આગંતુકેયે હતા. આવી રીતે ભિન્ન ભિન્ન વિચાર અને જુદી જુદી ટેવોવાળાઓને એકીસાથે સાચવવાના અને સંભાળવાના રહેતા.
એક બીજી મુશ્કેલી પણ હતી. જ્યાં પડાવ થતો ત્યાં ચોવીસ કલાક પૂરા રહેવાનું બનતું નહિ. લગભગ આખી રાત કામની. પત્તાનો મહેલ ઊભું કરવાનો, બાપુની શાંતિ સાચવવાની, સરકારની શિરજોરીથી સાવધ રહેવાનું, લોકોના ગમાઅણગમાં પરખતા રહેવાનું, ટુકડીની જરૂરિયાતો ધ્યાનમાં લેવાની, એમ બધું એકીસાથે સાચવી લેવાનું રહેતું. વળી, લોકેની આવતી અઢળક પૈસારૂપે મળતી મદદનો હિસાબ રાખવાનો પણ રહેતો. “માંડ બાંધવામાં સૌ ભેગા થાય પણ તેને છેડતી વખતે કેઈ ના દેખાય.” તેમ બાપુ આવે છે એ અવાજે કેટલાયે જણ મદદ પહોંચાડવા દોડાદોડ કરી મૂકે અને બાપુએ સાજની કૂચ કરીને પગલાં ઉપાડ્યાં કે કોઈ પાસે ફરકનારું ન મળે. જેનું જે લાવ્યા હતા, જે જે ગોઠવ્યું હતું તે બધું પાછું સોંપવાનું, કેઈની ફરિયાદ ના ઊઠે તે જોવાનું, તેથી માનસિક તાણ ખૂબ જ રહેતી. જંબુસરમાં તાવે પકડ્યો, પણ સમણું પહોંચતા તાવે નકામું બનાવી દીધો. બાપુ ખબર કાઢવા આવ્યા.

Page #26

જેઈ, ભરૂચ આશ્રમમાં જઈ, આરામ લેવા અને પછી ત્યાંથી કૂચમાં જોડાવાનો હુકમ છૂટયો. સાથે સાથે બાપુએ ઈમામ અહેબને પત્ર લખ્યો “કુરેશીના કામથી મને સંતોષ છે.”
તા. ૫ એપ્રિલ, ૧૯૭૦ ફૂચના યાત્રીઓ દાંડી પહોંચ્યા. બાપુએ સંભાળ રાખનાર ટુકડીએ અરુણ ટુકડીઓના નામે ઓળખાવી. પણ દાંડી પહોંચી જઈ બાપુએ અરુણ ટુકડીવાળાઓને પિતાની ટુકડીમાં શામેલ કરી લીધા. તા. ૬ઠ્ઠી એપ્રિલે “નમકકા કાયદા તોડ દિયા” હિંદુસ્તાનમાં ત્યાગ, બલિદાનને નવો યુગ શરૂ થયો.
૧૦૦થી માંડી ૧૯૩ સુધીનાં વર્ષે ભારતવાસીઓ માટે જેલજીવન અને કુરબાનીના દિવસે હતા. બાપુ પકડાતા અને છૂટતા તે પ્રમાણે જનતાને પણ પકડાવા છૂટવાના લહાવા મળતા.
૧૯૩૧નું વર્ષ સંધિષ્ઠિમાં ગુજર્યું. પણ ઈશુનું ૧૪૨નું વર્ષ બેસતાં શાંતિ માટે મરી ફીટનાર શાંતિના
ત બાપુને જેલના સળિયા પછવાડે ધકેલી દેવામાં આવ્યા. સરકારી અમલદારોએ લેકે ઉપર અનેક પ્રકારની યાતનાઓ ઠાલવવા માંડી, દમનનો કેડો વીંઝવા માંડ્યો. ૧૯૩૦માં સત્યાગ્રહીઓ માટે લાઠીમાર અને કારાવાસ હતા. જ્યારે આ વખતે સરકારે તે ક્રમ બદલ્યો. સંખ્યાબંધ ધરપકડ અને લાઠીમારને બદલે સરકારે માલમિલકત અને જમીન સુધ્ધાં જપ્ત કરવા માંડ્યા હતાં. જે લોકોએ કાનૂનભંગ કર્યો હોય તેમની જ નહિ પરંતુ તેમનાં માબાપ અને

Page #27

સગાંઓની મિલક્તા પણ જપ્ત કરી લેવામાં આવતી. એટલે હવે તા જે સત્યાગ્રહી અને એનું આખું કુટુબ રઝળી પડે એવુ બન્યુ હતુ. ત્રાસનુ વાતાવરણ ચારે તરફ ફેલાયેલુ રહેતુ .
૧૯૩૩નુ વ. મે મહિનામાં ખાપુને એકાએક છેડી મૂકવામાં આવ્યા. જુલાઈ માસમાં તેએ અમદાવાદ આવ્યા. ખેડા જિલ્લામાં સરકાર વિરુદ્ધ રાસના ખેડૂતાએ નાકરની લડત ઉપાડી હતી. પેાતાની લડતમાં એ ખેડૂતાને ઉત્સાહ રહે તે માટે ખાપુ રાસ જવા માગતા હતા. બાપુએ જેને પેાતાની ઉત્તમ કૃતિ માની હતી તે સત્યાગ્રહ આશ્રમનુ ં નામ બદલાઈ હવે ઉદ્યોગ મદિર અનેલ, તેને આ લડતમાં તેઓ હામવા માગતા હતા. આશ્રમના પુરુષ! જ્યાંત્યાંની જેલેામાં સમડતા હતા. સ્ત્રીવર્ગ શકય તે રાષ્ટ્રીય પ્રવૃત્તિમાં રાકાયેલેા હતેા. પણ રાસના ખેડૂતોની યાતનાઓ સામે ખાપુને આશ્રમવાસીએ આરામ ભાગવતા જણાયા. બાપુએ મહેનાને ભેગાં કર્યાં. તેમની સામે પેાતાની મનેાવ્યથા
ઠાલવી. આપુના ખેલ માથે ચડાવવા અહેનેા ટેવાયેલી હતી. તેઓ આ વાત સાંભળી થનગની ઊઠી. બહેનેાની કૂચ રાસ લઈ જવાનું નક્કી કર્યું. કૂચમાં જોડાવા ઈચ્છતી બહેનેાનાં નામે માગવામાં આવ્યાં. નામ નોંધાવવામાં પડાપડી થવા લાગી. ત્યારે અમિના કાંઈ રાકી રહે ! તે આપુને કહે “મારું નામ નોંધા
“તારાથી કુરેશીની પરવાનગી વિના આ લડતમાં

Page #28

જોડાઈ શકાય નહિ.” બાપુએ કહ્યું. અમિનાએ તરત કહ્યું: તો મને કુરેશી પાસે જવાની રજા આપે – હું લડતમાં જોડાવાની. હું કુરેશીની રજા લાવવાની.”
બાપુ કહેઃ “તે જા, રજા લઈ આવ.”
હું તે વખતે વીસાપુરની જેલમાં હતો. અમદાવાદથી મુંબઈ અને પૂના થઈ વિસાપુર પહોંચાય. અમિનાએ વીસાપુર ઊપડવાનો નિર્ણય કર્યો. મુસાફરીઓની બધી હાડમારીઓ વેઠવા તે નીકળી પડી. રસોડામાં ક્યારેક ઉંદરડી ભાળી જાય તે “ય બાપ” કહી દૂર ભાગે તે અમિના આજે દેશભક્તિમાં તરબોળ બની પિતાના પતિની પરવાનગી લેવા વિસાપુરના પંથે ઊપડી.
સવાર વીતી જવા આવી હતી. બપોરનો તડકે માથે પડી રહ્યો હતો. હમણાં જ બગીચાના ખાડા ખેદી, જેલનું સવારનું ભોજન આરોગી આરામ લેવાની તૈયારીમાં અમે કેદીઓ હતા. તેવામાં જ્યાં નામના બદલે નંબરથી કેદીનો પિછાન થાય છે તે રીતે મુલાકાત માટે મારે નંબર પોકારા. હું તો આભો જ બની ગયો. દૂર દૂર આવા જંગલમાં મારી મુલાકાત ! કોણ હશે? એ જાતના તર્ક કરતાં જેના માટે ચોકીદાર જોઈએ એવા કેદીઓની દેખભાળ નીચે વિસાપુર જેલ તરફ મેં પ્રયાણ કર્યું. મુલાકાતના ઓરડે પહોંચી જેલસાહેબને પૂછતાછ કરતાં તેઓ કહે, “તમારા પત્ની અમિના છે.” ક્ષણભર હું તે સાચું છે એમ માની શક્યો નહિ. આવનાર વ્યક્તિ પણ મને જુદા વેશે

Page #29

જોતાં જ આશ્ચર્યચકિત થઈ ત્યાં મારાથી બેલી જવાયું “અમિના! તું ક્યાંથી ?”
કેમ ? હું તમને મળવા આવી છું.” અમિનાએ થાકેલી હોવા છતાં સિમત સાથે જવાબ આપ્યો.
આટલે દૂર? એકાએક” હું બેલી ઊઠયો. મને કાંઈ જ સમજ પડી નહિ. જુઓ. રાસના ખેડૂતો રઝળી પડ્યા છે.” અમિનાએ કહ્યું. “ઉપર આભ અને નીચે ધરતી સિવાય તેમને કોઈ આશરો નથી. ઢોર, ઢાંખર ઘરવખરી, જરજમીન, જે કાંઈ હતું તે બધું તેઓ ખોઈ બેઠા છે. પાણીના મૂલે બધું હરાજ થઈ ગયું તે જોઈ બાપુને આમા કકળી ઉઠડ્યો છે. તેઓ કહે છે તળાવની પાળે કાંઈ પણ આશ્રય વિના આ ખેડૂતો જિંદગી ગુજારે અને આપણે આશ્રમવાસી તે નિરાંતે જોયા કરીએ ? તમે આશ્રમના પુરુષે જેલમાં છે. બાપુ રામના ખેડૂતોનાં દુઃખમાં ભળવા આશ્રમની બહેનની કૂચ કાઢવા માંગે છે. આશ્રમ વિખેરી નાખવા માગે છે. હું પણ કૂચમાં મારું નામ નોંધાવવા માગું છું, બાપુ પાસે નામ નોંધાવવા ગઈ હતી. પણ બાપુ કહે, “કુરેશીની પરવાનગી લીધી ?” મેં કહ્યું તે ના નહિ પડે.” તો બાપુ કહે એમ ના ચાલે, જ, ૨જા લઈ આવ” એટલે આવી.
અમિનાનું મેટું જોતો રહી ગયે. શું તે અમદાવાદથી અહીં વીસાપુર આવી ? જગલમાં વસાવેલી જેલ પર આવી? મારા આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. અને અમે

Page #30

૧૯
અને જેલના જેલર સામે જોતાં રહ્યાં પછી મે કહ્યું, “ભલે
જાએ.”
પાછુ
અમિના રાજી થઈ. વળી, એલી, “હા ! ઈમામ મજિલનું શુ ?'' વખતથી અમારું નિવાસસ્થાન ઈમામ મજિલ તરીકે ઓળખાતુ હતુ. મે' કહ્યું, અમિના આપણા સ'ખ'ધ આપુથી છે, આપુ છે તો ત્યાં બધુ જ છે. ઘણાપુ નથી તે આપણુ કાંઈ નથી. વળી તુ' તા સત્યાગ્રહમાં જવાની, પછી ઈમામ મજિલના માહ શાને ?
“બુલબુલને આશિયાં ચમનસે ફાલિયા, ઉસકી અલાસે ગર બૂમ રહે યા હુમ રહે.” જે કાઈ ત્યાં નચ તે તેના ઉપયાગ કરે. પહેરે તે કપડાં લઈ તારે ઘર બહાર નીકળી કહે, “સમજ, ખરાબર સમજી, એમ
કાંઈ ચાદ આવતાં
ઈમામ સાહેબના
લૂગડે કે એકાદ જોડ જવાનું. સમજી? તે જ કરીશ. સાથે કશુ નહી લઉં.'
વળી તેણે કહ્યું, “તા માળકનું શું?”
પ્રશ્ન આકરા હતા. અને જવામ તેથીયે આકરા. જવાબ તે પહેલામાં આવી ગયા, જે છે, કે હાય તે બધુ અલ્લાહના આધારે મૂકી ઈમામ મજિલ છેડી દેવુ. પણ તુ ખાળક માટે પૂછે છે તે તે માટેના પણ એ જ જવામ છે. છતાં તારું મન ના માનતુ હાય તા કહુ કે સગાસંબધીઓ, મિત્રો સ્નેહીએ ઘણા છે પણ તેમને આવા કટોકટીના વખતે ખાળક ના સોંપાય. આપણા માટે

