Book Title: Tattvartha Sutram
Author(s): Ishvarchandra Shastri
Publisher: Ishvarchandra Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004069/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaatii mhaabidyaaly' grnthmaalaa jain-4 tttbaar'thsutrm 1m khnndd [ muul ttiikaa o bnggaanubaad smet ] mahAvile L) / padAyA *khn | pnnddit iishbrcndr shaastrii, pnyctiirth | ktRk smpaadit o anuudit ' prkaashkstiishcndr shiil em. e., bi. el saadhaarnn smpaadk -- bhaartii mhaabidyaaly' 17, maaniktlaa sttriitt| klikaataa For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .bhAratI mahAvidyAlaya granthamAlA . zrIzAntiprasAda jaina granthamAlA-1 tatvArthasUtram prathamakhaNDam [ mUla-TIkA-baGgAnuvAdasametam ] CHA bhAratI paribana - Namo arihanAnama paNDita zrIIzvaracandra zAstriNA sammAditam bhAratI jaina pariSadaH prakAzitam sambat 2001 .. For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Price Inland . Re 1/8/- (Bound) Foreign-Sh 2/6/ Printed by Gour Chandra Sen, B. Coni, at the Sree Bharatee Press 170, Maniktala St. Cal. Sole Agents, Sree Bharatee Publishing Co. 170, Maniktala street, Calcutta. For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suucnaa bhaartii mhaabidyaaly'er uddeshy, krm-pddhti o brtmaaner kaaryaablii itimdhye anekei abgt hiy'aachen| praaciin bhaarter gurukul o naalndaa tkssshiilaa prbhRtir nyaay' brtmaanyuge ihaake anytm aary-bishbbidyaaly'e prinnt kraai ihaar ktRpksser uddeshy| anek shikssnniiy' bissy' aache yaahaader jny brtmaane bhaarter bibhinn bishbbidyaaly'e kon paatthytaalikaa baa priikssaadi (Faculty) naai yemn--dhrmtttb shikssaa, aay'urbed shikssaa, smaajsebaa shikssaa, kRssi-bidyaa shikssaa, shilp-bidyaa shikssaa, saamrik shikssaa ityaadi| nb-priklpit ei bishb bidyaaly'e ei sb bissy' shikssaar jnyo bidyaaly'di thaakibe| tdbytiit anyaany bishbbidyaaly'er shikssaabissy'o ihaar antrbhukt thaakibe| sutraaN ihaake praaciin gurukuler ekttii nbsNskrnn blaa yaaite paare naa| bhaartiiy' shikssaa o kRssttir upr ebN gurukuler pddhtite ihaar bhitti prtissttit hibe| brtmaane klikaataangriite ihaar antrgt ky'ekttii bibhinn bidyaaly' prtisstthit hiy'aache ebN ei ngriiri kichuduure praakRtik saundryer aabessttniir mdhye jaahnbiitiire kon bistiirnn bhuubhaage ei mhaabidyaaly'er sthaay'ii sthaaner bybsthaa hile ei sb bidyaaly' gulio sekhaane sthaanaantrit hibe o anyaany bidyaaly'o prtisstthit hibe| ihaai sNkssepe bhaartii mhaabidyaaly'er uddeshy| | ihaar bibhinn krmpddhtir sNkssipt aalaaecnaao ekhaane smbhb nhe| maatr ektti krmdhaaraar bissy' blaa hiteche| praaciin bhaarte bibhinn adhrmaablmbiider jny kiprkaar shikssaapddhti chil--yemn baidik yuger shikssaa prnnaalii, bauddhyuger shikssaapddhti, jain shikssaapddhti, aay'urbed shikssaapddhti prbhRti, ebN brtmaane bhaart o any deshe yt prkaar shikssaanusstthaan o shikssaapddhti aache tsmbndhe aalaaecnaa o pustk prkaash ei mhaabidyaaly'er anytm uddeshy| kaarnn, ihaa dbaaraa ki prkaar shikssaapddhti btmaan bhaarte pryojy taahaa anudhaabn kraa yaaibe| dhrm, jnyaan o kRssttir amuuly rtnraaji bhaartiiy' shaastrgrnth o anyaany grnther mdhye nihit aache, ebN uhaa sNskRt, paali baa prkRt prbhRti bhaassaay' lipibddh thaakaay' saadhaarnner bodhgmy hy' naa| bibhinn dhaaraay' (Series) anubaadaadi sh ei sb grnth prkaasho ei mhaabidyaaly'er uddeshy| aar ei sb grnth sNgrh kriy'aa bibhinn shrenniir pustkaagaar sRsstti kraao ei mhaabidyaaly'er kaary| daamiy'aangrsth shr'iiyukt shaanti prsaad jain mhaashy' jaindhrm o shaastraanuraagii| ei sb bissy'e tNaahaar bdaanytaar jny prtyek bhaartbaasiii, bishesstH jaindhrmaablmbii bykti maatri taahaar prti kRtjny| yaahaate bhaartii mhaabidyaaly'er antrgt ekttii jain pustkaagaar prtisstthit hy', jain grnthsmuher gbessnnaa o prkaash hy', ebN ihaar antrgt 'bhaartii dhrmt For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kleje ekttii mhaabiir adhypk pd sRsstt hy'--ei tinttaa bissy'er jny tini maasik tin sht ttaakaa daan krite prtishrut hiy'aachen| brtmaane jain shikssaapddhti smbndhe mhaabiir adhyaapnaar ktkguli atirikt bktRtaa prdtt hiteche ebN ei guli shikssaa-grnthmaalaar prthm grnthruupe prkaashit hibe| jain dhrm, drshn o kRsstti prbhRti bissy'k bhu grnth dusspraapy o aprkaashit aache| iNlnndde paali ttekstt sosaaittii ye bhaabe paaligrnth prkaash kriy'aa bhirbhaarte bauddhdhrm prcaarer ythesstt saahaayy kriy'aache, ai prkaare jaingrnth prkaasher bishess cessttaa hy' naai| bombaai prbhRti anycler ky'ekttii smiti kichukaal yaab ktkguli grnth prkaash kritechen, kintu jain grnther sNkhyaa-tulnaay' taahaa ati saamaany| yaahaate ei bhaabe jaingrnth prkaashit hiy'aa bhaartiiy' drshner o jnyaaner gbhiirtb jgte prcaarit hy' tduddeshye bhaartii mhaabidyaaly' jain grnthmaalaa prkaash aarmbh kriy'aache ebN brtmaan grnthkhaani ihaar prthm grnth| ihaar smpaadk o anubaadk jainshaastre o sNskRt shaastre bishisstt pnnddit| ihaar 1m khnndde muul, smpaadker ttiikaa o bistRt baaNlaa byaakhyaa prkaashit hiteche, ebN 2y' khnndde iNrejii o hindii anubaad prkaashit hibe| ihaar grnthkaar ebN grnther aalaaecy bissy' smpaadk tNaahaar bhuumikaay' lipibddh kriy'aachen, sutraaN se bissy'er punrukti nisspry'aaejn| ddkttr ddi. aar, bhaannddaarkr prmukh bikhyaat mniissiibrg ei sb kaaryer jny bishess saahaayy krite o prishrm krite prtishrut hiy'aachen| ddkttr benniimaadhb bdd'y'aa mhaashy'o aar ekkhaani jaingrnth smpaadnaa kritechen| jain smprdaay'er bishisstt dhnii o usaahii bykti ebN jain saahityer bishisstt pnnddit liy'aa ekttii 'jain kmittii' o ekttii 'jain smpaadkiiy' kmitti gtthit hiy'aache| ash| kraa yaay' ei smprdaay'er anyaany dhnii byktiraao shriiyukt shaanti prsaad jain mhaashy'er nyaay' ei kaarye arth saahaayy kriy'aa taahaader dhrm o kRssttr ebN bhaartiiy' jnyaan prcaarer kaarye ekaant shyaaegitaa kriben| bhaarter prtyek pustkaagaaro eisb grnth kry' kriy'aa ihaader prcaare saahaayy krun ihaa praarthniiy'| jain-dhrmaanuraagii shr'iiyukt chaaette laal jain mhaashy'o eisb kaaryer jny dhnybaadaah| ) guru puurnnimaa, 11i shraabnn, 1349 sn (iN 27she julaai, 1942) stiish cndr shiil saadhaarnn smpaadk, bhaartii mhaabidyaaly', klikaataa| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taarthbhrm bhuumikaa 31 bhaarte smrnnaatiit kaal hite daarshnik gbessnnaa baa tttbaanushiiln cliy'aa aasiteche / drshnshaastrsmuuher mdhye bibhinn daarshnik aacaary pRthk pRthruupe (grnther) shrennii bibhaag kriy'aachen / (k) ssdd'drshn bibhaag eiruup--(1) mhrssi jaiminir "miimaaNsaadrshn ' (2) mhrssi gotmer "nyaay'drshn" (3) mhrssi knnaader " baishessik drshn " (4) mhrssi kpiler " saaNkhydrshn (5) mhrssi byaaser bedaant drshn (6) mhrssi ptnyjlir "yogdrshn" / praaciin drshnshaastrer eiruup bibhaag smbndhe "hy' shiirsspnycraatre" likhit aache "" gotamasya kaNAdasya kapilasya pataJjaleH / vyAsasya jaiminezcApi darzanAni SaDeva hi * // " eiruup drshn bibhaage jain bauddh prbhRti drshnke prihaar kraa hiy'aache| biirnirbaann smb smprti 2466 bsr prclit thaakaate jain smy' bauddhkaaler puurbbrtii ab dhaarit hy' / 33 (kh) " jain ssdd' dr'shn smuccy' sndr'bh anyprkaare likhit aache| ythaa-- 99 prnnetaa hribhdr suurir mte ssdd' drshn bibhaag fSakathA | " as an air' a jaiminIyaJca nAmAni darzanAni amUnyaho / " ei mte "yogdrshn" " bedaantdrshn" baad diy'aa ssdd'drshn niruupnn kraa hiy'aache| (1) bauddh (2) naiy'aay'ik (3) saaNkhy (4) jain (5) baishessik (6) miimaaNsaa ( jaiminiiy' ) ei chy'tti drshn abdhaarit| apr pnndditgnn hri hribhdrer ei grnthkhaanike 'sdrshn smuccy'" naameo abhihit kriy'aachen| ei grnther ttiikaakaar duijn / ( k ) shriimdgunnrtn hri ( kh ) ebN mnnibhdr suri, ubhy'er mdhye gunnrtnpurir byaakhyaai ati gbhiir bicaar puurnn / ( g ) "ssdd'drshn shiromnni" naamk any ektti kssudr pustke ullekh yogy bishess kichu naai / * smaartt rghunndn bhttttaacaary tdiiy' smRtitttbe likhiy'aachen ye bhuupti bllaal sen deshaantr hite dbikhnnddaakssre likhit "hy' shiirsspnycraatr" aany'n kriy'aachilen / anek sudhiijner mte ihaa praaciin baissnnb grnth| ihaate dhrm, bhkti, itibRtt ebN shilp smbndhe bhu bissy' ullikhit aache| ei pustk ekhno mudrit hy' naai| smpuurnn pustk raajsaahiir kumaar shriiyukt shrccndr raay' em, e. baahaadurer niktt aache / For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'srbsrshnsNgrh" naamk any grnthe srbdrshn sNgrh hite adhik bissy' brnnit hy' naai| "adbait br'hmsiddhi grnth rcy'itaa brhmaannd srsbtiir shissy kaashmiirk sdaannd yti taahaar ei sndrbhe chy' khaani aastikdrshn ebN chy'khaani naastik-drshn -aastikdrshn mdhye (1) / "miimaaNsaa" (2) "bedaant" (3) "nyaay'" (4) "sNkhy" (5) "baishessik' (6) "yaaegdrshn"| naastik drshn mdhye "bauddh yaaegaacaar', "saubhraantik, baibhaassik", "maadhymik", "jain "caarbaaku"--ei dbaadshkhaani drshn prigRhiit hiy'aache| shriim saay'nn maadhbaacaaryer "srbdrshnsNgrhe" caarbaak, bauddh, aaht (jain), raamaanuj, puurnnprjny, paashupt (shaib ), prtybhijnyaa (apr shaib ) rseshbr ( aay'urbed o mntrshaastriiy'), auluky (kaannaad), aksspaad (nyaay' ), jaiminiiy' (puurb miimaaNsaa ), paannini, saaNkhy, paatnyjl (yaaeg ), shaangkr (bedaant), shaibdrshn (kaashmiirer), ei lekhaani drshner naam ullikhit aache| yaaelkhaanir aar adhik drshnshaastriiy' (muul) grnther sndhaan paaoy'aa yaay' naa| eigulir mdhye "prtybhijnyaadrshn" shaibdrshner antrgt| kaashmiir hite ei drshner anekguli grnth prkaashit hiy'aache| "rseshbr drshn" praaciin aay'urbed shaastrer mdhye snnibisstt, taahaaro bhu pustk baaembaai hite mudrit hiy'aache| ihaar sngge yaaegshaastr o tntrshaastrer smbndh dekhaa yaay'| ekssnne jaindrshn o btrmaan grnth smbndhe ky'ekttaa bissy'er abtaarnnaa kraa hiteche| jaingnn aaryaabrter aaryjaatiri antrgt| tNaahaaraa dui smaaje bibhkt digmbr o shbetaambr| taaNhaader drshn abtiirnn jindeber ukti puurnndrshn| ihaar naamaantr jainsiddhaant, anekaantbaad, syaadbaad, aahtmt, jaindrshn, ahiNsaashaastr| [ sbaatmniibjinaae ythaa--yaaegbaashisstt raamaay'nn| ] jaindrshner sndrbhnicy'er mdhye umaasbaati aacaaryer (athbaa umaasbaamii) "ttbaarth sutr" kiNbaa "tttbaarthaadhigmsuutr'i sudhiismaaje prsiddh aache| ei suutr ebN taahaar bhaassy rcy'itaa shr'iimn umaambaati aacaary| shbetaambr ebN digmbr ei ubhy' smaajer mdhye ttbaarthsuutr shrddhey' sndrbh| suukte daarshnik tttbskler mdhye sutrer paatthriitite kichu mter anaiky dekhite paaoy'aa yaay'| gbrnnmentt benggl sNskRt esaaesieshner upaadhi priikssaay' sbhaay' tttbaar'th sutr (jain drshner) gRhiit hiy'aache| ei suutrgrnthe dshttii adhyaay' aache| gndhhstimhaabhaassy' naame prsiddh shlokaatmk grnthkhaani ukt ttbaarthsuutrer ektti bRh bhaassy| smprti ei grnth bhaartbrsse paaoy'aa yaay' naa| ihaate dshtti adhyaay' aache| prti adhyaay'i daarshnik tttbbicaare pripuurnn| taahaar shloker primaann (84000 ) cturiitishsr| digmbr smprdaay'er mte ei bhaassygrnth prnnetaa shriim smbhdr sbaamii, aar shbetaambr smprdaay'er mte shriim siddhsen dibaakraacaary| smprti ye abhinb ttbaarthsuutrer sndhaan paaoy'aa giy'aache se smbndhe ytduur smbhb likhitechi| puurber kthit umaasbaatir ttbaarthsuutr bhinn prbhaacaacaay'bircit aar ekkhaani puraatn byrth prkaashit hiy'aache| jain ptismaaj For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e | mdhye taahaake prbhaacndraacaaryer rcit "bRh tttbaar'thsuutr blaa hiy'aa thaake, ei prbaad ekebaare bhittihiin ny'| kaalbilupt bhu grnth pun: kaalaantre prkaashit hiy'aa thaake| prbhaacaacaay'' naame sugRhiitnaamaa anek jain bidbaan chilen| taahaader grnthaabliio smprti paaoy'aa yaaiteche / (k) prcndraacaary daarshnik shresstth, ihaar bircit bRhdgrnth--prmey'kmlmaartnndd ebN nyaay'kumud cndr| srbdrshn sNgrhe shr'iiyu saay'nnmaadhbaacaary upaadhibaad khnnddn prsngge tNaahaar naam bishessbhaabe ullekh kriy'aachen| ihaar bibrnn maannik cndr grnthmaalaay' prkaashit 'rtb kaanndd shraabkaacaarer bhuumikaar 5766 pRsstthaay' brnnit aache ebN prmey'kmlmaarknndder (nirnny' saagr prese mudrit| abtrnnikaay' rhiy'aache| (kh) ihaar puurbeo apr ekjn prbhaacaacaary naame prsiddh grnthkaar chilen, ihaader ekjn dkssinnaapthe prmurunibaasii biny'nndii aacaaryer shissy chilen| caaluky bhuupti kiirtibrmaar agrhaare (br'hmtr, jaaigi) taahaar saadhutaa ebN paannddityer prsiddhi chil| ei itihaas saauth innddiy'aan jainij ptrer dbitiiy' bhaage brnnit aache| ei prbhaacndraacaaryer absthaan kaal bikrmaadity smbter sssstth baa sptm shtaabdiir mdhye, yehetu ullikhit kiitibaar smy' bikry' smbter 624 bliy'aa itihaas-nipunn pnndditgnn abdhaarit kriy'aachen, (g) any ek pr cndraacaaryer naam dRsstt gocr hy'| taahaar ullekh jaine byaakrnne "raatre kRtiH prbhaac" ei suutre aache, ateb jain puujypaadaacaaryer smy' bikrm ymbter sssstth shtaabdiir prthm bhaage abdhaarit hiy'aache| tRtiiy' prbhaacndraacaaryer pricy' shrbnn ( shmnn) belgolaay' ye prthm shilaalipite ukiirnn hiy'aache, ihaar bissy'e ei ruup prsiddhi aache y'e maury smraatt cndrgupt ek smy'e keblii (jain saadhu) bhdrbaahu a caaryer shissytb grhnn kriy'aachilen| ihaar smy' bikrm smbter anek purbkaale| bhdrbaahu kebliir shissy prbhaac draacaaryer, se ei praaciin tttbaa suutr taah| niHsnehruupe blaa yaaite paare n', kaarnn tinjn prbhaacndraacaaryer mdhye ei suutr nicy' kaahaar prnniit se bissy'e sNshy' thaakiy'aa gel| ihaar pr sudhii smaajer anushiilne prkaashit hiy'aa pdd'ibe| ei prynt keblii-shissy prbhaacndraacaary dbaaraa bircit kon grnther sndhaan paaoy'aa yaay' naai| | yaahaa huk ukt suutr o bhaassykaar digmbr smaaje umaasbaamii ebN shbetaambr smaaje umaasbaati ei naame prsiddh dekhite paaoy'aa yaay'| jain bhugrnthe umaambaati naami spsstt angkit aaache| ei drshngrnthe aacaary shrutsaagr bircit "shrutsaagrii" ttaakaay' (+) "umaasbaamii eiruup naam ekaadhik sthaane ullikhit aache| kintu naamaaNshe kichu prbhed thaakileo ukt ubhy' smprdaay'e suutrkaar umaasbaamii deb smmaanaah| tdiiy' bircit suutraablii * saauth, innddiy'aan jainijm ptr dbitiiy' bhaag 88 pRsstthaay' ullikhit| / taahaar, rcit "yunnlik mhaakaabyer ttiikaa ati prshst| tdiiy' bibrnn bmbe mudrit ukt mhaakaabyent bhuumikaay' aache| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drshner mukhy grh ebN ei smaaje shrddhey'| ei suutr'sndrbhe jaindhrm o drshner smpuurnn siddhaant ati sNkssepe sucintaay' smbndh hiy'aache| eiruup kon o taattbik bissy' naai yaahaa ei suutr' gr'h sNgRhiit hy' naai| shaastr'siddhaantsmuudrke aaacaarydeb, tttbaar'thsuutrruup kssudr ghtt mdhye snnibisstt kriy'aa ati dksstaa o prtibhaar pricy' diy'aachen| ei kssudr kssudr tttbaar'th sutraabliir arthgbhiirtaa dekhile sudhiismaajkeo bismit hite hy'| ei suutraablii apr kon drshner bissy' o suutrnicy'er anukrnne rcit hy' naai| kebl prmey' baa pdaar'thn ruupnn prmaannaadhiinhetu mhrssi gotmokt prtykssaadi prmaanner bissy' ullikhit o abdhaarit hiy'aache| ei ttbaarthaadhigmsuutrer prthm caari adhyaay'e jiibtttb, pnycm adhyaay'e anggiibtttb, (!) (yaahaa pudgl naame khyaat ), sssstth o sptm adhyaay'e aabttb, assttm adhyaay'e bndhttb, nbm adhyaay'e smbr o nirjrtttb, ebN dshm adhyaay'e maaeksstttb brnnit hiy'aache| skl drshnshaastreri crm lkssy maaekss baa prinirbaann, sutraaN ei drshneo sndrbher shess bhaage moktttb bicaarit hiy'aa maanber cirduHkhnaasher pth prdrshit hiy'aache| ei grnther shessbhaage ukt jiibaadi spt pdaarther byaakhyaa kribaar abhilaass aache| | aacaary umaasbaamii grodhikaa ngriite praadubhuut hiy'aachilen; kintu ei drshnshaastrprnny'n kusumpur baa paattliputr ngre bihrnnkaale kriy'aachilen| jnyaan pr'daatrii srsbtii debiir upaasnaakaale tini paassaannmy'ii debiir sngge aaraadhnaa tttb bissy'e kthopkthn kriy'aachilen bliy'aa sudhiismaaje prsiddhi aache| ihaar pitRdeber naam sbaati, jnniir naam umaa o baasii ; ei ubhy' sNjnyaay' milit hiy'| tini umaasbaati naame bikhyaat hiy'aachen| aacaary bijy' siNh sbiiy' jmb, dbiipsmaas naamk ttiikaay'o likhiy'aachen --"aacaaryer maataar naam umaa ebN jnker naam sbaati chil ihaatei taahaar naam umaasbaati hiy'aache + + + "any grnthkaarsyom| maataa sbaatiH pit| tsmbndhaa umaambaatiriti sNjnyaa"| baiy'aakrnnsmaajeo umaasbaati prsiddh byaakrnnaacaary chilen eiruup prcaar rhiy'aache| hemcndr'aacaar'ysuuri sbrcit "shbdaanushaasn" naamk byaakrnn grnthe ah ebN up upsrger ukRssttt arth prsngge umaambaatir naam ullekh puurbk udaahrnn kriy'aachen| | shbetaambr smprdaay'er mteo umaambaati ktRk rcit grnther mdhye prshmrti, "yshaaedhrcritr", "shraabk prjnypti", "jmbudbiipsmaas, puujaaprkrnn prbhRti sndrbh paaoy'aa yaay'| jin prbhbsuuri sbkiiy' tiirthklp" naamk grnthe ebN hri bhdrmuurir prshmrti naamk grnther | ! "naanaamuniinaaN mhuy'aaebibhinnaaH|" - ateb jainmte kaadRssir baishessik drshner nyaay' saattti pdaarth ukt aache| jiib, ajiib, smbr, nirjr, aasrb, bndh, mokss, ei saattti pdaarther sNkssepe jiib o ajiib ei dui prb| ei pdaarth skler bibrnn bedaantbhaassy, bhaamtii, klptru, ssttdrshn smuccy'ttiikaa, adbait brhmsiddhi, jaindrshner bhaassy, ttiikaa o anyaany sndr'bhaadite likhit aache| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12/0 ttiikaate umaasbaati aacaaryke paaNcsht grnthrcy'itaa bliy'aa likhiy'aachen| ihaa dbaaraa prtiiti hiteche ye, umaasbaami atul prtibhaa bhuussit bidbaan chilen,-"ihaacaaryyH shriimaanumaambaatiputr'H pnycsht pr'bndh pr'nnetaa baackmukhyH" / ngr taaluker shilaalipite ( nN 46 ) bhaassykaar umaasbaati smbndhe eiruup ektti shlok ukiirnn rhiy'aache / "tttbaarthsuutrkrtaarmum|sbaati-muniishbrm / shrutke bli-deshiiy'N bndehhN gunnmndirm // " aami tttbaarthsuutr prnnetaa munishresstth shrutkeblii saadhutuly asiim gunnaaly' umaasbaati aacaaryke abhibaadn kritechi, yehetu ini bidbsmaaje brnniiy' o shrutkeblii saadhu sdRsh chilen L. shrbnn ( shmnn ) belgolaar shilaalipite (nN 105 ) aacaary umaambaati bissy'e likhit aache,-- "shriimaanumaasbaatiry'N ytiishstttbaarthsuutrN prkttiickaar / ynmuktimaargaacrnnoytaanaaN paathey'dhrmN bhbti pr'jaanaam // " ytishresstth shriimdumaa sbaati (sbiiy' ashess baidyygunne ) jaindrshner tttbaarth sutraabliir byaakhyaa ( bhaassy ) rcnaa kriy'aachen| taaNhaar prdrshit mhaarghy (nirbaann) tttbi muktipthe gmnogt jngnner paathey' hy' / shrbnn bel golaar apr ekkhaani shilaalipiteo ( nN 108 ) umaasbaati smbndhe suspsstt angkit aache, -- "abhuudumaasbaati muniHpbitre, bNshe tdiiy'e sklaarthbedii| suutriikbtN yen jin prnniitN, shaastraarthjaatN munipunggben // " skl tttbbettaa muni umaasbaati ( kundkundaacaaryyer ) prshstbNshe aabhijaaty shit jnmprigrhnn kriy'aachilen / se munishaadul bhgbaan jindeber puut uktismuuh suutrmaalaay' grthit kriy'aachilen| ( ei mte umaambaati suutr o bhaassy prnnetaa ) 4/ 1 4/4/ "s praannisNrkssnn saabdhaanH bbhaar yogii kil gRdhrpkssaan / tdaaprbhRtyeb budhaaymaahuraacaaryyshbdottr gRdhrpicchm // " 2 // aacaary umaasbaati praannibdh bhy'e skl smy'e khub saabhit thaakiten| yogii besh dhaarnn kriy'aa ( kono kaarnnbshtH ) gRdhr pkssiir pucchskl beshruupe bybhaar kriy'aachilen ; se abdhi sudhiignn taahaake "gRdhr picchaacaar'yy" naame abhihit kriy'aachen| prthm shloktti paatthaantrit bhaabe dekhite paaoy'aa yaay' ythaa, "tttbaarthsuutrktaarN gRdhrpicchoplkssitm / bnde gnniindr sNghaatmum|sbaatiNmuniishbrm // " ei shloke 'gRdhrpicch-uplkssit' eitti umaasbaatir apr naam / ei mte umaa - sbaatir guru kundkundaacaaryer (tdiiy' ) shissy umaambaati uplkssit bidhaay' prsiddhilaabh kriy'aache / ei bissy'e jainaacaarygnner mdhye naanaaruup prbaad prclit aache; bishess bistaar bhy'e For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ei sthle ullekhe birt hilaam| ekjn aacaaryer absthaa o smy' baa kaary bhede anek naam dekhite paaoy'aa yaay'| yeruup kukundsbaamiir pdmnndii, elaacaary, bkr'griib, gRpicch| prbhRti naam prkaashit aache| pdmnndii naame aaacaary sthaaniiy' sptm o assttm anek aaacaary hiy'aachilen ; taahaader mdhye "pnycbiNshtikaa" ebN "jmbudbiip prjnypti" sndrbh prnnetaa bikhyaat| ei prsngge prshstir shlok dekhite paaoy'aa yaay',- . . "tnyaanby'ehubiditebbhub yH pdmnndii prthmaabhidhaan| shriikukundaadimuniishbraakhyH s sNymaadudbhut-caarnnr'ddhiH // " 1 / "abhudumaatimuniishbraaehsaabaacaary shbdottr gRdhrpRcchH| tdnby'e tsdRshe histi naaH syaakaalikaashess pdaarthbaadii // 2 // puurber likhit prthm o dbitiiy' shloker mdhye kichu paatther taartmy dRsstt hy'| ei grnthkaar prthme kulkulaadinaame pricit hiy'aa prinnt by'se umaasbaati aacaary-gRdhpicchaadi naam dhaarnn kriy'aachilen| praakRt baidgaahaa (praakRt baidygaath|) naame cikisaa shaastriiy' ekkhaani praakRt grnth kukur'aacaaryer bircit dekhite paaoy'aa yaay'| ihaate cikisaa bissy'e caarihaajaar gaathaa aache| bhaassykaar umaasbaatir prbrtii apr ek umaasbaati chilen tNaahaar bircit grnth-pnyc nmskaar stbn" ebN "shraabkaacaar" (sndrbh) ihaa prsiddh aache| apr kaahaaro mte kul kund sbaamii-bircit cturshii ti sNkhyk prbhRt (paahudd') sn prkhyaat rhiy'aache| ei skl grnth hite dekhaa yaay' praakRt naattk smy'saar, pnycaastikaay', prbcnsaar, ry'nnsaar, paahudd' prbhRti prkRt bhaassaay' bhugrnth prcaarit rhiy'aache, kintu umaasbaati aacaary-bircit ekmaatr sNskRt tttbaarthsuutr'bhaassy bhinn apr kon sNskRt sndrbh paaoy'aa yaaiteche naa| smprti tttbaar'thsuutrer bhaassykaar, ttiikaakaargnner kthaa bliy'aa taahaar pr drshnaaekt pdaarth bissy'e kichu blibaar icchaa aache| ei tttbaarthaadhigmsuutrer bhaassy o ttiikaa-bRttikaar anek| ekhn tttbaar'thsuutrer ye skl byaakhyaa paaoy'aa yaay' tsmuuher sNkssepe bibrnn prdaan kritechi--(1) ukt suutr'bhaassy shrm smnt bhdrsbaamii-bircit, ihaar shlok sNkhyaa cturshiitishsr (44000) / ei bhaassy smprti bhaartbrsse dusspraapy, shtbsr puurbe ihaa bhaartbrsse bidymaan chil| ei bhaassyer praarmbhik mngglaacrnn eksht pner (115) shloke puurnn hiy'aache| ei mngglaacrnnke "debaagmstotr'" baa "aptmiimaaNsaa" naame abhihit kraa hiy'aache| aptmiimaaNsaar