Page #31

૨૦
હીણું દેખાય, કેમ કે તેમના માથે સરકારની ઘેંસ જાય. દેશ માટે છે. અસંખ્ય બાળકો મા–બાપવિહોણું આ દેશમાં ભટકે છે. ફેર એટલો છે કે આપણે દેશ માટે ફનાગીરી અખત્યાર કરી છે. આ કોટી છે. આપણે અંતિમ બલિદાનની તૈયારી રાખવી જોઈએ.” મારું હૈયું ભરાઈ ગયું હતું. મેં ધીરેથી કહ્યું, “અમિના ! બાળકોને બેલી ખુદા છે. તારું મન માનતું હોય તો છે ત્યાં જ તેમને રહેવા દે પણ જે દિલ ના માનતું હોય તો ત્રણ દરવાજે જઈ તેમને મૂકી દેજે. દેશ માટેની ફકીરી સાબિત થશે. તેઓ ભીખ માંગશે, પણ તે ગૌરવભરી ભીખ હશે.”
આંસુભરી આંખે અમિના ઊભી થઈ શૂન્યમનસ્ક જેલર જોતો રહ્યો. વિચારમૂઢ બની હું આકરી વિદાય આપવા ઊભે થયે. “ખુદા હાફિઝ” કહી બનેએ પિતપિતાની વાટ લીધી. એક અમિના ફનાગીરીના રસ્તે ચાલી. બીજે હું મૂઢની જેમ મારી બેરેક તરફ વળ્યા, ત્રીજા જેલર એકબીજા તરફ કૌતુકભરી આંખે જોઈ રહ્યા. સૌ કોઈ જાણે હરતાં ફરતાં જાણે મીણનાં પૂતળાં હતાં.
અમિના આશ્રમ પહોંચી. વીસાપુર સુધીની મુસાફરી અને વીતક તેણે બાપુને કહ્યાં.
તે બાપુને કહે, “હું કુરેશીની સંમતિ લઈ આવી.”
બાપુ કહે, “એ તો એમ જ થાય. મને ખાતરી હતી. હવે તું કૂચમાં જોડાઈ શકે છે. અલબત્ત બાળકે કપેલી દુર્ઘટનામાંથી બચી ગયાં, અનસૂયાબહેન સારાભાઈ અમારાં

Page #32

ને લઈ
- બહેનો
ગઈ
૩ર થી
૨
બાળકો સાથે આશ્રમનાં બધાં બાળકોને પિતાના ત્યાં લઈ ગયાં. આશ્રમ વિખાયું. બાપુને પકડ્યા. બહેનો બધી જેલમાં ગઈ. સાથે અમિના પણ ગઈ
૧૯૭૨ થી ૧૯૩૪ સુધીના દિવસે જેલજીવનના હતા. જેલમાંથી છૂટયા કે પાછા ત્યાં પહોંચ્યા જ છીએ.
આમ કરતાં વર્ષો વીત્યાં. તેવામાં બીજું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું. દેશભક્તો અને દેશદાઝવાળા પાછા ફરી સેટીમાં મુકાયા. બાપુએ વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહની ચળવળ ઉપાડી. તેમાં સૌ ઝંપલાવા લાગ્યા. મારે માટે ૧૯૩૯ના છેલ્લા દિવસેમાં જેલયાત્રા આવી. લગભગ ૧૯૪૦-૪૧ માં ડેટિવુ હતા તેમાંથી સરકારે મુક્તિ આપી. થોડા દિવસે માટે બહારનાં હવાપાણી ખાધાં ખરાં ત્યાં ૧૯૪૨નું વર્ષ શરૂ થયું.
૧૯૪૨નું વર્ષ. “કરેંગે યા મરેંગે ની લડત તા. ૮ મી ઓગસ્ટની રાત્રે ગોવાલિયા ટેંકના ઠરાવના કારણે દેશના નેતાઓને ક્યાં અને ત્યાં પકડી લેવામાં આવ્યા. તા. ૯ મીના રવિવારે ઈમામ મંજિલની ઓસરીમાં બેસી આશ્રમના આવી પહોંચેલા મિત્ર સાથે રાતની થયેલી ધરપકડની વાતે અમે સૌ કરતા હતા ત્યાં શ્રી મણિબહેન પટેલ અને શ્રી મણિભાઈ ચતુરભાઈ શાહ આવ્યા. તેમને મોટા ભાગના અમદાવાદના અને કેટલાક ગુજરાતના પકડાયેલાઓની વાત કરી. અને આપણે આગળ શું કરવું તે જાણવા માગ્યું, મેં મણિભાઈને કહ્યું, “તમે મ્યુનિસિપાલિટીના પ્રમુખ છે.

Page #33

૨૨
તમે રસ્તો બતાવો.” તેઓ કહે “હું બોર્ડની મીટિંગ તત્કાલ બેલાવું છું. તમે કુરેશીભાઈ, પ્રાંતિક સમિતિની કારોબારીના એકમાત્ર સભ્ય છૂટા છે. હવે શું કરવું તે ચાલો આપણે વિચારીએ.” મેં કહ્યું, “બરાબર છે. આપણે લોકલ બોર્ડના મેદાનમાં આજે સાંજના મીટિંગ રાખીએ. મોઢે મેઢે, સાઈકલિસ્ટ દ્વારા કે ભીત અને ભયપત્રિકાઓ મારફતે શહેરભરમાં સમાચાર પહોંચાડી દઈએ કે આજે સાંજે પાંચ વાગ્યે દેશભરમાં થયેલી ધરપકડના વિરોધમાં લોકલ બોર્ડના મેદાનમાં જાહેર સભા રાખવામાં આવી છે તેમાં સૌને આવવા વિનંતી છે. આ વાતચીત ચાલતી હતી તેવામાં આજુબાજુના કેટલાયે ભાઈઓ ભેગા થઈ ગયા. નિર્ણય લેવાતાં જ સભાની જાહેરાત કરવા જોમભેર જુવાનિયા નીકળી પડ્યા. પળે પળે અને લોકો મીટિંગના સમાચાર લઈ તેઓ ફરી વળ્યા.
સવારના દસ-સાડાદસના સુમારે મનમાં જેલ કે ગળીની તૈયારી સાથે કુટુંબની વિદાય લીધી. પગે ચાલતાં, એલિસબ્રિજ પુલ વટાવી વિકટોરિયા ગાર્ડન, ચર્ચ પાસેથી પસાર થઈ પ્રેમાભાઈ હાલ આગળ આવતાં અંગ્રેજ સરકારે ચળવળન દાબી દેવા ભરેલા પિતરાને ઠઠારો જોવા મળ્યો. શહેરમાં આગળ જતાં રસ્તા નિર્જન, વસ્તીમાં રસ્તે ઊભેલા બંધારી કે લાઠીધારી અહીં તહીં જોવા મળે, અથવા પળના નાકે ઊભેલા મોટેરા અને નાના બાળકો જેએ પિકારતા હોય, “ઈન્કિલાબ ઝિંદાબાદ અને એ ઘોષણા

Page #34

૨૩
એમ ને એમ લખાતી જાય. દૂરદૂર તેના પડઘા સંભળાય. સિપાઈ આ ચિડાય. ઠંડા લઈ તેઓ બાળકાની પાછળ પડે બાળકા પેાળમાં ભાગે. બિચારા સિપાઈ આ નાકે આવી થંભી જાય. આ સ ંતાકૂકડી જ્યાં અને ત્યાં જોવા મળતી. કાર જ પેાલીસ ચાકીથી આગળ વધી ત્રણ દરવાજા, પાનકાર નાકા વટાવી તાસા માળે પહોંચતાં પહોંચતાં આઝાદીના ઉન્માદમાં આવેલા યુવાનાને જોવા એ જિંદગીના લહાવા હતા. બાલાહનુમાન અને ખાડિયા ચાર રસ્તા છેડયા. અમદાવાદમાં રાષ્ટ્રીય ચળવળના ગઢ ગણુતા ખાડિયા તરફ હું વળ્યું. રાયપુર ચકલે પહોંચ્યા. આ તરફ પેાલીસરાજ્ય ન હતું. “કરેંગે ચા મરેંગે”ની ખુલ ૬ માંગે ચારેકાર સ ંભળાતી હતી હૈયું આનંદથી ઊભરાતુ હતુ. એ આખા દિવસ વરસાદ પણ જાણે આ ઉત્સાહમાં સૂર પુરાવતા હાચ તેમ ધીમે ધીમે ટપકતા રહેલા.
રાયપુર ચકલાથી કરતાં સાંકડી શેરીના નાકે આવી
ઊભા.
ચાલતાં ચાલતાં થાક્યો હતા. કપડાં પલળીને લથમથ થયાં હતાં. પાંચ વાગ્યાની મીટિંગને હજી વાર હતી. વિસામે જોઈતા હતા. તેવામાં મને જોઈ જતાં એક મિત્રે પેાતાના ઇજામાંથી માટેથી બૂમ પાડી, “કુરેશીભાઈ ! અહીં આવે. કયાં જાએ છે ? ખખર નથી ? પાડાપાળ. આગળ ગાળી છૂટી, એક ભાઈ વીધાઈ ગયે.”
જેણે દેશની આઝાદીને ખાતર પેાતાના જનનું

Page #35

२४
બલિદાન આપ્યુ. તેને માટે દિલમાં લાગણી પ્રગટી. પ્રજાને ઉત્સાહ જોઈ આનંદ થયા. આ સમય રડવાના નહાતા.
આરામ માટે મિત્રના આગ્રહથી તેમને ત્યાં ગયેા. પલળેલાં કપડાં નિચાવ્યાં. થોડાંક કાઢળ્યાં, થાડાંક રાખ્યાં અને સૂતેા. સવા ચાર સાડાચારે એ ઘર છેડ્યું. પાછળ માટું ટાળુ આવે.
“શિર જાવે તે જાવે, આઝાદી ઘર આવે.” ના ગગનનાદ કરતાં કયાંય છુપાતા ઘેરૈયા પાછળ આવ્યા કરે. સાંકડી શેરી પૂરી કરી, માર્ગેકચાક થઈ પાનકાર નાકા, ત્રણદરવાજા, વટાવી ભદ્રના કિલ્લામાં થઈ લેાકલ એના મુખ્ય દરવાજે આવી ઊભે.. હકડેઠઠ, બુકાનીધારીઓ હાથમાં અંકા લઈ ઊભા છે. અને લેાકલખાના મેદાનમાં મળી રહેલ સભા તરફ મા તકાઈ રહી છે.
સભાની વચ્ચેાવચ્ચે પહોંચ્યા, માનવને મનખા માય નહિ તેટલા ભરાયેા છે. નીરવ શાંતિ છે. પ્રત્યેક જણને શહીદીની તમન્ના છે. જમણે અને ડાબે, આગળ અને પાછળ એલું તે વેણુ ઝીલી લેવાની ઉત્સુકતા દરેકના ચહેરા પર સ્પષ્ટ તરી આવે છે. ઊભા થઈ સંઐાધન કરવા લાગુ છુ. હાજર ભાઈ–બહેનેાને વિન ંતી ગુજારુ છું. “જુઓ, આજની ઘડી કપરી છે. પૂર્વ` દિશાએ કિલ્લાને લાગી, ટાપા ચડાવી જે ભાઈએ જે રીતે ઊભા છે તેથી તમે કલ્પી શકે! છે કે આ પળે! આપણે માટે ઘણી ભીષણ છે. ગાળી છૂટે અને આપણે હઠીએ તે કાયરતા છે. કોઈ પણ ભાઈ કે

Page #36

૫
અહેન આપણું કાર્ય શરૂ થાય છે તે પહેલાં અહીંથી ખસી શકે છે. પણ કાયવાહી શરૂ થયા પછી ગમે તેટલી ગાળીઓ છૂટે અને આપણે તેનાથી વિંધાઈ એ તેા પણ આપણે આપણી જગ્યા છેાડવાની નથી.” શબ્દોની જાદુઈ અસર હતી. એકએ છાપાના રિપોટા કે પાંચ-પંદર ભાઈબહેને! સિવાય ત્યાંથી કોઈ ચસકયું નહિ.
સભાનું કામકાજ શરૂ થયું. હું જ પ્રમુખ અને હું જ વક્તા. કાઈ ને પણ જવાબદારી સોંપું અને તેનુ પરિણામ ભયંકર હાય તે! તે તે તેને ભાગવવાનાં આવે તે કરતાં ચાલુ પ્રણાલિકાએ છેાડી એ જોખમે મારે ઉડાવવાં જોઈ એ તે હિસાબે સભાની જવાબદારી એ પેાતે લીધી. ગઈ રાતમાં સરકારે ધરપકડાના જે કારડા વીઝેલા તેના અનુસધાનમાં કહેવા જાઉ છુ કે લીડર તરીકે દારવણી આપનાર હવે એકલા ગાંધીજી રહ્યા નથી પણ તેમના પકડાતાં હિંદના પ્રત્યેક નાગરિક આ લડતના નેતા અને અને અંગ્રેજોને હટાવી કાઢવા તે પેાતાની આહુતિ આપે. ત્યાં તે ધડધડ અંદ્કા છૂટી. સભા વચ્ચે ઊભું! છું. ચારે તરફ જોઉ છુ. કાઈ પડે છે. કાઈ લેટપેટ થઈ વાંકા વળે છે. પણ લેાહી વહેતુ કયાંયે દેખાતું નથી. માથે વરસાદ ધીમે ધીમે ટમટમે છે. ફ્રૂટ ફટ ફૂટતા ટાટાને અવાજ કાને સંભળાય છે. સમજ પડતી નથી કે આ છે શું ? તેવામાં આંખા બળવા લાગે છે. ત્યારે ભાન થાય છે કે આ તા ટિયરગેસ-અશ્રુવાયુ છે. ગુજરાતમાં અહીં પ્રથમ વાર અશ્રુવાયુ છેડવામાં આવ્યેા હતા.

Page #37

૨૬
ટિયરગેસના ટોટા ફૂટવા. ફ્રૂટ ફુટ કરતી ખંકા અંધ પડી. કાઈ એક-હુકમ આપતા હાય તેવા મેટા અવાજ સંભળાયેા. અ` નહિ સમાચે। પણ અંધારીએ આજુએ ખસ્યા ને ડંડાધારીએ આગળ આવ્યા. એ હારામાં તે ક્ટાચા અને બેઠેલી સભા તરફ તે આવી પૂગ્યા. અમે સમજીએ ના સમજીએ ત્યાં તે ધડધડ ફટકા પડવા લાગ્યા. કાઈના માથે, કોઈના ખરડે, કોઈના હાથે કાઈના પગે લાઠીઓ વીંઝાય છે. આખી સભા બેઠી છે. પણ કાઈ ચસકતું નથી કે પેાતાની જગ્યા છેાડતું નથી. શરૂ થઇ માત્ર એક રામધૂન. સિપાઈ એ મારતાઝૂડતા આગળ વધ્યે જાય છે. મારા સ્થાનની પાસે આવતાં તેઓ અમને થાડાક જણને કાપી એ ભાગમાં વહે ચાઈ આગળ વધે છે. પૂવ દિશાએથી પ્રવેશેલા છેક પશ્ચિમના છેડે પહોંચી તે પાછા ફરે છે.
આ વખતે લાંખી ઢાપા ઘાલેલી અગ્રેસર જણાતી એક વ્યક્તિ કે જેને આજદિન સુધી હું જાણી પિછાણી શકો નથી તે મારી પાસે આવીને ધીમા અવાજે મને કહે છે: Congratularjo." એ અહિંસાની વિજયમાળનુ મહેકતું એક ફૂલ હતું. અમારી શાંતિના તે શિરપાવ હતા અને ખાપુના મા નુ સુંદર અને સક્ષમ પરિણામ હતું. ગજગજ છાતી ફુલાવતા વિજેત, અન્યા હાય તેમ ત્યાંના આન માં પગે ચાલતા અનેક મિત્રો અને સાથીઓના અનેલા સંગાથ સાથે અમે આશ્રમ પહોંચ્યા. આશ્રમનાં

Page #38

ભાઈબહેનોએ ચાખાકુમકુમથી અમારું અભિવાદન કર્યું. એ ઘડીને પણ સંભારતાં આજે પણ હૃદયમાં આનંદની છેળે ઊછળે છે.
અમે રાત્રે ઘરે તો આવ્યા પણ વાતાવરણમાં પ્રગટેલ ઉોજનાને કારણે ઊંઘ લેવી મુશ્કેલ હતી. સવાર થઈ તે પહેલાં કેટલાક યુવાન વિદ્યાર્થી મિત્રો મળી ઘરે આવી ઊભા. રહ્યા. દરેક જણ કહે, “અમારે વિદ્યાથીઓએ સરઘસ કાઢવું છે. સરકારને બતાવી આપવું છે કે હિંદુસ્તાનના વિદ્યાર્થીએ નમાલા નથી. તેઓ પણ દેશના માટે આહુતિ આપી શકે છે. સરઘસ કાઢવાની રજા આપો.”
આવેલા વિદ્યાર્થીઓ સાથે એક જ પ્રકારની શરત કરવામાં આર્વી કે તેઓ સરઘસ કાઢી શકે છે અને સરકારને પિતાનું ખમીર બતાવી શકે છે. પણ તે બધું અહિંસાને માગે. વિદ્યાર્થીએ અહિંસાને મંત્ર લઈ સરકાર સામે વિરોધમાં સરઘસ કાઢવા ગયા. એ સરઘસ નીકળ્યું અને શ્રી કિનારીવાળાની આહુતિ અપાઈ તે તો આખું ગુજરાત જાણે છે.
ટિયરગેસ છોડ્યાની અને થયેલ અહિંસક મુકાબલાની વાત છાપા દ્વારા ગુજરાતભરમાં ફેલાઈ ગઈ. ચારે તરફથી જુવાનો, બહેનો, વૃદ્ધો, એકલાં કે નાની મોટી સંખ્યામાં ઈમામ મંજિલ” પર આવવા લાગ્યાં અને કહેવા લાગ્યાં કે અમને રન આપે સરકાર સામે અમારે બંડ કરવું છે. હું રજા આપનાર કેણ! વળી આ બંડ સામે કોઈ

Page #39

૨૮
મર્યાદા ન હતી. દેશ માટે જરૂર જણાતાં મરી ફીટવું એ જ સૌને આદર્શ હતે. બાપુએ તે જાહેર કરેલું કે ગવાલિયા ટેન્કની મીટિંગ પછી દરેક દેશવાસી આ સરકાર સામેના યુદ્ધમાં પોતે પિતાનો નેતા છે. પિતાને સૂઝે તે માગે તે જઈ શકે છે. હું આ વાત સૌ કોઈને જણાવતો અને સાથે સાથે અહિંસાના પાલનની શરત મૂકો. મારે અહીં કહેવું જોઈએ કે આંગળીના વેઢે ગણાય એવા ગણ્યા ગાંઠયા બેચાર મિત્રો સિવાય મારી અહિંસાની વાત સાંભળવા કે સ્વીકારવા કેઈ તૈયાર ન હતું
આ દિવસોમાં મેં એક ક્રમ રાખેલો કે સવારના ૧૦-૩૦ની આસપાસ અમદાવાદ શહેરના મેટા રસ્તા ઉપર ફરી વળત. અને સરકાર સામે અહિંસક રીતે જેટલો વિરોધ થઈ શકે તેટલો વિરોધ કરવા લોકોને સમજણ આપતો. ગામ-પરગામના છૂટક છૂટક અને ટોળેટોળાં સરકાર સામે બળ પિકારવા આવી મળતાં અને મારી સલાહ સાંભળતાં. કેટલેક અંશે તેઓ નિરાશ પણ થતાં.
એક દિવસ રાત્રે શેઠ ઇન્દુમતીબહેનનાં મોટાં બહેન સ્વ. નીમાબહેનને ત્યાં શાહીબાગમાં રાત્રીનો પહેલો પહેર વીત્યે મીટિંગ મળેલી. જુવાનિયાઓ મોટી સંખ્યામાં હાજર હતા. થોડાક શિયાલિસ્ટ મિત્રો પણ હતા. ચર્ચા ચાલી. સોશિયાલિસ્ટ મિત્રો કહેવા લાગ્યા કે બાપુને પકડવામાં આવ્યા તે પહેલાં તેઓ એક છૂપો ખીતો મૂકતા ગયા છે તેમાં જણાવ્યું છે કે હિંસા-અહિંસાની લપમાં ઉતર્યા

Page #40

૨૯
વિના સરકાર સામે ખુલ્લો બળવો પોકારો અને જ્યાં હોય ત્યાંથી તેને તંગ કરી દેશમાંથી ભગાડી મૂકવી. અહીં ભાંગફોડની વાત સૌ વાતોના મોખરે રહેતી. મેં મળેલી સભામાં તેને સખત વિરોધ કર્યો. સભાને જણાવ્યું કે આ બાપુનો માર્ગ હોઈ શકે નહિ. જાહેર સલામતીની સંસ્થાઓ જેમની તેમ રહેવી જ જોઈએ અને સરકાર સામે જે કેઈએ ક્યાંય બળવો પોકારવો હોય તો પોકારનારે પિતાનાં નામ, ઠામઠેકાણુ, સમય અને તારીખ સરકારને અગાઉથી જણાવી દેવા જોઈએ અને પછી જે કાર્ય કરવા ધારતા હોય તે તે કરી શકે છે. પણ છૂપી રીતે સરકારને રંજાડવાનાં કામે કરવાં અને તે દોષનો ભાગ પોતે જાતે નહિ બનતાં પ્રજાના નિર્દોષ માણસો બને તે ચોગ્ય નથી. મજકૂર સભામાં મારી વાત સ્વીકારવા શેઠ અંબાલાલ સારાભાઈના દીકરા સ્વ. સુહૃદ સિવાય અન્ય કોઈ ન હતું. તેમણે મારી વાતને ટેકે આપેલા. અમે જેવા મળ્યા હતા તેવા સૌ પોતપોતાને સ્થાને પાછા ગયા. અહીં મારે કહેવું જોઈએ કે સરકારની સામે જેવી લડત ઉપાડી કે લડતના અને ભાવી જે જે કાર્યક્રમ કરવાના હોય તેની એક પત્રિકા મેં મારા નામ, કામ અને સરનામા સાથે રોજ પ્રગટ કરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું.
પત્રિકા પ્રગટ કરવાના અને શહેરમાં મળવા જવાને મારે કાર્યક્રમ ચાલુ હતા. તેવામાં સમાચાર આવ્યા કે વીરમગામમાં હરિજન છાત્રાલયમાં કામ કરતા શ્રી ભવસુખ

Page #41

૩૦
ભાઈ સરકાર સામે એક ભયંકર યોજના ઘડી રહ્યા છે. હું વીરમગામ પહોંચ્યા. તેમને અહિંસાને રસ્તે જવા માટે આજીજી ગુજારી પણ મારી વાત તેમના દિલે વસી નહિ. હું વિલા મેઢે પાછો ફર્યો. સ્ટેશનની ટિકિટબારી ઉપર ટિકિટ ખરીદવા ઊભે હતો કે શ્રી ભવસુખભાઈ ગિરફતાર થઈ પિલીસના પહેરા નીચે સ્ટેશન પર આવી ઊભા. ગાડીમાં તેઓ, પિોલીસો અને હું સાથે બેઠા. મને કહે, “ગાડીમાંથી છલાંગ મારી ભાગી જાઉં અને સરકારને તોબા પોકારાવું.” મેં તેમને સમજાવ્યું કે તમે હવે કેદી થયા. તેની મર્યાદા તમારે સાચવવી જોઈએ.
વીરમગામથી પાછા આવતાં ભાંગફાડ કરનારની વચ્ચે નહિ પડવા અનેક મિત્રોનાં મને દબાણ થવા લાગ્યાં કે તમારી હિંસા-અહિંસાની વાતો પડતી મૂકે. સરકાર સામે ખુલ્લો બળવો થવા દો. જે પરિણામ આવવાનું હોય તે આવે, પણ આ સરકાર જવી જ જોઈએ. મારે ગળે આ વાત ઊતરતી ન હતી અને આવનાર મિત્રોને બીજા પ્રકારની સલાહ હું આપી શકતો નહિ. અમારી વચ્ચે ખૂબ ગરમાગરમ ચર્ચા થતી, લોકોના ઉશ્કેરાટનો પારો છેલ્લી ડિગ્રીએ પહોંચી જતો. સારી વાત એટલી ખરી કે અમારી એકબીજાની આમન્યાને લોપ થતો નહિ. મળવા આવતા મિત્રે સામે મેં સમાધાનની એક શરત મૂકી કે બાપુના અંતેવાસીઓમાંથી લગભગ બધા જ પકડાઈ ગયા છે. માત્ર એક સ્વ. કિશોરલાલભાઈ છૂટા છે. તેમની સલાહ આપશે તેવી

Page #42

૩૧
જોઈ એ. આવનાર મિત્ર અને મારી વચ્ચે એ પ્રકારની સમજૂતી થઈ કે કિશારલાલભાઈ ભાંગફેાડની સલાહ આપે તા મારે તેને ખુલ્લેખુલ્લા પ્રચાર કરવા અને વિરાધ માંડી વાળવા, અને જો કારલાલભાઈ ભાંગફાડના વિરાધ કરે તે ગુજરાતના મારી પાસે આવતા સૌ મિત્રાએ પેાતાના ભાંગફાડના વિચાર। માંડી વાળવા. આ પ્રકારની સંધિ કરી અમે કિશારલાલભાઈ પાસે એક કાસદ મોકલવાની તજવીજ કરી.
કિશારલાલભાઈ તરફના સ ંદેશાની હું વાટ જોતેા હતેા. અને મારા કાર્યક્રમ પ્રમાણે કામ કર્યે જતેા હતેા. તેવામાં એક દિવસ ગાંધીમાર્ગ પરના જૈન દેરાસર આગળ પેાલીસ ઈન્સ્પેકટર શ્રી માંડ મળ્યા. તેઆ કહેવા લાગ્યા કે આ અધું. આમ ક્યાં સુધી ચલાવવુ છે? તમારું તાકાને કરવાં હાય તે! આ પત્રિકા, આ સરનામું અને આ નામ શા માટે? મેં કહ્યું, “મને પકડવા માર્ગો છે? હું તૈયાર છુ. પકડી લેા.” તેઓ કહે “ના, મારી તમારી સાથે સહાનુભૂતિ છે, પણ આ બધુ ખુલ્લું કરેા તે ઠીક નથી.” મેં કહ્યુ, “મારા માર્ગ આ જ છે.” તે માંડ ખેલ્યા, “મારે તમને ગિરફતાર કરવા પડશે.” મે કહ્યું, “ભલે, ક્યારે ગિરફતાર કરે છે ?” તેઓ કહે, “તમે કહેા ત્યારે.” મેં કહ્યુ, “તે મને બે દિવસની મહેતલ આપે. મારે મારા મિત્રને જે કંઈ કહેવા સમજાવવાનું કામ હોય તે હું પૂરુ કરુ.” તેમણે મારી માંગણી મજૂર