upre bhtttt aklngk deb "assttshtii" ebN bidyaanndsbaamii "assttshsrii" pustk prnny'n kriy'aachen| ei duikhaani sndrbh daarshnik smaaje bishess smaadRt| "aaraadhnaakthaakoss" naamk sndrbhe smst bhdrsbaamiir critkthaa spssttruupe brnnit aache| taahaar smy' bikrm smbter 125 shkaabd bliy'aa praaciin aacaaryer| siddhaant kriy'aachen; taahaar jiibnii smbndhe "aaptmiimaaNs|" pustker bhuumikaay' spssttbhaabe aalocit hiy'aache| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udy'pur o jy'purer jainpustkaaly'e "gndhhsti mhaabhaassye"r astitb smbndhe shunite paaoy'aa yaay'| bhttttaaklngkdeber "assttshtii" ebN shriimd bidyaanndii sbaamiir "assttshsr'ii" ei dui pustk daarshnik tttbbicaare pripuurnn| bidyaanndii sbaamii smb 681te brtmaan chilen| bikrm shtaabdiir chy'sht smbsre (60) aklngkdeb bidymaan chilen| khet naamk ngre taahaar jnm hy' ; sbiiy' ashess paannddity prbhaabe bhuupti shriim himshiitler sbhaay' tini prdhaan pnnddit chilen| (2) suutrer ttaakaa "srbaarthsiddhi", ei ttaakaa mudrit hiy'aache| ihaar rcy'itaa puujypaad sbaamii| debnndii, jinebuddhi, nndisaacaary prbhRti ihaar naamaantr chil| prsiddh klaap byaakrnner ttiikaakaargnn upaadey' buddhite bhushlok "ydaah jinebuddhiH" bliy'aa uddhRt kriy'aachen| jinendr' buddhir sbtntrbhaabe apr ekkhaani byaakrnner sndrbh mudrit hiy'aache| srbaarthsiddhi ttiikaar shloksNkhyaa 55** / (3) tttbaar'thraajbaartik (raajbaar'tikaalngkaar) shriibhttttaaklngkdeb-bircit; ihaar shloksNkhyaa 1600 / (4) shlok baar'tikaalngkaar--sbaamii bidyaanndii prnniit, taahaar shlok primaann 1800 / ei grnthkhaani duikhnndde prissktbhaabe mudrit hiy'aache| (5) tttbaar'thsuutrer "shrtsaagrii" ttiikaa, shriim shrutsaagr suuri bircit, tdiiy' shlok primaann 8000 / ei shrut saagr subi, saaemdeb suuri bircit "yshstilk" mhaakaabyer ttiikaa prnny'n kriy'aachen| ei mhaakaaby bmbe mudrit hiy'aache| ihaar "yshstilkcndrikaa bishess kbitb o paanndditypuurnn| bircner smy' smb 155 / (6) ttbaarthaadhigmsuutrer "sukhbaaedhinii" ttiikaa (ihaa nby shrutsaagr pnnddit ktRk bircit ?) ihaar shloksNkhyaa praay' (7***) saat haajaar| mtaantre bhaaskrnn suuri ihaar prnnetaa, grnther aarmbh shlokdbaaraa baaedhhy' ye anntnaath shr'maai (bnggiiy' sukhbaaedhiniir kt| ei ttiikaa sukhbaaedhaa o sukhbaaedhinii ttiikaa ei dui naame ullekhit aache| (7) tttbaar'th ttiikaa bibudh senaacaary-bircit, ihaar shlok primaann 3253 / ihaar bishess itibRtt paaoy'aa yaay' naai| (8) ttbaar'th prkaashikaa ttiikaa, shr'iimd yogiindr deb ktRk rcit| ei ttaakaar bibrnn ekhno paaoy'aa yaay' naai| (9) tttbaar'thbRtti-shriiyaaegdebgRhaacaary prnniit, ihaar konruup itibRtt paaoy'aa yaay' naai| (10) tttbaar'th ttiikaa-shriilkssmiidebgRhaacaary kRt, ekhno ihaar kon bibrnn praapt hi naai| (11) taaprytttbaar'th ttaakaa, abhy'nndi-suuri-bircit| ihaar puurbe abhy'nndi suuri naame aaro duijn aacaary jnmlaabh kriy'aachilen| sutraaN ini tRtiiy' abhy'nli| (12) tttbaarthsuutrbyaakhyaan, ihaa krnnaattdeshiiy' bhaassaay' rcit| grnthkt| shriilkssmii sen bhttttaark| aacaary abhy'nndi smb 775 shke bidymaan chilen ; ihaar prnniit jainendr byaakrnner "bRhbRtti" suprsiddh o mudrit| | ekhn shbetaambr smprdaay'er abhimt bhaassykaar o ttiikaakaaraadir naam ullikhit hiteche| For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loo 1. (k) gndhhsti mhaabhaassykaar,--siddhsen dibaakr ; ihaar jnm hy' 'dkssinnaapther prtisstthaanpur naamk ngre| mhaabiir smbter 500 shtbrsse taahaar smaadhi laabh hy'| ihaar prnniit "dbaatriNshtshtikaa", "ekbiNshti gunnsthaanprkrnn" "shaashb tjin stuti", "klyaannmndir stotr" prbhRti grnth bishess khyaati laabh kriy'aache| ei bissy'e mhaapuraanner lekhaanusaare "ky'H siddhsenaadiH" bujhite paaraa yaay' ye ei naame apr ekjn kbi chilen| | (kh) sutrer siddhsen gnni-bircit ttiikaa, ihaar shlok sNkhyaa 18282 / ei bissy'e ukti eiruup, | 'assttaadsh shsraanni deshte c tthpre| ashiitirdhikaadbaabhyaaN ttiikaay'aaH shloksNgrhH / " ei bissy'e apr kon pnnddit blen ye, 'hribhdrsuuri ei ttiikaa likhite aarmbh kren| taahaar shriir prihaarer pr tdiiy' shresstth shissy yshobhdr suuri abshisstt ttiikaa rcnaa kriy'aa grnth smaapt kriy'aa yaan| | hribhdr suri-rcit "ssttdrshn smuccy'" naamk (jainmte) chy'khaani drshner saarsNgrhruup pustk sudhii smaaje atishy' upaadey'| ihaar ttiikaa suuribr-gunnrtn-prnniit| ihaa bhu tttb o gbessnnaapuurnn| apr ekkhaani ttiikaa mnnibhdrdeb suuri-bircit| ihaao mudrit hiy'aache| (g) tttbaar'th ttiikaa, ei ttiikaa-prnnetaa ukt hribhdrsuuribr'yy| ihaar shlok primaann . (gh) ttbaarthaadhigm suutrer bhaassykaar umaambaatibaack| ei bhaassykaar baakdigmbr smprdaay'er pttttaablii (praaciin aacaarygnner puraabRtt lekhaa) anusaare bikrmaark-smbter 101 kaartik maaser shuklpksser assttmii tithite nndisnggher aacaarypde ekctbaariNshd (41) bsre dhrmer updessttaaruupe smaasiin chilen| bhgbaan mhaabiir tiirthngkrer mhaanirbaann smy', bikrmaadity shkaabder 605 bsr puurbe| ihaa ubhy' jain smprdaay'er ati praay' anuyaay'ii abdhaarit| bikrmaark smb o shaalibaahn bhuupaal shkaabd bissy'e jainaacaarygnner mdhye mtbhed ekhno brtmaan aache| jainaacaarygnner kaalniruupnn prsngge taahaar praay' bikrmaark smbter anusrnn kriy'aachen| cturbiNshti tiirthngkrer (24 dhme abtaar) bissy' pre blite icchaa rhil| bikr'maak smbter puurbe yaahaaraa dhrmaacaarypde upbisstt chilen taahaader naam ei sthle sNkssepe ullekh kraa ucit mne kri--(1) keblii saadhu--gaaetm sbaamii (k) sudhrmaasbaamii (kh) asbaamii| (g)| (2) keblii--bissnnukumaar (k) nndimitr (kh) apraajit (g) gaaebrdhn (gh) bhdrbaahu (ng)| (3) ekaadsh angg ebN dshpuurbpaatthii (aacaarygnner bibhaag anusaare upaadhi)= (k) bishaakhaacaary (kh) nksstraacaary (g) naagsenaacaary (gh) jy' senaacaary (ng) siddhaarthaacaary (c) dhRti senaacaary (ch) bijy'aacaary (j) buddhilinggaacaary (jh) debaacaary (ny) dhrmsenaacaary / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaadsh (11) angger paattii- dbitiiy' nksstraacaary (k) jy'paalaacaary (kh) paannddbaacaary (g) kNsaacaary (gh)| | dshaangg--subhdraacaary| nbaangg -yshobhdraacaary, bikrmaabder pre yaahaaraa aacaary angg sthaaniiy' taahaader naamo ullikhit hiteche--(k) aatt angg paattii, dbitiiy' bhdrbaahu aacaary, ini bikrmaark shkaabder caitr shukl pksser cturdshii tithite aacaaryer aasne adhiruuddh' hiy'aachilen| sptaanggpaattii-laaehaacaary, ihaar smy'e kaasstth snggh sthaapit hiy'aachil| ekaanggpaattii, ahdbli (k) mghndi (kh) dhrsen (g) pusspdnt (gh) bhuutbli (ng)| ei aacaarybhuutblir pre anggjnyaaner (riiti ) bicched hiy'aachil| taahaar pr bikrm shker 26 bsre phaan maaser shuklaa cturdshiite guptiguptaacaary ; ukt shker 36 bsre aashbin maaser shukl pksse maaghnndii, ebN 4* bikrm shker phaalgun maaser try'aaedshii tithite din cndraacaary ; bikrmaarkshker 39 bsre paussmaaser kRssnnaassttmiite bhu sNskRt jaingrnth prnnetaa aacaary krmaanusaare shriim kulaacaary, aacaary pde aaraaehnn kren| tNaahaari shissy bhaassykaar sukhyaat shr'iim umaasbaamii, bikrm smbter 101 abdete aacaarypde bRt hiy'aachilen ih| puurbeo ukt hiy'aache| smprti tttbaarthaadhigmsuutrer ye skl pnndditgnn hindii bhaassy byaakhyaa rcnaa kriy'aachen taahaadero naamaadi sNkssepe ullekh kritechi-- (k) srbaarthsiddhi ttiikaar bhaassaanubaadk pnnddit jy'cndrjii, ihaar shlok sNkhyaa- 10000 (kh) arth prkaashik, pnnddit sdaasukhdaasjii bircit| ; 1832 (kh) raajbaar'tikbhaassaa, ,, phtehlaaljii prnniit ihaar shlok ajnyaat| (gh) suudshaadhyaay' ,, ttekcndrjii bircit (shrut saagrii ttiikaar anusaar) shlok ------ sNkhyaa ajnyaat| ,,bcnikaa , jy'bntjii rcit| ihaar shlok sNkhyaa 427 / ,, ,, ,, shibcndrjii| ihaar shlok sNkhyaa 4****| , , ,, sdaasukhjii [2] shlok sNkhyaa 1900 1, 3, phtehlaaljii [2] ,, ajnyaat 1, 1, debiidaas jii - mk-jii prbhaacndrjii| , ,, ,, baabr rtnlaal jii| , ,, ,, "chndobddh", hiiraalaallii| , ,, ,, chaaettelaaljii| (nn) | , ,, ,, bidhicndr' jii [budh jn]| taarthaadhigm suutr baa jain drshner brtmaan smy'e ei pner khaani bhaassaa ttiikaa prkaashit hiy'aache| For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smprti praapt+ suutr gulir sNkssepe sNskRt ttiikaa o baanggaalaa byaakhyaa rcnaa puurbk prkaashit kraa smucit mne hy' 4/ suutrer puurnnsNkhyaa 105tti| ei suutrgulir sngge puurb prkaashit sbhaassy umaambaati acaaryer suutr smuuher bhusthle paatthbhed o suutr sNkhyaar taartmy dRsstt hy' / ihaa anubaad baa byaakhyaar smy' prdrshit hibe| eiruup paatthbheder hetu smprdaay' ( digmbr ebN shbetaambr) bibhaag ebN bhinn grnthkaarer mtbhed dekhite paaoy'aa yaay'| sbhaassy-jaindrshner ekaadhik ttiikaa, baarttik, bhaassy pdd'ibaar suyog paaiy'aachi / ekhaane "anekaant" ptre praapt suutrguli (prbhaacndraacaaryer ) praaciin hileo ihaar puurbe kkhno prkaashit hy' naai / ihaa aannder bissy' ye ei grnthkhaani muul ebN mdiiy' sNskRt ttiikaa o baaNlaa byaakhyaadi smet bhaartii mhaabidyaaly'er jain grnthmaalaar 1m pustkruupe prkaashit hiteche| shunilaam daamiy'aa ngrer shriiyukt shaastiprsaad jain mhody' ihaar jny arthsaahaayy kriben| jain smprdaay'er anyaany dhnii byktio ydi taaNhaar nyaay' arthsaahaayy kren taahaa hile bhu amuuly jaingrnth acire prkaashit hibaar smbhaabnaa hy'| aami ebissy'e taaNhaader dRsstti aakrssnn kritechi| iti aassaaddh'ii puurnnimaa, 1999 sNb klikaataa / no + 'anekaant' ptre praapt suutr (brss 3, kirnn 6-7, epril o me ) / For Personal & Private Use Only shriiiishbrcndr shaastrii Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtram / prAgbhASaNam . svsti| ayi bho bhAratIyapranavidyArasikAH! atirohitametad vipazcidapazcimAnAM yan mahAnubhAvena jainamatabhAskareNa zrImatA umAsvAtinA ArhatAgamasamudramAmathya tattvArthAdhigamamUtraM svopajJabhASyasanAthIkRtam idaMprAthamyena saMskRtabhASayA viracayya jainadarzanavabhutmanAM mahAnupakAramAgabhAra AracitaH khssttiiyprthmshtke| itastato viprakIrNAnAM tattvAnAmekana samAhAreNa AgamodadhiH krIr3ApuSkariNI vyadhAyi / digambarIyANAM zvetAmbarIyANAM cAvizeSeNa tasmin bhumaanbuddhiH| anantaraM ca kAlena kramopacIyamAnaM vineyAnAM matimAndA zramabhIrutAM copalabhya umAsvAtisUtraM durbodhatAmAMpadyamAnamAlakSya zrImatA prabhAcandraNa mUrivareNa tat sNcikssipe| idantu na prAk prakAzita kenaapi| adhunA bhAratIjainapariSado . matriNA zrImatA satIzacandrazIlena paNDitaprakANDe na jainadarzananiSNAtena zrImatA IzvaracandrazAstriNA viracitayA vyAkhyayA bhUSita kRkhA Ata pAdakamidaM pustaka midaMprathamatayA prkaashyte| vyAkhyA ceyamarthagAmbhIryaNa padasauSThavena ca prAcInAnAM lekhazailI viDambayantI subodhatayA ca chAtrANAmatitamAmupakurvatI AhetamataparizIlanakAmAnAM prAthamakalpikAnAmupajIvyabhUtA bhavediti naatishyoktirsmaakm| adhunAtanavidyArthinAM zAstrAnuzIlanaM gauNameva smj'ni| alpIyasA prayatnena yathA zAstrArthAdhigatirjAyeta tathaiva pravarttanta caadhunikaaH| ato granthagaurava parihUtaM ttiikaakrtaa| tattvArthamUtraprameyANAM prAyaH sarveSAmevAtra pratipAdanaM kRtaM mUlakAreNa / TIkAkAreNApi granthakArasvarasamanurundhAnena pranthalAghavakAmana umAsvAtibhASyavivaraNAdibhyo vacanAni samAkRSya vyAkhyAyAM bhUyasA 'nopanyastAni svapANDityaprakhyApanArtham / mitauM ca sAraM ca vaco hi vAgmiteti kavivacaH sArthakIkuvate paNDitAya sarAya zrImata Izvaracandra zAstriNe sAdhuvAdaM prayacchatA vAkpapazcanAnmayoparamyate / tena ca na kevalaM prAmANikAhaMtavacanaM svoktupodalakatayA svavyAkhyAyAmupanyastaM parantu vaidikamatAnurodhinAmapi mata tatra tatra upAdAya sa pAriSadamidaM vyAkhyAnaM kRtm| tAvatA ca sarvapravAdukAnAM sarvathA ekavAkyatA pratipipAdayiSiteti na cintanIyam / atastatra siddhAntavirodhaH kRtaM. .. iti sarvathA sarvatra nAbhiniveSTavyam / asya granthasA paThanapAThanapraNAlikayA pracayagamana bhUyasA kAmayAmahe vayamiti zrIsAtakar3i mukhopaadhyaayshrmnnH| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmodhyaay'H dbitiiy'odhyaay'H tRtiiy'odhyaay' cturthodhyaay'H pnycmohdhyaay': sstthohdhyaay'H sptmohdhyaay'H assttmohdhyaay'H nbmohdhyaay'H dshmohdhyaay'H suucii smaapt For Personal & Private Use Only pRsstthaa 13 2. 33 37 86 Ce 63 68 12 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtram ( prcndraacaaryer suutr'sndrbhaarmbh) ai oM namaH siddhm| atha daza sUtra likhyte| ttiikaarmbhH| zAntiprada zAntisindhu bhavarogamahauSadham / . sarvaduHkhAhartAraM bhuvaneza jinauM bhaje // 1 // zrIyutezvaracandraNa vipreNa sudhiyAM mude| zrImattattvArthasUtreSu kriyate bAlabodhinI // 2 // atraimiti mantrazAstrokta sArasvata bIjam sarveSAm / oM iti suprasiddhaH prnnvmntrH| granthAdau anayoH saMkIttenAt etad granthasya nissptyuuhsmaaptiH| tattvajJApakasa kalyANa guruparamparAgata ziSTAcaraNazca sUcitambhavati / asminnathazabdo'pi granhArambha prisuuckH| dazasUtramityatra athAdarzasUtramiti saadhupaatthH| _ lekhaka pramAdAdetAdRzo vikalaH paatthH| siddhamiti sakalalokArAdhyatvena pravidita AItaM suprasiddham / atra caturthyarthaM prathamA suutrkhaat| mantrapUrvaka siddhAya nama ityrthH| yadvA devastyutyanantara / ziSyajizAsAnantara vaathshbdsyaanntryaarthH| likhyate lokAnAM nirvANArtha viracyate // aiN oN ei mntrdby' uccaarnn puurbk siddhdebke nmskaar kriy'aa anntr dshsuutr (arthaa aadrsh sutr ) likhit hiteche| (sNkssepe shaastrer taattbik bissy' yaahaate suucit hy' taahaar naam suutr)| dsh shbdtti lipikrer prmaadbshtH ullikhit hiy'aache| taahaar sthaane 'aadrsh ' eiruup paatth shuddh, aadrsh muul baa prthm| puurbokt mntrdby' tntr o apr shaastr prsiddh, sutraaN ei mntrdby'er byaakhyaar pry'aaejn hy' naa, kon kon jainaacaaryer mte lipikr prmaad bsht athbaa a-jainer anulipikaale ukt mntrdby' likhit hite paare| pnnddit rtn laal jainjii yeruup puraatn puthi paaiy'aachen sei ruupi likhiy'aachen| eitti grnther prthm adhyaay'e mngglaacrnn| For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm sad dRSTijJAnavRttAtmA mokSamArgaH snaatnH| AvirAsId yatovanda tamaha vIramacyutam // 1 // . . ttiikaa| sditi| saidRSTiH samyagdarzanam , evaM zanapadena sUtroktaM samyag jJAnam / vRttapadena samyak cAritram / atra satzabdana samyag bodhakena pratyeka smvdhyte| tadavyavahitapara sUtre sphuTI bhvissyti| etatritayaM AtmA svarUpaM yasya sH| tasmAdatra bhuvane sanAtanaH shaashvtH| mokSamArgaH kaivalya panthA yenAviSkRtaH tamacyuta avinazvara vIra jinadevam / vande nmskromiiti| yasmAt samyaja jJAnAdika prAdurabhUt ta deva prnnmaamiitibhaavH| viirmiti| vizeSeNa Irayati lokamAnase zAntyudraka samyaja jJAnaJca janayati iti viirH| jayati rAgAdIn sarvAna yaH sa jinH| "jinohe ti vuddha ca pusisyAjjikharetriSu" iti kopH| jinadevopadezajJApaka darzana jaindrshnm| dRzyate Ayate yena taddarzana miti dRze AnArthateti // k|| . sbyaakhyaanubaad| ei drshn shaastrer prtipaady bissy' maaekssmaarg| yaahaar updesh dbaaraa snaatn maaeksspther drshn smaaje aabibhuut hiy'aache tinii amr bishbprbhu, skl sdgunnaadhaar abinshbr sei jin debke grnther praarmbhe nmskaar| ek smy'e abtiirnn hiy'aa biir prbhu smyk jnyaan prbhRtir updesh dbaaraa maanber klyaann o nirbaanner nimitt yaahaa prcaar kriy'aachilen se skl tttb punH prcaar kribaar pry'aaejn hy', yehetu prcaarit tttb skl kaaler prbhaabe smaaj mdhye laaeker anaadreo lupt hiy'aa yaay'| ei grnther prtipaady bissy' praaciin jin deber updisstt, tdnusaare prbhaacndraacaary o brnnnaa kriy'aachen| k| sUtrArambhaH samyaga darzanAvagamavRttAni moksshetuH||1||* ttiikaa| smygiti| samyaga darzana, samyaja jJAna, samyak cAritram / sammilitametatritaya moksssaadhnmityrthH| atrAvagamavRttapadAbhyAM zAnacAriyograhaNa bhvti| * sabhASyatatvArthAdhigama sUtrapAThaevameva dRzyate / "samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH // " . iti aH 1, sUtra 1 / anayoH sUtrayorekArthatA / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm nanvatra pratyeka mokSahetuH / mokSo jIvasya nitya karmmabandharahitasya alokAkAzagamanam / caramaniTa tirvA / triSu madhye ekasyAbhAve anyadvayaM naivamokSasAdhanaM bhavati / triSumadhye pUvrvasyalAbhe'vazyamaparalAbhaH / uttaralabdhau niyatampUrvalAbhaH / samaJcatIti samyak / aya zabdaH nipAtovA / saGgata N prazasta vA darzana' samyagdarzanam / anayorjJAna caritrayorapi prazastakhamIdRgbodhyam / anyadagra vakSyate // 1 // sbyaakhyaanubaad| smyk drshn, smyk jnyaan, smyk caaritr ei tintti smmilitbhaabe moksser kaarnn ruupe kiir'tit aache / umaambaati aacaaryer sbhaassy suutr paatth any prkaar, ythaa,--"smydrshn-jnyaan-caaritraanni mokssmaargH" / 'jnyaan'pder sthaane 'abgm' pd ebN 'caaritr" ei paatther sthle 'bRtt' ei pdtti suutre pridRsstt hiteche| kintu ubhy' suutrsth pd bibhinn hileo ekaarther bodhk| suutrer arth ukt bhaassye ebN srbbaarthsiddhinaamk ttiikaate bishdruupe brnnit aache| sbhaassy suutrer ttiikaa smuuh ebN bhaassyer bibrnn ei suutr grnth smaaptir pr pribykt hibe 4/ 1 4/ sbhaassy tttbaarthaadhigm suutre paatth eiruup - smyg drshn jnyaancaaritraanni mokssmaargH / " iti aH 1, suuH 1 / u jIvAdi saptataccam // 2 // TIkA / jIvAditi / atrAdipadAt ajIvAdayaH SaDa jJa eyAH / tathAhi vAjavAva-sambara-nirjara-bandha mokSAH / etAni jIvAdayaH saptataccAni saptapadArthAityarthaH / jainAgametu eteSAM saptavidhAnAM tattvasaMjJa eti / vedAntadarzane bhASyaTIkAkadbhiH saptapadArthA ityabhAni / evaM SaDdarzanasamuccaye'nyat puSkala' varNita - masti / sUtramidaM prathamAdhyAye'tra dvitIya sthAna gatam / sa bhASyataccArthAdhigamasUtreSu atrAdhyAye caturtha sthAna prAptam / tatraivaM pATharItiH "jIvAjIvAzravabandhasambaranirjara-mokSAstattvam " / atra tu AdipadopAdAnenAjIvAdInAM SaNNAM saMgrahaH kRtaH / paramatrArthabhedonAsti / apareSu aSTasahastrI prabhRtidarzanasandarbheSu eteca sapta padArthAH prasiddhi N gatAH samyag vicAritAzca / dvitIye'dhyAye jIvAdInAmapara vRtta vakSyate // 2 // 1 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm sbyaakhyaanubaad| ei suutre aadipd dbaaraa ajiib prbhRti sstt pdaarth jnyaapn kraa hiy'aache| jiib, ajiib, aab, kndh, smbr, nirjr o maaekss ei saatttii tttb baa pdaarth| jaingme cir khyaat aache| grnthkaar dbitiiy' adhyaay'e jiibaadi sptpdaarther lkssnn bliben| sbhaass ttbr'thaadigm suutre ei suutrttii cturth sthaan laabh kriy'aache| prbhaacndraacaaryer tttbaar'th suutrer ei adhyaay'e dbitiiy' sthaan praapt hiy'aache| ei sutre tttb smuuh sNkssiptbhaabe ullikhit| umaasbaatir sbhaassy suutre prtyek jiibaadir pRthk pRthk ullekh aache| ei sthle konruup saamprdaay'ik paatth bhed naai| sNkssepe ullekh maatr // 2 // ' nkh pdd'aan d l4/4/4/4/ ttiikaa| tditi| tat teSAM jIvAdi sapta padArthAnAM tatvAnAmityarthaH / teSAM yo'rthastasmin nizcayAtmakaH yaH samyak zraddhAnaM abhiruci vishessH| tathAhi "rucarjinoktatattveSu samyaka zraddhAnamucyate / jAyate tanisargaNa guroradhigamena ca // " / eSA'bhiruciH svAbhAvikI bhavati anaadisiddhkRpaatH| athavAguroH sakAzAllabdhazAnena ca sA bhvediti| saivAbhiruciH samyaga darzananAmnAkhyAtA zAstreSu / sabhASyasUtre pAThakramace tys| yathA tadartha ityatra takhArtha iti pATho'sti / paramanenanArtha prabhedaH syAt / samyaga darzana miti tattvena bhAvato nishcitmityrthH| tattvAnAM arthAnAM zraddhAna tasvena vA arthAnAM zraddhAna tattAya shrddhaanmiti| snu mhumaabi // // sbyaakhyaanubaad| puurbokt jiib, ajiib prbhRti saattti pdaarthe ye smyk ( ythaarth) abhiruci nirbishess shrddhaa baa taahaai smgdrshn arthaa susnggt prshst drshn| sbhaassy umaasbaati suutre 'tdrth sthaane tttbaar'th eiruup paatth bidymaan aache| ihaate suutrsth pdaarther kon baipriity hy' naai| saamaany paatth bhed maatr, tdbaaraa arther prbhed hy' naai| ihaa sbhaassy suutrer dbitiiy' suutr| shriim prbhaacndraacaary suutraanusaare 'tdrth' pd dbaar| tttbaar'th-i bujhite hibe| sNkssepe pdaarth suucit kraa hy' bliy'aai suutr' sNjnyaa praapt hiy'aache // 3 // | ntunbir`ir'ikhaa|4 ttiikaa| tditi| tasya sbhygdrshnsy| utpattiH samyak pratyayaH For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaaehdhyaay'H pratItiriti / dvividhA dvaividhya bhavati / arthAd dvAbhyAM prakArAbhyAM syaat| sa ca prakAraH nisargAt svabhAvAt sabhyaga drshnm| adhigamaH samyaga darzanazca / dvihetukakhAda dvividhmityrthH| nisargaH svabhAvaH pariNAmaH aparopadeza iti yaavt| yadvA nisargaH aagmoktH| guroH savidhe prjnyaanmdhigmH| sabhASya sUtre umAsvAtinA " tannisargAdadhigamA " iti muutritm| tatraitattRtIya suutrm| anyabhASye sarvadarzana saMgrahe ca subodhmullikhitmsti| tacca samyaga darzana "prazamasaMveda-nirvadAnukampA-stikyAbhivyakti lakSaNameva tattArtha zraddhAnaM samyaga darzana miti" bhASyakRdAha // 4 // sbyaakhyaanubaad| puurbokt smydrshner upkti dui prkaare hiy'aa thaake| smprti ukt duiruup arthaa aagmokt nisrg (jainshaastr nirdisstt) ebN gurur updisstt adhigm dbaaraa smyk drshn hibe| ei suutre tshbddbaaraa sNkssepe blaa hiy'aache| sbhaassy umaasbaati suutre "tnnisrgaaddhipmaadbaa" eiruup tRtiiy' sNkhyk suutr'baar srlbhaabe likhit hiy'aache| ubhy' grnthe eiruup suutrer paatth bhed| bhaassykaarer mte prshm, sNbeg, nirbed, anukmpaa, aastiky, abhibykti lkssnnke tttbaar'th shrddhaa baa smdrshn' blaa hiy'aache // 4 // nAmAdinA tnnyaasH||5|| ttiikaa| naameti| etairnAmAdibhiH samyaga darzanAdInAM tathaiva jIvAdInAzca tattAnAM nyAsaH nikSepa ityrthH| spaSTatayA vyavasthApana vibhaajnnyckriyte| tathAhi vistareNa lakSaNataH vidhAnatazcAdhigamArtha nyAsonikSepa iti bhaassykRtH| nAma saMzAkarmetyekArthavAcakam / nAmajIvaH sthApanAjIvaH dravyajIvo bhAvanA jIvaH iti| sarvamanyabhASye SaTkhaNDAgamAdimUlagrantheca vishessprsiddhmsti| cetanasyAcetasya ca dravyasya jIva iti nAma kriyate ayaM nAma jiivH| kASTha pustakacitritAdiSu sthApyate yojIvaH saH sthApanA jIva iti / bhASye'nyadvarNitamasti / sabhASyomAsvAti sUtramIdRzaM " nAmasthApanA drvybhaavtstnnyaasH|" anayoreva pAThanirdezo dRshyte| pUrvokta dvitIya sUtre umAsvAtidhRtacaturtha sUtrasya "jIvAjIvAsrava bandha sambara-nirjaramokSAstattum" ityasyAntarbhAvaH pUrva kthitH||5|| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm sbyaakhyaanubaad| ei suutre aadi shbd dbaaraa sthaapnaa, drby, bhaab ei tiner prthm grhnn kraa hiy'aache| ateb naam, sthaapnaa, drby, bhaab ei caari pdaarth anuyog dbaaraa jiib, ajiib prbhRti sptpdaarther nyaas baa nikssep hibe| umaasbaati aacaaryer mte "naamsthaapnaadrbybhaabtstnnyaasH" ei paatth bistRtruupe aache / ei naam prbhRtir arth pre suspsstt bhaabe blaa yaaibe // 5 // pramANe dve ||6|| TIkA / pramANa iti / prameyapratItau pramANaprayojanam / yataH " mAnAdhInA meyasiddhiH" / sarvatraiva prameyapramANapramAtAraH padArtha pratItau apekSante / evameva vAtsyAyanI nyAya bhAsyecAsti " pramANato'rtha pratipattiH pravRttisAmarthyAdarthaM vatpramANam" iti / sAmarthyamatra yogyatA bodhyA / sUtre'tra dve iti nirdezAt zAstroktaM pratyakSaM parokSazceti dvAveva pramANapadArtho mantavyo / pramIyate jJa eyasvarUpAvadhAraNaM kriyate yena tatpramANam / tat samAnajAtIyebhyo'nukRSyAsamAnajAtIyebhyo vyAvRttya yattadeva jJeyam / umAsvAtisUrINAM sabhASye granthe- dazamamUtraM " tatpramANe " itthamasti / paramanenAbhinnAtha bodhakatvamanayoH / kevalasaMkSepa vistArarUpeNa kathanamiti / tatra navamasUtre yad "matizrutAvadhimanaH paryyAyakevalAni jJAna" miti paJcavidhaM jJAnamuktam / tat paJcavidhaM jJAnaM dvayoH pramANayorantabhUtamiti pazcAd vakSyate / evaJca sabhASyasUtragranthe proktaM "Aye parokSam" / "pratyakSamanyat" ( 1-11-12 ) iti / Adya matijJAnazrutajJAne dve parokSe pramANe bhavataH / anyAni avadhi manaHparyAya kevalAni trINi pratyakSe'ntanI tAni / evamanumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvaitidyAni pramANAni sarvANi vAdyantarasvIkRtAni matizrutayorantarbhatAni / indriyArthasannikarSajanyatvAditi ||6|| sbyaakhyaanubaad| prmaann bhinn prmey' ( ptt, ghtt, mtthaadi ) jnyaan hite paare naa| ateb skl daarshniki sbiiy' sbiiy' mte drshnokt bissy' jnyaaner jny ekaadhik prmaanner ullekh kriy'aachen| kebl caarbaak, ek maatr prtykss prmaann sbiikaar kriy'aachen / prmaann bissy'eo daarshnikgnner mtbhed aache| suutre dui sNkhyaar ullekh thaakaate shaastrokt prtykss ebN prokssruupe prmaanner bhinntaa jaanaa yaay', sbhaassy umaasbaatir dshm suutre o ekaadsh suutre mti, For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaaehdhyaay'H shrt, abdhi, mn pryaay', kebl, ei pnycbidh jnyaan prtykss o praaeksser mdhye prignnniiy'| anumaan, upmaan prbhRti jnyaano mti jnyaaner antrgt // 64/4/ * nayAH sapta // 7 // ttiikaa| nayA iti / pUrva saMkSepeNa jJAnasvarUpa muktaM / vihite ca dve pramANe / cAritraM pshcaadvkssyte| sampati nayAn vyaakurvnti| te ca yathA zAstroktAH naigamaH saMgrahaH vyavahAraH RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evambhUtazceti sapta nayazabdavAcyA bhvnti| sabhASyasUtre umAsvAtinA "pramANanayairadhigamaH" iti SaSThasUtre uktaaH| paraM teSAM saMkhyAvibhaktAnAM pRthaGanAmollekhazca prathamAdhyAyasyAnta . catustriMzat sUtre kRtH| tathAhi "negamasaMgrahavyavahAra RjusUtra zabdAH nayAH" iti paJcadhA bhinnA uktaaH| pazcAnnaigamasya dvividhabhedaH dezaparikSepI sarvaparikSepIceti / punaH zabdastribhedaH kathitaH sAmpataH samabhirUDhaH evambhUtazceti / atra zvetAmbarIyANAM mate nayAH pnycvidhaaH| paramatrasUtre "Adyazabdau dvitribhedau" ityaSTavidhAH proktAH / anyadbhASye prpshcitm| digambarIyANAM mate saptavidhA nayA steSAmAgamasiddhAitIdRze matadvaidhe'pi namUlatattuhAniriti / tathA hi sAMkhyabhASye proktaM "sarva nyAyya yuktimatvAd viduSAM kimazobhanamiti" // 7 // | sbyaakhyaanubaad| ny' pdaarth saat prkaar| puurbe smyk drshn, smyk jnyaan o dui prkaar prmaanner kthaa blaa hiy'aache| caaritr smbndhe pre blaa yaaibe| shaastrokt ny' shbd dbaaraa naigm, sNgrh, bybhaar, Rjumuutr, shbd, smbhiruuddh', ebstRt ei saat prkaar abdhaarit hiy'aache| bhaassykaar umaasbaati "prmaannny'airdhigm" ttr'ty sssstthsuutr dbaaraa saadhaarnnbhaabe nishcy' kriy'aa prthm adhyaay'er shesse ny' pdaarther naam ullekh puurbk puurbokt suutrer aashy' ctustriNsh (34) suutre brnnnaa kriy'aachen| ebN sbhaayy grnth hite ei suutr' sndrbhe bhinnruup ashy' brnnnaa assttm suutr dbaaraa kraa hiy'aache| digmbr smprdaay'er mte naigm prbhRti ny' aatt prkaar| shbetaambriiy' jaingme saat prkaar prsiddh // 7 // - tairadhigamastattAnAm // 8 // ttiikaa| nairiti| taiH pUrvokta dvAbhyAM pramANAbhyAM nayaizca bhuvane sarveSAM tattAnAM pdaarthaanaam| adhigamaH yathArthajJAnaM bhvti| "pramANanayairadhigamaH" For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm ityatra itthameva satritaH aacaaryH| tattAnAmitipadaM sabhASyasUtreNApi sanniviSTam / tatrAdhikaM tatpadaM dRzyate / paramidaM tattupadapradAnena adhigama jJAnasya nikhilazeya padArthaH sUcitaH tatra sabhASya SaSThasa tre etat padaM naasti| jIvAjIvAsrava-sambara-tirjarabandhamokSANAM saptapadArthAnAM eva' nAmasthApana-dravya-bhAvapadArthAnAM ca tattAnAM adhigamaH samyag jJAna syAditi // 8 // | sbyaakhyaanubaad| puurber kthit prtykss o praaekss prmaann ebN naigm, sNgrh, bybhaar, Rjumuutr, shbd ei paaNc prkaar ny' dbaaraa jiib, ajiib, aasrb, bndh, smbr, nirjr, maaekss iidRsh sptpdaarthruup tttb skler prkRt jnyaan jnmiy'aa thaake| naam, sthaapn, drby, bhaab, ei caari prkaar anuyaaeg dbaaraao jiib prbhRti sptpdaarther nyaas baa nikssep ( spssttruupe jnyaan) hy'| bhaassyer hindii bhaassaanubaade bistRtruupe skl bissy' brnnit aache| 8 ||| sadAdibhizca // 9 // ttiikaa| sditi| sat prabhRti padaiH tattAnAM vizeSa jJAnaM bhavati / atrAdipadena saMkhyA-kSetra-sparzana-kAlAntara-bhAvAlpa bahukhAdayo'STau bodhyaaH| matAntare tu sapta iti| alpbhukhyorekkhsviikaaraat| sat pUrvaka ebhiranuyogairaSTa saMkhyAkA ete paTa khaNDAgameSu suprasiddhA vistRtarUpeNa varNitAzca santi / "satsaMkhyAkSetra spazene" tyAdisUtre sabhASye yaduktaM tadatrAbhinnArtha km| anyadaSTamasUtre umAsvAtibhApye puSkalamasti / tatra sUtrokta pratipadaM vyAkhyAnazca vidyate // 9 // sbyaakhyaanubaad| s prbhRti dbaaraao tttb bishesser jnyaan hy'| ei suutre 'aadi' . shbd dbaaraa sNkhyaa, kssetr, sprsh, kaalaantr, bhaab, alp, bhutb naamer shyaaege anuyaaeg dbaaraa grhnner nirdesh kraa hiy'aache| ykhnnddgm prbhRti grnthe ei skler bishessbhaabe brnnnaa kraa| hiy'aache| ei suutrer shit sbhaay' umaasbaatir "ssNkhyaadi" aatt suutrer arthgt kon bharzikA naar|| // matyAdIni jJAnAni * // 10 // ttiikaa| mtiiti| atra jJAnasya paJcavidhakha prdrshyte| asminnAdi * "machAnauni ( 19 ) chAnAni" anumA nATasTamArani / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmodhyaay'H zabdena zrutAvadhimanaH paryyAya kevalAnAM caturNA saMgrahobodhyaH / tadyathA matijJAnaM zrutajJAnamavadhi zAna manaH paryyAyajJAna' kevalajJAnamiti AgamazAstrAnusAreNa pazcavidhAnyetAni jJAnAni / "matyAdIni paJcajJAnAnIti " sUtrasya pAThAntaramapyastIti / prAcIna zAstrataH zrutAdInAM catuNIM matijJAnapUrvakakha zeyam / matijJAnasyAvagrahAdayaH zrutajJAnasya cAGgAnaGga praviSTAdayaH avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH manaHparyAyasya RjumatyAdayaH santi / kevalajJAnasya tu na santyeva / anyat pazcAdavakSyate // 19 // sbyaakhyaanubaad| mti prbhRti jnyaan paaNc prkaar / suutre aadi shbd dbaaraa shrut jnyaan, abdhijnyaan, mnpryaay'jnyaan, ebN kebljnyaan ei caaritti grhnn kraa hiy'aache / yehetu skl jnyaani mtipuurbk hiy'aa thaake, ihaai aagm shaastrer abhipraay'| sbhaassy tttbaarthaadhigmsuutre eitti nbmsNkhyk // 10 // kSayopazama hetavaH (+) // / 11 // TIkA / kSayeti / mati prabhRti jJAnAni kSayopazama-kSayahetukAni bhavanti / mati zrutAvadhi manaH paryyAyAni cakhAri zAnAni matijJAnAvaraNAdi karmmaNAM kSayopazamataH syuH / ataH kSAyopazamikakhamiti teSAm / kevalajJAnasya AvaraNAdi ghAti karmma svabhAvAt kSayAdeva utpannakha syAt / ataH kSAyika saMjJA tasya syAt / karmma' dvibidha ghAtikarmmAghAtikamma ceti / kSayopazamaviSayaH pazcAd vakSyate / atra prAgvadAdi zabdArthaH jJa eyaH // 11 // 9 sbyaakhyaanubaad| mti, shrut, abdhi, mnHpryyaay' ei caaritti jnyaan mtijnyaaner aabrnnaadi krmer prkRti hite kssy'-upshmruupe prkaashit hy' / ei hetu taahaadigke "kssaay'opshaamik" sNjnyaay' shaastre aakhyaat 4/ ebN kebljnyaan jnyaanaabrnnaadi caari prkaar ghaati krm prkRti hite kssy' dbaaraa upnn hy'| ei nimitt ihaadigke "kssaay'ik" aakhyaa deoy'aa hiy'aache| kr'mm dbibidh--ghaatii o aghaatii / ghaati krm caari prkaar, aghaatii krm caari prkaar, ubhy' milit hiy'aa aatt prkaar 4/4/ 11 4/4/ | "phropshm ( kssy' ) hetbH'' ikhN paatthaastrmpi dRshte For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm SaDa vidho'vdhiH||12|| ttiikaa| paDiti / atrAvadhizAna yat prAgukta tat SaTaprakAra bhedena bhinna bhvti| sUtra SaTsaMkhyAbhinirdezAda avadhijJAnasya SaDa bhedA bhvnti| tadyathA AnugAmikama , anAnugAmikama , varddha mAnakama , hIyamAnakama , anavasthitam , avasthitazceti / eteSAM vyAkhyAna "kSayopazamanimittaH SaDa vikalpaH zeSANAma" iti dvAviMzatisUtaM tad bhaassyecaasti| asminnapi tadevoktam / ye ca sarve kSayopazamanimittAn bhvnti| bhavapratyayo'vadhijJAnauM yacca devAnAM nArakANAM ca syaaditi| tacca kSayopazamau vinA na bhvediti| ayaM SaDa bhedaH tsyaantrbhuutH| ato'ta tasmAta pRthag rUpeNa grahaNa nasyAt / anyad vRttau bhASyecAsti // 12 // | sbyaakhyaanubaad| ei suutre abdhijnyaanke chy' bhaage bibhkt kraa hiy'aache| anugaamii, annugaamii, brdhmaan, hiiy'maan, absthit, anbsthit ei chy' sNjnyaay' sNjnyit| ei smudaay'er kaarnn kssy'epshm jaanibe, bhb prtyy'-abdhi jnyaan naark o debgnner hibe| bhb prtyy' arthaa bhbhetuk, bhb nimittk arth| ei chy' prkaar bheder mdhye bhb prtyy' o antrgt| ateb suutrkaar pRthkruupe grhnn kren naai| s bhaassy umaasbaatisuutrer 22 / 2 suutrerbhaassye vinaya yaar| banA rahegA pare 18kha uzire kazita rogAsa jAni82 / / 2 / / dvividhomanaH pryaayH||13|| ttiikaa| dvividha iti| atra manaH paryAyaH prAgukto dvividho vidhA bhinnaH syAt / dvividhetikathanAnmanaH paryAyasya Rjumati-vipulamati bhedena dvaividhya bhvti| pUrva avadhijJAnamuktametahi manaHparyAya ucyte| sabhASyasUtretu "RjuvimalamatiH manaHparyAyaH' iti vrtte| RjumativimalamatyAkhyaM jJAnamityarthaH / anyat sarvArthasiddhau bhASyecAsti // 13 // sbyaakhyaanubaad| mnHpryaay' jnyaan dui bhaage bibhkt, Rjumti o bimlmti| Rjumti mnHpryaay' jnyaan hite bimlmti mnHpryaay' jnyaan bishuddhtr baa shresstth| sbhaayy suutre ei dui jnyaaner bissy' spssttruupe kthit hiy'aache // 13|| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaaehdhyaay'H akhaNDa kevalam // 14 // ttiikaa| akhnnddmiti| atra yat kevalajJAnaM tadakhaNDamiti / kevalajJAnasyatu prakArabhedAdikaM naasti| tathAhi bhASye "kevala paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddha sarvajJApakaM lokaalokvissymnntpryaaymityrthH|" tacca sUtra "savvadravyapavyeSu kevalasya"iti // 14 // sbyaakhyaanubaad| kebl jnyaaner konruup bhed naai, yehetu taahaa akhnndd| taahaa kebl, pripuurnn, smgr, asaadhaarnn, nirpekss, bishuddh, srbjnyaapk, annt ihaa bhaassykaarer abhimt| eiruup sbhaassy triNshsutre "srbdrbypryaay'e keblsy" ihaate bishess bhaabe kthit hiy'aache // 144/4/ ___samaya (*)samayamekatra catvAri // 15 // ) ttiikaa| smymiti| kasmin kasmin sayaye ekasmin jIve sakRt catvAri jJAnAni bhveyuH| arthAt kevalajJAnaM vihAya anyAni mati zrutAvadhi manaH paryAyAkhyAni catvAri jJAnAni bhavanti / tathAhi kasmiMzcin jIve matyAdiSu ekaM jJAnaM bhvti| anyasmiMzca dve jJAne syAtAm / anyasmin jIve trINi jJAnAni bhavanti / kasmi ciccatvAri jJAnAnisuprariti / anyat sabhASya "ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcatubhyaH" iti sUtre bhASye ca vistArarUpeNa vaNitamasti // 15 // - iti zrImatprabhAcandrAcAyya kRte tanvArthasUtre zrImad Izvaracandra zarmazAstri viracitAyAM bAlavodhinyAM TIkAyAM prthmo'dhyaayH||1|| () * "smy'N smy'H" duiruup paatth bhedo dekhaa yaay'| " / sbhaassytttbaarthaadhigmsuutr "ekaadiini bhaajaani yugpdeksminnaacturbhH|" ei suutrer aashy'er sngge smy'N smy'N ektr ctbaari" ei suutre abhipraay' gt kon bhed dekhaa yaay' naa| kon kon pnndditer mte ei suutre paatthaantr aache| ythaa--(k) "ektr ctbaari" eisthaane "ekkai dbitricaari" eiruup paatth hoy'aai snggt| + iti shriibRh prcndr bircit tttbaarthsuutre prthmaaehdhyaay'H / 1 / aadrshgrnthe--'bRh eiruup ullekh thaakaate prthm prbhaacndraacaary arthaa tinjner mdhye yini prdhaan o prthm taahaar bircit eiruup baaedhhy'| athbaa bhusuutr anntkaal saagre nimjjit hiy'aache taahaar mdhye ekhnmaatr 104-5ttii maatr suutr praapt hiy'aache bujhite hibe| sbhaassytttbaarthaadhigmsuutr grnther prthm adhyaay'e 35ttii sutr| ei grnthe (ei sndrbher) sei 35 sutrer smpuurnn abhipraay' 15ttii sutr dbaaraa prkaashit hiy'aache| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " tttbaarthsuutrm sbyaakhyaanubaad| kebl jnyaan prihaarpuurbk shess ye mti, shrut, abdhi, mnHpr'yaay' ei caaritti jnyaan ek jiibe baa ek sthaane ek smy'e hite paare| ihaa dbaaraa bujhite hibe ye dui tin jnyaano eksngge ektr hiy'aa thaake / duitti jnyaan ekyoge upsthit hy' to mtijnyaan o shrutjnyaan hoy'aa smbhb| tintti eksngge hy'to mti, shrut, abdhi jnyaaner smbhb| athbaa mti, shrut, mnH pryaay' jnyaano hite paare| kintu anyer apekssaa shuuny kebl jnyaan hiy'aa thaake| ihaar shit any jnyaan thaakite paare naa| ei skl bissy' "ekaadiini bhaajyaani" ityaadi sbhaassy suutre bishessruupe byaakhyaat hiy'aache // 15 // iti shriim prbhaacndraacaary kRt bRh tttbaarthsuutre shriiiishbrcndr shrmm-shaastrikt-sbyaakhyaanubaade prthm adhyaay' // 1 // 12 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH jIvasA pnycbhaavaaH||1|| ttiikaa| jIvasA ti| pUrva granthakRdbhi rjIvAdInAM sapta sakhyAkAnAM tatvAnAM ullekhaH kRtH| sampati anena jIvasA lakSaNaM svruupshcocyte| taccasaMkSepakaraNe jIvAjIvau saptasu dvAveva padAthoM bhvtH| tatra jIvapadArthasA paJcavidhA bhAvA bhvnti| te ca aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamikaH audayika pAriNAmikazceti paJca bhAvA jIvasA svatattvaM bhavanti / tathA ca sabhASya sUtram "aupazamika kSAyiko bhAvau mizrazca jIvasA svatattvamaudayika pAriNAmiko ca" iti| sUtramidaM jIvasA pnycbhaavprighotkm| tatra paJcAnAM bhAvAnAM nAmnA kiirtnaattdvRhtsuutrmbhuut| atra saMkSa peNa suutritm| paramanayoH sUtrayorAzaya bhedonAsti / aupazamikAdayobhAvA uttarottara satre tatra vaNitAH santi // 1 // sbyaakhyaanubaad| jiiber paaNc prkaar bhaab jain agme prsiddh| suutrsthit pnyc sNkhyaa dbaaraa shaastre ukt paaNc bhaab eiruup, aupshmik, gaay'ik, kssaay'gaapshmik, audy'ik, paarinnaamik| ei paaNctti bhaab jiibtttbe sbtHi bidymaan| sbhaayy suutrer dbitiiy' adhyaay'er prthm suutre kthit bissy' ukt jiiber paaNc bhaaber pripaaessk| sei suutre paaNc bhaaber ullekh thaakaate taahaa bRh hiy'aache| ei suutre sNkssepe blaate suutr sNkssipt| kintu ubhy' suutrer abhipraay' eki ruup| bhaassye o prbrtii suutre paaNcbhaab byaakhyaat aache // 14/4/ upayogastallakSaNam // 2 // ttiikaa| upeti| atropayogaH lakSaNaM jIvasA bhavati / sa ca upayogaH dvividhH| ekaH sAkAraH aparo'nAkArazca / jJAnopayogaH darzanopayogazca / anyat tatra bhASye prapaJcitamasti / zrImadumAsvAti satre / tatratu "upayogolakSaNam" ityuktam / evaM rItyobhayorekArthabodhakatvaM mantavyam // 2 // For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tttbaarthsuutrm byaakhyaanubaad| jiibtttber lkssnn upyaaeg, ei upyog dui prkaar, saakaar o anaakaar| ei suutrer shit (assttm sNkhyk) sbhaay' umaasbaati suutrer arthgt konruup paarthky dekhaa yaay' naa| any bissy' prbrtii sutre krmei bykt hibe / 24/4/ sa dvividhaH ( * ) // 3 // ttiikaa| sa iti| sa upayogodvidhA bhinno bhavati / sAkAraNA' nAkAreNa c| atra dvidhAbhedo jainaagmaadbodhyH| natu klpitbhedH| atra tu bheda nidAnaM tatprakArazca noktaM / sabhASya satretu "sa dvividhaH assttcturbhedH"| iti dvitIyAdhyAyasA navamasUtram / tathAca shaanopyogo'ssttvidhH| darzanopayogazcaturvidhaH / paraM tadetat sUtrayodvayorarthavaiSamyaM naasti| anyad bhASye'nusandhe yam // 3 // sbyaakhyaanubaad| puurbe jiiber lkssnn upyog blaa hiy'aache| se upyog dui| prkaar, saakaar o anaakaar| jnyaanaaepyaaeg, drshnaaepyaaeg| jnyaanaaepyaaeg aatt prkaar, drshnaaepyaaeg caariprkaar| ei skl sbhaassy suutrer dbitiiy'aadhyaay'e nbm suutrer bhaassye byaakhyaat aache| sei suutr o ei suutrer arthgt paarthky naai // dviindriyaadysvsaaH|| 4 // __ttiikaa| dvIti / yetu dvIndriyAdayaH te jIvAH trasasakA bhavanti / atrAdi padena trIndriyacaturindriya sAsayAdi bhedena paJcendriyajIvAnAM grahaNaM bhavati / ete trsaakhyaaH| sauMsAriNastrasAH sthAvarAH sutrH| ye muktAste naiva trasAnaiva sthaavraaH| sabhASya caturde zasUtre evameva vnnitmsti| parantu zvetAmbarIyasUtrapAThe "tejovAyUdvIndriyAdayazca trasAH" iti dRshyte| etanmate tejaH kAyikAH anggaaraadyH| vAyu kAyikA utkalikAdayazca jiivaastrsaantgtaaH| tadanayoH sUtrArthayorbhadonAsti // 4 // | sbyaakhyaanubaad| dbi-indriy' prbhRti jiibgnn essNjnyaay' abhihit| suutre aadi shbder dbaaraa shr'iindriy', cturindriy', sNjnyii, asNjnyii prbhedruupe pnycendriy' jiibero grhnn kraa hiy'aache| ei suutrer bhaassy dbitiiy'aadhyaay'er cturdsh suutrer shit arthgt paarthky dekhaa paannaa||8|| * ei suutre "td dbibidhH" eiruup paatther bhed dekhite paaoy'aa yaay'| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dbitiiy'aaehdhyaay'H zeSAH sthAvarAH (*) // 5 // ttiikaa| zeSA iti / atra zeSA ekendriya jIvAH sthAvarasaMzakA bhavanti / sabhASyasUtre aya meva paatthH| "pRthivyavvanaspatayaH sthAvarAH" iti / saMkSepataH punadvividhA jIvAH samanaskA amnskaashceti| teca trasAbhidhAH sthAvaranAmAnazca / pRthivIvArivanaspatikAyikAjIvAH sthAvaratvena kIrzitA iti saarH| anyadasti bhaassye| tadanayoH suutryorrthbhedonaasti| matAntare pRthivyAdayaH sthAvarA jIvAH pnycvidhaaHsupriti| anyeSAM mate trividhaaH|| 5 // | sbyaakhyaanubaad| shess ekendriy' jiiber sNjnyaa sthaabr bliy'aa shaastre kiirtit| sy umaambaatir (digmbriiy' ) suutr eiruup "pRthibyptejobaay'u bnspty' sthaabraa"| pRthibii, jl, tej, baay'u, bRkss prbhRti sthaabr sNjnyk| anymte pRthibii, jl, bnspti, ei tin sthaabr jiib| ttaakaa o bhaassye bishess brnnit aache| sbhaayy suutr o ei suutrer aashy'gt kon paarthky naai| sbhaassy suutrer dbitiiy'aadhyaay'e ey'aaedsh sNk| sekhaane paatth bhed ythaa "pRthiby dhbnspty'H nihA" reDi // dravyabhAvabhedAdindriya dviprakAram // 6 // ttiikaa| drvyeti| asmin dravyabhAvabhedena indriya dvividha bhavati / dravyendriyANi, bhAvendriyA nnic| punadravyendriya dvividham / nivRttIndriya upakaraNendriyazceti / bhAvendriyazca dvividham / labdhirupayogazca / sabhASyasUtrayoIyorumAsvAtisUrivayesya vistArarUpeNArthakathanamasti / atratu sakSepeNa kathanam / tadIya satrANi ssoddshsptdshaassttaadshsjnyitaani| "dvividhaani"| nityupakaraNe drvyendriym"| " labdhyupayogI bhAvendriyam / " bhASye eteSAmarthAH spaSTAH snti| asmistu skssiptoktiH||6|| sbyaakhyaanubaad| drby ebN bhaabbhede indriy' dui prkaar| sbhaayysuutre umaasbaati aacaary tintti suutr'dbaaraa o bhaassy byaakhyaa dbaaraa suspssttruupe indriy' bissy'e bliy'aachen| ei tttbaarthsuutre taahaa sNkssepe kthit hiy'aache| "indriy' dui prkaar" drbyendriy' o bhaabendr'iy'| drbyendriy' dui prkaar nibRtti krnnendriy' ebN upkrnnendriy'| bhaabendr'iy' dbibidh-lbdhi o upyaaeg| * pRthibyb bnspty'H sthaabH"| 114 / "tejodbaanu dbiindriy'aady'sH iti suutrdby'N digmbriiy'aannaaN mte es sthbiry'aaeH pRthtb suuckmsti| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 tttbaarthsuutrm apr bissy' skl bRtti o bhaassye brnnit aache| jnyaanendriy' paaNc, ckssu, krnn, naasikaa, jihbaa, ek / rezAna va nisana kala, kAna, nAka, nAma, / kAgalina -nAka, nAni, bhAta, nAzU, upsth| ihaader bissy'--kthn, aadaan baa grhnn, gmn, ml prihaar, hrss baa aannd // 6 // vigrahAdyA gtyH||7|| ttiikaa| vigrheti| vigrahaprabhRtayaH gatisajJakA bhvnti| atra vigrahAdInAM sakhyA naiva kthitaaH| vigrahagatiH sasAriNojIvasya / muktAnAM jIvAnAM avigrahA gtyH| keSAzcinnaye issugtirevaa-vigrhaagtiH| vigrahAgati strividhaa| ekA paannimuktaa| dvitiiyaalaangglikaa| tRtIyAca gaumuutrikaa| Agama zAstre ca iSugatyAsaha / etAzcatasrogatayohuktAH / atazca vigrahAvigrahayoraparAH yA gatayaH tAstu tiyya g gatiH devagatiH narakagatiH manuSyagatizceti catastro'smin satre- . 'ntrbhuutaaH| asmina viSaye sUtrANi trINi sabhASyANi yathA " avigrhaajiivsy."