Page #43

૩ર
રાખી. એક શરત મૂકી કે ભલે હું બે દિવસ પછી તમને ગિરફતાર કરવા આવીશ. પણ તમારે મારી વાતની કઈને જાણ કરવી નહિ કે તેનો ફફેર કરે નહિ. મેં કહ્યું; “કબૂલ, પણ મારા આશ્રમના ભાઈ બહેનોને મારી થનાર ગિરફતારીની વાત મારે કરવી પડશે.” તેઓએ એ વાત પણ મંજૂર રાખી.
લડત ઉપાડ્યાના બીજા અઠવાડિયે લગભગ દસબાર દિવસ પછી કિશોરલાલભાઈનો સંદેશે આવે તે પહેલાં એક પરોઢિયે આશ્રમમાં આવી શ્રી માંકડે આશ્રમના ભાઈ બહેનોની પ્રાર્થના વચ્ચે મારી ગિરફતારી કરી અને અમે સાબરમતી જેલના રસ્તે સિધાવ્યા.
આશરે વરસેક દિવસે જેલમાંથી છુટકારો મળે. ઘરે આવતાં જોયું કે સરકાર સામેની લડત કંઈક મંદ પડી હતી. પણ લોકેને જુસ્સો જે ને તે હતા. આ વખતે અમદાવાદ જિલ્લા લોકલ બેર્ડના સભ્યોની ચૂંટણી આવી રહી હતી. એક મત એવો હતો કે ચૂંટણીમાં કઈ પણ દેશભકતે ઊભા રહેવું નહિ. બીજે મત એવો હતો કે જે કોઈ પણ દેશભક્ત ચૂંટણીમાં ઊભા નહિ રહે તો સરકારના ખાંધિયા ચૂંટણીમાં ઊભા રહેશે તેમાં તેઓ સફળ થશે એટલે કોંગ્રેસીઓએ ચૂંટણીમાં ઊભા રહેવું જ જોઈએ.હું બીજે મત ધરાવતા હતા. કોંગ્રેસી ભાઈઓને ચૂંટણીમાં ઊભા રાખવા અને તેઓ ચૂંટાઈ આવે કે તરત જ સરકાર સામે “કિવટ ઈન્ડિયા” નો ઠરાવ પાસ કરે છે જેથી સરકાર લોકલ

Page #44

33
આને સુપરસીડ કરે, અને સરકાર ઉઘાડી પડે. કલાકાના કલાકા અને રાત્રિને પણ કેટલાક વખત આ ચર્ચામાં વીતતા. તેવામાં એક સદેશે। આવ્યે કે આ ખાખતમાં છેવટને નિચ લેવા મારે શ્રીમતી સુચેતા કૃપલાણીને મુખઈ જઈ મળવુ,
હું મુ ંબઈ સેન્ટ્રલ સ્ટેશને પહોંચ્યા. કાઈ અજાણી વ્યક્તિ એકાએક મારી પાસે આવી મને કહે : “આવી ગયા ? ચાલા.” આટલી સંજ્ઞા અમારે માટે પૂરતી હતી. ધારી રસ્તાઓ, નાની ગલી, વાંકાચૂકા આડાઅવળા માગે થઈ એક વિશાળ માનના એક એરડામાં મને પહાંચાડવામાં આળ્યેા. થોડી વાર બેઠા ત્યાં સુચતા કૃપલાણી આવ્યાં. હું એ મતનેા હતા કે આપણા માણસેાના નામે ચૂંટણી લડવી અને લાકલ બેડને સુપરસીડ કરાવવી. સુચેતાજીને ભય હતા કે એ રીતે સફળ નહિ થવાય અને સરકાર ચૂંટણીમાં ફાવી જશે. મારી અને એમની વચ્ચે ખૂબ વાદવિવાદ ચાલ્યા. ઘણી દલીલા થઈ અને અ ંતે સૌએ સેા ટકા ખાતરી આપતાં શ્રીમતી સુચેતાએ મારી વાત માન્ય રાખી. હું અમદાવાદ આવ્યા. કોંગ્રેસી ઉમેદવારે। મૂકી અમે ચૂટણી લડચા. અમને સાએ સો ટકા સફળતા મળી. અમદાવાદ ડિસ્ટ્રિક્ટ લાલ એની પ્રથમ સહાએ વિટ ઈન્ડિયા” ના ઠરાવ પાસ કર્યો. ગણતરી મુજબ અમદાવાદ ડિસ્ટ્રિકટ લેાકલ છે ને સરકારે સુપરસીડ કરી. સરકાર
૩

Page #45

38
ખુલ્લી પડી.
૧૯૪૮નું વર્ષ બેસી ગયું. જાન્યુઆરીની ૨૬મી તારીખ તે કાળનો “અઝાદી દિનઆવી રહ્યો. તેને ઊજવવાને અમારો કાર્યક્રમ જાહેર થયો. સરકારને એ કાર્યક્રમ સફળ રીતે પાર ઊતરે એ ચતું ન હતું. તેથી ર૬મીના બે દિવસ અગાઉ સરકારે મારી ફરીથી ગિરફતારી કરી. તા. ૨૬મી વીતી ગઈ. એક અઠવાડિયું જેલમાં રાખી મને છેડી મૂક્યો. આ રીતે છેક ૧૯૨૧ થી ૧૯૪૪ સુધીના દિવસે સુધી લડતોમાં કે સામાજિક કામમાં ગયા અને આજે પણ એ જ કાર્યો થઈ રહ્યાં છે તેનો હૈયે પરમ સંતોષ અને આનંદ છે.
(“સ્વરાજનાં સંભારણું–માંથી)
એકતાના હિમાયતી આપની રાહબરી નીચે “એકતા” નામનું સાપ્તાહિક ગુજરાતી પત્ર નીકળે છે, તે જાણું મને હર્ષ થયા છે. એક્તાને તમારું માર્ગદર્શન નિરંતર મળ્યા કરશે, તો એકતા પિતાનું નામ સાર્થક કરશે. એવી મારી દૃઢશ્રદ્ધા છે.
હિંદના મુસ્લિમ દ્વિરાષ્ટ્રના સિદ્ધાંતની ભયંકરતાને પૂરી રીતે સમજી ગયા છે. તેઓને આ સાપ્તાહિક હૂંફદાયક બની જશે, અને હિંદુઓમાં પડી રહેલા કેમવાદને દૂર કરવામાં પણ અગત્યનો ફાળો આવશે એવી ઉચ્ચ આશા

Page #46

૩૫
રાખું છું. એક્તાની પ્રતિપળ પ્રગતિ વાંચ્છું છું.
એકતા અંક–૧લે. તા. ૩-૧૨-૪૮
સંતબાલ શ્રી કુરેશીભાઈએ ૧૯૪૮માં “એકતા” નામે સાપ્તાહિક શરૂ કર્યું હતું.'
મુસલમાન સાથે ભ્રાતૃવ ભાવ બાંધવું હોય તો તેમને પણ સાથે લેવા જોઈએ. ગેહત્યા અંગે ઘણું લોકો ખૂબ બૂમ પાડે છે. પણ જે ખરેખર તે બંધ કરાવવી હોય તો આપણે તેમનામાં ભળવું પડશે. તેઓ ભળશે એટલે કે તેમનાં અનિચ્છે કે આવો સ્વીકારવાં એવું કંઈ નથી. ખાન અબ્દુલ ગફફારખાન વગેરે જેવા ઘણું સારા મુસલમાન નેતાઓ છે.
આપણું ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના પ્રમુખશ્રી કુરેશીભાઈ ઈસ્લામી છે, છતાં તેમને સર્વ ધર્મ પ્રત્યે સદ્ભાવ છે. ગાંધીજીના ચુસ્ત અનુયાયી છે. એક બાજુ કુરાનને અભ્યાસ કરનાર અને બીજી બાજુ સ્વરાજ માટે જેલમાં જનાર છે. એક બાજુ ગુજરાતમાં તોફાને શાંત કરવા માટે શુદ્ધિપ્રાગમાં આઠ ઉપવાસ કરનાર અને બીજી બાજુ જૈનધર્મની સાથે આત્મીયતા સાધવા માટે પર્યુષણમાં અઠ્ઠાઈ જૈન વિધિ પ્રમાણે કરે છે, જેનો સાથે આત્મીયતા કેળવવા માટે પર્યુષણમાં રસ લેતા હોય છે. (ધર્મા. શિ. પ્ર. પા. પ0)
સંતબાલ

Page #47

ચૂંટણીમાં વિજયી ઉમેદવાર મારી સામે સમગ્રપણે દુનિયાની માનવજાતનું ચિત્ર છે. તેમાં મારી નજર એક સામુદાયિક બળ તરીકે કોંગ્રેસ ઉપર કરી છે. ભારત વર્ષની સંસ્કૃતિ પરંપરામાં કઈ એવું ખમીર હતું અને છે જ, કે જે દુનિયાને માર્ગદર્શન આપે. બાપુ ગયા બાદ પણ રાજકીય વારસદાર તરીકેનું બિરુદ પં. જવાહરલાલે ભારતની વિદેશનીતિમાં આજ લગી પુરવાર કર્યું છે. આવી મહાન કેંગ્રેસનું બળ તૂટે નહીં તે જોવું એને મેં ધર્મકૃત્ય ગયું છે, અને આથી સમગ્ર રીતે મારું ધ્યાન કોંગ્રેસમાં કેન્દ્રિત થયું.
ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રનો મારો કંઈક વધુ પરિચય એ કારણે કોંગ્રેસ ધારાસભામાં વધુ સારા ઉમેદવારો જાય એવી મેં ઝંખના રાખી છે. જે ચાર તાલુકાને મેં પ્રાગક્ષેત્ર બનાવ્યું છે, એ તાલુકાઓમાં હું વાંધો ન લઉં તેવી ગોઠવણું ગુજરાત પાર્લામેન્ટરી બેડે કરી આપી. શ્રી કુરેશી જેવાને ધંધુકા તાલુકામાં મૂક્યા. અમદાવાદ શહેરની વોર્ડ સમિતિઓ જે કુરેશીને માટે ઘો આગ્રહ રાખે તે જ કુરેશીને ધંધુકામાં મૂકવા એ કાર્ય ઘણું મોટું હતું. ભાઈ કુરેશીએ બીજું કશું ન જોતાં શ્રી કાનજીભાઈનો અને મારો આગ્રહુ પિતાની અનિચ્છાએ સ્વીકાચાં. એ ઘટના અસામાન્ય બની ગઈ
કુરેશભાઈને અમેએ જે જ્યા તે એકમાત્ર સૈદ્ધાંતિક

Page #48

૩૭
દૃષ્ટિએ, સામુદાયિક હિત અર્થે. આ સ્થિતિમાં મારી ચિંતા હુને મારી કુદરત જ જાણે છે !
અનેક પ્રગટ-અપ્રગટ માનવીઓએ દિલ દઈને તનતેડ મહેનત કરી. આખરે બહુ મોટી બહુમતીથી કે ગ્રેસી ચૂંટાઈ આવ્યા. એ ક્ષણાએ હું ગદિત થઈ ગયા. શ્રી કુરેશીની આંખા તા આંસુડાંએથી છલકતી જ હતી. આખરે પાંચમાં પરમેશ્વર આવ્યા. કુદરતની કૃપા વિના આમાંનું કશું શકય નહાતું. આ ચૂંટણી જંગની જીત વિશે જોવા અનેક આંખેા તલસી રહી હતી. અનેક કાના મીટ માંડી રહ્યા હતા. લગભગ આડે હુન્નર મત વધુ આપીને ધ ધુકા તાલુકાની પ્રાએ રંગ રાખ્યા છે.
શ્રી કુરેશીએ એ પ્રસંગે તાલુકાની પ્રજાને કહ્યું :
“ચૂંટણી જંગ પછી લેાકશાહીની ઢબે આખા તાલુકાની સમગ્ર પ્રશ્ન એટલે કે આપણે સૌએ ખભેખભા મિલાવી મહત્ત્વનું કામ કરવાનું છે. ઊછરતી લેાકશાહીમાં આ તાલુકાએ પ્રથમ પ્રતિનિધિ તરીકે મોકલવાનુ જે બહુમાન મને આપ્યું છે તેના ઋણને ખેલવા માટે શબ્દો પણ
પૂરતા નથી.”
મને વિશ્વાસ છે કે તેમનાં આ શબ્દોમાં અને ભવિષ્યની તાલુકાની ઉન્નત આશામાં આપે તાલુકા સૂર પુરાવશે.
વે.વા. ૧-૨-૧૯૫૨)
આ તમાલ

Page #49

૩૮
ધંધુકા તાલુકાની પ્રગતિકૂચનું એક કદમ
સને ૧૫રમાં ચૂંટણીના પરિણામની જાહેરાત થઈ કે તરત જ તે જ સાંજે ધંધુકાના અંબાપુરના દરવાજા બહાર મુનિશ્રી સંતબાલજીના ઉતારે તેમના સાંનિધ્યમાં એક મોટી સભા મળી. તેમાં જીતેલા ઉમેદવારે (કુરેશીએ) જણાવ્યું.
| મારો વિજય એ કોંગ્રેસને વિજય છે. હું અમને મત આપનાર કે નહિ આપવાર એ બધાના અમે પ્રતિનિધિ બન્યા છીએ.
આ ચૂંટણી જંગ ખેલતાં મને ત્રણ બાબતો જાણવા મળી છે?
૧. આ તાલુકાના ખેડૂત પાયમાલ થયો છે. ૨. ઉધમ વગર વસ્તી કંગાલ બની છે. ૩. પશુપાલનની સારી તકો હોવા છતાં તે વેડફાઈ
રહી છે.
આ દષ્ટિ સમક્ષ રાખી મુનિશ્રી અને સાથીઓ સાથે મારે મંત્રણાઓ થઈ. સંતબાલજીએ આગળ ધપવાના આશીર્વાદ આપ્યા. સાથીઓના સહુકારની બાહેધરી મળી. સંસ્થાનું બંધારણ પૂના મુકામે મેં અને અંબુભાઈએ તૈયાર કર્યું.
ધંધુકા મુકામે તાલુકાના ખેડૂતભાઈઓની સભા મળી.