| "vigrahavatI ca sa sAriNaH prAkcaturvyaH / " "ekasamayaH avigrhaaH|' triSveveSu sUtreSu gatInAM ullekho vaizayazca vidyate // 7 // | sbyaakhyaanubaad| ei suutre bigrh prbhRtike gti naame sNjnyit kraa hiy'aache| gtismuher sNkhyaar ullekh grnthkaar kren naai| sNsaarii jiibgnner bigrh gti ebN mukt jiibgnner abigrh gti| abigrh gtike jaigme 'iy'ugtio blaa hiy'aache| bigrh gtir tinprkaar bhed dekhite paaoy'aa yaay', (1) paanni muktgti, (2) laangglik gti, (3) gaaemuutrikaa gti| jaingme ei tin gti issugtir shit yukt hiy'aa caari prkaar bhed kiirtit hiy'aache| bigrh o abigrh gti hite atirikt ye gti taahaake nrkgti, debgti, tiryggti, mnussygti ei caari prkaar bhed aaro aache, ei skl gtio suutrer antrgt bujhite hibe| sbhaassy tttbaarthsuutre "abigrhaajiib", "bigrhbtii c sNsaarinnH praacturbhH", "ek smy'aahbigrhaa" eiruup abhinnaarthbaaedhk gtir bissy' ubhy' suutre dRsstt hy' // 7 // sacittAdayo yonyH||8|| ttiikaa| seti / sa cittaprabhRtayoyonizabda vAyAH syuH| paramatra yonInAM saMkhyollekhonAsti kintu sacittayonitoyasya prArambho'bhUt tasya tu sakhyAnavadhA bhvnti| asmin yonaya iti bahuvacanAt navasakhyA anumeyaaH| atra tu For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dbitiiy'ohdhyaay'H viSaye sabhASya sUtre dvAtriMzatsakhya ke " sacitta zItasaM vRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH" iti / tadanayostulyAzayakha dRzyate vaimatya naivAsti // 8 // sbyaakhyaanubaad--scitt prbhRti yoni naame aagm shaastre ukt hiy'aache| suutre yoni smbndhe sNkhyaar ullekh naai, kintu scitt yoni hite yaahaar praarmbh hiy'aa thaake taahaar sNkhyaa aagm shaastre ny' prkaar ullikhit aache| ei yoni shbder uttr bhubcn prdaan kraate taahaar nbbidh bhed anumit hoy'aa musnggt 4/ sbhaassy umaasbaatir dbaatriNsh suutreo ukt aashy' dekhite paaoy'aa yaay' // 8 // 17 audArikAdIni zarIrANi // 9 // TIkA / audAriketi / zarIrANi audArikAdIni vividhAni bhavanti / zIyya te rogAdinA yattaccharIram / atrAdi zabdataH saketena vaikriyakAhArakatejasa - kAmeNanAmabhiH zarIrANi sa gRhyANi / audArikenasAddha milikhA paJcavidhAni zarIrANi bhaveyuH / atrArthaM aikye sabhASyasUtramIdRzamasti yathA "audArikavaikriyAhAraka- taijasa-kArmaNAni zarIrANi ' iti / anyattadbhASye TIkAyAJca - varNitamasti // 9 // "" sbyaakhyaanubaad| audaarik prbhRti bhu shriir hiy'aa thaake| eiruup jiibgnner audaarik, baikriy'k, aahaark, taijs, kaarmnn ei paaNc prkaar shriir prsiddh| suutre aadi shbddbaaraa baikry'ik prbhRtir grhnn kraa hiy'aache| jainaagmete audaariker shit ukt caari prkaar shriirer prsiddhi aache| ssuutr bhaassyer shit ei suutrer aashy'gt kon prbhed naai| audaarik prbhRti jiibshriir mdhye puurb puurb suukssm, pr pr skul, yemn audaarik jiibshriir hite bikry'ik shriir suukssm // 9 // ekasminnAtmanyAcaturbhyaH // 10 // TIkA / ekasmin jIve sambhAvitAni yugapat cakhAri zarIrANi bhavanti / sabhAyomAsvAtisa tramitthaM bhavati / tathAhi " tadAdIni bhAjyAni pugapadekasminA - caturbhyaH / " sa MkSepavistArarUpeNa anayoH sUtrayo staulyamasti I parantatra " tadAdIni " padena " taijasakAmma'NanAmnodveyoH zarIrayorAdikha parikalpita', anyaccaikaM zarIraM pRthaga nabhavatIti yaduktaM tacca sUtratonApi spaSTatayA pratibhAti / anyacca tatrabhASye puSkalaM varNitamasti // 10 // For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bwd tttbaarthsuutrm | sbyaakhyaanubaad| ek jiibete ek kaale caari prkaar shriir smbhb hy'| ythaasbhaassy umaambaati suutre 'tdaadiini ei pde aadi shbd dbaaraa taijs o kaarmnn ei dui shriir grhnn kriy'aa apr puurb sutre ukt shriirer ukti kraa hiy'aache| ebN ek shriir pRthk hite paare naa eiruup siddhaant kriy'aachen taahaa ei suutr dbaaraa spssttruupe prtiiti hy' naa| puurbe ye paaNc prkaar shriir ukt hiy'aache tsmudy' bhaassyaanusaare taijs o kaarmnnpuurbk jaanibe / 10 / | aar`aa smlr'* // N4/4/ ttiikaa| aahaarketi| AhArakazarIsyAthe eSa niyamaH pramattasayatanAmnaH SaSThaguNasthAnavattinoM munrevsyaannaanysaa| sabhASyataccAdhigamasUtramapi "zubha vizuddhamavyAghAtIti" etasyAzayapara dRshyte| tatra sUtra AhAraka zarIrasA trINi zubha vizuddhAvyAghAtIti vizeSaNAni santi / parantu AhArakasamAdhipati viSaye ubhayoH sUtrayorabhinnArtha tvam / pramatta saMyatasaipravetyatra tatratyasUtrepAThaH "caturdaza evAhAraka zarIra sAditi" pratyapAdi / tatra zubhaM zubhadravyocita zubhapAriNAmikam / vizuddha vizuddhadravyopacitamidam / avyAghAtIti AhAraka zarIra na vyAhanyata ityrthH| bhaassye'nydsti||11 / / | sbyaakhyaanubaad| aahaark shriirer jnyi ei niy'm shaastre aache| aahaark shriir| prmtt o sNyt-prkRti ytibrer hiy'aa thaake| audaarik prbhRti paaNc prkaar shriirer byaakhyaa bhaassye bishdruupe aache| ei prmtt sNyt yaaegii sssstth gunn sthaanbii hiben, any ny'| sbhaayy dbitiiy' adhyaay'e (9) suutrer abhipraay' ei suutrer aashy'er shit ekruup| sei suutrer byaakhyaay' shubh, bishuddh, abyaaghaatii ei 'tnttii bishessnn aahaark shriirer prdtt hiy'aache| shbetaambr smprdaay'er mte "prmttsNytsyaib' eiruup paatth sthaane "cturdshpuurbdhrsyaib' eiruup paatth brtmaan dekhaa yaay', ihaate shbetaamb mte cturdsh puurbdhaarii shtkeblii munignneri aahaark shriir nirdisstt bliy'aa thaaken, aprer ny'| shriirer upaadaanskl aahrnnpuurbk hy' bliy'aa ei shriirer naam aahaark" / 11 / tIrthaza-deva-nAraka-bhogabhuvo'vaNDAyuSaH // 12 // ttiikaa| tIthazeti / yetu tIrtha kara deva nAraka-bhogabhUmikAste zarIriNaH * "AhAraka pramattasaMyataspaiva" evaM pAThAntaramapi kvciddshyte| / atr shbetaambriiysuutrpaatthe "aupaatikcrm dehaaempur'ussaa," itynen srbessaaN crmshriiritbN ebmuttmpurussaannaamkhnnddaay'uskRnycbidyte| tsy bhaassaakRtaacaa kthitm| ttraadhyaay'aante htr'midN dbipnycaashsNkhyk| eksmin tttbe suutr'mekmuul+kRtyaantni bni sutraanni bissy'bstaaraarthmuktaani| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 dbitiiy'aaehdhyaay'H akhaNDAyuSo bhvnti| ye akAle nidhana gatA baddhAyuSkA antarA naiva te khaNDitA atasta akhaNDAyuSkasa zinaH sutH| tIrthaza prabhRtInAmakAla maraNaM na bhavati / kenApi vAhyahetunA eteSAmAyuSobhedazcchedaparivartanAni na bhveyuH| etesvazaktayA pUrNAyuSkA bhvnti| paraM ye manuSya tiyya gAdayasteSAM naivAkhaNDAyubhavet / kadAcid vyatikrameNacAkhaNDAyuH sambhavaH samAta / yathA mAnavastapasA devakha lbhte| sabhASya sUtrasaya dvitIyAdhyAye dvipazcAzat sUtre'ti-jATilyenAya siddhaantovihitH| atra tu sAralyena ppaSTarItyA uktH| prmnyoraashyo'bhinnH| bhASye anetra viSayAH samyak prapazcitAH snti| pAtaJjalayogadarzane purANazAstra cAsmin viSaye mtbhedo'sti| atrAhaMta siddhAntobhASyaTIkAdau prapaJcitaH vistarabhiyAnasnn4/4/4/4/ zrImatprabhAcandrAcArya-viracite tattvArtha sUtre diniiy+th snyc| 24/4/ sbyaakhyaanubaad| tiirthNkr, deb, naarkii, ( tiryk) prbhRti bhaaegbhuumi sthaaniiy' akhnndd aay'ussk hiy'aa thaake| akaal mrnnaadi dbaaraa bddh aay'usskgnner arthaa yaahaader mdhy-smy'e konruupe aay'uH kaal khnnddit hy' naai taahaaraai akhnnddaay'u sNjnyaa praapt| tiirthNkr prbhRtir akaal mRtyu naa thaakaate arthaa baahirer kon kaarnn dbaaraa aay'ur ucched baa pribrtn hy' naa ei nimitt taahaaraa kaalkrme niy'mit aay'u bhaaeg kriy'aa thaake| apr mtaantre saadhaarnn mnussy o tir'yg, (pshu prbhRti) gnner akhnnddaay'u hoy'aar niy'm naai| apr kaahaaro mte hiteo paare, naa hiteo paare| ei bissy'e sbhaassy suutr dbitiiy' adhyaay'er shesse (52) suutre khub ktthinbhaabe ye siddhaant kraa hiy'aache tdpekssaa ei suutre srlbhaabe prtipaady bissy' blaa hiy'aache| ubhy' suutrer arthgt bhed bishess ny'| apr bissy'guli bhaassyer anubaade ullikhit aache| 12 // (*) iti shr'iimd iishbrcndr shaastri-pnyctiirth-drshnaacaary bircit-baalbaaedhinyaakhy ttiikaay'aaN tttbaarthsuutre dbitiiy'aaehdhyaay'H // 2 // iti tttbaar'thsuutre sbyaakhyaanubaade dbitiiy' adhyaay' smaapt // 2 // | * bhaassykaarer mte uttm puruss tiirthNkr prbhRti auppaatik baa crm shriir, ihaader aay'uH aprimit| ei mte uttm puruss tiiNkr, baasudeb, smraatt prbhRti| crm deh mnussyi hibe apr jiib ny'| taahaaraa sei lkss shriirer shiti siddhilaabh kriy'aa thaake For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH ratnaprabhAdyAH sptbhuumyH||1|| ttiikaa| rtneti| atra ratnaprabhAbhidhAnAdayo hi saptasaMkhyakAH prAguktanArakANAM bhuumyobhvnti| narakeSu bhavA naarkaaH| narakaprasiddhaye ida suutrmucyte| asmin Adi zabdopAdAnAt bhUmInAM saptasakhyayAbhedo bhavati / tathAca tA bhuumyH| ratnaprabhA-zarkarAprabhA-vAlukAprabhA-paGkaprabhA dhUmaprabhA-tamaHprabhA-mahAtamaH prabhAH syuH| eksyaabhuumerdho'praabhuumiH| yathA ratnaprabhAyA adhodeze shrkraabhuumibhvti| ebamanyasyAbhUmeza yama / jainAgamazAstra ratnaprabhAmAdi kRtya pUrvoktAH saptabhUmayo naarkbhuumyobhvnti| sabhASya tRtIyAdhyAyastha prathame ratnazakaretyAdi sUtraNa sArddha masya sUtrasyArthabhinnakha naasti| tatra vistArarUpeNoktaM asmin sakSepeNeti / etAsAM saptabhUmInAM ghanena vAtena ambunA AkAzenaca pratiSThA adho'yobhaveyuH / evaM tatra sUtre bhASye ca vistArarUpeNa sarva varNitamasti / anyatra Urddha bhUrAdisaptalokasa sthaanaani| adhodeze atalAdi saptasa sthAnAni kItitAni / ubhayomelanena caduI za bhuvanAni syuriti // 1 // sbyaakhyaanubaad| rtn prbhaa prbhRti saatttii bhuumi baa nrk sNsthaan aache| puurbe naarkdeher kthaa blaa hiy'aache, ekhn taahaader rtnprbhaa, shrkraaprbhaa, baalukaaprbhaa, pngkprbhaa, dhuumprbhaa tmHprbhaa, mhaatmH prbhaa ei saatttii bhuumir bissy' brtmaan suutre blitechen| ei bhuumismuuher mdhye eker adhaaebhaage aprer absthiti, yemn rtn prbhaar nimnbhaage shrkraa bhuumi| puraann shaastre spt paataal bhuumir sei bhaabei brnnnaa aache| ei suutre aadi shbd dbaaraa shrkraa prbhRti chy'tti bhumi gRhiit hiy'aache| sbhaassy suutre eker nimne anyer absthaano kthit aache, ebN ek hite apr krmshH sthuul ihaa bykt aache| bhuumiskler prtisstthaa ghn, baay'u, jl, aakaash pdaarth taahaao subykt aache| ei suutre sei suutroktpllbit bissy' sNkssepe brnnit kraa hiy'aache, ubhy'er biraaedh prtiiti hy' naai| apr bissy' bhaassyer anubaade bykt aache| 1 / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tRtiiy'aaehdhyaay'H tAsu nArakAH sapazcaduHkhAH (*) // 2 // ttiikaa| taasthiti| tAsu prAgukta ratnaprabhAdi saptabhUmiSu / nArakAetannAmnA jIvAH tiSThanti / te ca jIvA pazca vidhairdu khaH sayuktA bhavanti / tAni paJcaparasparodAritasvasale zaparinAmaja-kSetrasvabhAvajAsurodIrita-naimittikAnIti / ebamasakhyeyAni duHkhAni taizca te jIvA nirantara sapIr3itAH tAr3itAzca / anyAnya parimitAni duHkhAni prAguktapaJcasvantargatAni syuH| narakavarNanantubhASye'sti / sabhASyasUtre tRtIyAdhyAye prathamasUtrA tpaJcamasUtraM yAvata ye viSayAvarNitAstecAtrAntarNItAH sakSiptAzca / "savvadukkham" iti bauddhaaH| "trividha duHkha"miti kaapilaaH| "bAdhanAlakSaNa duHkhamiti" gautmaaH| gotamasUtre sukhalakSaNa noktam / "duHkhameva sarva vive kinaH" iti paatnyjlaaH| aihika sukha kSaNikameva / kaivalyasukhameva upAsanAdilabdha nityam / anyata tatra bhASpe apazcitamasti // 2 // | sbyaakhyaanubaad| ullikhit saat prkaar bhuumite naark jiibgnn absthaan kre ebN taahaaraa paaNc prkaar duHkh dbaaraa srbdaa aakraant thaake| prthm suutre saat prkaar bhuumi brnnit aNche| ukt paaNc prkaar duHkh, sbiiy' klesh prinnaam jaat, kssetr sbbhaabjaat, prspraaediirit, asuraaediirit, naimittik| apr naanaabidh duHkh (kpilaaekt ekbiNshtiduHkh), ei pnycbidh duHkher antrgt| eiruup asNkhyduHkhdbaaraa taahaar nirntr aakraant thaake| skl duHkher naam ullekh kraa hy' naai| sNsaareo jiiber duHkh asiim| sbhaassy suutre tRtiiy'aadhyaay'er prthm suutr hite paaNc suutr prynt yaahaa yaahaa ei bissy'e blaa hiy'aache se smudy' ei suutre 1988 vanita paa8| DAvAta DAsAcATana vana vizana chAurA // 2 // jambadvIpalavaNodAdayo'sakhA ya dviipoddhyH||3|| ttiikaa| jmbityaadi| jambUdvIpalavaNodadhyAditaH asakhyeyA avAntara bhedAcca dvIpA upadvIpAH samudrA upasamudrAzca bhavanti / ete viSayA zAstrAntare purANe, | (3) asmin suutre ydypi pnycbidhaani duHkhaani uddiaani tthaapi duHkhbhulH sNsaare| hey'H" iti niH shngksiddhaant| "sr'bbN duHkhN" iti buddhdebaaH| "tribidh duHkh" iti kpilssy'H| tthaib "duHkhmeb sr'bbN bibekin" iti paatnyjlaaH 'baadhnlkssnnN duHkh" iti gautmH / gotmsuutr'eyu sukhsy lkssnnN naaekt| ebmebaahurnte daarshnikaaH keblN caarbaakN bineti| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm yogadarzanabhASye tadvArttike jyautiSe golAdhyAye'nyatra ca bahudhA varNitA Asan / sabhASyasa tre'pi | "jambUdIpa lavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH" ityevaM pATho dRzyate / tatra "zubhanAmAna" iti vizeSaNa N pradattam / atra tu tatsthAne " asaM khyeya" iti pada N sanniviSTam / anayoH sa trayorabhiprAya-bhedo nopalabhyate / jambU dvIpAdayodvIpakhena kathitAH / lavaNAdayazca samudrAH / zubhanAmAna iti / zubhAnyeva nAmAni yaSAmiti te zubhanAmAnobhavanti / anyetu lavaNekSusurAsarpidaM dhidugdhajalAntakAn samudrAn sapta procuH / evaM "dvayordvayorantaramekamekaM samudrayodvapamudAharanti " iti bhAskarAcAryyAH / anayat sUtrabhASye varNitamasti // 3 // 22 sbyaakhyaamubaad / jmbudbiip ebN lbnn smudr aadi kriy'aa dbiip o smudr asNkhyey'| arthaa ukt dbiip o smudrer antrgt kssudr kssudr bhu dbiip ebN upsmudr updbiip upsaagr ruupe brtmaan / ei bissy'e puraann o jyotiss shaastre naanaa bissy' brnnit aache| tRtiiy' adhyaay'er sbhaassy sptm suutre "jsbdiip lbnnaady'H shubhnaamaanodbiipsmudr!H" eiruup paatthbhed aache / dbiip ebN smudrer "shubhnaamaanH" ei bishessnn taahaate aache; ei suutre 'asNkhyey'aaH" eiruup bishess bishessnn prdtt hiy'aache| bhaaskraacaaryer mte ( golaadhyaay'e ) dui dui smudrer mdhye ek ekttaa dbiip kiirtit aache / apr bissy' smuuh bhaassye ukt hiy'aache| 'pnycaastikaay'smudaay'i lok' ei prsngge dbiip o smudraadir kthaa jainaagme brnnit aache 4/ 3 | tanmadhye lakSayojanapramaH sacUliko meruH // 4 // TIkA / tanmadhya iti / teSAM dvIpasamudrANAM madhye tanmadhye ityarthaH / lavaNodAdayaH lavaNAmbudhi prabhRtayaH / tecA saMkhyeyA dvIpA avdhayazca bhavanti / madhyabhAgetu lakSayojanapramANamitaH cUlikayA ( * ) sahitomeruradribarttata iti / sabhASya sUtreNa sArddha masya pAThabhinnakhamasti / " tanmadhye merunAbhirvRttoyojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH " iti / etasya bhASye'nyat sava vyAkhyAtam / sUtrakRtA " tanmadhye merunAbhiTa to "pyeva pAThamAzritya merugirirnAbhirUpamityevaM "krnnmuultculi!" itymr: // 1 // "culik| naattkyaangge krnnmule c hDhi'inaam" iti mediniikr: // 2 // aja cuudd'aa api culikaa smbhbti ddly'orektbaa / tRtiiy'aadhyaay'e nbmsuutrbhaassye ebmuktm ythaa-- "baidury bhulaacaaculikaa ctbaariNshdyojnaanyucch aarenn muule dbaadsh bisssten" iti / * For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tRtiiy'aaehdhyaay'H . 27 madhyasthita pratyAyan asya parimANa noktm| parantu jambUdvIpasya lakSayojanaparimANa smuditm| atra sUtre jambU dvIpasya parimiti manuktA sumeroH parimANaM kathitamiti vishessH| etanmate jambUdvIpa-meruzailayoyo lekSayojanaparimANamiti / anyattasmin bhASye prasArita vyAkhyAnamasti / saMkSepoktiratreti // 4 // sbyaakhyaanubaad| puurbe kthitdbiipo smudrer mdhye lkss yojn prmaann ebN culikaar shit meru prbt brtmaan| sbhssy suutre "tnmdhye merunaabhir'btt" eiruup ukti dbaaraa merupr'bt naabhiruupe mdhysthit blaa hiy'aache kintu taahaar kon primaanner kthaa ullekh naa kriy'aa jmbudbiipke lkssyojn prmaann bistaar bliy'aa taahaar updesh deoy'aa hiy'aache| ei ( tttbaar'th ) suutre jmbudbiiper kono primaanner ullekh naa kriy'aa meru prbter primaanner updesh prdaan kraa hiy'aache| kintu ei ubhy'i (jmbdbiip o merupbt) lkssyojn anizi // 8 // himavatpramukhAH ssttkulngaaH||5|| ttiikaa| himvditi| himavantamAdAya SaTsaMkhyAkAH kulazailAbhidhAnAparvatA girayo bhvnti| te ca ssdshailaaythaa| mahAhimavAn niSadhaH nIlaH rukmI zikharI tye te paJca bhavanti himvdaadissdditi| SaTparvatA varSadharAH syuH| jainAgametu himavatAsaheti prsiddhirsti| ete zailA jambUdvIpAdau sthitaaH| sabhApyomAsvAtisUtre ekAdaza saMkhyake ca " tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahA himvnissdhniil-rukssmi-shikhrinnovrssdhrprvtaaH"| tat teSAM vibhaktAraH tadvibhAgena vartanta ityrthH| anyabhASye vidyate puSkalam / anyatra purANe proktamanyat- " mahendromalayaH shyo| RkSavAn muktvaanpi| bindhAzca pAripAtrazca saptaite kulaparvatAH" iti // 5 // sbyaakhyaanubaad| himaaly' prbt aadi puurbk chy'ttaa prbter naam kulaacl shail| ei suutre sstt sNkhyaa dbaaraa nirdisstt hoy'aate 'prmukh shbd dbaaraa mhaahimbaan, nissdh, niil, rukmii, shikhrii ei paaNctt kulaacl mdhye sNgRhiit hiy'aache| mtaantre kulaacl saatttii| jaingm shaastre himbaan aadi kriy'aa chy'ttaa kulaacl prbter naam ullikhit aache| se skl prbt jmbdbiip mdhye absthit| sbhaassy- umaambaati grnthe tRtiiy'aadhyaay'er ekaadsh suutre se skl prbter naam suspssttbhaabe sNgRhiit aache // 5 // samA5 // // . . For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm teSu padmAdayo hadAH (*) // 6 // TIkA / teSviti / prAguktakulAcaleSu upari sthitAH padmAdayo hadA agAdhajalAdhArA devakhAtAzceti / atrAdipadena mahApadmAdayobodhyAH / svIyajambUdvIpasamAse " videhayordvAtriMzadavijayAH" iti prasaGga e bhASyakRtA ukta - " padmasupadma- mahApadma- padmavaccha khaH kumuda - nalina - salilavantaH " iti / anyetvevaM vadanti mahApadma-tikiMsa-kezarI - mahApuNDarIka - puNDarIka" paJca saMkhyakA jJeyAH / te mahAhimavati kulAcalAkhye upari sthitAzca / umAsvAminAM bhASyecAsti " dvIpasamudra- parvvata-hada- tar3Aga - sarAMsIti " / "tatrAgAdhajalo hUdaH " ityamaraH / kecana vadanti "padmamahApadma " ityAdi sUtre catuddazasaMkhyake hUdovarNitaH paraM tatra tAdRk sUtraM nAsti // 6 // 28 66 * sbyaakhyaanubaad| puurbe kthit kulaacl shailer upri deshe pdm prbhRti hrd brt maan 4/ agaadh jlpuurnn amaanb khaater naam hrd / suutrsthit aadi pd dbaaraa pdm, hupdm, mhaapdm prbhRti hrdaattrer naam gRhiit hiy'aache| mtaantre mhaapdm, tikiNs, keshrii mhaapunnddriik, punnddriik ei paaNc prkaar hrdero ullekh dekhaa yaay' 4/ "pdm mhaapdm" eiruup cturdshsNkhyk suutr sbhaassy sbtrgrnthe naai / bhaassykaarer 'jmbudbiip smaas' naamk grnthe pdmaadihrder ullekh aache| bhaassye o dbiip, smudr, prbt, hrder ullekh dekhite paaoy'aa yaay'| ei bissy' puraann shaastre bishessbhaabe ukt aache // 6 // tanmadhye zrAdayo devyaH // 7 // / TIkA / taditi / tatteSAM dradAnAM prAguktAnAM madhye zrIprabhRtayodevyaH sadA dibica dyotanazIlAH zaktayaH tiSThanti / tAzca devyo yathA hIdhR tiH kIrttibuddhilakSmIretAH paJcati / " maNipIThikAyAM zrIdevyAH zayyA " iti jambudvIpasamAse / matAntaretu sabhASyomAsvAtisUtre UnaviMzatisaMkhyake hadajAta sarojopari vAsinI zrImatidektA / sampradAyabhede sUtrapAThAstadaviSayasaMkhyAgatAH prabhedAzca santyeva ti prAk kathitam / tena tena nApi tacvavikRtiriti // 7 // * sbhaassyomaasbaatiputre tRtiiy'aadhyaay'e uunbiNshtisNkhyke ydnti tnnaitaadRshm / nbaa tsy bhaassye taadRshmsti / uumaasbaatiinaaN jnm dbiipsmaase, pdmaadiinaaN daanaaN bishessollekhopti / bhaassye kutr'ciduddeshmaatrmiti / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hdhyaay'H sbyaakhyaanubaad| puurbe kthit hrdskler mdhye shriiprbhRti debiignn absthaan kren| dibysthaane dyotnshiil (sd| diiptiyukt) ye shktismuuh taahaaraai debii sNjnyaay' aakhyaat| debii skl ythaa,-hrii, dhRti, kiirti, buddhi, lkssmii, ei paaNc shkti| ei bhinn shaastraantre assttshkti, dbaadshshkti, nbshkti, ssodd'shshkti (klaaruup), ykiirtikaashkti, trishkti, kaamklaashkti, ctuHssssttishkti (yaaeginii ), shtshkti prbhRti ukt aache| jmbudbiipsmaas' naamk ttaakaay'| likhit aache| "mnni piitthikaate debiir shyyaasthaan"| mtaantre sbhaassysuutre (19) likhit| aache,-pdmer upri kmlbaasinii shrii prbhRti debii absthit| smprdaay'bhede suutraadir sNkhyaar taartmy o paatthbhed dekhite paaoy'aa yaay'| taahaate muultttber anythaabhaab hy' naa // | nm+ gnggaanu maan: (*) 4/4/ ttiikaa| tabhya iti| tebhyaH pUrvokta hUdebhyaH bhAgIrathI prabhRtayaH mahatyaH sudIrghA nadyaH sarito vinirgatAH syuriti| tAH saritazcatudde shsNkhaakaaH| sUtre'smin nadInAM saMkhAAnirhe zenAdipadenacAgamoktAH sindhu-rohita-rohitAsyA harita-haritakAntA-sItA-sItodA-nArI-narakAntA suvarNakulA rUpyakulA-raktAraktodA etA trayodazasaMrUyakAH sNgRhiitaaH| zrImadumAsvAtibhASpe viMzatike matre ca " gaGgAsindha" ityAdipAThAnvite AsAM saritAM nAmollekho'stIti keSAM cinmtm| para zvetAzvarIya sUtra-pAThe tAhaka sUtraM nAsti / atra tu saMkSepeNoktam / kalikAtAkhyanagare mudrApita sabhASya sUtre'pi natAdRzaM sUtramupalabhyate iti // 8 // sbyaakhyaanubaad| puurb suutre kthit hrd skl hite gnggaa prbhRti cturdsh ndii nirgt hiy'aache| ei suutre cturdsh sNkhyaa abdhaarit thaakaate ebN aadi shbd dbaaraa jaingm brnnit sindhu, raaehit, rohinggaa, hrit,hrit kaantaa, siitaa, ebN siitedaa, naarii, nrkaantaa, subrnnkul, ruupykulaa, rktaa, rktodaa ei try'aaedshttii nd ndiir naam gRhiit hiy'aache| umaa sbaati-aacaary sbiiy' suutr grnthe "gnggaasindhu" ityaadi suutre (20) ukt nd ndiirnaam ullekh puurbk sNgrh kriy'aachen| kintu shbetaambr smprdaay'er riiti anusaare eiruup suutrer paatth dekhaa yaay' naa| esiy'aattik saaesaaittite mudrit sbhaassy sutrer paattho tdrup ny' // 8 | bharatAdIni varSANi // 9 // ttiikaa| bhrteti| atra bharatAdIni varSakSetrAbhidhAnAni jnyyaani| (3) shbetaambrsmprdaay'aaekt paatthontaadRsh uplbhyte| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm " dipadena haimavata- hari- videha ramyaka hairaNyavatai- rAvatanAmAni jambUdvIpasthitAni SaDvarSANi syuH / sabhASya dazamasaMkhyAkasUtraM " bharata haimavata- harivideha ramyakastead - rAvatavarSA kSetrANi bhavanti ityarthaH / itthamanenAbhinnArthaka dRzyate / atra saMkSepeNoktaM tatratu vaizadya noktamiti samyagAzayaH / lokAdInAM nivAsasthAnakha ena varSANi tAni kSetra svarUpANIti tatra bhaNitam / tathAhi bhAratavarSa - viSaye purANazAstra e'sti / "uttara' yat samudrasya himAdrazcaiva dakSiNam / varSantad bhArata' nAma bhAratI yatra santatiH / anyeSAM varSANAM vRtta bhASyAdAvasti // 9 // 26 99 sbyaakhyaanubaad / bhrt prbhRti brsske kssetr naame bybhaar kraa hy'| ei suutre aadi pd dbaaraa apr haimbt-hri-bideh-rmyk-hairnnybt-airaabt ei chy'tti brss gRhiit hiy'aache / sbhaassy um:sb|ti aacaaryer dshm suutre bistRtruupe ei adhyaay'e brss bissy'e yaahaa blaa hiy'aache ei suutre se smudy' sNkssepe kthit hiy'aache| ubhy' suutrer abhipraay' ekruup| apr bhubissy' bhaassy o ttiikaay' brnnit aache 4/ 9 // trividhA bhogabhUmayaH // 10 // 1 I TIkA | trividheti / bhogabhUmayaH trividhA bhavanti / tAsAM bhUmInAm traividhyantu uttamamadhyamAdhamabhedena bhavediti / videhakSetrasthita devakurUttarakurudvayamadhye uttamakarmabhUmeH samyaga vyavasthA asti / harivamyakakSetradvayomadhye madhyamabhogabhUmivyavasthAsthitA / haimavata hai raNyavata kSetrayormadhye'dhamA bhogabhUmisaMsthA bhavati : parantu sabhASyomAsvAtitattvArthAdhigamasUtre IdRzaM svatatratvena sUtraM naiva dRzyate / digamvarIyamate " ekadvitripalyopamaH" / " tathottarAH " / ittha sUtradvayamasti - tRtIyAdhyAye viMzatyUnaviMzasaMkhyakam / zvetAmvarIyasUtrapAThe te dve nastaH / paramanena sUtreNa sArka tayorarthAbhinnakhamasti // 10 // sbyaakhyaanubaad / bhog bhuumi tin bhaage bibhkt / ei suutre taahaar prkaar prdrshit hiteche--(k) uttm (kh) mdhym (g) adhm baa jghny| bidehkssetrsthit debkuru ebN uttr kurute uttm bhuumi bybsthaa| hri o rmyk brsskssetre mdhym bhog bhuumisthiti| haimbt o hairnnybt kssetre adhm bhog bhuumi nirdisstt rhiy'aache| apr bissy' bhaassye ebN jmbudbiip - smaassndrbhe brnnit aache| sbhaay' umaasbaati aacaarysuutre eiruup kon sbtntr suutr ydio For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiy'odhyaay'H naathaake kintu digmbriiy' kon kon grnthe "ek dbitriplyopmH" (19) ebN (20) "tthottraaH" ei suutrdby' dekhite paaoy'aa yaay' / shbetaambriiy' suutrpaatthe ukt duitti suutr' naai 4/4/ 10 4/4/ 'bharatairAvateSu SaTkAlAH * // 11 // TIkA | bharateti / atra bharatairAvatanAmnoH kSetrayormadhye SaTkAlAH santi / asya sUtrasyAzayAnusAri sabhASyomAvAtideva - sUtramiti / tathAhi " tatra bharatairAvata videhAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH" iti yo zasaMkhpArka sUtram / anayorAzayagataprabhedonAsti / anyatrAsya pATharItiretAdRzI / "bharatairAvatayo ddhiMhAsau SaT samayAbhyAmutsarpiNyavasapiNIbhyAm " iti / zva etAmbarIyasUtrapAThetu adaH sUtraM navidyate / paTkAlA ityasyArtho'nyathA bhASye kathitaH // 11 // 1 sbyaakhyaanubaad / bhrt o airaabt naamk kssetrete chy'tti kaal brtmaan rhiy'aache / ei suutrer mrmaarth khub jttil| shbetaambr smprdaay'er mte eiruup paatth naai| digmbriiy' suutrpaatth yaahaa dekhite paaoy'aa yaay' taahaateo paatther aiky naai| pnndditer mte sbhaassy suutr paatth eiruup "bhrtairaabty'obR ddhihraasau srpinniibhyaam"| mtaantre ubhy' suutrer arther saadRshy brtmaan aache| ktkguli suutr tRtiiy' adhyaay'e paaoy'aa yaay' naa // 11 4/4/ 27 videheSu santatazcaturthaH / / 12 // ttiikaa| videhessviti| videheSu videhAkhyakSetreSu / santato'harnizam / caturthaH kAla stiSThati / tathAcAsya sarvvArthasiddhau TIkAyAm / " videheSu sakhetraya kAlAH" ityevamasti pAThaH / sUtravyAkhayAnakAletu itthamiva proktam / tathAhi " tatra kAlaH suSama duHSamAntopamaH sadA'vasthitaH " / asmin vyAkhAne sadAvasthitaH caturtha - kAlaH samyak sUcitaH syAt / parantu sUtrametat sabhASyomAsvAti sUtrapAThe naivAsti / zvetAmbarIyasa trapAThe'pi sUtramida' nAvalokyate / tutIyAdhyAye Sor3aza (*) suutre pddby'gt bhubcnntdntrgtbhutbbibkssy'eti / sutrmidNshbetaambriiy'aannN suutrpaatthenaasti / ,, khAsa evamulla kho'sti " bharataivArata videhAH karmabhUmayaH " ityAdi / trayaH ete karmabhUmayaH paJcadazadhA vibhaktA bhavanti / anyattatra bhASye varNitamasti // 12 // kon kon digmbriiy' sstt smy'aabhyaamupsr'pinny - mudrit sbhaassy suutr grnthe For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm sbyaakhyaanubaad| bideh kssetr smuuhe skl smy'e cturthkaal absthit| ei suutrer aashy' anuyaay'ii sbhaassysuutrpaatthe kon suutr dekhite paaoy'aa yaay' naa| suutraabliir ttiikaakaar sbiiy' srbaarth siddhi ttiikaate " bidehessu sNkhyey'kaalaaH" eiruup ukti kriy'aachen| suutrer byaakhyaakaale bliy'aachen,--"ttr kaalH sussm duHssmaattopmH sdaabsthitH" ihaa dbaaraa skl smy'e cturthkaal absthit thaakaar prtiiti hy'| ei ttiikaakaarer byaakhyaat sutrttii shbetaambriiy' suutr paatthe dekhite paaoy'aa yaay' naa // 12 | 26 AryA mlecchAzca naraH (*) // 13 // ttiikaa| Aya iti / atra narANAM dvaividhya sa tradAha Aya iti / atrAviSaye bahuvAbhiprAya bhedo'sti / bhASyakRta AhuH / " AyaH Sar3a vidhAH / kSetrAya jAtyAryAH kulAyryAH karmmAyryAH zilpAcAryAH bhASArthyA iti / eteSAM lakSaNaM bhASye pRthaktvena varNita dRzyate / apare avadan AryAvarttavAsinaH kecana AryyAH / anyetu kumArikAkhaNDa varNavyavasthitiyuktA AryAiti / tadanyetu mlecchAH / phaNimAdhyoddhatazrutau dhammaMsUtre sahitAsu satasahitAyAJca mlecchaviSaye ulle kho'sti / asmin nara iti nRzavdAt prathamAyAbahuvacanena niSpanna' padaM bodhyam / sabhAyomAsvAtisa traM yathA "AryAmlecchAzca" iti / anayorAzayagata maikyamasti / Arya- viparItA mlecchA iti bhASyakRnmatam / kaizcidRSibhirAya lakSaNamuktaM / " karttavyamAcaran kamma akattevyamanAcaran / tiSThati prakRtAcAre yaH sa Ayya iti smRtaH" iti / tathA ca cANakya sUtrama / " mlecchAnAmapi sukRtaM grAhyam" iti / asya vyAkhAna matkRtacANakyasUtra TIkAyAmasti / mlecchAnAmapi guNA grahaNIyAH / tathAhi zAstrAntare sataH sAramAdadyAt puSpebhya itra SaTpadaH " / nItau ca "guNAH sabhyatra pUjyante" iti / jyotiSe romakAcAyya yavanAcAyrya - polizAcAryANAM siddhAntA brahmaguptA 1 dibhi gRhItAH / apara bhASye varNitamasti // 13 // sbyaakhyaanubaad| maanb aary o mlecch ei duibhaage bibhkt, ihaa bideh kssetr nibaas prsngge suutrkaar bliy'aachen| ei suutro sbhaassy suutr ekaarthbaack| "aaryyaaslishshc" (3-13 / 3-15) (*) aja' '"snishshc'' iti paatthaaaurmsti| iidRshpaatthsaathodurbodhyH aa| "" For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiy'aaehdhyaay'H sutre nr pdtti nRshbd hite prthmaabibhktir bhubcne nimpnn| bhaassykaar ei suutrer byaakhyaa bishess ruupe kriy'aachen| shaastraantre likhit aache "ye bhuubhaage caatubybsthaa naai taahaai mlecchdesh"| "yaahaaraa ythaabidhi kr'tby krmer anusstthaan kre, aktby tyaag kre, taahaaraa aarynaame prsiddh| niiti shaastrer ukti eiruup "mlecch hite o sukRt grhnn kribe"| jyotisser siddhaant bhaage aache polishaacaary, raaemkaacry, ybnaacaaryer siddhaant upaadey', ihaa br'hmgupt, braah mihiraacaary prbhRti sbiikaar kriy'aachen| niitishaastrer siddhaant skl sthaanei gunner smmaan o shikssaa kribe"| "saar baa tttb skl sthaan hite grhnn kribe"| 13 / ____ . triSaSTizalAkAH puruSAH (0) // 14 // ttiikaa| trisssstthiiti| ete puruSA triSaSThisa khAkA bhavanti / zalAkAH pRthakkhayA gnnitaaH| te ca puruSAstItha kraaH| zrIRSabhadevAjitanAtha sambhavanAthAbhinandana-sumatinAtha-padmaprabhabhU-supArzvanAtha-candraprabha- suvidhinAtha-zItalanAthazreyAnsanAtha vasupUjyasvAmI-vimalanAtha- dharma nAtha- zAntinAthA nantanAtha-kunthanAthA-ha nAtha- mallinAtha-munisuvrata-naminAtha-neminAtha-pArzvanAtha-mahAvIrasvAminaH caturvi shtiH| ete sarve shriipuurvnaamdheyaaH| dvAdazasa khAkAH zrIcakravatti naH / zrIbharata-sAgara-mAdhava- snaatkumaar-shaantinaath-kunthnaathaarhnaath-subhaum-mhaapdmhrissenn-jysen-brhmdttaaH| navasa khAkA cakravattinaH shriivaasudevaaH| tripRSTadvipRSTa khayambhU-puruSottama-purusiMha- puNDarIka-datta-lakSmaNa-zrIkRSNAH / prati vAsudevAnavasaMkhAkA yth| azvagrIva-zrItAraka-mairaka-madhu-nizumbha-bali-prahAda-rAvaNa-jarAsandhAH / apare ca bldevaaH| acala-vijaya-bhadra-subhadra-sudarza nA-nanda-nanda-padma-bala bhadrAH / zrIRSabhadevamArabhya- balabhadrAntA milikhA sava triSaSThi sakhAkAH puruSAH bhvnti| anyat triSaSTi-zalAkApuruSacarite sandarbhe'nusandheyam // 14 // sbyaakhyaanubaad| tr'isssstti bhaage bibhkt purussgnn| ihaaraa tiirthngkr naame prsiddh| eiruup suutrpaatth shbetaambriiy' grnthe naai| Rssbhdeb, ajitnaath, smbhbnaath, abhinndn, sumti naath, pdmprbhbhu, supaashbnaath, cndrprbh, subidhinaath, shiitlnaath, shrey'aaNsnaath, bsupuujysbaamii, bimlnaath, anntnaath, dhrmnaath, shaantinaath, kunthnaath, ahnaath, mllinaath, munisubrt, nminaath, nemirnaath, .. (.) I jI rAtraudra zvalAI yaha mazA naare| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm paarshb naath, mhaabiir sbaamii ( br'ddhmaan ) ( 2 ) / shriipuurbk ei tiirthngkrgnner naam bybhRt hy' / zraaadshsNkhyk baiiickrbrtii| bhrt, saagr, maadhb, snaakumaar, shaantinaath, kunaath, ainaath, subhaum, mhaapdm ; hrissenn, jy'sen, brhmdo ( 12 ) / nbmsNkhyk aackrbrtii shbaahudeb| eipisstt, dbipisstt, sby'kt,, purussottm, purusssiNh, purusspuguriik, dtt, laann, shriissnn (9) / nbmsNkhyk prti baasudeb,--ashbgriib, taark, merk, mdhu, nishubh, ( b1 ) -bli, laad, raabnn, jraasndh / nbmsNkhyk shriibldeb| acl, bijy', bhdr, subhdr, sudn, aannd, nd, pdm, blbhdr' (9) / smsstti sNkhyaa (63) / any bissy' trissssttishlaakaapuruss crit grnthe brnnit aache // 14 // 70. wr ekAdaza rudrAH / / 15 // TIkA / rudrA ekAdaza sauMkhyakA bhavanti / te ca kAzyapIya zilpazAstre uktA yathA / " mahAdevaH zivorudraH zaGkaronIlalohitaH / IzAnovijayazvezodevadevobhavodbhavaH / kapAlIzastvitizeyA rudrA ekAdaza smRtAH" / gItAyAzca "rudrANAM zaGkaravAsmi" iti / zaivazAstre'pi tathaivAsti / "pakSapAtoname vIre nadveSaH kapilAdiSu" ityAcAryya vacanarItyoktam / anyada budhaizcintanIyam // 15 // sbyaakhyaanubaad| ekaadsh sNkhyk rudrgnn / ei ekaadsh sNkhyk rudrgnner naam kaashypiiy' shilpshaastre, shaibshaastre, puraannaadite dekhite paaoy'aa yaay' / mhaadeb, shib, rudr, shngkr, niillohit, iishaa, bijy', iish, mhaadeb, bhbodbhb, kpaaliish (11) / ei suuttio shbetaambiiy' tr paatth pustke naai // 15 // nava nAradAH / / 16 // S 1 TIkA | naveti / navasa khatrakA nAradA bhavanti / zvetAmbarIya sUtrapAThe ida satra' nopalabhyate / purANAntare marIciratriraGgirA pulastyaH pulahaH kratubhRguSThonArado na syuH / anyatra " nAradAdyAH surarSayaH" / devAH surAH mantradraSTRtvena RSisa gatAH / gItAyAmapi "devarSINAJca nAradaH" iti / nAra' narasamUha yati khaNDayatIti nAradaH / zilpazAstre ca "bhRguragastyavasiSTagotamAGgirasastathA / vizvAmitrobharadvAjo mahAtejA RSiH smRtaH / nArado'trirmaharSica nava ete prakIrttitAH / " anyatra ca " tumvarubharata parvatabaladeva prabhRtayo devarSayaH" / apare For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiy'ohdhyaay'H etannAmnA parvatAn aahuH| matAntare tu nava naardaaH| devarSirdevobrahmA pizUnaH kalikArakaH tumvaruH bharataH parvato nAradA nava" iti / anyat subudhaizcintyam // 16 // sbyaakhyaanubaad| naard nbsNkhyaabishisstt| shbetaambriiy' suutr paatthe eiruup suutrer ullekh naai| kaahaaro mte tumbru, bhrt, prbt,debl prbhRti ny'jn Rssi baa prbt bishesser naam| bhaassye athbaa jmbudbiip-smaas ttiikaay' ihaar ullekh naai| giitaar dshm adhyaay'e ukt aache "debrssignner mdhye shriibhgbaan naardruupe biraajit|" shilp shaastrkaarer mte 'bhRgu, agsty bshisstth, gaaetm, anggiraa, bishbaamitr, bhrdbaaj, atri, naard ei ny' jn mhaatejaa debrssi| ei bissy'e naanaa grnthe mtaantr dRsstt hy' / 16 // caturvizatiH kaamdevaaH||17|| . ttiikaa| cturiti| kAmadevAH caturvizatisa khykaaHsyuriti| te ca yathA / madana-manmatha-mAra-pradumna-mIna-ketana-kandapa-darpakAnaGga-kAma-paJcazara-smaramanasija-kusumAyudhAnanyaja-puSpadhanva-ratipati-makaradhvajAtmabhU-paJcavANA iti (24) / pazcavANAzca kssiirsvaamibhiruktaaH| "unmAdana zocanazca tathA sanmohana viduH| zoSaNaM mAraNazcaiva paJcavANA mnobhuvH|" anyatra ca "madanonmAdanazcaiva mohanaHzoSaNastathA sandIpaNaH samAkhabAtaH paJcavANA ime smRtaaH||" milikhA paJcaviMzatirete / paJcavANasya paJcapuSpANi yathA, "aravindamazokazca cyUtazca navamallikA nIlotpalazca paJcaite paJcavANasya saaykaaH|" iti maNibhadrakRtaTIkAyAm // 17 // sbyaakhyaanubaad| kaamdeb cbbish (24) sNkhyk, ythaakrme taahaader naam--mdn, mnmth, maar, prdyumn, miinketn, kndrp, dpk, anngg, kaam, pnycshr, smr, smraari, mnsij, kusumaay' dh, anntj, pusspdhr'', rtipti, mkrdhbj, aatmbhuu, pnycbaann| pnycbaann ythaaunmaadn, shocn, snmaaehn, shaaessnn, maarnn| ih| amr kossbyaakhyaate kssiir sbaamiir ukti| ukt unbiNshtir shit pnycbaann milit hiy'aa smssttite cbbish sNkhyaapuurnn| apr grnthkaarer mte pnycbaann eiruup--mdn, unmaadn, maaehn, shossnn, sndiipn| pnycbaanner pnycpussp kaamshaastraanuyaay'ii zakSA,-pAvanita, pAranAka, ghAu, navagallikA,nauTanAzana / (ganika kala bnininikaa)||1|| manuSya tirazcAmutkRSTa jaghanyAyuSI triplyopmaantmuhuurte||18|| ttiikaa| mnussyetyaadi| manuSyANAM tirazcAM pazupakSyAdInAM krameNotkRSTamAyuH jaghanyazca nikRSTa bhvti| mAnavAnAmutkRSTamAyuH pazvAdInAM nikRSTamiti / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm tripalyAnAzca(0) asakhAyuSAm / tadevabhavati / jaghanAmAyuH anta-muhUrta meti atra muhUtte muhUrta zceti paatthbhedo'sti| sabhASyacaturthAdhyAye zrImadumAsvAtisUtre pAThaityameva / "nRsthiti parApare tipalyopamAnta, hUH" / evaM "tiryaga yoniinaac"| iti bhinna- pAgatmakayoH sUtrayoH ullekhodRshyte| tatra ca "aparA palyopamamadhikaJca" / asyaashybhaassymevmsti| "manuSyatirya gayonijAnAM parApare sthitI bhvtH|" anAcca bhASyam / "saudharmAdiSveva yathAkramaparA sthitiHplyopmmdhiknyc"| aparA jghntraa-nikRssttetyrthH| parA prakRSTA utkRSTha tyanarthAntaram / tatra saudharma aparA sthitiH palyopamamaizAne palyopamamadhikaJca" / tayoH sabhASyasUtradvayovistRtatayoktam / asmin satre skssepennoditm| tadanayora kya vidyate // 18 // iti zrImatprabhAcandrAcArya-viracite vRhattattvArthasUtre tRtiiyo'dhyaayH||3|| : zrImaIzvaracandra zAstri paJcatIrtha darzanAcArya viracita bAlabodhinatrAkhya-TIkAyAM tRtiiyo'dhyaayH||3|| sbyaakhyaanubaad| maanb o pshu pkssii prbhRtir aay'uH krme ukRsstt baa shresstth ebN jghny nikRsstt hiy'aa thaake| triplygnner o taahaai hy'| yaahaaraa aantr muhuur'tt taahaadero seruup aay' nirdisstt| sbhaassy umaaskti aacaaryer cturth adhyaay'e duitti sutre nRsthitiH prpre triplyopmaantmuhuurte"| tthaa tiryg yaaennaanyc"| bistaarruupe yaahaa blaa hiy'aache| ei sutreo taahaa sNkssepe kthit hiy'aache| ubhy' grnther arthgt kono prbhed naai| apr suutrer taapry bhaassy ebN ttiikaate brnnit aache| ukt sbhaayy suutrer cturth adhyaay'er shess bhaager bhaassy drssttby // 18 / | iti shr'iiprbhaacndraacaar'y bircite bRh tttbaar'thsuutre shriiiishbrcndrshaastikRt sbyaakhaanubaade tRtiiy' adhyaay' smaapt| 3 / ( jinAnAnimA samasyAmamanA kaa| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH dazASTa pazcamabhedabhAvanavyantara jyotisskaaH||1|| . ttiikaa| dsheti| teSAM deva-nikAyAnAM vikalpA yathA saMkhyameva bhvnti| te ca ythaa| dazavikalpA bhavanavAsino'surAdayaH vyantarA aSTavikalpAH kinnraadyH| pazca vikalpAH sayAdayo jyotirgnnaaH| dvAdazavikalpA vaimAnikAH kalpopapanna paryantAH saudhrmaadyH| caturnikAyAnAM devANAM madhye yAhi pItalezyAkhyastRtIyadevanikAyo jyotiSka iti| anyad bhASya-TIkAdAvasti // 1 // | sbyaakhyaanubaad| bhbnbaasii debgnn, bystr kinnrgnn, suryaadi grh prbhRtir ythaakrme dsh, aatt, paaNc, dbaadsh bibhaag siddh aache| klloppnn prynt baimaanik saudhrmgnner dbaadsh prkaar prbhed aache| cturnikaay' (dehbishess) debgnner mdhye ye piitle tRtiiy' sthlbrtii jyotisskbishess| cturthaadhyaay'e prthm suutre ye caari prkaar deb nikaay'er uddesh kraa hiy'aache jhIna zakha ddaa| (810) () viTAsakA kathita razna // 3 // vaimAnikA dvividhAH kalpaja kalpAtIta bhedAt // 2 // ttiikaa| vaimAnikA iti| prAguktA vaimAnikA jyotiSkAdevAH suuryaadyH| dvividhA dviprakArAH syuH| eke kalpajA anye tu klpaatiitaaH| "saryAcandramasau dhAtA yathA puurvmklpyt"| iti shrutiH| anyacca "saryAcandramasograhanakSatrANAJca parispandopacarito yaH sa kAla iti" daugaaH| saudharmA indrAyA bhvnti| caturthAdhyAyasya tRtIya sUtre, taduddizya pazcAdaSTAdazasatre huyakta "kalpopapannAH klpaatiitaashce"ti| ete ca vimAneSu bhavA vaimAnikA devAcaturthadevanikAyA iti| "devA vaimAnikAdaza" iti sAMkheAva // 2 // sbyaakhyaanubaad| puurbe kthit baimaanik jyotissk suuryaadi debgnn, ihaar duibhaage bibhkt| ek shrennii klpjaat apr ek shrennii klper atiit| saudhrm indr prbhRti debgnn| (+) (ka) mAvikanayanavAmI azvagana / (1) bAlikA vijaya pAsuna kinnanAmi / (1) sAvikanna shaamijyotisskgnn| (gh) dbaadshbiklpbaimaanik klloppnn saudhr'mmaadi| (ng) cturnikaay' debgnner mdhye piitledebgnn chau| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm kllaatiit debgnn annt klpaanusaare cliy'aa aasiteche| klpete upnn ebN klper atiit yaahaaraa taahaader bissy' sbhaassy assttaadsh suutrer cturth adhyaay'e brnnit aache| ati maanb hite| jaati baimaanik sNjnyit cturthdeb nikaay', athbaa bimaan hite upnn bliy'aa baimaanik ranA n||2|| saudharmAdayaH ssodd'shklpaaH||3|| ttiikaa| saudhammaiti / sudharmAtu devarAjasyendrasya sbhaa| sA yasmin vidyate iti saudharmaH kalpavizeSo vaa| ataH teSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devAstiSThanti / saudharmasya kalpasyopari aizAnaH aindrklpH| tada pari snaatkumaarH| tasyopari mAhendra ityeva rUpeNa vaimAnikasa sthaanm| saudharmazcaikaH veyAH paJca / anuttarAH paJca aparAjitAH paJceti ssoddshklpaaH| matAntaretu ete anyvidhaaH| caturthe viMzati sUtrabhASye TIkAyAzca savvaM varNitamasti / saudharmAdInAM sasthAnaM "uparyupari" [19] / naikatra / nApi tiryak / nApi adhodhiti| anyattatratatrabhApye samyagasti / aparasiddhAnte yogadarzane "bhuvana jJAna saya sayamAta " iti satra bhASya-vArtikeSvasti vRttamiti // 3 // | sbyaakhyaanubaad| debraaj indrer sbhaar naam sudhrmaa, ei sbhaa yaahaader taahaaraa saudhrm klpbishess| taahaate baimaanik debgnn absthaan kren| ei saudhrm klper upre iishaan baa aindrklp, taahaar uddhe snkumaar klp, ihaar urddhe maahendrklp, eibhaabe baimaanik sNsthaan ssodd'sh sNkhyaay' abhihit| ek saudhrm, graibey' kpnyc, pnyc anuttr, apraajit pnyc, smsstti sNkhyaay' ssodd'sh sNjnyit| ei bissy'e smprdaay' bhede mtaantr dRsstt hy'| sbhaay' umaasbaatir (19-21) suutre ukt bissy' skl brnnit aache // 34/4/ brahmAlayAH laukAntikAH (*) // 4 // ___ttiikaa| brahma ti| ye lokAntikAdevAste brahmakalpAlayAstavAsinovA bhavanti / "brahmalokAlayA lokAntikAH' iti sa bhASya suutrm| tetu nAnyakalpeSu nApi prtstisstthnti| tathA ca tatra bhaassym| "brahmaloka parityASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti" te cASTau sArasvatAdayaH atra ( 26) sUtre suvyaktAH syuriti| atodvayoH pArthakyaM artha nAsti // 4 // sbyaakhyaanubaad| yaahaaraa br'hmlaaekaaly'baasii se skl laukaantik deb bliy'aa khyaat| (*) nAkAlikA" ichAninA: mAM / For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm matAntare ca, vijayAdiSu caturpu parAsthiti strayastriMzat sAgaropamAni sAkhajaghanyotkRSTA sarvArtha siddha iti| bhASyakRnmate tu sarvArtha siddhe'pi jaghanyAdvAtriMzata sAgaropamAni ptthitaa| etadapi cintniiym| vyantarA zailaguhAdivAsitvena pRthagbhUtA gandharvAdayaH / sanatkumAre aparA sthitiH dve sAgarAkhAsakhAopame satrAta / sanata kumAre kalpe saptasAgarasakhAopamAni parA sthitibhevati / aizAne dveeva sAgararsakhAopame adhikena parAsthiti bhavati / zeSANAM bhavanavAsiSvadhipatInAM dvapalyopame asakhA samaye pAdone praasthitiritaarthH| itAnyata puSkalaM bhASyecAsti // 6 // iti zrImata prabhAcandrAcAryaviracite vRhattatvArtha sUtra cturtho'dhyaayH| zrImatprabhAcandrAcAryaviracita vRhattattvArthasUtre . zrImad Izvaracandra-paJcatIrtha-darzanAcAya-zAstri-viracitAyAM bAlabodhinyAkhA-TIkAyAM cturtho'dhyaayH||4|| sbyaakhyaanubaad| saadhaarnnruupe debnaarkiignner shresstth sthiti (sthH 33) saagrsNkhyaa primit ebN jghny sthiti dsh haajaar brss primit| sbhaar'ysuutre "dshbrss shsraanni prthmaay'aam" (44 suuH) prthm bhuumite (absthaa baa sthaan, kaal ) naarkgnner 'dsh shsr brss prynt anukRsstt sthiti hy'| ei suutre "saamaanytH" ei pd suutr'kaareri abhipret, sbhaa suutre taadRsh pder ullekh naai| sutraaN ihaa taahaar smmt ny'| sbhaayy suutrgrnthe bhul ei adhyaay'e likhit aache| ei tttbaarthsuutre maatr chy'ttii suutre adhyaay' smpuurnn| byntr shail guhaadi baasi-ruupe pRthk absthit gndhrbaadi (k) snkumaarklpe aprsthiti dui saagrsNkhyaa primit hibe (kh) ebN uktklpe praa baa shrsstth sthiti sptsaagr sNkhyaatuly kaal hibe (g) aishaan (aindr) klp dui saagrsNkhyaa tuly baa ttaaedhik praasthiti hy' (gh) shess bhbnbaasii debgnner dui plyopm arthaa asNkhy smy' baa paadonpraa (shresstthaa) sthiti hy'| apr bissy'smuuh bhaassye o ttiikaay' brnnit aache // 64/ shriim prbhaacndraacaarybircit bRhttttbaar'th suutre shriimd iishbrcndr shaastri-bircit sbyaakhyaanubaade tha-pAna magAra // 8 // For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH paJcAstikAyAH // 1 // TIkA / nakhA siddha' caturthe tu jIvatatra N samAsataH / samAkhyAyA'jIvatacca paJcame'tra pratanayate // 1 // * atra paJca saMkhyA astikAyA bhavanti / astIti kAyanti kathayanti ye te'stikAyAH / te ca jIva- pudgala-dhammaM dharmmAkAzAstikAyAH paJca syuH / atra sUtre kAyagrahaNameSAmuttara pradezAvayava vAtha addhAsamayapratiSedhAtha zceti mantavyam / eSu madhye dvAveva padArthojIvAjIvau / anayojI vo nityaH ajIvo'nityaH / astikAyAbhidhAnena sarvve padArthAH kathaJcidra peNa santi kathaJcidra peNa na santItibodhyam / anekAntavAdasyAya' natrAyatorAddhAntaH / sabhASyasa tretu "ajIvakAyA dharmmAdharmmAkAzapudgalAH / " ityeva dRshyte| etata sutArtha subodham / anapradvedAntadarzanabhASya-bhAmatI - kalpataru parimalA- dvaita brahmasiddhyAdiSu tattanmatena prapaJcita - masti (0) // 1 // sbyaakhyaanubaad| cturthaadhyaay'e jiibtttb blaa hiy'aache / ekhn pnycmaadhyaay'e ajiib pdaarthtttb kthit hiteche| paaNc astikaay',---dhrmaastikaay', adhrmaastikaay', jiibaastikaay', aakaashaastikaay', pudglaastikaay', ihaaraa anggiibaastikaay'| asti (aache) eiruupe yaahaader kthn baa bybhaar hy' taahaaraa astikaay' naame pnyc pdaarth / anekaantbaad mte skl pdaarth i kthnyciruupe aache kthnyci ruupe naai, yemn ghttpdaarth astiruupe baa praapyruupe aache, duursthit baa kon drby dbaaraa bybhitruupe naai| jiib o ajiib pdaarther mdhye jiib nity, ajiib anity| sNkssepe ( ei mte ) skl pdaarthi jiib o ajiirruupe duibhaage bibhkt / ei paaNcttike pdaarth naameo bybhaar kraa hy' / sbhaassy suutrer pnycmaa dhyaay'e prthm dbitiiy' suutre ebN prbrtii suutre krme ukt pdaarth skl byaakhyaat hiy'aache / pnycaastikaay' bhu prdeshbyaapk gunne ebN sbiiy' astitbe 'astikaay'' sNjnyaay' abhihit hiy'aache // 1 // (*) sptbhnggii trnggyiaa mssttshsraaN syaadbaadmnyjr'yyaaN tttbaarthaadhigmsuutrttiikaasucaalushiilniiy' maasrbm| 1 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH paJcAstikAyAH // 1 // TIkA / nakhA siddha caturthe tu jIvatattva samAsataH / samAkhyAyA'jIvatatva paJcame'tra pratanayate // 1 // atra paJca saMkhyA astikAyA bhavanti / astIti kAyanti kathayanti ye te'stikAyAH / te ca jIva- pudgala-dharmAkAzAstikAyAH paJca syuH / atra sUtre kAyagrahaNameSAmuttara pradezAvayava tvAtha addhAsamayapratiSedhArthaM ceti mantavyam / eSu madhye dvAveva padArthojIvAjIvau / anayojI vo nityaH ajIvo'nityaH / astikAyAbhidhAnena sarvve padArthAH kathaJcidra UpeNa santi kathaJcidra UpeNa na santItibodhyam / anekAntavAdasyAya' prAyatorAddhAntaH / sabhASyasa tretu "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH / " ityeva N dRzyate / etata sutArtha subodham / anapradvedAntadarzanabhASya-bhAmatI- kalpataru parimalA- dvaita brahmasiddhayAdiSu tattanmatena prapaJcita masti (0) // 1 // sbyaakhyaanubaad| cturthaadhyaay'e jiibtttb blaa hiy'aache / ekhn pnycmaadhyaay'e ajiib pdaarthtttb kthit