Page #50

૩૯
બંધારણ સ્વીકાર્યું અને સંસ્થા રચાઈ. સંસ્થાનું પહેલું વર્ષ પૂરું થયું. સરવૈયું કાઢતાં ઓટ આવી. ખેડૂતો હલબલી ઊડ્યા. અમે તેમને શાંત પાડતાં સમજાવ્યું કે એમ ગભરાયે ના ચાલે, કામ મેટું છે, મોટાં કામ પાર પાડવા ધીરજ જોઈએ. આપણે કશું વેડફયુ નથી. જણાતી બેટ આવતા વર્ષના ખાતે લઈ જઈએ. આવતું વર્ષ ઉજજવળ છે. અને પછી તો સંસ્થાની “દિન ગુની અને રાત ગુની” ચડતી થતી રહી છે, જે ખેડૂત ચેડા હજારની ખોટથી અકળાયે હતે તે આજે કરડે સુધીના આંકડા માંડે છે અને લાખેને નફો મેળવે છે.
આમ, એક સ્વપ્ન હતું તે સધાતું જાય છે. (૧૯૭૮, ધંધુકા તાલુકા કેટન સેલ મંડળીના રજત જયંતી પ્રસંગે કાઢેલા ઉદગારમાંથી)
અન્ય સંપ્રદાયેના પણ પ્રેમી શ્રી કુરેશીભાઈ લખે છે :
દરેક સંપ્રદાયમાં તહેવારો હોય છે, તેમ ઈસ્લામમાં પણ છે. એ તહેવાર સંજેગ, સમયને અનુસરીને હોય છે, પણ ઈદના બે તહેવારો મુસલમાનોમાં જગદવ્યાપી છે. પિકિંગથી માંડી મેરેકો સુધી અલ્લાહની ઈબાદત અને તેની કૃતજ્ઞતા બિરદાવવાની રીતો એક જ પ્રકારની છે. તેથી તેઓમાં ભ્રાતૃભાવ વધારે ખીલેલ છે. જાયે અજાણ ગમે ત્યાંને મુસલમાન હોય, પણ બીજા મુસલમાનોને

Page #51

૪૦
મળતાં કે તેનાથી છૂટા પડતાં તે એકસૂત્ર બોલે છે, તેને જવાબ પણ એ જ પ્રકારના સૂત્રથી પાછો વાળે છે. સૂત્રને અર્થ એકબીજાની સલામતી-શાંતિનો થાય છે. ત્યાં અજાણ્યાપણું ઓગળી જાય છે અને બંધુભાવ જમે છે. એ બંધુભાવનું દર્શન ઊંચા સ્વરૂપે ઈદના દિવસે જેવા મળે છે. આપના પત્રમાં આપે સુંદર ભાવે પ્રગટ કર્યા. છે.
બંધુભાવને મુસ્લિમ સમાજના વાડા સુધી પૂરી ન રાખે, તેને વિસ્તારો. તે વિસ્તારવા માટે આપે સુંદર દાખલા આપ્યા.... આપ આપની શુભ કામનાઓ બંગલાદેશ–ફરાક્કા બંધના શુભનિર્ણય માટે પાઠવે છે. આપનાં જપ-તપ હંમેશાં એ જ દિશામાં રહેલાં છે. શુભ પરિણામમાં સરે છે. એ ઘડી કેટલે દૂર? કહી શકાશે નહીં. પણ ઈદ તો એ પરિણામમાં જ સમાયેલી છે. ઈન્સાનની બિરાદરીને એ ગુરુમંત્ર છે. તે મેળવવા કઈ કુરબાની છેટી ગણાશે? શુદ્ધ બલિદાનને મર્યાદા હોઈ શકે ? એ તો લાધે તેટલું સાધે!
ગાંધીજી વિશ્વવંઘ વિભૂતિરૂપે આપણુ કુરેશભાઈ લખે છે તેમ, આ મૂળભૂત ધર્મ મહિમા પચાવીને લાવી ગયા. જે વિશે સંત વિનોબા કહે છે: “સર્વ સામાન્ય ધર્મનો પ્રચાર એ એક વાત છે અને જમાનાને શેની જરૂર છે એ પારખીને તેની સાથે ધર્મ વિચાર જોડી દે એ બીજી વાત છે. અંદરના ધર્મવિચારનું બળ અને બહારની પરિસ્થિતિનું બળ—એ બેને જે જડ .વે છે માત્ર

Page #52

ધર્મપુરુષ કે પુરુષ રહેતું નથી, પણ યુગપુરુષ બની જાય છે. ગાંધીજી આવા એક યુગ પુરુષ હતા, યુગ પ્રવર્તક સપુરુષ હતા !”
આખા ભારતના લોકોએ એમ અનુભવ્યું કે “ગાંધીજી આપણા ઘરનો માણસ છે'. આવું જ કંઈક એમના વારસદાર પં. જવાહરલાલ વિશે પણ કહી શકાય. આ રીતે ગાંધીજીને લીધે પં. જવાહરલાલ, અને પં. જવાહરલાલ અને સંત વિનોબાને લીધે ભારતના આ સંતોના દ્વારા ભારત પિતે જગદ્ગુરુ જેવું બની ગયું.
કેટલાક લોકોને લાગે છે કે, “મુસ્લિમનું બહુ તાણે છે.” ગોડસેએ એથી તે ગોળી મારી હતી! પણ ગેળીએ ગાંધીજીને નહીં, બલકે ધર્મના નામના કોમી ઝનૂનને ગોળી મારેલી.
હિંદુધર્મને સર્વધર્મ સમન્વયની સુંદર વ્યાસપીઠ મળી છે. સંભવ છે, આમાં જૈન ધર્મને જ મટે ફાળો હાય! શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીની આ વાત ગાંધીજીએ ઝીલી એટલે આજે જે સમાજગત સાધનામાં હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા અમલી બને તો આખા જગતમાં સર્વધર્મ સમન્વયના માધ્યમે માનવ માનવ વચ્ચેની એકતા સ્થપાઈ જાય! ગાંધીજી, જવાહરલાલ અને આખું ભારત આજે જેમ રાજનીતિની દ્રષ્ટિએ મુસલમાન સાથે છે, તેમ માનવ માનવ વચ્ચેની બંધુતા અને એક્તાની દિષ્ટએ પણ હિંદુમુસ્લિમ એકતાને ખપમાં લગાડવી જોઈએ.

Page #53

૪૨
આ જ પત્રમાં એક સુંદર ઉલ્લેખ છે: સત્તાવીસમીને રિજે ભાઈ અંબુભાઈ (જૈન), ભાઈ સુરાભાઈ (બૈદિક) સાથે
અમે છેડેલો. તેઓ રજદાર હતા. રોજે છોડ્યો સાથે, સાથે નમાજ પઢયા, જમ્યા સાથે.”
ઈન્સાન બિરાદરીનું આમ એક પગથિયું ન ગણાય? આ ત્રણેય ભાલનળકાંઠા પ્રયોગની મુખ્ય સંસ્થા ભા. ન. પ્રા. સંઘના હોદ્દેદારો છે. પોતપોતાના ધર્મમાં નિષ્ઠાવાન રહીને બીજાના ધર્મોને પણ પિતાના માનીને અપનાવી લેવા – આ છે સર્વધર્મની ઉપાસના, જે ભાલ નળકાંઠાનો મુદ્રાલેખ છે. માટે તે ભાલનળકાંઠા પ્રગ-વિધવાત્સલ્યના ધ્યેયે ધર્મમય સમાજરચનાને પ્રયોગ કહેવાય છે, અને તે ગાંધી પ્રયોગના અનુસંધાનમાં છે.
આપણું કુરેશીભાઈએ જૈન અઠ્ઠાઈનો લાભ નિષ્ઠાવાન મુસ્લિમ રહીને માણી લીધો છે. એ ખ્યાલ કદાચ “
વિશ્વવાત્સલ્યના ચાહકોને હોય તો નવાઈ નહીં ! પિતાના જન્મપ્રાપ્ત સંપ્રદાયમાં નિષ્ઠાવાન પૂરેપૂરા રહીને. અન્ય ધર્મસંપ્રદામાં પણ સક્રિય રસ લેવાના પ્રસંગે પ્રાપ્ત કરવા ઉત્સુક રહેવું. જેથી સંપ્રદાયે રહેવા છતાં સાંપ્રદાચિકતાનાં ઝનૂન કે સાંપ્રદાયિકતાની સાંકડી મનોવૃત્તિ કાયમી વિદાય લઈ લે! બિનસાંપ્રદાયિક્તાના નિષેધાત્મક અંશને વિધેયાત્મક આ રીતે બનાવી મૂકવાનું ગુજરાત દ્વારા ભારત માટે સાવ સહેલું છે. (૧૯૭૬)
સ તબલ

Page #54

દર્શન-સત્સંગ યાત્રા ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના પ્રમુખ શ્રી ગુલામ રસૂલ કુરેશીએ તાજેતરમાં જૈન સાધુ-સાધવજી મહારાજનાં દર્શન કરવા માટે પ્રયાસ કર્યો હતો. પ્રવાસમાં તેમની સાથે સંઘનાં ઉપપ્રમુખ કુ, કાશીબહેન મહેતા, અંબુભાઈ શાહ વગેરે જોડાયાં હતાં.
- તા. ૮-૯-૧૦ નવે. ૧૭૮ ત્રણ દિવસના પ્રવાસમાં ૧. સાયલા – પૃ. ચુનીલાલજી મહારાજ ૨. વાંકાનેર – પૂ. કેવળમુનિ ૩. સામખીયારી – પૂ. દમયંતીબાઈ, પૂ. કલાબાઈ આદિ ૪. લાકડિયા- પૂ. રૂપચંદજી મહારાજ, પૂ. ભાષ્કરમુનિ, પૂ.
ચંદ્રાબાઈ આદિ ઠાણું ૫. રાપર – પૂ. છોટાલાલ મહારાજ ૬. સુરેન્દ્રનગર- પૂ. ચંદનબાઈ, પૂ. ઈદુબાઈ, પૂ. હસમુખ
બાઈ આદિ ઠાણું ૭. લીંબડી– પૂ. હેમકુંવરબાઈ, પૂ. સમજીબાઈ, પૂ. ગીતા
બાઈ આદિ ઠાણાં ૮. ધંધુકા – પૂ. અરુણાબાઈ સ્વામી
ઈસ્લામ ધમ એવા સંઘના પ્રમુખ અને જૈન ધર્મ એવાં સાધુ સાધ્વીજીઓનું મિલન, પરિચય, વાર્તાલાપના સાક્ષી બનવાનું કવચિત જ બને છે. એ વિરલ દશ્ય અને અનેરી પળો હતી.
(પ્રગ દર્શન)

Page #55

ગાયની ઉપયોગિતા જોતાં “માતા” પદ અપાયું
માણસ જાતના વિકાસમાં પશુ પંખીઓને ઘ મેટો ફાળો છે. શરૂ શરૂમાં પશુપંખીઓને ભાગ લેવાતા ત્યાં સુધી કે ધર્મની ક્રિયાઓમાં પશુપંખીઓ હામાતા, પણ સંસ્કૃતિના વિકાસની સાથે પ્રાણીઓની ઉપયોગિતા સમજાતાં આ સૌ પ્રાણીઓમાં ગાય એ શ્રેષ્ઠ પ્રાણ જણાયું. અને તેથી આહારમાંથી મુક્તિ આપવા હિંદુ સમાજે સ્વીકાર્યું. એટલું જ નહી પણ તેના ગુણ અને ઉપયોગિતા જેતા તેની આરાધના થવા લાગી અને “માતા” પદ અપાયું.
હિંદુ સમાજમાં આ પ્રાણીને “માતા”ને પદે મૂકવા છતાં આજે પણ ભારતનાં એવાં રાજ્યો છે કે જ્યાં હિંદુઓ પણ ગાયના માંસને આહાર કરે છે. આપણે એમ સમજીએ છીએ કે મુસલમાનો અને ખ્રિસ્તીઓ બાયમાંસને આહાર કરે છે, તેથી આપણું એ સમજ ભૂલભરેલી જણાશે. ભારતની વસ્તીનો મોટો ભાગ માંસાહારી છે. એટલે પ્રશ્ન કેવળ આહારની દ્રષ્ટિએ વિચારવું જોઈએ નહીં, પણ એક આહારની દ્રષ્ટિ, બીજ ઉપાગિતા, ત્રીજુ શૈદકીય દિષ્ટિ અને ચોથું વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ ગાયના પ્રશ્નનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે તો એની તોલે બીજુ પશુ આવી શકે તેમ નહીં હોવાથી ભારતમાં ગાય અને તેની ઓલાદને રક્ષણ મળવું જોઈએ.
ગુડમ સૂલ કુરેશી (કલકત્તા મુકામે મળેલા અખિલ ભારત કૃષિ ગોસેવા સંઘ યોજેલ ગોરલા સંમેલનમાં પ્રભુ સ્થાનેથી આપેલ પ્રવચનમાથી)
(૨૭-૨૮ ક. ૧૯૭ન, કે. દ ;

Page #56

કુરેશીભાઈના પ્રેમ
ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના પ્રમુખ આપણું ગુલામ રસૂલ કુરેશભાઈને હવે વિશ્વાત્સલ્યના વાચકે પૈકી કેણું નથી ઓળખતું? તેઓ હાર્દિક રીતે ગોરક્ષાના સક્રિય પ્રેમી છે. “ઈમામ મંઝિલ” (સાબરમતી હરિજન આશ્રમ)માં એમના ઘરનું ગોપાલન સર્વ વિદિત છે. કલકત્તામાં મળેલા
સંમેલન”માંનું સર્વપ્રથમ અધ્યક્ષપદ કુદરતી રીતે તેઓએ ભાવેલું. એમનું ત્યારનું હાર્દિક અને મનનીય પ્રવચન ઠીક ઠીક પ્રભાવશાળી બનેલું.
તેઓ તેમના તા. ૨૮-૨-૧૯૭૯ના પત્રમાં લખે છે :
હું તા. ૧૫ ફેબ્રુઆરીએ દિલ્હી જવા ઉપડે. ૨૦મીની રાત્રે પાછો આવી ગયા. આપનું લખાણ દર્દભરી અપીલ જાણું. એ તે દિલ્હી ના મળી, પણ ત્યાં મારી ગોરક્ષા માટેની ખોજ રહેલી. સને ૧૯૬૧માં અંગ્રે; હકૂમત પાસે ગાંધી એ ત્રણ બાબતો મૂકેલી. તેમાંના એક પ્રશ્ન ખિલાફતને અન્યાય દૂર કરવાનો હતો. બાપુજીના કહેવા મુજબ ખિલાફતના પ્રશ્નમાં ગાયની કતલબંધી તેઓ જોઈ રહ્યા હતા. વળતા જવાબમાં પ૦૦ મુસ્લિમ ઉલેમાઓએ ગાયની કતલ બંધ કરવા પિતાની સહીઓ કરી ફતવે બહાર પાડી મુસ્લિમોને સલાહ આપી હતી. સહીઓ કરનારાઓમાં ઈસ્લામના મહાન સંતે, પંડિતો અને ધુરંધર આગેવાનો