hiteche| paaNc astikaay', dhrmaantikaay', adhrmaastikaay', jiibaastikaay', aakaashaastikaay', pudglaastikaay', ihaaraa anggiibaastikaay'| asti (aache) eiruupe yaahaader kthn baa bybhaar hy' taahaaraa astikaay' naame pnyc pdaarth| anekaantbaad mte skl pdaarth i kthnyciruupe aache kthnyci ruupe naai, yemn ghttpdaarth astiruupe baa praapyruupe aache, duursthit baa kon drby dbaaraa bybhitruupe naai / jiib o ajiib pdaarther mdhye jiib nity, ajiir' anity| sNkssepe ( ei mte) skl pdaarthi jiib o ajiirruupe duibhaage bibhkt| ei paaNcttike pdaarth naameo bybhaar kraa hy'| sbhaassy suutrer pnycmaadhyaay'e prthm dbitiiy' suutre ebN prbrtii suutre krme ukt pdaarth skl byaakhyaat hiy'aache / pnycaastikaay' bhu prdeshbyaapk gunne ebN sbiiy' astitbe 'astikaay'' sNjnyaay' abhihit hiy'aache // 1 // ( * ) sptbhnggii trnggi nyaamssttshsraaN syaadbaadmnyjr'yyaaN tttbaarthaadhigm suutrttiikaaicaanushiilniiy' mysbm / 1 For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm / nityaavsthitaaH||2|| ttiikaa| nityeti / prAgukta sUtre ye paJcAstikAyAH pdaarthaaH| te nityAH dravyarUpAH sthitAzca / pazcaite padArthA sAmAnA rUpatayA vizeSarUpatve naca svarUpa naiva prihrnti| ataete nityA bhvnti| astikAya rUpeNaca sva svabhAva va svasaMkhyAzca kadApi na tyjnti| paJcasakhAtonAdhikakha navA nAnalaJca yAnti / ato nityaavsthitaashc| atrAtheM tRtIya sabhASyasUtramittham "nityaavsthitaanaaruupaanni"| tatra dvitIyasUtraproktaM "dravyANi jIvAzce" tytr| dhodayazcaite cakhAraH prANinazca paJcadravyANica bhavanti / prAguktaM hi matizrutayonibandho dravyeSvasarva paryAyeSu sancaMdravyapavyeSu kevalasyeti bhASyakRtAM vcobhaati| "nitya tamAhu vidvAMso yaH svabhAvona nazyati." iti suuryH| atra bhASye ca tadbhAvAvyayaM nitymiti| yeSAM rUpaM nAsti taanaaruupaanni| rUpazca mUtiH / mUryAzrayAzca sparzAdaya iti // 2 // sbyaakhyaanubaad| puurbe ye pnycaasti kaay'er kthaa blaa hiy'aache| se smudaay' nity drby ruup, sthirpdaarth| ei paaNc astikaay' pdaarth saamaanyruupe ebN bishessruupe sb sb ruup kon absthaay' prihaar kre naa, sei hetu ihaar| nity| ihaaraa paaNc sNkhyaa hite adhik ny' ebN nyun ny'| shbdaarthk 'kai' dhaatu hite kaay' shbd nisspnn hiy'aache| puurbe kthit hiy'aache jnyaanaatmk jiib pdaarth, ajiib pdaarth jdd'brg ; ihaader bistaari pnycaastikaay'| jiibstikaay' tinruup, bddh, mukt, nitysiddh| pu stikaay' chy' prkaar| pRthibii prbhRti caari bhuut ( aakaashbrjit ), sthaabr o jnggm ( sthiti, gtishiil pdaarth ) sbhaassysuutrer dbitiiy' tRtiiy' suutre o bhaassy, ttiikaay' apr bissy'guli brnnit aache // 2 // __ rUpiNaH pudglaaH||3|| ttiikaa| rUpiNa iti| ye pudgalAste rUpiNo bhavanti / rUpameSAmasti evame puvA rUpamastItyastyarthe prtyyH| pudgalajIvAstu anekadravyANi syuH / paJcAstikAya rUpadravyapadArtheSu madhye pudgalapadArthA ruupvntobhvnti| yato jIva-dharmAdharmAkAzadravyapadArthA rUpahInAH syuH| sparza-rasa-gandha-varNarahitA amUrtAH suukssmruupaaH| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmaaehdhyaay'H pUyante galanti ye te pudgalA ityanetra sUrayaH procuH| aparetu paramANuvadAhuH praajnyaaH||3|| | sbyaakhyaanubaad| pudgl pdaarthskl ruupbaan| ruup yaahaader aache taahaaraa ruupyukt| pugl jiib pdaarth bhu drby| pnycaastikaay'ruup drby pdaarther mdhye pugl pdaarth ruup o kriy'aashiil| yehetu jiib, dhrm, adhrm, aakaash drbypdaarth ruup shuuny| sprsh, rs, gndh, brnn brjit amuur'tt| kon kon pnnddit blen yaahaader puurnn ebN gln dhm aache taahaaraa pur'gl naame abhihit, apr praajnygnn blen prmaannur tuly nity // 4/4/ dharmAderakriyakham // 4 // ttiikaa| dhrmaaderiti| dharmAdharmAkAzAnAM trayANAM akriyakha gatikarma rhittvmiti| atrAdipadenAdhAkAzayohaNam / ete pshcaastikaayaantbhuutaaH| ataH sUtratAtpayya taH kriyAhInA strayobhavanti / evaM paJcasu madhye jIvapudgalayoH kriyAvacca sUcita' bhvti| pudgalapadArthaH prAguktaH (*) / sabhASye sUtre 'tra "niSkriyANica" iti vnnitmettsuutrokttsvm| AkAzamArabhya dharmAdIni niSkriyANi syuH| kriyAvantazca pudgljiivaaH| kriyApadena tatra gatikarmagrahaNamiti bhASyakRtaH procuH| dharmAdharmayodveyorasaMkhyeyAH pradezAH sarvataH sUkSmasyaparamANoravagAhazca / pradezonAmApekSikaH sarvataH sUkSmo vaa| tathAhi ye na kadAcivastuvyatirekeNa upalabhyante prdeshaaH| yetu zikalitAH parikalitamUrte yaH prajJApathamavataranti tecAvayavA ityAdi jainAgame vishessoktiH| ekasya jIvasyAsaMkheAyapradezAH syuriti| evamalokAkAzasya lokAkAzasyacAnantAH prdeshaaH| punarlokAkAzasya dharmAdharmakajIva sArddha tulyA bhavanti // 4 // | sbyaakhyaanubaad| dhrm, adhrm, aakaash ei tinttii pdaarth akriy' o gtikrm rhit| ei suutrsth aadi pd dbaaraa adhrm o aakaash pdaarth sNgRhiit hiy'aache| ei dhmaadi try' | (*) "pudglH sundraakaare tr'iyu puNstaatmdehy'aae' iti medinii| gRnigrnne,iti tedaadikaa pcaadyprtyy'H"|'ttehRdorp, baa|" yaa put iti kusaay'aaN abyy'| "acibibhaass" iti baa l prtyy'| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm puurbokt pnycaantikaay'er antrgt / ateb suutrer taapryaanusaare ullikhit dhrmaadi pdaarth nisskriy'| pnycaastikaay' pdaarther mdhye jiibaastikaay' ebN pudglaantikaay' kriy'aabaan / pudgl smbndhe puurbeo blaa hiy'aache| "nisskriy'aanni c"| ei suutre byaakhyaate sbhaassy suutrer bissy' brnnit aache 4/ bhaassykaar kriy'aadi dbaaraa gti, krm ei ubhy'er grhnn kriy'aachen / dhrm o adhrm ei dui pdaarther asNkhy prdesh ebN srbtr suukssm prmaannute prybsit / ekhaane prdesh shbdaarth aapekssik srbtr suukssmruupe sthiti| annu pdaarther konruup prdesh baa aby'b naai, ye 'nity o nirby'b taahaai prmaannu ' * / aakaash dbibidh, lokaakaash o alokaakaash / anyaany bissy' bhaassy o ttiikaadite brnnit aache // 4 // 8. jIvAderlokAkAze'vagAhaH // 5 // TIkA / jIvAderiti / jIvAdInAM pudgala - dharmmAdharmmAdInAM lokAkAze'vagAhaH / eteSAM trayANAM jIvasya ca lokAkAzo'dhikaraNamavasthitirvyAbhavati / yadvA eteSAmAkAzaH pratiSThA tadAdhArA veti / atra sabhASyasa tramittham / "lokAkAze'vagAhaH" iti / paJcasu astikAyapadArtheSu dvayordharmmAdharmmayoH sAkalye lokAkAze avagAhobhavatIti bhASyakRtaH / tathAhi dharmmA dharmapudgala - jIvAH padArthAvagAhino bhavanti / dhammAdInA catuNa avagAhaH svAdhAre evAvasthAnamanAddhAraka' kimapi nAstIti bhAvaH / vizeSastu pudgala jIvAnAM saMyogavibhAgarupakAraH / atropakAraH prayojana guNa iti yAvat / anayat sabhASya a // 5 // sbyaakhyaanubaad| jiib, pudgl, dhr'mm, adhr'mm ei pdaarth ctusstty'er lokaakaashe abgaah hiy'aa thaake, arthaa ihaadiger sbiiy' aadhaarei absthit any kon aadhaar naai| aakaash pdaarth sbprtisstthit / yaahaa sbhaassy "lokaakaashe abgaahH" ei suutre brnnit aache / taahaai ei suutre kthit hiy'aache| paaNc astikaay' pdaarther mdhye dhr'mm o adhrmm pdaarther smst lokaakaashe abgaah hy'| ukt jiibaadi ctusstty'ey' aakaashi upkaark athbaa aakaashi upkaar baa pry'ojn| bauddh pnndditgnn abkaash prdaataake aakaash pdaarth sNjnyaay' sNjnyit (*) nyaay'mte 'nitytbe sti nirby'bH prmaannuH" / iti tr'k kaumudii sndrbhe logaakssi bhaaskrH ye tu nityaanirby'baa ajaat| abinshbraaH te prmaannb iti naiy'aay'ikaaH / tessu kthmaaghNkr'mm / tthaahi "adRssttb kssetrjnysNyogaa prmaannuss aayN krmm" iti bhaamtiigrnthehsti| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmohdhyaay'H kriy'aachen| hyaay' drshner mte aakaash nb drbyer mdhye pnycm drby pdaarth| bedaantmte aakaash brhm hite upnn aprtykss, suukssmbhuut // 5 // satva' dravyalakSaNam // 6 // TIkA / satvamiti / asmin dravyasya lakSaNaM sacca mantavyam / satobhAvaH sattumiti / prAguktapudgalAnAM apradeza saMkheprayAsaMkhyeyAnantapradezAnAM ekAdiSu AkAzapradezeSu vibhAjyo'vagAho bhavati / vibhAjyovikalpaeSaH / paramANorekasmin pradeze'vagAhaH / dvANukasyaikasmin dvayozca pradezayoravagAhaH / trANukasyaikasmin dvayostriSu pradezeSu ca / evamapi caturaNukAdInAM sarveSAM anantapradezAH syuriti / etasmin prasaGga e teSAM sattu kIdRzantadAha samiti / saMkSepatohipudgalA dvidhA bhidyante / aNurUpAH skandharUpAceti / saMghAtAd bhedAt saMghAta - bhedAcceti / etebhyastribhyo hetubhyaH skandhAjAyante / paramANustu tadabhedAdeva utpadyate / satobhAvaH sat / eSu sabhASyasa treSu sphuTaM samasti / tadyathA "aNavaH skandhAzca " / "sa MghAta bhedebhya utpadyante / " "bhedAdaNuH" iti / anatratparasUtre vyaktI bhaviSyati // 6 // 41 gbyaakhyaanubaad| ei drshner mte drbyer lkssnn sttb, bauddhmte "yaahaa s taahaa kssnnik, ateb "yts t- kssnnik" / ythaa bidyu o jldhr| ei mter prtikultaa jain nyaay', bedaant drshn kriy'aachen| ei suutr annu, skndh, jiib, dhrmaadiir prsngge kthit| apr bissy'smuuh sbhaassy (25, 26, 27, 28 ) suutre bishessruupe pnycmaa dhyaay'e brnnit aache| ei sndrbher prsuutreo suspsstt kthit hiy'aache 4/ 6 4/ utpAdAdiyuktaM sat // 7 // TIkA / utpAdeti / yattu utpAda - vyaya dhaumyaiyuktaM sattadevazeyamiti satolakSaNam / tathAhi yadutpadyate yacca vayati vividhakha yAti yaccApi dha uba tatsat mantavyam / ata ida N satolakSaNam / atrArthe sabhASya sUtramittham / "utpAdavyayabhauvyayuktaM sat" (29) iti / etatsUtrasya pratipadavyAkhyAna bhASye TIkA sucAsti / zrImad haribhadrasUri mate'syapAThAntaramasti / yathA utpAda For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tttbaar'thsuutrm vyayau dhauvyaJca satolakSaNam " ityaadi| zrImatsiddhasenadivAkaramatetu "utpAdavyayau dhauvyazcaita tti tayapukta" mityAdi / haribhadrasUrikRtavRttau "utpAdavyayodhrauvyaJca satolakSaNa ydihetyaadi"| anekAntavAde ekaanttodhrauvyaabhaavH| utpAdavyayadhrauvyayukta-satoyadanyattadasaditi jJa yam / tathaiva nityamAha "tabhAvA vyaya nitya" miti| yacca satobhAvA nnavyeti novA veSyati tnnitymiti| evaM bhedAdeva paramANurutpadyate nasaMghAtAdutpanna iti| saMghAtAd bhedAt saMghAtabhedAca tribhyaebhyaH kAraNebhyaH skandhA jaaynte| anyadetadbhApye vrnnitmsti| prAguktapudgalA dvividhAH syuraNavaH skandhAzceti / "sadravyalakSaNam" iti sUtraM na sarvasammatam // 7 // sbyaakhyaanubaad| smprti spdaarther lkssnn blitechen| ye pdaarth uptti, byy', dhaubysNyukt taahaai s| yaahaar uptti aache, ye bibidhbhaabe prinnt hy', ye dhrubtbyukt se pdaarthke s sNjnyaay' bykt kraa hiy'aache| puurbe kthit pudgl pdaarth sNkssepe dbibidh thapa sakasakA thA-kAra, vA, ninA / sngaa| kAni kA vAdA cazamana / annusmuuh abndh, skndh skl bndh| sNghaat, bhed, bhedsNghaat ei tin kaarnn hite skndh praadurbhuut hy'| dui prmaannur sNghaat hite dui prdesh upnn hy'| pnycm adhyaay'er untriNsh suutre ei suutrer anuruup arth likhit aache| sei prkrnne annu, skndh, sNghaataadir bibrnn bhaassye nAka bAra // 1 // __saha krama bhAvi-guNaparyAyavadravyam // 8 // ttiikaa| saheti / yacca saha bhAvi guNasamUhAtmaka tathaiva kramabhAviparyAyanicayAnvita tavyamiti lakSaNam / atra sabhASya suutrmitthm| "guNaparyAyavadravyam" iti| bhAvAntara sazAntara ca pryaayH| etadubhayauM yatra vidyate tdrvym| punazca guNAnAM paryAyA asmin santi iti guNa paryAyavat / atrAstyartha vtup| sahabhAvi khauM dravye gunnaanaaN| dravye kramabhAvikhauM paryAyAnAM mantavyam / ye tu dravyAzrayAnigu NAstetu guNAbhidhAnA bhavanti / dravyameva gunnaanaamessaamaashryH| eSAM guNAnAM guNA naiva santi ato nirguNA guNA iti / naiyAyikAnAmeva so'bhiprAyaH guNe guNAnaGgIkAra iti / anavasthApAtAtpadArtha syA For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmohdhyaay'H syaukaryyAttadgauravAcca / dravyAzrayatvena cAritArthyAt / sparzAdayoguNA aNuSu skandheSu ca vidyante / anayat sabhASya saptaviMzasUtre vAktamasti // 8 // sbyaakhyaanubaad / yaahaa shbhaabii gunn smuuh|tmk ebN krmbhaabii pryaay'yukt taahaai drby, eitti drbyer lkssnn| ei bissy'e sbhaay' suutr eiruup, "gunnpryaay'bd drbymiti"| bhaabaantr o sNjnyaantrke pryaay' ble / gunn, drby skler aashrit baa smbet| drbyer shbhaabit| gunne bidymaan aache| gunnpdaarthe gunn asbiikaary| ateb drbyi gunnmaatrer aashry' ; shbhaabii, krmbhaabii, gunnpryaay'yukti drby arthaa gunnnicy'er sbruup shbhaabii ebN pryaay'er sbruup krmbhaabii, ihaa dbaaraa bijnyaapit| sprsh prbhRti gunn annu ebN skndhete bidymaan // 8 // 43 kAna / / 9 // TIkA / kAlazceti / 1 atra sUtre cakAropAdAnAt pUrvatodravyAnukarSaNam / ataH kAlo'pi dravyapadArtha eva / sabhASyASTatriMzata sUtramevamasti / " kAlazcetyake" / ke zAstrAcA kAlospi dravyamiti bhaNanti / ayaM kAlo'nantasamayaH / tasmin eka eva vatrttamAna samayAkhyaH / atItAnAgatayoH kAlayoranantatva' syAt / "tata kRtaH kAlavibhAgaH" ( 4 / 15) iti sUtrabhASye varNito'sti / sa ca yathA jyotiSkANAM grahanakSatrAdInAM gativizeSeNa hetunA vibhAgaH / aNuvibhAgA grahaNAMcArAH / azAH kalA-la(na)vA-nAlikA-muhUrtta - divasarAtrayaH pakSa mAsAH Rtavo'yanAni / saMvata sarA yugamiti laukikAlaukika samayovibhAgaH / - punaH sa varttamAno'tIto'nAgata bhedaH trividhaH / anapravidhaH punaH kAlazca saMkhyeyo'sakhyeyo'nantazceti / anapro vibhAgo jyautiSa-zAstre zilpazAstre cAsti // 9 // * sbyaakhyaanubaad / kaal o drby pdaarth jaanibe| puurbsuutr hite ckaar dbaaraa ei suutre drby pdttii anukRsstt hoy'aate kaal o drby| sbhaassy aatttrish (38) suutro ei suutrer anuruup arthjnyaapk / ythaa "kaalshcetyeke"| ek shrenniir budhgnn kaalkeo drby naame aakhyaat kren| drshnaantrer mte kaal skl kaaryer prti nimitt kaarnno nity| kriy'aaruup upaadhibhedei brtmaan, atiit, bhbissyruupe prtiiti hy'| jyotissshaastre suukssm hite skul kaaler ( grhnksstraadir gtir dbaaraa) bibhaag brnnit aache| ei sbhaassy suutrer bhaassye ebN liilaabtii grnthe bishessbhaabe brnnit aache || 9 | taahaa "tkRtH kaal bibhaagH" For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm anantasamayazca // 10 // ttiikaa| annteti| sa ca pUrvasa tranirdiSTaH kAlaH anntsmyo'mitkaalityrthH| tatra tu eko vattemAnaH smptyaatmkH| dvayoratItAnAgatAkhyayoH smyyoraanntymev| atrArtha sabhASyasUtramittham " so'nantasamayaH" iti / anayosa trayorathe aikyamasti / anantasamayaH anantapayyAya ityapi arthobhavati / atrArthanatrAyavidaH praahuH| " atItAdivyavahArahetuH kAlaH" iti bhttttaaH| "parAparavyatikara-yogapadyAyogapadya-cirakSipapratyayakAraNaM dravyaM kAla" iti baishessikaaH| "zavdatanmAtrapariNAmaH kAlaH" iti shaabdikaaH| sa ca kAla eko vibhunityshceti| "dikkAlAkAzAdibhya" iti saaNkhyaaH| "kAlo dizi AkAze'ntarbhavati". iti / "kAlAH parimANinA" iti paanniniH| " yena mUtANAM ( bhUtAnAM) upacayApacayAzca lakSyante taMkAla" miti mhaabhaassy-kRtH| etanmate'tIta-vatta mAna bhaviSyat-kriyopAdhinA nityasya kaalsksyaatiitkhaadibyvhaarH| "dik- kAlau nezvarAdatiricyate" iti rghunaathshiromnnyH| anyatattadgranthabyAkhyAne'sti // 10 // | sbyaakhyaanubaad| puurbsuutre nirdissttkaal annt smy' baa aprimit| tnmdhye brtmaan smy'baaedhk ek kaal| apr atiit o bhbissy prtiitijnk ye dui kaal, ei dui kaaler annttb aache| sbhaassy umaasbaami-suutr ("saaehnstsmy': ) ei ttiio ei suutrer shit abhinnaarther jnyaapk| ei bissy'e daarshnikgnner mtbhed prisphutt dekhite paaoy'aa yaay'| "atiitaadi bybhaarhetu kaalH|" trksNgrhH| atiit, brtmaan, bhbissyt ei tiner bybhaarer ye hetu taahaake naiy'aay'ikgnn kaalpdaarth naame khyaat kriy'aachen| saaNkhydrshnkaar, dik o kaalke aakaash pdaarther antbhut bliy'aachen| baiy'aakrnngnn, atiit, brtmaan, bhbissysuuck kriy'aar bhede nity kaaler o atiitaadi prbhed sbiikaar kriy'aachen| mhaabhaassykaarer mte "yaahaa dbaaraa muur't bhuutgnner upcy' o apcy' ( hraas o bRddhi ) prbhRti lkssy kraa yaay' taahaai kaal naame khyaat|" kaalsmbndhe skl drshnshaastrei skl tttb subykt rhiy'aache| 10 | guNAnAmaguNakhama // 11 // ttiikaa| gunnaanaamiti| guNAnAM guNavakhanAsti / prAgukta sabhASyasUtre For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmohdhyaay'H 80 "guNapayyai / yavavyamiti / parantatraguNalakSaNaM noktamidAnIM teSAM lakSaNamucyate / dravyAzrayAniguNA guNAH" iti / guNAnAmeSAMdravya mevAzrayaH / evaM guNAnAM guNA na santi / ataste nirguNAH / guNeSu guNa-svIkaraNe guNAntarakalpanA bhavati / guNavantoguNA ityukte guNAnAM dravyatvamapi AyAti / tena dravyaguNayovaiziSTaya nazyati / eorafsthata parasparAropAdhInA anavasthAca samApatati / tato hetunA nirguNAste bhavanti / evameva nAya zAstrakArAH mocuH / dravyAzrayA iti vizeSaNArthaM dravyasahabhAviva aSTamasUtre pUrvamuktam / sAMkhyoktaguNAzca tacchAstrasaMketaniyamAt pRthaga bhavanti / vaizeSikoktA guNAH sAMkhyairnaiva khIkriyante / naiyAyikA AhuH / " guNakharUpajAtimAnaguNaH " iti / athavA dravyakarmabhinnakha e sati sAmAnyavAn yaH sa guNapadArtha : " iti / yadvA " sAmAnapravAnasamavAyikAraNa-maspandAtmA yaH sa guNapadArtha : " iti / guNa AmantraNe, guNayati iti caurAdikAghanA siddhaH // 11 // zrImatprabhAcandrAcArya viracite tattvArtha sUtre paJcamo'dhyAyaH // 5 // iti zrImadaIzvaracandrazAstri-paJcatIrtha darzanAcArya viracita bAlabodhanaprAkhya-TIkAyAM tattArtha sUtre & 66 19 paJcamo'dhyAyaH // 5 // sbyaakhyaanubaad| gunnete apr gunn (pdaarth) sbiikRt ny', gunnskl nigunn| sbhaassy suutre puurbe blaa hiy'aache "gunnpryaay'bd drbym"| arthaa gunner aashry'i drby| se suutre gunner lkssnn tkhn blaa hy' naai, smprti " drbyaashry'aa nirgunnaagunnaaH" ei suutre gunner lkssnn sbhaassy suutrkaar blitechen| gunnskler drbyi aashry' arthaa drbysh bhaabii baa drbysmbet gunnete apr gunnpdaarth asbiikRt / taahaate (sbiikaar krile ) gunn o drby pdaarther mdhye bishisstttaa thaake naa / drby o gunn praay' eki hiy'aa yaay'| anbsthaaruup doss o upsthit hy' 4/ saaNkhydrshnokt gunn sbtntr, saaNkhyaacaary baishessikokt gunn sbiikaar kren naa| naiy'aay'ik mte gunnpdaarthe gunn asbiikRt| "ye drby krm bhinn hiy'aa saamaaybaan pdaarth taahaake gunnpdaarth naame aakhyaat kraa hiy'aache"| drbyete smbaar smbndhe gunnsmbddh thaake, taahaatei drbyaashry'ii gunnpdaarthaM // 11 // shriimprbhaacndraacaary-bircite bRh tttbaarthsuutre sbyaakhyaanubaade pnycm adhyaay' smaapt || 5 | For Personal & Private Use Only C6 3 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH trikaraNaiH krmyogH||1|| ttiikaa| triiti| tribhiH kAyavAga manobhiH karaNaH kArya saadhnaiH| karma yogo bhvti| na tu kevalena kAyena, vAcA vA, kevalena karmaNA veti / manasA vicintya kAyena yatna kRSA manogata yattadvahiH prakAzayikhA Arabdho yaH sa krmyogH| tathaiva zrutirAha "manasA saGkalpayati vAcA abhilapati karmaNAcopapAdayatI"ti / tathA ca gItAyAM "zarIra-vAGmanobhizca karma prArabhate'rjuna" iti / atra sabhASyamUtramitthamevArtha mabhidhatte / "kAyavAGmanaH karma yogaH" iti / tattividhaM karma punaDhividha zubhamazubhazca / azubha yathA steya-hiMsA'brahmAdi kAyikam / bAcikazca saavdhaanRtpishunaadi| mAnasaM vyaapaadaasyaabhidhyaadi| etadviparIta kama zubhamitibhASya-sammatama / prAgukta-trividhayoga AsravAkhya iti| dvayoH zubhAzubhayoH krmnnoraavnaatprsyndnaatprsrvnnslilbdityaasrvH| "AsravaH srotasAM dvAram" iti kecana suuryH||1|| sbyaakhyaanubaad| kaay' (shriir ), baaky, mnH dbaaraa ye kaary susaadhit hy' taahaar naam yog| kebl baaky dbaaraa mn; athbaa shriir dbaaraa ny'| puurbe mne smykruupe cintaa kriy'aa pre baaky dbaaraa cintaar anuruup bissy' bykt kriy'aa pshcaa taahaar anuruup kaary kraa| ukt bibidh krm dui prkaar, shubh o ashubh| ashubh krm--caury, hiNsaa, abraahmnnyaadikaay'ik| baacik ashubhkrm-nindaa, mithyaa, paishuuny ukti| maansikaa shubh krm binaash, asuuy'aa, anissttcintaa prbhRti| ei skler bipriit ukt tribidh shubhkrm| yogdrshne ukt aache,--"shuklkm, ashuklkrm, shubhaashubh mishrit krm ei tribidh krm| ei tribidh kmer apr naam aabt smykruupe sri baarir nyaay' prsrbnn hy' bliy'aa aasrb naame kthit| sbhaassy suutreo ei bissy'smuuh subykt aache| 1|| prshstaaprshstau||2|| ___ttiikaa| prshsteti| praaguktyogodvividhH| ekaH prazastaH punnyruupH| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sssstthohdhyaay'H aparaH aprazastaH apuNyasya / tau hetUbhavetAm / saH prAguktatrividhayogaH AsratraH / zubhAzubhakarmaNordvayorAtravaNAt prasravaNAdAsrava iti / saritAM srotaH saMvAhivArivaditi / anyat pazcAd vakSyate // 2 // sbyaakhyaanubaad / prthm suutre kthit yog prshst o aprshst| sbhaassyomaa sbaatisuutre kaarnn blaa hiy'aache, shubhyog punnyer aasrb, ashubhyog paaper aasrb hy'| sriter baari prbaaher nyaay' gti hy' bliy'aa taahaake aasrb naame sNjnyit kraa hy' // 2 // 89 puNyapApayoH // 3 // TIkA / puNyeti / puNyasya zubhayogaH Asrava iti / pApasyAzubhayogaH / prazastAprazastayordvayoryogayormadhye kAraNatayA evaM vyavasthA / arthAt prazastayogaH puNyasya heturaprazastayogaH pApasya hetuH syAt / atrArthaM sabhASyAmAsvAtisUtrANi trINi / "sa AsravaH" / "zubhaH puNyasya" / " azubhaH pApasya " | eteSAM sUtrANAM vRtta 'sadasadvedya" ityaSTamAdhyAyastha navamasUtre vakSyate / taiH sUtraiH sArddha meSAM sUtrANAmabhinnArthakatvaMm // 3 // sbyaakhyaanubaad| prshst yog punnyer hetu| aprshst yog ( aasrb ) paaper hetu / aacaary umaasbaatir sNssy suutreo ihaai brnnit aache / ythaa puurbokt tribidh yog aasrb naame khyaat| shubhyog punnyer, ashubhyog paaper, assttm adhyaay'er nbm suutre "sbedy|di punnyer, asdbedy prbhRti paaper" spssttruupe blaa yaaibe // 3 // gurunihavAdayo jJAnadarzanAvaraNayoH (0) // 4 // TIkA / gubbiti / gurUNAM nihnavo'pahnavaH saMgopanamiti / tadAdiryeSAM mAtsaryyAdInAM te tadAdayaH / jJAnAvaraNadarzanAvaraNayordva yohe tavo bhavanti / asmin sUtre AdipadopAdAnAn mAtsaryyAntarAyAsAdanopaghAtAH grahaNIyAH / tatra SaSThAdhyAyasyaikAdazasUtre proktaM "ya AsravaH sa jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSa " iti bhASyakRtAbhihitam / sa ca nihnavAdiH / ete mAtsaryyAdayodoSA jainaagmprsiddhaaH| AgamAntare'pi ete mAtsaryAdayodoSatvena kIrttitAH / maitrAdInAM zamanAdInAJca vyAghAtakAH syuriti // 4 // For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tttbaar'thsuutrm | sbyaakhyaanubaad| aatt prkaar krmer mdhye jnyaanaabrnn o drshnaabrnn krmer baadhk bishess doss gurugopn, maasr'yy, antraay', aasaadn, upghaat| arthaa ei skler dbaaraa jnyaanaabrnn krmer ucched hy'| eiruupe ukt gurugopn prbhRti dbaaraa drshnaabrnnero haani hy'| krm caarittii ghaatii naame khyaat, apr caarittii aghaatii naame