Page #57

ક
હતા.... હું માનું છું કે ગાયની કતલબંધી કરવાને વિરોધ ઈસ્લામી સમાજ નહીં કરે. રાજકારણુએ પોતાનું સ્થાન ટકાવી રાખવા જ આ અન્યનો હવાલો આપતા ફરે છે.”
સંતેના સંકલ્પની પૂર્તિ માટે [સંત વિનોબાજીના આમરણાંત ઉપવાસ ન થવા પામે તે દ્રષ્ટિએ મહારાજશ્રીએ ૨૧ દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા. તેમના સંકલ્પની પૂતિ અર્થે શ્રી કુરેશભાઈએ નીચેની એક જાહેર અપીલ પ્રગટ કરી હતી.].
ભારતના સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને આર્થિક જીવનમાં ગાયનું સ્થાન પ્રાણતત્ત્વ જેવું છે. અને એટલે જ હિંદુ શાસ્ત્રકારોએ ગાયને અહનનીય – ન હણવા જેવી – અવધ્ય ગણી છે, અને ગાયનાં બધાં અંગે પૂજવા ગ્ય ગણ્યાં છે.
વિશ્વની જીવસૃષ્ટિમાં માનવ પછી પ્રાણુ સૃષ્ટિનું વધુમાં વધુ વિકસિત અને માનવ જીવનનું નિટનું પ્રાણી એ ગાય છે.
આવી ગાયની કતલ સદંતર બંધ થવી જોઈએ તેવી રાષ્ટ્રીય માગ છે. એથી જ ભારતમાં પ. બંગાળ અને કેરળ સિવાય બધાં રાજ્યોએ ગોવધબંધી કરી છે. પરંતુ હજુ આ બે રાજ્યોમાં ગોવધબંધી નહીં થવાથી સંત વિનોબાજીએ સંકલ્પ કર્યો છે કે પશ્ચિમ બંગાળ અને કેરળમાં ૨૧મી એપ્રિલ ૧૯૭૯ સુધીમાં ગોવધબંધીનો

Page #58

E
કાયદો ન થાય તેા. પેાતે ૨૨મી એપ્રિલથી આમરણાંત ઉપવાસ પર ઊતરશે.
સવિનેાબાજીની આ માંગ એ રાષ્ટ્રીય માંગ છે અને એના સમર્થનમાં આજે દેશમાં અનેક સ્થળેાએ વિવિધ પ્રયાસ ચાલે છે. એમાંના એક પ્રયાસ તપશ્ચર્યાની પ્રક્રિયા દ્વારા નૈતિક, સામાજિક, લેાકમત કેળવવા અને પ્રગટ કરવા કે જેથી પશ્ચિમ ખંગાળ અને કેરલની સરકાર પર તેને પ્રભાવ પડે અને બીજા રાજ્ગ્યાની જેમ જ એ અને રાજ્યા ગોવધખ ધીના કાયદા કરે.
મુનિશ્રી સંતમાલએ આના જ અનુસંધાનમાં તા. ૧લી એપ્રિલથી ૨૧ દિવસના તપામય પ્રાથનાના નિય જાહેર કર્યા છે.
ગાયની રક્ષા માટે સંત પુરુષો પોતપેાતાની કક્ષાએ પાતાની જાતને હોડમાં મૂકી રહ્યા છે ત્યારે આપણે સામાન્ય માણસે પણ આપણા ગા પ્રમાણે ગેરક્ષાના આ પવિત્ર કા'માં એમના સકલ્પની પુષ્ટિમાં તપયજ્ઞમાં ફાળે નોંધાવીએ.
તા. ૧લી એપ્રિલથી ૨૧મી એપ્રિલ સુધી એકેક ઉપવાસની સાંકળ ચાલે તેવા શુદ્ધિપ્રયાગ સાધના કેન્દ્રો ઠેર ઠેર શરૂ કરી દેવાં. શહેરા કસખાઓ, ગામડાંઓમાં લો લત્તો સાજનિક અને ધાર્મિક સ્થળેામાં બેસીને પાત

Page #59

પિતાના ધર્મની પ્રણાલી મુજબના ઉપવાસ કરવા, પ્રાર્થના અને ધૂન કરવી. સવારે પ્રભાતફેરી અને રાત્રે સર્વધર્મ પ્રાર્થના કરવી. લોકસંપર્ક કરે, ઠરાવ કરીને કેન્દ્ર તેમજ પશ્ચિમ બંગાલ અને કેરલ સરકારને મોકલી આપવા. પિતાને અનુકૂળ હોય તે દિવસે ગમે તેટલા માણસે કેન્દ્રમાં આવીને ઉપવાસમાં બેસે તેમના નામની યાદી કરીને શુદ્ધિ સાધના કેન્દ્ર, હરિજન આશ્રમ, અમદાવાદ ૩૮૦૦ર૭ને મોકલી આપે. તા. ૨૭–૩–૭૯
ગુલામ રસૂલ કુરેશી
અપ્રતિમ આહુતિ સ્વામીજીના સંકલ્પની મારે મન ભારે કદર અને ઊંડી લાગણી છે. હિંદુ સંસ્કૃતિમાં ગાયને ભારે ઊંચું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. તે સંસ્કૃતિનું પ્રતીક છે. તેના માટે બલિદાન અપાયાં છે, પણ સ્વામીજીની આહુતિ અપ્રતિમ ગણી શકાય. આવા સંજોગોમાં સ્વામીજીને બચાવનારાઓએ ગાયને બચાવવાના સીધા અને સરળ માર્ગો અખત્યાર કરવા લાગી જવું જોઈએ. ઈશ્વર આપણને તે માર્ગો સૂઝાડે ! તે પર ચાલવાનું બળ આપે તે પ્રાર્થના કરવી રહી.
(સ્વામી જ્ઞાનચંદ્રજીએ ગોવધબંધી માટે દિલ્હીમાં આમરણત અનશન શરૂ કર્યા તેના અનુમોદનાથે કરેલ જાહેર અપીલમાંથી)
(૧-૬-'૮૨)

Page #60

૪૯
આસિનાબહેનના અવસાન પરથી
ગઈ કાલે રાત્રે આમિનાબહેનના અવસાન નિમિત્તે શિયાળ ગામની શૈાકસભા હતી. તેમના અવસાન પહેલાંના કુરૈશીભાઈ ના પત્ર તે શાકસભા પહેલાં જ વંચાયા હતા. પ્રથમ તા ચાલુ શિરસ્તા મુજખ પ્રાના ચાલી હતી. મીરાંબહેને ભજન ગાયું. અહીંથી જ પ્રાર્થનાથી જ આંખ સજળ મનવા લાગી. પછી તેા એમના જીવન વિષે મે ઘેાડુંક હ્યું. પણ તેમાંય વચ્ચે વચ્ચે અટકી જવાતું હતું. આ પરથી કુરેશીભાઈની પેાતાની શી મનાદશાહશે ! એ કલ્પી શકાય છે. તેઓ અવસાન પહેલાંના એ જ પત્રમાં લખે છે:
૪
૮.... પિસતાલીસ વર્ષોંનાં સારાં માઠાં સંભારણાં આંખ સામે ઊભાં થાય છે. કપરા સોગા અને માઠી પળેની તે સાચી સ ંગાથિની હતી. તેાચે ખુદાની મરજીને વશ થવું રહ્યું ! સ્મરણે! માટે ઘણા દિવસે છે. આજે તે આંખ આગળથી લાપ થતી આમિનાને જોયા કરું છું. કયારેક કુરાનના શ્ર્લોકા તેના કાન આગળ ભણુ છું. ગઈ કાલે એકાએક કવિ બાલાશંકર કથારિયાની ઉક્તિ સાંભરી આવ્યુ :
“ગુજારે જે શિરે તારે જગતનો નાથ તે સહેજે; ગણ્યું જે પ્યારું પ્યારાએ અતિખારું ગણી લેજે”

Page #61

૫o
કવિએ આવી ઘડીએ સાચવવામાં અને ઈસ્લામને અર્થ સમજવામાં મને વખતસરની સહાય પહોંચાડી છે......ઈસ્લામનો અર્થ બિનશરતે ઈશ્વરની શરણાગતિ છે. તેની ઈચ્છા પરિપૂર્ણ થાઓ; એ તાલીમ મળી છે. બાપુના પાઠ તાજા થાય છે. કસોટીની એરણ ઉપર કસાઈ રહ્યાં છીએ! આપનાં લખાણથી સહનશક્તિ સતેજ બને છે. માણસ તરીકેની નબળાઈઓ, ક્ષતિઓનો ભંગ થયેલ હોવા છતાં સ્વસ્થતા રહે છે, બાળકે સુલતાના, હમીદ, વહીદ તે સાચવી રહ્યાં છે પણ આંખ નિર્જળ નથી રહી
શતી....”
આ પત્ર પછી ખરેખર આમિનાબહેન લગભગ બપોરના બે ને પચાસ મિનિટે આંખ આગળથી લેપ થઈ ગયાં. હવે તો એ ને એ રૂપે કદી જોવા મળવાનાં નથી. હવે તે એમનાં સ્મરણો યાદ કરી દિલાસો લેવો રહ્યો. આમિનાબહેને આ વખતના અમારા હરિજન આશ્રમ નિવાસ દરમિયાન અને આખાચે લાંબાગાળાના વિવિધ સ્થળોના અમદાવાદ નિવાસ દરમિયાન વારંવાર આવ્યા જ કર્યું. અને ચર્ચા વ્યાખ્યાન વગેરે સાંભળ્યા જ કર્યું. મીરાંબહેન આ વખતે હરસપીડાથી અમદાવાદ ઈસ્પિતાલમાં રહ્યાં. તો ત્યાં પણ આવજા કર્યા કર્યું. સામાન્ય રીતે એમની તબિયત બહુ સ્વસ્થ ન ગણાય છતાં તેઓ આટલાં બધાં વહેલાં જાય, એટલી હદે અસ્વસ્થ પણ ન ગણાય.

Page #62

૫૧
કુરેશભાઈના પત્ર પરથી જણાય છે કે તેમણે જોયું ? “...કદી નહીં, અને કુરેશીભાઈ એકદા સ્વાથ્યને કારણે વહેલા ઘેર આવ્યા છે તેમણે તેમને પરાણે ખવડાવ્યું. ફળો ખવડાવ્યાં. તેઓને સ્વસ્થ થવા બાજુના ઓરડામાં મેકલ્યા. પિતે કુરેશીભાઈનાં કપડાંની ઈસ્ત્રી કરવા લાગ્યાં અને તે કરતાં કરતાં બેભાન થયાં તે થયાં. ઈસ્પિતાલમાં છ દિવસ રહ્યાં અને છેવટે વિદાય થયાં.” કુરેશભાઈ જાતે તે પત્રમાં જ લખે છે: વિચારું છું. આમિના તે કેટલી ભાગ્યશાળી! રિદ્ધિસિદ્ધિ, ઈજજત આબરૂ સાથે ખુદાના દરબારે તે સીધાવે છે. ખુદાની રહેમ છે, તે દુઆ....”
વાત સાચી છે. આથી જ આગાખાન મહેલરૂપી બાપુના કારાવાસમાં, સન ૧૯૫રમાં કસ્તૂરબા બાપુના ખેાળામાં પડીને છેવટે વિદાય થયાં. તેઓની ઉમ્મર સાઠ ઉપર હશે! આમ સાઠ સાઠ વર્ષ વીત્યા બાદ આવી વિદાયની પાછળ આંસુ કેમ આવે છે?
એ શું વિચાર્યું ? બાપુ સાથે ઈમામસાહેબ દક્ષિણ આફ્રિકામાંથી ભારત આવ્યા. તેમનાં જ પુત્રી આમિનાબહેન. બાપુનાં લાડકેડ એમને ફાળે સહેજે આવી પડ્યાં. કયાંના કુરેશીભાઈ અને ક્યાંનાં આમિનાબહેન! પણ બાપુનિમિત્ત બન્નેને સુયોગ થ. ઈસ્લામનું અને હિંદુ ધર્મનું સાચું રહસ્ય પિછાણવાની આશ્રમી જીવનમાં આ યુગલને સોનેરી તક અનાયાસે સાંપડી.

Page #63

પર
બાપુ ગયા તે પહેલાંથી સગત પરીક્ષિતલાલ દ્વારા કુરેશીભાઈ નો પરિચય મને થઈ ગયો. જૈન પરંપરા–એટલે કે વિશાળ સદુધર્મ પરંપરા અથવા સમન્વયની પરંપરા–અને ગાંધી પ્રયોગોના પાયા પર રચાયેલા ભાલનલકાંઠા પ્રયોગમાં એ ખૂંપી ગયા. એ ખાતર એમને કેટકેટલું વેઠયું ! અને એમાં સંગાથિની રહેનાર આમિનાબહેન જતાં કુરેશીઅમિના જેડી તૂટે છે, તેનાં આંસુ આવે છે. હવે તો “તૂટે છે વાક્ય પણ ભૂતકાળમાં ઓગળી ગયું. તે જડી તૂટી જ ગઈ પણ એ અનિવાર્યતામાં આપણે શો ઉપાય ? “જેણે જેડી, તેણે તોડી” એ સંતકબીરની વાણું યથાર્થ છે. બાપુએ કસ્તૂરબાની રાખ જોઈને કહ્યું: “આ કસ્તૂરી ન હોત તો હું મહાત્મા ન બની શકયો હોત !” અને એવી રસમય જીવન જેડી તૂટયા પછી જીવનને રસમય ચાલુ રાખવું કેટલું દેહાલું છે !
હવે એ દેહ્યલાને સેહ્યલું બનાવવું જ રહ્યું. કાળ પસાર થતા જશે, તેમ તેમ દુઃખ વિસારે જરૂર પડશે, પણ સ્મરણે તે વધુ ને વધુ સચેત જ બનવાનાં છે. એ સમરગમાં મને મુખ્ય ત્રણ વાતો સૂઝે છે:
(૧) ખરેખર મૃત્યુ એ જે નવજીવદય માટેની ઉષા જ હોય તો એને સારુ અથવા એની પાછળ રડવું એ બેસમજ સિવાય બીજુ શું છે? ખરેખર જે રડવું હોય તે જીવતાં રડી લેવું ચગ્ય ગણાત, બાકી મૃત્યુની

Page #64

૫૩
ક્ષણે કે મૃત્યુ બાદ રડવાથી આપણું કે જનારનું કાઈન ચે કશું હિત નથી.
(૨) જે માતાએ પારકાં જયાંને પાતાનાં જણ્યાં કરતાં વધુ સભાળવા છતાં આવી પળેામાં જો તેવું ખાળક મક્કમ અને સ્થિરમનવાળુ બની એવી વહાલસેાયી ‘મા’ની પાછળ પેાતાનાં વડીલેાને રડતા રશકે, આનાથી ઉત્તમ સમય મરનાર માટે બીજો કચેા ? હમણાં એક ભાઈનાં જુવાન પત્ની ગુજરી ગયાં. ત્યારે પિતા અને વડીલેાને દિલાસા આપતી પંદરસેાળ વર્ષોંની બાળકી કહે છે : “થવાનુ તે જ થયુ છે. છતાં તમે બધાં રડો છે, કેમ ?” અહીં પણુ કુરેશીભાઈના પત્રથી જણાય છે “આજે તે (બેખીશમીમ) મારી ચાકીદાર બની છે.” આનું નામ તે ખળકપાલન ! આવી માતાએ ખરેખરી માતાઓ છે, તે પાતે તા પેાતાનુ કામ પૂરેપૂરું પૂરું કરી સીધાવ્યાં ગણાય. ભારતીય સ ંસ્કૃતિ કહે છેઃ ‘નારી એ નરની સાધનામાં હરપળે હૂંફ આપે છે.’
કુરેશીભાઈ ને જે હૂં. આમનાબહેને જિંદગીભર આપ્યાં કરી તેવી હસ્ તેઓનાં ગુણુ સંભારણાં હવે તેમની વિદાય પછી આપ્યા જ કરે.
વન
વિશ્વવાસલ્યના આપણે સૌ વાચકે એવા મધપૂડાનું સ્મરણમધુ પીધ! જ કરીએ, પીધા જ કરીએ !
(૧-૧૧-૧૯૬૭)
સત

Page #65

૫૪ ધંધુકા માતૃસમાજ સદા પ્રગતિ કરતે રહે
આજે ઈશુ, પયંગમ્બર સાહેબ અને ખ્રિસ્તી ધર્મને નવા વર્ષના આ પવિત્ર દિવસે માતૃસમાજનાં માતાઓ ધંધુકામાં એક શુભ પ્રવૃત્તિને આરંભ કરે છે ત્યારે ધંધુકાની ધરતીમાતા પણ જાણે સાદ પાડીને બોલાવતી હોય એ ભાસ થાય છે, પણ તબિયત અને અશક્તિને કારણે આવી શક્તો નથી તે બદલ સહુ માતાએ મને ક્ષમા કરશે.
| મુનિશ્રી સંતબાલજની સમૃતિ આ પ્રસંગે સહેજે થઈ આવે છે અને ૩૦ વર્ષનાં વહાણું વાયાં છે એ ભૂતકાળની સ્મૃતિ પણ તાજી થાય છે. સ્વરાજ કાળ પછીની પ્રથમ ચૂંટણી ૧૫રમાં થઈ. ધંધુકા તાલુકાના પ્રતિનિધિ તરીકે કોંગ્રેસે મારી પસંદગી કરી, ધારાસભ્ય તરીકે ચૂંટાયે, અને મુનિશ્રીની પ્રેરણા તેમ જ માર્ગદર્શનથી સમાજના સહુથી નીચેનાં તરછોડાયેલાં ત્રણ અંગો-માતાએ, ગામડાંઓ અને પછાત વર્ગોના ઉત્કર્ષ માટે ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના “એક મહાન પ્રોગે ધર્મદ્રષ્ટિએ સમાજ રચનાના પ્રયાગમાં પા પગલી માંડી હતી તેમાં ધંધુકા તાલુકામાં પણ ખેડૂત મંડળ મારફત સહકારી ક્ષેત્રે હરણફાળની જેમ ધંધુકા કોટન સેલ સોસાયટીની રચના કરી, ખાદી ગ્રામઘોગનાં કામે પછી વિકસ્યાં–સાથે સાથે શહેરોમાં માતૃસમાજ સ્થપાયાં, પણ ગ્રામ વિસ્તારમાં હજી બહેનમાં કામ ગોડવાયું નહોતું. ૩૦ વર્ષ પછી તાજેતરની નાવડાની દુઃખદ

Page #66

૫૫
દુર્ઘટના નિમિત્તે ધંધુકા તાલુકા યાવિ માતૃસમાજની સ્થાપના થઈ. આજે એમાં એક નવા ઉદ્યોગનું મંગલાચરણ થાય છે ત્યારે હદય આનંદથી નાચી ઊઠે છે. ઈલાબહેન ભટ્ટ અને શશીબહેન ભટ્ટ જેવાં કર્મઠ અને નિષ્ઠાવાન બહેનોના હાથે આને આરંભ થાય છે. વળી બહેન કાશીબહેન અને બહેન હાજરાબહેન જેવાં સેવિકા બહેનનાં સંચાલન નીચે કામ ચાલવાનું છે ત્યારે એની સફળતા વિષે શંકા રહેતી નથી.
આ પ્રસંગે મારી તમામ હાર્દિક શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું અને ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરું છું કે ધંધુકા માતૃસમાજ, દિનપ્રતિદિન પ્રગતિ કરીને માતૃશક્તિની જાતનો પ્રકાશ સતત ફેલાવતો રહે. (૨૧-૨-૧૯૮૩)
ગુલામ રસૂલ કુરેશી પ્રગદર્શન
પ્રમુખ ભા. ન. પ્રા. સંધ
સંતબાલજી સાથેનું
અંતિમ મિલન શ્રી કુરેશીભાઈને મહારાજશ્રીને મળવાની ખૂબ ઈચ્છા હતી પણ ઊભા થતાં અને ચાલવાની મુશ્કેલીને લીધે આવી શકતા ન હતા. છેવટે હિંમત કરી અંબુભાઈ સાથે તેઓ આવી ગયા. કેટલીય ક્ષણ સુધી મહારાજશ્રીની છાતી ઉપર માથું ઢાળી રહ્યા પછી આંખે સાથે આંખે મેળવી હાથમાં

Page #67

પ૬
હાથ રાખી કેટલીયે વાર બંને મહાનુભાવે આનંદની હેલી ઊભરાવતા રહ્યા. બંનેને મળતાં ખૂબ આનંદ થયો. ગોવધબંધી માટે અને તે ન થાય તો થનારા જ્ઞાનચંદ્રજીના બલિદાનને કારણે મહારાજશ્રીને જે પારાવાર ચિંતા અને ચિંતન ચાલતાં હતાં તે ઓછા કરવાને માટે કુરેશીભાઈએ ધર્મ કે વ્રત માટે બલિદાન અપાયાના અનેક દાખલા આપી વાતો કરી અને કહ્યું : “આપ સાજા થાઓ ત્યારે બલિદાનને મહિમા અને બલિદાનનો ઉત્સવ” એ અંગે એક લેખ લખવા અંગે વિનંતી કરી. સાંજના પાંચ વાગ્યે તેઓ ગયા.
મુરબ્બી કુરેશીભાઈ સાથે તા. ૧૮ માર્ચે મુંબઈ જવાનું થયું કુરેશીભાઈએ જ્ઞાનચંદ્રજીનું નામ દીધા વિના જ કેચા અને ઈબ્રાહીમનો દાખલો આપીને, બલિદાનનો મહિમા ગાવાનો હોય-એનો તે મહોત્સવ ઉજવવાનો હોય એમ કહીને, આપ સાજા થાવ અને લખી શકે ત્યારે પ્રથમ લેખ આ બલિદાનનો મહિમા વિષે લખો એવી મુનિશ્રીને વિનંતી કરી. ત્યારે તે મુનિશ્રી કંઈ બોલ્યા નહિ. મોડેથી ફરી મળ્યા ત્યારે મુનિશ્રી “સગાળશા શેઠ” એમ બેલ્યા. કુરેશીભાઈ પોતે સગાળશા નામ બોલ્યા જ ન હતા. છતાં એ નામ મુનિશ્રી બાલ્યા એનો અર્થ એમ તારવી શકાય કે મુનિશ્રીની સભાનતા અને સ્મૃતિ સારી પેઠે જાગૃત બન્યાં છે. અને તે કેહયાની સાથે તેના પિતા સગાળશાની

Page #68

પs
મનઃસ્થિતિની યાદ પણ કરાવે છે. ત્યાર પછી તરત મુનિશ્રી
આપણા છે એટલે કે જ્ઞાનચંદ્રજી આપણું છે. સાધુતાનું જીવનદર્શન અંતિમ દર્શનમાંથી
સંતે ચીધેલા માર્ગ મિત્ર,
તમને સૌને આવકારું છું. તમને બધાને મળતાં એકબીજાને આનંદ થાય અને એ સ્વાભાવિક છે. વળી હમણાં હમણાં તમે સુંદર કાર્યો કરી બતાવ્યાં તેના અભિનંદન પણ આપી દઉં. ભલે તે ધંધુકા તાલુકાનું નાવડા પ્રકરણ હોય કે તાજેતરનું ધોળકા શહેરની રેલીને બનાવ હોય, એ લેકશકિતને કેળવવાનો નમ્ર પ્રયાસ છે. લાંચ જેવા અનિષ્ટને ડામવા તમે કોશિશ કરી. લાંચ એક બદી છે. તે લેનારને અને દેનારને નીચા પાડે છે. તે રીતે એનો તંત બંધાય છે, જે આપણે ચારે દિશાએ જોઈ રહ્યા છીએ. તેમાંથી આપણે ઊગરવું છે. આપણે સમાજને બચાવ છે.
સમાજને બચાવવા નૈતિક હિંમત બતાવવાની અને સંગઠનશક્તિ કેળવવાની તાતી જરૂરત છે. તે માટેનો માર્ગ પૂ. સંતબાલજી આપણને બતાવી ગયા છે. એમણે ચીંધેલા માર્ગ તે – ધર્મદાષ્ટએ સમાજ ના – તેને આપ વફાદાર રહેવાનું અને આગળ વધવાનું છે.