prsiddh| ullikhit guru nitubaadidoss maityaadi ebN shm dmaadiro byaaghaatkaarii hiy'aa thaake| 4 | | Hr' lnddndhaa : anaan+H (H) // 7 // ttiikaa| duHkheti| duHkhAdayaH asAtAyAH azAntarupadravAdeH hetuH| pratyanukampA prabhRtayaH sAtAyA prazAntanirUpadravAdeH kAraNaM syaat| atrAdipadopAdAnAt asAtAvedanIye AstravahetuSu zoka-tApAkrandana-badha-paridevanA sheyaaH| evaM sAtA ( zAnti) bedanIya hetuSu dAna sraagsNym-kssmaa-shaucaadyH| eSA tu svybhuutbrtynukmpaa| bhUtavratyanukampA vaa| sabhApyAcAryasUtrayoH dvayorekAdaza-dvAdaza saMkhyakayoH asya suutrsycaashygtprbhedondRshyte| atra saMkSiptArthastatratu vistArArtha iti| asaivedyasya duHkhAdi paridevanAntAni ityaatmsNsthaani| parasya kriyamANAni ubhayorvAkriyamANAni tAnyasadedyasyAsravA bhavantIti bhASyakRtaH procuH||5|| sbyaakhyaanubaad| duHkh, shok, taap, aakrndn, bdh, pridebnaa sbgt baa prgt hile asdbedyer aasrb hibe| srbjiibe dy'aa, daan, sraagsNym, yaaeg, kssmaa, shauc prbhRti sbedyer ashrb hy'| asaat o saat shbder arth shaanti ebN ashaanti| sssstthaadhyaay'er bhaassy ekaadsh o dbaadsh suutre bishessbhaabe yaahaa ukt hiy'aache ei suutre taahaa ati sNkssepe kthit| ukt suutrdby'er bhaassy ebN ttiikaate apr bissy' skl blaa hiy'aache| duHkh prbhRti asaataar hetu, bhuuter prti dy'aa prbhRti saat (shaanti)r hetu,--ihaai hil suutrer saaraarth // 5 // | kyaari(0) bi+mnm+H (5) // d 4/ ttiikaa| kevliiti| darzanamohasya heturaya yo kevalyAdi vivAdaH sa | (H) atu 'braatynukmpaadyaaH saataa' iti caapr paatthH| br'tynukmpaabetynyH paatthH saadhu| *) atr "brnnaady'H" iti paatthaambhrN dRshyte| | (3) atr "kaiblyaadi"| "abrnnbaadshc" paatthaantrdby'msti| asmt, suutraat, praak punshcturbiNshtikaamdebaaH iti ssttsNkhykN suutrN likhitm| (f) -et lekhk prmaadaadaagtmiti mdhye| prmetputr'N pnycmaadhyaay'e bigtm| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ysstthohdhyaay'H ca vivAdaH abaNevAdo varNahInovRthA vivAdo mithyAvAda iti shessH| kevalinAM paramarSINAM paJcamahAvratAnAca mithyAvAdo darzanamohanasya hetubhevati / itthazca sabhASyakevalyAdi caturdazasUtra proktam / atra tu Adi zabdopAdAnAt zruta-saya dharma-devAvarNavAdAnAM sNgrhobodhyH| tathAhi tatsUtram "kevalizruta-saGgha-dharma-devAvarNavAdodarzanamohasya" iti| atra kevlinomhrssyH| anyat sarva bhASya-TIkAdiSu samyagasti // 6 // sbyaakhyaanubaad| keblii prbhRti mhrssignner bibaad baa mithyaabaad (abrnnbaad) prkaash kraa drshn maaeher hetu jaanibe| ei suutre prdtt aadi pd dbaaraa shrut, sy, dhrm, deb prbhRtir bRthaa ninaadisNgRhiit hiy'aache| sbhaayy-umaasbaati aacaaryer cturdsh suutre bistaarruupe ei suutrer bissy' brnnit aache| keblii mhrssi saanggopaangg aaht, baakypraay'nn shut, caaturbnnyukt sdy, mhaabrtsaadhnpraay'nn dhrm, ihaader apbaad drshn meher aasrb || 6 | kaSAyajanitatIvrapariNAmazcAritramohasya // 7 // ttiikaa| kssaayeti| kaSAyaivi vidhacittagatadoSairyo hi ati tIvrabhAvenAtmanaH pariNAmaH sa cAritramohasya heturAsvava iti| "kaSAyasya udayAttItrAtma-pariNAmaH cAritramohasyAstravobhavati" iti tatra bhASyam / tathA hi tatsUtram " kaSAyodayAttIbrAtma-pariNAmazcAritramohasya" iti| mAnavAnAM lobhakrodhAdi doSaiviSayeSu samAsaktAnAM evamevAtma pariNAmobhavati / evameva sAMkhyazAstre'pi kAmalobhAdicittamalAnAM bahudhA doSA jJAnapravAdhakA uktA vistarabhiyA neha te prtnynte| anena sUtreNa sAI "kaSAyodayA" dityAdi sUtrasya samyagarthasAdRzyamasti // 7 // . . sbyaakhyaanubaad| kssaay'ruup doss hite upnn ye, ati tiibr aatmprinnaam taahaa caaritr maaeher (puurbokt aasrb) hetu| ei putrer shit sbhaassy pnycdsh suutrer arthgt saadRshy aache| sbhaassy suutre kebl 'udy'aa' ebN 'jnit ei duitti pd suutre pribrtit bhaabe dRsstt hy'| kssy'aadi cittgt doss ye, sjnyaanaadir prtibndhk taahaa saaNkhy o yaaegdrshn shaastre bishessbhaabe ullikhit aache| sbhaay' suutre 'aatmpdttii citt baa mn shbdaarthjnyaapk| ye For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm hetu 'mn eb mnussaannaaN kaarnnN bndhmokssy'e|" sNsaare maanber mni bndhn baa (adhHptnaadi) ebN mukti ( cirshaantir) hetu| sNsaare atyaasktite bndhn, skl aaskti tyaage mukti mner nA hiTadare yA zAsaka / / 1 / / bahArambha parigrahAdyA naarkaadyaayusskhetvH||8|| ttiikaa| bahArambha parigrahAdayodoSA nArakAdInAM AyuSohetuH syAt / bhubane asmin avivekino lokA avicArya bahuSudoSajanakeSu kammesu samAsaktA bhvnti| tena kAle pariNAme tAni kammejanitaphalAni naraka-tiyyaMgyoni prabhRtyAyuSe bhavanti / ato dharmAnuzAsana gurUpadezazcAnusRtyakArambhaNaM yuktmiti| atra satre AdyapadaprayogAcatuNAM nArakAdInAM gamanAnAM saMgraho aasrvheturbodhyH| atrArtha sabhASya sUtraM yathA "bahArambhaparigrahatvaM ca naarksyaayussH|" "bahArambhakha bahUparigrahakha ca nArakasya AyuSa Asravo bhavati" iti tatra bhaassykRdbhirvaadi| paraMmanayoH sUtrayorAzayagatabhedonAsti // 8 // sbyaakhyaanubaad| abicaarit bhaabe bhukaary aarmbh kraa ebN taadRsh kaarye byaapRt thaakile prinnaame skl kaaryer phl naarkaadir jnk aay'ur hetu asrb hiy'aa thaake| suutre aadi pder prdaanhetu nrk, pshu prbhRti bhber laabh smbhaabnaa bujhite hibe| umaa sbaati aacaaryer sbhaassy suutrer paatth eiruup "bhRaarmbhprigrhtbN c naarksyaay'ussH|" ei dui suutrer abhi praay' gt konruup paarthky dekhaa yaay' naa| ei suutrer byaakhyaakaale bhaassykaar bishess kon tttb prkaash kren naai, kebl suutr'aar'th bliy'aachen| 8 / __ yogavakratAdyA ashubhnaamnH||9|| ttiikaa| yogeti| atra yogapadena prAgukta manovAkya-kAyagata-yoga eva graahyH| teSAM yogAnAM vakratA anAjava visaMvAdanazca anyathA pravartanaM vitaNDAcAzubhasyanAmna aasrvoheturbhvti| atrAdipadasyArtha:-AdaubhavA AdyAH manovAkdehANAM vakratA paishuunyaadyH| atrAdi padopAdAnAt sarvArtha siddhikRtAM vyAkhyAtRRNA mate mithAdarzana paizunya cittAstha vykuuttmaantulaakrnnaadyograahyaaH| sabhASyasUtra pATha itthm| "yogavakratAvisa vAdanaM cAzubhasya nAmnaH" For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ysstthodhyaay'H - iti / visavAdanaM anyathA pravarttanamityarthaH / asmin sUtra AdipadasthAne cakAropAdAnAt prAgvada trApi paizUnyAdayaH sa grahaNIyAH / asmin sUtra visauM vAdanapadaM sUtrakRtA naivopAdattam / paramAdi-padAttadAyAtam / anyadubhayasa trayo rathe kyamasti // 9 // sbyaakhyaanubaad| mn, baaky, shriir dbaaraa skaary saadhn kraar naam yog ( aH 6, khRH 1 ) / ei tin yoger bkrtaa asaarly prbhRti ashubh aasrb hetu jaanibe| suutrsth aadi pddbaaraa, bisNbaad, mithyaadrshn, paishuuny, cittcaanycly, kuuttmaan-tulaakrnn prbhRti sNgRhiit kraa hiy'aache| suutrer ttiikaakaar puujypaad sbaamii sbiiy' srbaarthsiddhi ttiikaay' ihaa likhiy'aachen / sbhaassy suutr eiruup--"yogbkrtaa bisNbaadnN caashubhsy naamH"| ei suutre aadipd sthaane 'ckaar' prdaan kraate ukt paishuuny prbhRti grhnn kraa hiy'aache| ubhy' suutrer prtipaady bissy'e aiky rhiy'aache / / 9 / / tadvaiparItya N zubhasya // 10 // TIkA / taditi / azubhanAmna AsravahetUnAzca yadabiparIta bhinna pRthagiti / tat zubhasatra prAk kathitayogasyAnukUlyaM ArjavaM hitapravarttanaJca bhavati / etadevazubhanAmnna Asravaheturbhavati / atrArthe sabhASyasa trmiidRshm| "tadviparItaM zubhasya" iti / yogavakratA- visavAdanaitadubhayaviparIta' zubhasya nAmnaH Asravo bhavatIti tadbhASyam / mithyAdarzana- paizunya-visauMvAda - cAJcalya- kUTamAnatulAkaraNAdInAM bhinna yata tadeva jJa eyam / anayoH sa trayoH sarvvathA aikamatyamasti // 10 // sbyaakhyaanubaad / ashubhnaamk aasrbhetu skler bipriit ye puurbokt shubh o anukuul, srl, hitkr yog hiy'aa thaake| ei bissy'e yogshbdaarth puurbe kthit hiy'aache ! sbhaassy umaambaati aacaaryer "tbipriitN shubhsy" ei suutr bhaassyeo ekruup bissy' rnnit hiy'aache| arthaa ashubhnaamk aasrb hetusmuuher bhinni shubhyog- saarly, guci, punny prbhRti shubhnaamk aasrber heturuupe bodhy // 10 // darzana vizuddhayAdi Sor3azabhAvanAstIrthaMkaratvasya // 11 // ttiikaa| darzaneti / atra darzanavizuddhi prabhRtInAM SoDzasa khyakAnAM bhAvanAnAM For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm tIrthaMkarakhasya nAmnaH Astravasya hetukha bhavati / asminnAdizabdopAdAnAta AgamasiddhAnAM vinayasampannatAdInAM paJcadaza bhAvanAnAM grahaNaM bhavati / sarvvametat sabhAvya sUtra e trayovizasaMkhya ke spaSTIkRtam / atra tu laghurItyA uktam / ete darzana vizuddhaprAdayaH prazastA guNAH samastA vyastAvA tIrthakara - nAnna AsravA bhavantIti bhAvaH / anyabhASye sarvvArtha siddhi-TIkAyAJca savvaM vyAkhyAtamasti / atrai kasmin sUtre ye viSayAH varNitAH sabhASyasUtre teSvartheSu bahUni sUtrANi santi // 11 // 5i sbyaakhyaanubaad| ei bissy'e drshn, bishuddhi, biny' prbhRti ssoddshsNkhyk bhaabnaasmuuher tiirthkrtb naamk ye aasrb taahaar kaarnn jaanibe| suutre aadipder udaahrnnhetu aagm prsiddh biny'smpnntaadi apr pnycdsh bhaabnaa sNgRhiit hiy'aache| sbhaassysuutrer pnycdsh suutr o try'obiNshti ( 15, 23) suutre ukt ssodd'sh bhaabnaasmuuher naamollekhpuurbk sNgrh kraa hiy'aache| ei suutre sNkssepe drshn bishuddhi prbhRtir ullekh kraa hiy'aache // 114/4/ Atma-vikatthanAdyA nIcairgotrasya (0) // 12 // TIkA / Atmeti / AtmanaH svasya vikatthanAdyAH svIyazlAghyakhAdIni prazaMsAzca / nIcairhInasya gotrasya tallAbhasya vA hetu bhavati / atrAdipadena paragarhA sadguNocchedaH asadguNAjjainaJca / etAni trINihetavaH gRhItAni syuH / sabhASya sUtrece artha sukRtovadantisma / tathAhi tatsUtraM " paranindAtmaprazaMsA sadguNAcchAdanodbhAvaneca nIcairgotrasya / " tathA'sya bhASyaJca / "paranindAtma prazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNodbhAvana' cAtmaparobhayastha nIce gautrasyAstravAbhavanti iti / sabhApyasUtreNasADa masyArtha bhedonAsti / / 12 / / sbyaakhyaanubaad| sbiiy' prshNsaa baa shlaaghaa prbhRti hiingotr laabher hetu ( aasrb ) "aatmbikthan" iti paatthaastrmsti| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ysstthohdhyaay'H hy'| sutre sthit aadi pddbaaraa prnindaa, sdgunnaabliir ucched, asdgnner unmess baa prkaash kraa, ei tinttii bishessruupe sNgRhiit hiy'aache| "praatmnindaaprshNse" (24) ei sbhaassy suutre ei suutrokt bissy' bishessruupe brnnit aache| ukt sb-prshNsaa prnindaa prbhRti smy'e hiin gaaetrlaabher hetu baa phl jaanibe, ateb paapjnk aatmprshNsaa prnindaadi prihaar kaniTava / / 32 // tdprtyyomhtH||13|| ttiikaa| tditi| tatteSAM nIcagotrajanakahetUnAM vyatyayoviparItAbhinnA ye zreSThaprazaMsA AtmadoSe nindA prabhRtayastesarve mahata uttamasya gotralAbhasyahetuH kAraNa syaat| atra vivaye sabhASyasUtrazcettha bhvti| "tadvipayyeyo nIcaiTa cyanutsekocottarasA" iti (suu25)| asmin uttaraseprati sUtra kramaprAmANenoccaigoMsA heturbhvti| atra nIcaivaittana vinaya-prAvaNyavAkkAyacittava, utsekogarvaH nIcairitya sAviSayyaya uccairuttama iti mntvym| atra dvayoH sUtrayorAzayagatabhedonAsti // 13 // sbyaakhyaanubaad| puurbe kthit aatm-prshNsaadi dosser bipriit mhaamtio saadhujner| hiy'aa thaake| ihaaraa sbiiy' prshNsaa, praanisstt, prnindaa kren naa| ei bissy'e sbhssy suutr ythaa "tbipr'yy'aaeniicaittnuNseke) cottrsy (25) suutr'kr'me ihaa praapt hoy'aa yaay' ye sukRti dbaaraa praapt uttm gotr'i niic gotr'aasr'ber bipriit| ei suutr o sbhssy suutrer arthgt (jAnna tathA yAna n|| nITha mAnArtha zaina, seka kArya meM daza / / 7 / / . dAnAdivighnakaraNamantarAyasA // 14 // ttiikaa| daaneti| dAnAdInAM sukRtijanakakarmaNAm / yadavighnakaraNaM tadantarAyasAkarmaNaH AsravasA hetu bhavatIti / ete casAmparAyasA pAralaukikasamrASTa vidhasA pRthak pRthagAsravavizeSA bhavantIti bhaassyaashyH| atra dAnAdiSu vinotpAdanamantarAyakarmaNo AsravasA heturiti| atra sabhASyasatra mIdRzam / tathAhi "vighnkrnnmntraayse"ti| anena sUtreNa sAI sabhASya sUtrasagrAzayagata For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tttbaarthsuutrm prabhedona vidyate / atrAdizabdopAdAnAt lAbha-bhogopabhoga-vIryANAM saMgrahobodhyaH / antarAya karmaNodAnAntarAyAdayaH paJcabhedA bhavanti // 14 // iti zrImat prabhAcandrAcAyye viracite bRhattattvArtha sUtra SaThosyayaH // 6 // iti zrIma Izvaracandra zAkhi paJcatIrtha darzanAcArya viracitabAlabodhinAkhyaTIkAyAM tavA satre SaSTho'dhyAyaH // 6 // . sbyaakhyaanubaad| daanaadi hukbtijnk kaarye bighn upaadn kraa antraay' krmer aasrber hetu| suutre aadipd prdaan kraate tddbaaraa laabh, bhog, upbhog, biiry ( saamrthy ) prbhRtir sNgrh jaanibe / antraay' krmer daanaattraay' prbhRti paaNc bhed jaanibe| ei suutr o sbhaassy suutrer abhipraay'gt kono prbhed prilkssit hy' naa| kebl ei suutre 'daanaadi' ei pdttii adhik dekhite paaoy'aa yaay'| sbhaassy suutrer sssstthaadhyaay'e (26) ttii suutre adhyaay' prtipaady bissy' prismaapt / ei tttbaarthsuutre cturdsh (14) suutrdbaaraa sNkssepe prtipaady bissy' kthit o adhyaay' smaapt kraa hiy'aache 4/4/144/4/ shriim prbhaacndraacaaryy bircite tttbaarthsuutre sdhyaakhyaanubaade sssstthaadhyaay' smaapt 4/64/4/ For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH - hiMsAdi paJcavirativratam // 1 // ttiikaa| hiMsAdIti / hiMsAdibhyohi paJca-saMjJakebhyoyA viratinivRttiruparama iti| tadeva vrata yogvishessH| arthAdebhyaH hiMsA'satyacauryA brahmAparigrahe bhyaH kAyavAGa manobhiH samyaga nivRttiriti| brahmacarya sarvathA indriysNymH| ahiMsA jiivvdhaadibhyovirtiH| parigraho lobhH| lobhAtparadravyAdau hrnneprvRttiH| tathAhi yoga sUtra "ahiMsAsatyAsteya brahmacaryAparigrahA yamAH" iti| prANaviyogaphalavyApArAdi ca hi seti kecana suuryH| yogadarzane tadbhASye ca srvvrnnitmsti| brata va sva zAstroktaniyamapAlanam / viratizcAtra tjshaakhaa'bhupetycaakrnnmiti| anena sUtreNa sAddha sabhASyasUtrasa~ga tasA hiMsAnRtaste yAbrahma parigraha bhyovirati tam" iti saadRshymsti| kevalamatrAdipadenAnRtAdInAM catuNI sNgrhobhuut| vedAntadarzane upaniSatsuca te bahudhA prpnycitaaH| pUrvAdhyAyokta sadvadyAsraveSu bhUtavratyanukampe" ti yattadatrAdhyAye samyaga vidynnntisuutrkRtH||1|| sbyaakhyaanubaad| ahiNsaa, sty, astey' (acaury) brhmcry, aprigrh (srbthaa laaebhshuuny), ei paaNc bissy' hite shriir, mn, baakydbaaraa smgruupe ye nibRtti baa biraam taahaake br't bliy'aa shaastre abhihit kriy'aache| puurbaadhyaay'e blaa hiy'aache ye 'sdbedy aabsmuuhetubhuutbr'tykmpaa| se bissy'e kebaa br'tii, kibaa br't arthaa brt o br'tiir lkssnn, ekhn blaa yaaiteche| birti shbder bishess arth sei hiNsaa prbhRti jnyaat hiy'aa sbiikaar kriy'aao tyaag kraa| paatnyjl yaaegdrshneo ihaar anuruup suutr aache, ythaa "ahiNsaa, sty, astey', brhmcry, aprigrh (laaebhshuunytaa), ihaa ymnaamk yogaangg| ei suutr o sptm adhyaay'er prthm sbhaayy suutrer arthgt baissmy naai| 1 / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm ___mahANubhedena tadvividham // 2 // ttiikaa| mhaannviti| tavrata prAguktaM mahatvalaghukhabhedena dvidhA bhidyte| eka mhdev| aparaM aNurnAma ladhviti / pUrvasUtrokta pazcAhi sAdayaH mahAvratANubrata-bhedaina paJcapaJcadhA bhidynte| tatra sabhASyasUtramIdRza " dezasarvato'numahatI" uktahi sAdibhya ekadezAda viratiraNuvrata bhvti| tebhyaH sarvatovirAmaH mahAvratamiti tdrthH| evamapi yogadarzane puktaM " ete sArvabhaumA mahAbata " miti / etatsatra sbhaassymtryortraathegtprbhedonoplbhyte| anyat sarvArthasiddhau yogadarzanabhASya TIkAdiSu cAsti // 2 // sbyaakhyaanubaad| puurbokt br't dui prkaar, ek mhaabrt| apr annubrt,|, ahiNsaa sty, astey' ( acaury ) brhmcry, aprigrh ( nirlobh) ei paaNcttiir kaay', mn, baakydbaaraa smpuurnn paaln kraar naam mhaabrt| ukt ahiNsaadir ekdesh baa aaNshik paalner naam annu baa kssudrt| ei suutrer shit "deshsrbtaaehnnumhtii" ei sbhaassy suutrer ati praay' gt kon prbhed lkssit hy' naa| paatnyjl yaaegdrshneo ei ahiNsaa prbhRtike "ete saarbbhaumaa mhaabr'tm ", ei anuruup kthit hiy'aache| annubrter sNkhyaa paaNc paaNc bhaage bibhkt|24/4/ tadAnAya bhAvanAH pnycviNshtiH||3|| ttiikaa| tditi| tat teSAM pUrvokta batAnAm / dAyAya sthairyAyasudRr3harUpatvena paripAlanAya c| bhAvanAH vAhyAbhyantarAnuzIlanAni / ahiMsAdiSu tat pratyeka paJca pazca bhvnti| tathAca sabhASyasUtre tatstha ryArtha bhAvanA pazca paJca (paJcazaH paJca)" ityatra hiMsAyA ii-smityaadyH| styvaakysyaanuviicibhaassnnaadyH| asteysyaanuviicaavgrhyaacnaadyH| brahmacaryasya striipssshunnddksNsktshynaasnvrjnaadyH| Akizcanasya paJcAnAmindriyANAmarthAnAM sparzAdivajenam / ebhirvarjanaiH samyagdA bhvti| anyad bhApye varNitamasti / tadanayoH suutryorrthgtbhedonaasti| atra saMkSepeNa pnycviNshtirituprkm| tatra caturtha pazca masa trayoH bhASye bahudhA vrnnitmsti| sampadAyabhedenasUtrapAThasya prabhedo vidyte||3|| .. . "mazazTaTapaTana"ui bhArIkhannamapi / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmaaehdhyaay'H sbyaakhyaanubaad| puurbokt ahiNsaa prbhRti brter sthirtaar nimitt pNcish (25) prkaar bhaabnaa ( antr o baaher anushiiln) shaastre ukt hiy'aache| tnmdhye ahiNsaar iirssaa prbhRti paaNc bhaabnaa| sty baakyer anubiicii bhaassnn prbhRti pc| astey'er anubiicii abgrh yaacn prbhRti paac| brhmcryer strii-pshu-ssk-sNskt shy'n prbhRti brjn paaNc| aakinycner paaNc indriy'er bissy' pnycbrjnruup paac| ei suutrer shit ttiiko sRbhaassy suutrer arthgt taartmy naai| sbhaayy suutrer ei adhyaay'e cturth o pnycm suutre ullikhit pnycbiNshti prkaare ullekh rhiy'aache| ei suutre uddeshmaatr kraa hiy'aache| smprdaay'bhede suutr o taahaar paatther bytikrm dekhaa yaay'| sbhaayy suutrttii ttaakaay' uddht kraa hiy'aache 4/4/ 34/ maitrmaadyshctsrH||4|| ttiikaa| maitrvaadiiti| maitrI sauhAI sarveSu jiivessu| atra maitrI AdiryeSAM pramodAdInAM te maitrvaadyH| atrAdipadAt pramodakAruNyamAdhyasthayAni ze yAni / pramodaH promodonAma vinayaprayogaH / kAruNyazca klizyamAneSu samyaganukampA dIneSuvizeSAnugraha ityrthH| mAdhyasthA audAsInyamavinayeSu / evameva yogadazenasUtra caasti| tathAhi "maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyeSu bhAvanAtazcittaprasAdanam" iti / ukta bhAvanAtaH catasra etA bhAvanA se yaaH| anena sArddha sabhASyasUtrasya "maitrIpramoda ityAdi satrasyAzayagataprabhedonAsti / atrasa kssepoktiH| baudrAnAmapi etA maitravAdayo bhAvanAH santi // 4 // | sbyaakhyaanubaad| puurbe kthit pnycbiNshti bhaabnaar pr smprti maitrii prbhRti caari prkaar bhaabnaa ei suutre blitechen| maitrii, skl jiibe sauhRdy| prmaaed,srbtr biny' prkaash| kaarnny-duHkhiter prti kRpaa| maadhysthy-nirpeksstaa baa audaasiiny, ei caari prkaar bhaabnaa kaay', mn, baaky dbaaraa paaln kribe| paatnyjl yaaegdrshneo ei maitraadi bhaabnaa baa citt prikmer kthaa ullikhit aache| bauddhshaastre tdrup maityaadi bhaabnaar bissy' kthit aache| ei suutrer shit sbhaassy "metriiprmaaed" ityaadi suutrer arth baissmy dekhite paaoy'aa yaay' naa| 4 / zramaNAnAmaSTAviMzatirmalaguNAH (0) // 5 // ttiikaa| shrmnnaanaamiti| zramaNAnAM zrAvakAnAM ati-saadhnaamiti| * shrbnnaaH, shmnn, muulgunnaa, etaany jiinni paatthaantraanni snti| bauddhmke 'shmnn' itRi| * For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm eSAM mUla guNAH zreSThA guNA ahiNsaadyH| aSTAviMzatisaMkhAkA bhavanti / te ca prAktanamUlAcArAdyAgamataH prsiddhaaH| yathA ahiMsAdipaJca mahAbratam / iiryaadipnycsmityH| paJcandriya nirodhH| sAmadhikAdayaH sddaavshykkriyaaH| asnAna bhUzayana-kezollaMchana-nanakha-(digamvarakha ). ekAhAra-Uddha, hAra-dantagharSaNAniceti / digambarIya mate ete suprasiddhA guNAH yasya sa niHshlyvrtii| mAyAnidAnamithAdarzana zalyastribhihIM no niHzalyovratIti / bratI dvividhH|, eko'gaarii| aparaH angaarshc| tayorekaH zrAvako'NuvratadharaH agArI bratI syaat| tdbhinno'prH| sabhAvyasUtre eSAM guNAnA mullekhonAsti / atra saptamAdhyAye trayodazasUtratoviMzatisUtraM yAvade tasya rahasyaM bahudhA brnnitmsti| bauddhanaye tu. zramaNAH triratnasaptazIla-dazazIlAdiparAyaNAH santi // 5 // | sbyaakhyaanubaad| shr'mnn brtiignner aattaaish (28) prkaar muul gunner ullekh muulcaaraadi praaciin aagme aache| ei suutrer anuruupsuutr bhaassy suutr grnthe dekhite paaoy'aa yaay' naa| digmbriiy'mte, ahiNsaa prbhRti paaNc mhaabrt| iiryaadipnycsmiti| pnycbidh indriy' niraaedh| saamy'ikaa ( saamaay'ikaa) di sstt abshyk kriy'aa| amlaan, bhuumishy'n, kesholln (mstkaadisthit kesher muulaaecched kraa ), ngntaa (digmbrtaa), ek bhaaejn, ur'ddhbhojn ( dnnddaay'maan hiy'aa aahaar kraa), adnt ghrssnn, ei aattaaishgunn shrmnnbr'tiite smaabisstt thaake| subhaassy suutrer (25-20 ) jazAna rakha rareTa viDi rakha kI u baru 7 bIja nizAna niratA pAya // 4 // zrAvakAnAmaSTau // 6 // ttiikaa| shraavkaannaamiti| zrAvakANAM zramaNAnAM bratInAM punarmatAntare 'jainAcAyyazAsanabheda' sandarbhAnusAreNa / aSTau mUlaguNA bhavanti / nAtra pUrvasUtre asya sUtrAthasA gatArthakha AcAryANAM mtbhedaat| aSTasu guNeSu madhye zrImat svAmi-samantabhadrAcAryoktAH paJca guNavratAni / evaM madhu madya-mAMsa-dravyANAM trayANA parityAgarUpANi triinni| milikhA tu aSTau bhvnti| etadanurUpaM kimapi sUtra sabhASyasUtra na dRzyate // 6 // sbyaakhyaanubaad| shraabkgnner (brtdhaarii saadhur) mul gunn aattttii| ei suutrttii puurbsuutr dbaaraa critaarth (gtaarth) hy' naai, yehetu ei bissy'e aacaarygnner mtbher' aache| sbhaay' For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmohdhyaay'H suutre eiruup ashy'gt kon suutr dekhite paaoy'aa yaay' naa| jaincaary shaasnbhed naamk grnthaanusaare ihaa bujhite paaraa yaay'| shriim smnt bhdraacaary mte, gunnbrt paaNc, mdhu, mdy, maaNs brjn tin| ei aattttii gunn ukt shraabkgnner| bhaassykaarer mte shraabk o shrmnn kAryavAhaka // 7 // zIlasaptakazca // 7 // ttiikaa| zIleti / saptasakhyakAni zIlAni zrAvakAnA guNA bhavanti / saptazIlAnA nAmasu AcAryANA matabhedo vidyte| sabhASya sUtre Sor3azasaMkhyake "digdezAnarthadaNDa "tyAdiSu zIlasaptakAnA vaizayanollekho'sti / tathAca digbrata-dezabratA nathaM daNDa-sAmAyikapoSadhopavAsopabhoga paribhogavratAtithi savibhAgAH sapta te gunnaaH| anyeSA AcAryANA kundakundAnA mate cAritra-prAbhRtanibandha dezabratAdIn vihAya saptasu sannavAsA ( sallakhanA ) dyHproktaaH| evaM guNavata-zikSAbratAdayazca sptti| yataH pAksannagrAsavidhAnamakRkhA dazame sUtre tasyAticArohi smuktH| anyadanyatra jainAcAyyANAzAsanabhedo guNavate shikssaavtprkrnnecaasti| bauddhAnAmapi