Page #69

૫૮
ધર્મદ્રષ્ટિએ સમાજ રચના – એ એક સૂત્ર છે, એને પાર પાડવા આપણે જુદી જુદી પ્રવૃત્તિઓ ચલાવવી પડશે. પણ તેના આધારસ્તંભરૂપે તે ખેડૂતમંડળે જ રહેશે, જે આપણે ચલાવી રહ્યા છીએ.
ખેડૂતમંડળ નામ આપતાં આપણે કેવળ ખેતી કરનારા જ એમ નહીં સમજવું. પણ ખેતી કરનારા અને ખેતી ઉપર નભનારા એ બધાંને એમાં સમાવેશ થાય છે. ટૂંકમાં એને આપણે ગ્રામસંગઠન કહેવું જોઈએ; પણ કામને વેગ મળે અને સગવડતા સચવાય તે માટે જુદા જુદા નામે જુદાં જુદાં મંડળો રચાય. તે બધા એકબીજાના પૂરક જ રહેશે. ભલે તે મજૂર મંડળ હોય, કે ગોપાલક મંડળ હોય. અરે માતૃસમાજે પણ તેના પોષક રહેશે. ત્યારે બનશે ગ્રામ સંગઠન.
આ બિરુદને પાર પાડવા અને પૂ. સંતબાલજીને વફાદાર બનવા આપણે આપણા ખેડૂત મંડળને પ્રાણવાન બનાવતા રહીએ. એવી આપ સૌને મારી વિનંતી છે. [૯ ઓગસ્ટ ૧૯૮૩, હરિજન આશ્રમમાં મળેલ શ્રી ખેડૂત મંડળની કારોબારીને સંબોધન કરતાં કરેલા ઉદ્દબોધનમાંથી)
જાતને તૈયાર કરીએ
નવા વર્ષના સાલમુબારક પરિવાર મિલનમાં કોઈકને મોવડીપદે બેસાડવાની જરૂરત જણાતાં મિત્રોએ મારી પસંદગી કરી. મિત્રો સારી

Page #70

૫૯
રીતે જાણે છે કે, મારી વાચા લગભગ બંધ જેવી છે, ગાત્રે સાવ ઢીલાં થયાં છે, જાતે હરફર કરી શકતો નથી. આની જાણ થોડા જણને હતી, તે હવે તમારા સૌ સમક્ષ છતી થાય છે.
મિત્રો, સામાન્ય રીતે પરિવારમાં લોહીના સંબંધ કે સગપણ કેન્દ્રમાં હોય છે. આપણું આ પરિવારમાં એવા લેહીના કોઈ સંબંધો કે સગપણ નથી, પણ એક સંતપુરુષની પ્રેરણાથી વૈચારિક રીતે અને હદયથી એટલી નિકટતાને અનુભવ કરીએ છીએ કે જેમાંથી એક વ્યાપક ભૂમિકાનો પરિવાર નિર્માણ થતા જાય છે. આ સંતપુરુષ તે સંતબાલજ.
એમણે વિશ્વવસલ્યનો મહાન આદર્શ આપ્યો. એ આદર્શ પાર પાડવા ધર્મદ્રષ્ટિએ સમાજરચનાનો વિચાર આપે. એ વિચારને વહેવારમાં મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા ભાલનળકાંઠા પ્રયાગ આગે. એ પ્રાગને ભાર વહન કરવા માટે પ્રાયોગિક સંઘ જેવી સંસ્થા આપી. આ સંઘના પોષણ માટે રચનાત્મક કાર્યની અનેક શાખા-પ્રશાખાઓ દ્વારા વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ શરૂ થઈ. એમાં આપ સૌ એક યા બીજા સ્વરૂપે પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ સંકળાયા. આમ આદ, વિચાર, પ્રયોગદાચ અને અનુભવને અનુબંધ સહજપણે નિર્માણ થતાં આપણું સંબધે આત્મીય બનતા રહ્યા, અને એક પરિવારનું સહજરૂપ લીધું.

Page #71

૬૦
એ સંતપુરુષે આપેલ આદર્શ અને વિચાર તે પરાપૂર્વથી ચાલતો આવે જ છે. જગતના મહાપુરુષેએ પોતપોતાના સ્થાનેથી આવા જ વિચારોની પુષ્ટિ કરી છે, કાળ અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે તેની અભિવ્યકિતમાં ફેરફાર હોઈ શકે.
મિત્રો, આદર્શ મહાન છે. આપણી જાત એ આદર્શને આંબવા ભલે મથતી હોય, પણ આપણે વામન છીએ. આપણી પામરતાનાય પાર નથી. આ વામણાપણું અને પામરપણું આપણા પરિવારના સામૂહિક શુભ પ્રયાસોથી અને પરસ્પરની હૂંફથી દૂર કરવાના આપણું મનોરથ છે. આપણું આ મનોરથને આવાં પરિવાર મિલનોથી પુષ્ટિ મળે છે એમ હું સમજું છું. | મુનિશ્રી હવે જયારે ઉપસ્થિત નથી ત્યારે આપણા સૌની જવાબદારી ઘણી વધી જાય છે. વળી, આદર્શ જેમ ઊંચો અને દવે જેમ મેટે, તેમ સમાજની અપેક્ષા પણ ઊંચી અને મોટી રહે તે સાવ સ્વાભાવિક છે.
ભાલ નળકાંઠો પ્રચાગના ૪૫ વર્ષના ઈતિહાસે આપણે માથે નાખેલી આ મહાન જવાબદારી અને ફરજ અદા કરવા માટે આપણે આપણી જાતને તૈયાર કરીએ. એ માટે જોઈતાં સામર્થ્ય શક્તિ આપણને મળે એવી ઈશ્વરને પ્રાર્થના. તા. ૬-૧૧-૧૯૮૩ એચ. કે. હાલમાં નવા વર્ષ નિમિત્તે મળેલ પરિવાર સંમેલન આ બળ ની વાત માંથી

Page #72

સંતબાલજી : જન સાધુ સંતબાલજી વિષે વિચાર કરવામાં આવે તો એ સાચું કે તેઓ જૈન સાધુ હતા. પણ આચારે જ તેઓ જૈન સાધુ હતા. જૈન સાધુ તરીકેના બધા આચારો તેઓ ચુસ્તપણે પાળતા. પણ વિચારોથી તેઓ જન સાધુ હતા.
સમાજમાં સાધુ એક વિશેષ પ્રકારનું સ્થાન ધરાવે છે. તે જીવે છે ત્યારે અને મરે છે ત્યારે તેના દિલમાં જનકલ્યાણ વસેલું હોય છે. એટલે જનકલ્યાણના વિચારોને સમજવા સંતબાલજીએ એકાંતવાસ સેવ્યો; મૌન ધારણ કર્યું. ગુરુને સાથ છોડ્યો. જીવને પીડાતા જોઈ જે જૈનની દયા ઊભરાઈ જાય તે જ સમાજે પોતાના આશ્રયેથી સંતબાલને આઘા કયાં. કારણ કે જેનોની નજરે તેઓ તેમના મટી પારકા બન્યા હતા.
સંતબાલ એક્સ વિહારી બન્યા. તેની સાથે સાથે તેઓ ઉચ્ચ સ્થાને ઊભવા લાગ્યા. પ્રકૃતિનો નિયમ છે જેટલું સ્થાન ઊંચું તેટલું દૃષ્ટિપટ વિશાળ. આજે આપણને જાણવા મળ્યું કે “ઈન્સેન્ટ”ને પૃથ્વીની તસવીર ખેંચવા પાંત્રીસ હજાર કિલોમીટરની ઊંચાઈએ ઊડવું પડયું. આ તો એક ભૌતિક બાબત છે, જ્યારે સંતબાલે ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક બંને પ્રકારની તસવીરો એકી સાથે દોરવાની હતી. જૈન સમુદાયથી વિખૂટા પડયાના પસ્તા ન હતા. આ ફલક પર ભાતભાતના અનેક માનવીએ છે. ગુણગ્રાહીને તાટે નથી.

Page #73

૬૨
જેમ પ્રકાશ ઉપર પત ગિયાં આપમેળે જાનના જોખમે આવી ઊભરાય છે તેમ પેાતાના વિચારામાં જો જીવ હશે તે મુમુક્ષુ આવી મળવાના છે તે વિશ્વાસે સ તમાલે પેાતાના વિચાર સંભળાવવા નળકાંઠામાં મકરાણા મુકામે એક શિબિર રમ્યા.
નળ સરેાવર નળકાંઠામાં આવેલુ છે. શિયાળામાં દેશપરદેશનાં પક્ષીઓથી તે ગૂજી ઊઠે છે. આ તકનેા લાભ લેવા શિકારીએ શે ચૂકે ? એમાં આખા દેશનું રક્ષણ કરનાર તે વખતની અંગ્રેજી સરકારના આગેવાના પણ ભળે ખરા. નાતાલના દિવસે હતા. લાટ સાહેબ શિકારે આવવાની જાહેરાત થઈ. શિકાર થાકખ ધ પક્ષીઓના થાય. નાકામ ધી કરવામાં આવે. લાટ સાહેબના ખુશામતીઆ કે તાબેદારે મન ખેાલીને શિકાર કરવાની તક લાટ સાહેબને પૂરી પાડે કોઈ દિશાએથી હત્યાના વિરોધના સૂર ઊઠે નહિ.પ્રજા આનાથી ટેવાઈ ગયેલી ત્યાં એક ખૂગેથી પેાતાને અવાજ ઉડાવ્યે કે પેાતાના પ્રાણના ભાગે જ શિકાર થઈ શકશે.’ લેાકેામાં હાહાકાર મચી ગયા. કેટલાક સરકારની ખફગીની વાતા સાધુ પાસે લાગ્યા. સાધુ પેાતાના નિણ યમાં અવિચળ હતા. વાત સરકારના કાને પહેાંચી. ડહાપણ વાપરી શિકારની વાત પડતી મૂકવામાં આવી. શિકાર ખાંધ રહ્યો. આજે તેા નળ સરાવર ‘અભયારણ્ય' અન્ય છે. એ ભડવીર તે મુનિ
સતમાલજી.

Page #74

૬૩
વાત વા વેગે પ્રદેશમાં ફેલાઈ ગઈ. મુનિશ્રીએ પ્રદેશ ખેડવાની વાત મૂકી. પ્રદેશમાં મેટા ભાગની વસ્તી કળી અને ભરવાડ કેમી. ખેતીમાં કસ નહિ. ઉધમ કાંઈ મળે નહિ. ભણતર, સંસ્કારમાં મેટું મીંડું. જ્યાં ત્યાં ચોરી કરવી, ઢેર હાંકી જવાં, ગંજીએ બાળવી અને સ્ત્રીઓ ઉપાડવી આ ધંધા. તેમાં જુગાર અને દારૂની બદીનો માટે ઉપાડે. મુનિશ્રી પગપાળા ફરે, ગામે ગામની વિતક સાંભળે અને કળી ઊઠે. નિવારણ ધાવું જોઈએ. એ સંકલ્પ આગળ વધે. લોકેને ચા, બીડી તમાકુની બાધા આપે. સાંજ-સવાર પ્રાર્થના થાય. બે શબ્દો બોધના બાલાય. લોકે હસે આવે-બાધાઓ લે. સંસ્કારનું સીંચન થવા લાગ્યું અને શાંતિનું વાતાવરણ જામતું ગયું. પ્રદેશ મુનિજીનું કર્મભૂમિ બન્યું.
પ્રદેશ નપાણી. તેવામાં આવ્યો ઉનાળે. મુનિશ્રી પાદવિહાર કરે. લોકોની પાણીની વીતકે સાંભળે. જે સ્થિતિ નળકાંઠાની તે જ પરિસ્થિતિ ભાલની. લોકોને પાછું મળવું જોઈએ. જેને દૂર વેણું લઈ કે ગામના તળાવે વીરડા ગાળી, ઉપર ખાટલા પાથરી ચાકી કરી છાતીએ છાલીએ પાણી ઉલેચી પાણી મળે તે આ દયાળ બાપજીથી કેમ સહન થાય ! તેમણે પોતાના સાથીઓને ભેગા કર્યા. સાથીઓને સમજાવ્યું કે પાણી પૂરું પાડવું તે સરકારની ફરજ છે. સરકાર આગળ તેની ધા નાખે. તંત્રની રચના

Page #75

૪
કરે, પરિણામે ભાલ નળકાંઠા જળ સહાયક સમિતિની રચના પ્રતિનિધિમ ડળ સરકારને મળ્યુ. જેના જાળીઆની પાઇપ લાઈને
થઈ તેનુ
ફળસ્વરૂપે રીઝ, ઝાંપ અને અસ્તિત્વમાં આવી.
ગુલામ રસૂલ કુરેશી આ લેખ તેમના સ્વહસ્તાક્ષરમાં લખાયેલ છે. અશક્તિને કારણે ત્યાર પછી તે આગળ લખી શકયા નથી તેથી અહીં અધૂરા જ પ્રગટ કર્યો છે.]
એકતા વિના શાંતિ નથી
એકતા એટલે માત્ર હિંદુ, મુસલમાન, પારસી, ખ્રિસ્તી વગેરે વચ્ચેની એકતા એટલા જ સોંકુચિત અર્થ કરીને બેસી રહેવાની જરૂર નથી. એકતા એટલે માનવ માનવ વચ્ચેની એકતા. બધા પ્રત્યે સાચા પ્રેમ કેળવતાં શીખીએ.
દુનિયાને ખૂણે ખૂણે ભેદભાવ અને જુદાઈનાં છાંટણાં ઊડમાં છે. કયાંક ૨ ગભેદને કારણે જુદાઈ પાષાઈ છે તે વળી કાંક વાદને નામે. કયાંક જાતિને કારણે તે વળી કષાંક દેશની વાડાવંડીઓને કારણે. કયાંક ભાષા તે ક્યાંક ધર્મને કારણે જુદાઈ પેસી જવા પામી છે. આ બધુ કાઈ પણ રીતે શાભાસ્પદ નથી જ.
આજે સૌની સમક્ષ એકતા રજૂ કરતાં અમારી જવાબદારી ઘણી જ વધી ગયેલી અમે માનીએ છીએ. એકતા દ્વારા ભાઈચારાની સ્થાપના કરવાના કાર્યને વેગ આપવે! એ અમારી ઉમીદ છે.
એકતા પ્રથમ અંકમાંથી
ગુલામ રસૂલ કુરેશી
(૩-૧૨-૧૯૪૮)

Page #76
-સંતબાલ સ્મૃતિગ્રંથ ત્રિણ ખંડમાં પ્રગટ થશે] 1989-90 પ્રથમ ખંડમાં-મુનિશ્રીએ આલેખેલ હૃદયસ્પર્શી વ્યક્તિચિત્રો, રેખાચિત્ર, શ્રદ્ધાંજલિઓ, ઉપરાંત તેમના પાવનસ્પર્શથી હૃદયપરિવર્તન પામનાર 200 ઉપરાંત પાત્રોને પરિચય મળી રહેશે. અન્ય બે ગ્રંથોમાંજીવનચરિત્ર, જીવનપ્રસંગે, પ્રયોગો, મુનિશ્રીના ગ્રંથનું ચયન, અધ્યયન લેખો, સ્મરણાંજલિઓ, કાવ્યો, પત્રો વગેરે રહેશે. I મુનિશ્રીના અક્ષરદેહના સ્મારકમાં આગોતરા ગ્રાહક બની સહયોગ નોંધાવો. : સંપર્ક : મંજી, મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર હઠીભાઈની વાડી, દિલ્હી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ-૩૮૦ 004,