triratna saptazIlavatAni santi // 7 // sbyaakhyaanubaad| dibr't, deshbrt, anrthdnndd, saamaay'ik, paaessdhaaepbaas, upbhaaeg pribhogbrt, atithi sNbibhaag ei saattti shiil baa gunn, shraabkgnner abshy thaakibe| "dig deshaanr'th" ityaadi suutre ei sptshiiler ullekh bishdruupe brnnit aache| ei bissy'e aacaary kukundaadir shit apr aacaaryer mtbhed rhiy'aache| ukt aacaaryer mte deshbr'taadi bhinn apr snnyaas (3) prbhRti saatshiiler ullekh caaritrbhRt grnthe aache| bauddhshaastreo 7 magIna gAha thaDita pavaza bhAnagI // 1 // zaGkAdyAH samyaga dRSTaratIcArAH () // 8 // _____ttiikaa| shngkaadiiti| zaMkAdayo doSAH prAguktasya samyaga dRSTaH samyaktattvadarzanasya aticArA vyatikramAH skhalanahAni prabhRtaya iti| atrAdipadenA (3) snnyaas, sllekhn|| shriimkul kulaacaary mte gunnbrt, shikssaabrt prbhRtii sptshiiler mdhye prignnit| (4) atr shngkaay' ebN paatthaantrmsti| aticaaraa itypi paatthaantr| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm kAGkSA, bicikitsA'nyadRSTiprazaMsA, sastavAH caJcArAH graahyaaH| tathA ca sabhASyasUtram " zaGkAkAGkSA vicikitsAnyadRSTiprazaMsAsa stavAH samyak dRSTeratIcArAH' iti| asya bhASye zaGkAdInAM subodha vyAkhyAnamasti / atrasUtre atIcArANAM skhyollekhonaasti| sabhASyonaviMzatisatre "bratazIleSu pazca paJca yathAkramam " ityatra proktaM bhASyakRtA-brateSu.paJcasu zIleSu ca saptasu paJcapaJcAtIcArA bhavanti yathAkramamitijJa ym| uttarottarasUtrabhASye'tIcArANAM vyAkhyAnaM vidyte| atrAcAryANAM matabhedo'sti / yathAhi samyaga darzanasya nizakitAGgAnivihAyAnyeSAM kAjhA cikitsA-mUhRdRSTayanupagRhanAsthirIkaraNAvAtsyalyAprabhAvanAnAM saptAnAM grahaNa te cakra H / eteSAM matadvaidhasya samAdhAna sarvArthasiddhiTIkAyAM samyagasti / satsu zaGkAdiSu atIcAreSu samyaga dRSTAna bhvtiitibhaavH||8|| sbyaakhyaanubaad| shngkaa prbhRti smyk dRssttir ( ythaarth jnyaaner) atiicaar baa bytikrmer hetu hy'| shngkaa, aakaakssaa, bicikisaa, anydRssttiprshNsaa, any dRsstti sNstb ei paaNcttii sbhaassy suutre (28) smyk dRssttir atiicaarruupe ukt aache| ei suutre aadi pddbaaraa taahaai gRhiit hibe| mtaantre (apr aacaaryer mte) prtipkssbhuut aakaangkssaa, bicikisaa, mudRsstti, anupgRhn, asthiriikrnn, abaasly, apr'bhaabnaa ei saatttii atiicaar dosser ullekh aache| apr bissy' jainaacaarygnner shaasnbhed gunnbrt, ebN shikssaabrt prkrnne likhit aache| mtbheder smaadhaan srbaarthsiddhinaamk ttiikaay' rhiy'aache| 8 || bandhAdayobratAnAm // 9 // ttiikaa| bandhAdaya iti| bandha Adiyo bratAnAM te tathA teSAmiti bhubriihiH| te bandhAdayobratAnAmahiMsA prabhRtInAM atIcArAH syuriti| atra bratAnAmiti bahuvacanollekhAt sarveSAmahiMsAdInAM grahaNa bodhym| Adipardaina ca teSA pRthaka pRthaka saMgrahaH syaat| satre teSA skhyaanirdeshonaasti| ati skssepennaatroktiH| sabhASyasUtreSu sarva viSayAH snnivissttaaH| tadabhASye TIkAyAzca te samyaga varNitAH santi / ete ca viSayAH zvetAmbarIyasUtrapATharItyA viMzatisa trAdyArabhaiprakatriMzasUtra yAvat vyaakhyaataaH||9|| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmohdhyaay'H sbyaakhyaanubaad| bndh prbhRti arthaa bndhn, bdh, tbkched, jiibgnner upri atishy' bhaaraarpnn ebN taahaadiger ann, bstr, jlpaanaadir baadhaa prdaan kraa ahiNsaadi brter aticaar baa bishesshaani jaanibe| sbhaassy suutr grnther ( 20 | 21 | 22 / 23) suutr, bhaassy, ttiikaadite spssttruupe likhit aache| ahiNsaadir ( maitrii, prmod, kaarunny, maadhysthy) ullekh puurbekraa hiy'aache| hiNsaa, ahiNs| dbaar| apkaaro upkaarer ullekh puurbe kthit hiy'aache / maay'aa, ( ajnyaan ) taahaar kaarnn, mithyaadrshnruup shlytry'er srbthaa ye brtii biyukt taahaake niHshlybrtii baa sNymii ble 4/4/ 9 // mitrasmRtyAdyAH sannaprAsasya // 10 // TIkA / mitreti / mitrAdInA prAguktavratasyAtIcArAH supraH / eva sannaprAsasyApi atIcAraH niyatakrama - vyatikramaH syAt / atra sakhyAnirdezonAsti / sUtre AdipadopAdAnAt sukhAnubandhanidAnanAmAdInA N grahaNam / yadyapi - kramavyatikrameNa grahaNa kariSyate tadA jIvitAkAGkSA maraNAkAGkSAyAmapi saMgraha karttuM zakyate / sarvametat " jIvitamaraNAza' sAdi " sUtre samyaga varNita - " Co masti // 10 // 61 sbyaakhyaanubaad| miesmrnn prbhRti snnyaaser (sllekhnaar ) aticaar, hy'| aticaarshaastrokt niy't krmer bytikrm / suutre aadipd dbaaraa mukhaanubndh, nidaan naamaadir sNgrh jaanibe| ydi bytikrme arthaa hiNsaadir aacrnn kraa hy' taahaate jiibitaakaangkssaa eb mrnnaakaangkssaa prbhRtio sNgRhiit hibe| ei bissy' sptmaadhyaay'er dbaatriNsh ( 32 ) suutre bishdruupe bhaassye kthit aache| ei suutre suucnaa maatr kraa hiy'aache 4/4/ 10 4/4/ svaparahitAya svasprAtisarjana dAnam // 11 // TIkA / sva eti / atradAnalakSaNaM nirucyate / svasaprAtmanaH parasatra cahitAyopakArAya / vittasA dhanAdeH ati sajjana' samyaka tyAgo dAnamityarthaH / tatra sabhASyasa tramasminna the IdRzamasti / " anugrahArthaM yasmAtisargodAna " miti / tathAhi AtmanaH parasAcAnugrahArthaM hitAya ca svasapradravyajAtasaprAnnapAnAdeH pAtre atisargoyathArtha tyAgodAnamityarthaH / anyat parasUtre vidyate / tadanayoH sa trayoH / / / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm tadanayoH satrayorarthagatavaiSamyaM nAsti / parahitAya anugrahArthamiti dvayoH padayoH pArthakyamasti / atra dAnaviSaye nAnAzAstreSu tattadgrantheSu lakSaNAdIni bahUni bli| bibmiaa n mnn 4/4/N? 4/4/ iti zrImatprabhAcandrAcArya viracite vRhattattvArtha satre | bssm+caass:4/ 6 4/4/ iti zrImaIzvaracandra zAstri-paJcatIrtha-darzanAcArya-viracita-bAla-bodhinyAtraya - shiilkaa baathr'u r'ssm+caassH|| | sbyaakhyaanubaad| nij o aprer upkaarer nimitt (prtyupkaarer aashaa naa raakhiy'aa) sbiiy'dhner ye smykruupe paatre arpnn kraa taahaake shaastre daan bliy'aa khyaat kriy'aache| daan, atisrg, atisrjn, smyk ar'pnn prbhRti ekaar'thbodhk| daaner lkssnnaadi naanaa shaastre naanaaruup rhiy'aache| se skler eisthle upyogitaa naai bliy'aa ullikhit hil naa| sbhaassy umaasbaati suutre (33) yaahaa daaner lkssnn ullikhit aache taahaar sngge ei suutrokt lkssnner kon biraaedh dekhaa yaay' naa| 11 / * iti shriim prbhaacndraacaary-bircittttbaar'thsuutre sbyaakhyaanubaade sptm adhyaay'H // 7 / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH mithyAdarzanAdayo bandhahetanaH // 1 // TIkA / nakhA siddha siddhArthaM vyAkhyAnasatrASTame punaH / proktaM prAgAsava tavaM bandhatattu N pratanyate // 1 // mithyeti / mithAdarzanamAdiye pAmiti te tathA / atra bahubrIhiH / atrAdipadopAdAnAdavirati kaSAya- yogAH saMgrAhyAH / yamyagdarzanAdviparItaM mithyaadrshnm| mithyAdarzana' punardvidhA bhidyate / abhigRhItamanabhi gRhItaHJceti / abhraprapetya samyaga darzanaparigraho'bhigRhItam / ajJAnikAdInA' trayANA' triSaSThAnA' kuvAdi-zatAnAn / zeSamanabhigRhItam / yathoktAyA viraterviparItAviratiH / pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzaleSu anAdaraH / yogaduH praNidhAna caiSaH pramAdaH / mAgukto yogastrividhaH / kaSAyAH pazcAnmohanIye dazamasa tre vakSyante / bandhasatra hetavaH kAraNAni ! anyat sabhASyasa tre adhyAya saprAsAdime vyAkhyAne tatrottarottarasatreSu varNitamasti // 1 // 1 sdhyaakhyaanubaad| puurbaadhyaay'e aasbtttb blaa hiy'aache| ei adhyaay'e bndhtttb kthit hiteche| prthme bndher hetu o taahaar bhed kthit hiteche, ythaa mithyaadrshn, abirti, prmaad, kssaay', yog ei paaNcttii bndher heturuupe aagm shaastre ukt hiy'aache / . . . taahaar mdhye mithyaadrshn dui prkaar, abhigRhiit, anbhigRhiit| shaastre ukt birtir bipriit abirti / prmaad,--smRti-bissy'e anbsthaan, kushlsmuuhe anaadr ebN purbe kthit yog bissy'e dRsstt prnnidhaan / ei mithyaadrshn prbhRti bndher kaarnn| ihaader mdhye puurbttiir sdbhaabe prbrtiir sttaa thaake / puurb mithyaa bndhner asdbhaabe prbrtii abirtir abhaab hy'| ateb ihaader paurbaapryruupe smbndh o kaary jnyaat hibe 4/4/ 1 4/4/ caturddhA bandhAH // 2 // TIkA / caturiti / prAguktaM bandhakAraNam / sammatibandhasya prakArabhedaH kathyate / tathAhi "prakRti- sthityanubhAva pradezA bandhastadvidhayaH" iti sUtritamA For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' tttbaarthsuutr game / ete catuvidhAH prakRtyAdayaH tasmin bandhalakSaNasabhASyasUtre pratyeka nAmanirdezapUrvaka tattvamuktam / atratu saMkSepeNa sUtritam / uttarottarasU tatra prakRtyAdInAM arthnirdesho'sti| sa ca bandhaH kammaizarIrapudgalagrahaNakRto bhavati / jIvaratu sakaSAyakhAt karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti prAgupavarNya pazcAttatprakArabhedaM vkti| tadanayoH sUtrayorAzayabhedo na vidyate // 2 // | sbyaakhyaanubaad| puurb sutre bndh o bndher kaarnn blaa hiy'aache| smprti ei suutre bndher prkaarbhed blitechen, ythaa prkRtibndh, sthitibndh, anubhaabbndh, prdeshbndh, ei caariruup| ei bndh krm-shriir pudgl (prmaannu) grhnnkaariir hiy'aa thaake, yehetu kssaay'yukt jiib sbiiy' sbiiy' krmer yaaegy pudgl skl grhnn krite baadhy| bndh bissy'e pr pr suutre aaro bishdruupe| vanA cheda // 2 // _ mUlaprakRtayo'STau // 3 // - ttiikaa| muuleti| mUlaM kAraNabhUtA prkRtiH| yastu prakRtijo bandhaH so'ssttvidhH| te cASTau yathA jJAnAvaraNaM, darzanAvaraNaM vedanIyaM mohanIyam AyuSka nAmika gotram antraayshceti| eSAM vRtta sabhASyasUtre cAsti / tathA ca sUtraM " Ayo zAnadarzanAvaraNavedanIya-mohanIyAyuSkanAma-gotrAntasayAH" iti / tena sAda sUtrasagrAsaprAthadvaidhaM naasti| uttarasUtre karma gAmeSAM pratyekaM saMkhyAbhedAdika bkssyti| aSTasu karmasu cakhAyaM ghaatikaanni| cakhAri ghAtikarmANi iti kecana suuryH||3|| sbyaakhyaanubaad| puurbe bndher lkssnn o hetu bliy'aa ei suutre aatt prkaar bndh prkRtir ullekhpuurbk taahaar naam nirdesh kraa yaaiteche| ythaa, jnyaanaabrnn, drshnaabrnn, bedniiy', maaehniiy', aay'ussk, naam, gaaetr, antraay', ei aattttii muul prkRti baa aatt prkaar krm| aattprkaar krm ghaatii o aghaatii naame bybhRt hy' ; assttbidh krmer sNkhyaa nirdesh prtre bykt hibe 4/4/ . uttarA aSTacakhAriMzacchatam // 4 // (0) ttiikaa| uttarA iti / prAguktAH prakRtayaH aSTacakhAriMzaduttara-zatasaMkhyakA bhvnti| aSTasu karmasu madhye pratyeka saMkhyAbhedo vkssyte| tathAca sUtrokta' / prkRtyaadi suutre kRcid bndh pdN naasti| (3) "uttraasstt' 'ctbaariNsh iti paatthaantrdby'mnti| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ assttmaaehdhyaay'H krameNa prathama prakRteH paJca bhedH| dvitiiykRtenvbhedH| tRtIyaprakRteH dvibhedH| cturthprkRterssttaaviNshtiH| paJcamaprakRtezcaturbhadaH / SaSThaprakRte vicakhAriMzadbhadaH / saptamaprakRteH vibhedH| aSTamaprakRteH paJcabhedaH / atrArthe sabhASyasUtraM yathA "paJca-nava-aSTAviMzaticatucisAriMzada-dvipaJcabhedA ythaakrmm"| ityasA bhASye, sarvaM vyaakhyaatmsti| sarveSAM melanenottaraprakRtisamaSTisaMkhyA aSTacatvAriMzaduttarazatamiti sUtroktaM phalitaM bhvti| sabhASya satra mUlaprakRternAmakathanAnantaramuttaraprakRtInAM sakhyAH sptnvtinittvissttaaH| parantu nAmakarmaNAmuttarottaraprakRtInAJca melanena proktA aSTAcatvAriMzaduttarazatasakhyAH sUpariti // 4 // sbyaakhyaanubaad| uttr prkRtiskl eksht aattcllish (148) sNkhyaayukt| taahaader mdhye ythaakrme sNkhyaar nirdesh kraa yaaiteche| ythaa, jnyaanaabrnn paaNc| drshnaabrnn ny'| bedniiy' dui| maaehniiy' aattaash| aay'ussk caarittii, naamik cturshiiti| gaaetrik dui| antraay' paaNc| ei prkRti skler milit smssttite (148) sNkhyaa| ei suutre jnyaanbrnnaadir prtyek gt bhinn bhinn sNkhyaar ullekh naai kebl uttr prkRtigt smsstti sNkhyaar ullekh kraa hiy'aache| sbhaassy umaasbaati aacaarysuutre "pnycnbdbssttaabiNshti" ityaadi (sutre) anyruup sNkhyaar nirdesh kriy'aachen| kintu ubhy' suutrer prkRt arthgt kon bhed dekhaa yaay' / pr pr suutre bishessruupe bykt kraa hiy'aache||44/4/ jJAnAvaraNAditrayasapAntarAyasA ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH. parArdhA ( 0 ) sthitiH||5|| ttiikaa| jJAnAvaraNAdIti / jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIyAnAM trayANAm antarAyaprakRtezca triMzatsAgaropama-koTIkoTayaH parA utkRSTA sthitirbhavati / etadarthe sabhASyasUtraM yathA "AditastimRNAmantarAyasA ca triMzatsAgaropamakoTI-koyaH parA sthitiH"| tathAhi etasya bhASyam / "AditastimRNAM karmaprakRtInAM zAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedyAnAM antarAyaprakRtezca tiMzatsAgaropamakoTI-koTayaH parA sthitiriti // " sUtramidamatikliSTArtha m| anyat sabhASyasUtraTIkAyAM vrnnitmsti| dvayoH sUtrayorAzayagatapArthakyaM nAsti // 5 // (2) baja ja 'Aate!' 'nA' ikilAThIlacamanamachi / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaarthsuutrm . sbyaakhyaanubaad| jnyaanbrnn prbhRti krmy'er ebN antraay'er pr baa ukRsstt sthiti triNsh saagrtuly kottii kottii praadh primit| puurbokt km smuher mdhye jnyaanaabrnn, drshnaabrnn, bedniiy', ebN antraay' prkRtir ukt sNkhyaa primit sthiti sbhaassy (15) suutr kaarer mte kthit ebN bhaassy ttiikaakaaraadiro taahaai brnnit hiy'aache| pr pr sbhaassy grnthe | ei bissy' byaakhyaat hiy'aache| suutrokt sNkhyaar bissy' bishess durbodhy 54/4/ | miiniiss bsniH // // ttiikaa| mohniiysyeti| mohanIyasya karma prakRteH saptatisAgaropamakoTikoTayaH sakhyakA parA sthiti bhavati / evameva sabhASyasUtre cAsti / "saptatimohanIyasyeti / dvayorevaM nAma gotra prakRtyoviMzatiHsAgaropamakoTikoTayaH br'aa hiniH bini4/ 4/ | sbyaakhyaanubaad| maaehniiy' km prkRtir sptti saagrtuly kottii kottii-sNkhyk ukRsstt sthiti smbhb| subhaassy umaasbaati aacaaryer suutre o bhaassye eiruupi ukt hiy'aache| dui suutrer mdhye pdaarthkthne konruup prbhed dekhaa yaay' naa| puurbe prkRti bndher kthaa bliy'aa ekhn sthitibndher ullekh suutr kaar kritechen| naam o gaaetr prkRtir biNshti saagr tuly kottii-kottaa ukRsstt sthitikaal hibe 4/64/4/ | saantnaa (:) 4/4/ 34/ ttiikaa| trayastriMzaditi / atrAyuSkarmaNo hi parA zreSThA sthitiH trayastriMzatsAgara-tulyasakhAkA sayAt / tathA cAtra sabhASyasUtram / ."trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasA" iti / evameva bhASyakRdAha / "AyuSkaprakRtai trayastriMzatsAgaropamANi parA sthitiH" iti asmin sUtre evakArapadAnAt 'sAgaropamakoTIkoTyaH' prabhRti padAnAM vyAvRttiH sayAt / anyadubhayoH sUtrayostulyA va m4/4/ 34/4/ s sbyaakhyaanubaad| puurbokt km prkRtir mdhye aay'ussk kmer shresstthsthiti try'triNsh saagrtuly sNkhyaa primit| ei bissy'e sbhaayy suutr ei suutrer anuruup| aay'ussk km prkRtir :) try'triNshddebaay'ussH ikhN paatthaantrmsti| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ assttmaaehdhyaay'H 71 jy'triNsh saagrsNkhyaa primit shresstth| sthiti"| ei suutrer sngge subhaassy suutrer arthgt baissmy naai| ei suutr'e br'bkaar nirdisstt thaakaate kottiikottii praadh byaabRtt baa nirst hil| pr pr suutre apr km prkRtir bissy' bykt hibe / 7 / ___ naam-gotryoviNshtiH||8|| ttiikaa| naametyaadi| dvayornAmagotrakarmaprakRtyoH zreSThA sthitiH viMzatiH sAgaropama-koTIkoTayaH sA bhvti| atra sbhaassysuutrmevmeveti| "viMzatirnAmagotrayoH" iti| parantu punaviMzatisUtre tatra "nAmagotrayoraSTau" iti sa tri tm| yadevaM sabhASyasatre dvayoH sUtrayoviruddhA uktistat sudhIbhizcintanIyam / vedanIyasA kammeprakRteraparA niSkRSTA dvAdaza muhUrtAH sthitibhvti| evaM shessaannaamntrmuhuurtaa"| vedanIya-nAma gotra kamma prakRtibhyaH bhinnAnAM zeSANAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNa-mohanIyAyuSkAntarAya-prakRtInAmAsAM sthitirantarmuhUrtA samAt / tatra sthitibandhamuktAnubhAvabandhaM vakSyati / tataH pradezabandha procyAdhyAya samAptiriti / atra tu sakSepeNa kathanamiti / "savedyAdi" sUtroktamaSTavidhaM karma puNyAtmakantadviparItaM karma pApAtmakamiti // 8 // . zrImatprabhAcandrAcArya-viracite tattArtha sUtre assttmo'dhyaayH||8|| iti zrImad IzvaracandrazAstri-paJcatIrtha-darzanAcArya-viracita-bAlabodhinyAkhya. TIkAyAM tatvArthasU tre'ssttmo'dhyaayH||8|| sbyaakhyaanubaad| naam o gaaetr prkRtir shresstth sthiti biNshti saagrtuly kottii-kottii sNkhyaa primit| ei adhyaay'e saagr, kottaa, praadh prbhRti sNkhyaabaackruupe bujhite hibe| ei suutrer shit sbhaassy suutrdby'er konruup arthgt paarthky dekhaa yaay' naa| sbhaayy suutre bhu suutr dbaaraa krme bndh, bndher hetu, prkRtibndh, sthitibndh, anubhaabbndh, prdeshbndh prbhRti ati bishdruupe brnnit aache| ei suutrgrnthe sNkssepe alpsNkhyk suutr dbaaraa puurbokt bissy'skl kthit hiy'aache| sbhaayy suutrgrnther 1718 suutrdby'er uktite biraaedh dekhaa yaay', taahaa budhgnner cintniiy'| naam gotrdby'er prkRti biNshti (17), ebN, 'naam gaaetry'er prkRti aatt muhuurt baa apraa sthiti' (18), eiruup bhinn ukti dekhite paaoy'aa yaay'| sbhaassy sutrgrnthe (24) suutre assttm adhyaay' smaapt ||84/4/ iti bRht, ttbaarthsuutre sbyaakhyaanubaade assttm adhyaay'| * * " For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH guptAdinA smbrH|| ttiikaa| guptiiti| pUrva sminnadhyAye saparikaraH bandho nigditH| sampati adhyAye'smin sambaraM vkti| prAguktasA kAyayogAdeH dvicakhAriMzadvidhasatra AsravasA yo nirodhaH sa smbrH| guptavAdibhiH kAsravasA nirodho bhavati / atrAdipadAt gupti-samiti-dharmAnupekSA parISahajaya-cAritrANi AgamAnuzAsanAt sambarasA bhedopabhedasahitAni graahyaanni| evameva sabhASya "sagupti samityAdi" sUtre proktaani| ato'nayorathaM vaissmyaabhaavH| atratu sakSepeNoktam // 1 // sbyaakhyaanubaad| puurbe assttmaadhyaay'e bndh o taahaar bibrnn kthit hiy'aache| ei adhyaay'e smbrer lkssnn prbhRti blaa yaaiteche| gupti prbhRti dbaaraa krm aaber niraaedh hy'| sutrokt aadishbd dbaaraa smiti, dhrm, anuprekssaa, priisshjy', caaritr prbhRti upbheder shit smbr prbhed aagmnusaare bujhite hibe| sbhaassysuutre ukt gupti prbhRtir pRthk naam ullikhit aache| puurbe kthit kaay'yogaadir bictbaarish prkaar asr'ber nirodhi smbr jaanite hibe| ei smbr guptyaadi upaay'er dbaaraa upnn hy' / 1 / tapasA nirjarApi // 2 // ttiikaa| tpseti| tapasA vakSyamANena dvAdazavidhena nirjarA, evamapi zabdAt sambarazca smaaditi| tathAca sabhASyasUtram "tpsaanirjraaceti"| dvAdazavidhatapobhiH sabhANyasUtroktaiH dve sambaranijere bhvtH| tatrApi punaH pRthakspaSTarItyA sa tritaM "samAgyoganigrahoguptiH" iti| samyagdarzanapUrvaka trividhasA yogasA guptiH| sAca kAyagupti manogupti gguiptizceti tridheti| sabhASyasatre tadabhASye ca samityAdInAM pRthaglakSaNasU tritaM tattayAkhyAnaJcAsti / atra tu aprsRtoktiH||2|| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nbmohdhyaay'H sbyaakhyaanubaad| bkssymaann dbaadsh prkaar tper dbaaraa smbr o nirjraa laabh hy'| sbhaassy suutreo ei suutrer anuruup arth kthit hiy'aache| sbhaassy (19/20) suutre dbaadsh prkaar tper lkssnnaadi kthit hiy'aache| smykruupe tribidh ( kaay', mn, baaky) yoger nigrhke gupti blaa hiy'aache| ei guptio tinprkaar kaay'gupti, baagupti, mnogupti i suutrokt api shbddbaaraa puurbokt smbr pd anukRsstt hiy'aache / ei bissy' sbhaassy suutre bishdbhaabe br'nnit aache // 2 // 69 uttamasa MhananasaprAntarmuhUrttAvasthApi dhyAnam (0) // 3 // TIkA / uttameti / uttamasa' hananasA yogiNaH dhyAnaM antarmu saMkAlaM yAvat samavasthitaM satrAt / itaH prAgbhASyAnvitas tra cAritra- tapaH parISahaprabhRtInAM svarUpataH lakSaNAdibhirvyAkhyAnaM kRtam / bhASye tu kutra citteSAM pRthak pRthagnAmamirulle kho'sti 1 evaJca sabhASyasUtram " uttamasa' hananasyaikAgracintAnirodhodhyAnam" / dhyAnantu tapo'ntaraGga bhavati / eka muhUrttantatopAdhikakAle sthitaM syAt / uttamasaMhananasA tu sAdhornatAdRzaM dhyAnaM kiJcit kAlameva tiSThati / evaJca "tatra pratyayaikatAnatA dhyAnamiti" yogadarzanasa tre tadeva vakti / pratyayasA manovRtterekatAnatA sadRzapravAhodhyeye ityarthaH / uttamasaM hananaM caturvidhaM varSabhanArAcaM, RSabhanArAcaM, nArAcamarddha nArAcazceti / tatratu ekAgracintAnirodhazva dhyAnamitibhaNyate / uttarottaraM sabhASyasatre bahudhA dhyAnAdi viSaye pracuraM prapaJcitamasti // 3 // dhyaan sbyaakhyaanubaad| uttm sNhnn naamk yogiir dhyaan antrmuhuurt kaal sthaay'ii hy' 4/ o tper antrngg| ukt dhyaan adhik ek muhuurtkaal byaapk sthir hy'| hiin sNhnn yogiir dhyaan kinycinmaatrkaal sthaay'ii hy' / sbhaassysuutre kthit hiy'aache uttm sNhnn yogiir dhyaan lkssnn ekaagrcintaa nirodh| uttm sNhnn caari prkaar, bjr bhnaaraac, Rssbhnaaraac, naaraac, ardhnaaraac / sei dhyaan muhuurt kaal prynt hibe| taahaar pre ny', taahaar pre dusstt dhyaan|| 3 4/ (*) shbetaambriiy' sutrpaatth iidRshH " - dhyaanmityntN sptbiNshti suutrm / -- "aamuuhuur'ttaat" ityntN assttaabiNsh sutrmiti bhaidodRshyte // 11 For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttbaar'thsuutrm taccaturvidham // 4 // ttiikaa| tditi| taddhyAnaM caturdhAvibhaktaM smaat| tathAca sabhASyasUtram / "Arta-raudra-dharma-zuklAni" iti| Arta raudra dve dhyAne saMsArasA hetU bhvtH| apare dve dhyAne dhamma zuklAkhA mokSasya hetU sAtAm / evameva sabhASyasUtre'sti // 4 // sbyaakhyaanubaad| ukt dhyaan caariprkaar, suutre sNkhyaa nirdesh thaakaate jainaagm anusaare aat, raudr, dhrm, shukl ei caarittii bujhite hibe| sbhaayy umaasbaati aaacaaryer sutre eiruupi brnnit aache| ei suutre sNkssepei blaa hiy'aache / 4 / Adya saMsArakAraNe // 5 // _ ttiikaa| Adya iti| prAguktaSu caturvidheSu dhyAneSu madhye Adya dve Arta-raudrAkhA dhyAne saMsArasA khAdRSThopanivaddhazarIra parigraharUpasA kAraNe hetU stH| anyat sugamamiti // 5 // sbyaakhyaanubaad| puurbokt caariprkaar dhyaaner mdhye prthm atio raudr naamk dhyaandby' sNsaarbndhner baa taahaar kaarnn hy'| ei dui dhyaaner bibrnn puurbe nirdisstt majAvAja nizi bA8 // 4 // pare mokSasA // 6 // ttiikaa| para iti| caturyu madhye apare dve dhyAne dharmazukle mokSasA nirvANasA kAraNe sAtAmiti / atratu dvAbhyAM satrAbhyAM saMsAramokSayohetU uktau| sabhASyasUtretu ekasmin "pare mokSahetU" ityatra dve kAraNe nigdite| atratu suspaSTarUpeNa satradvayena sasAranirvANayorhetU kathitau bhvtH| eteSAM dhyAnAnAM va sva zaktayA sasAronirvANazca prAdurbhavediti / mokSalakSaNaM dazame'dhyAye vakSyati // 6 // sbyaakhyaanubaad| puurbokt aat prbhRti caarittii dhyaaner mdhye dhrm o shuklnaamk dhyaandby' maaeksser (nirbaanner) kaarnn hibe| ei dui suutre dhyaan ctusstty'er duittii sNsaarer hetu, For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nbmaaehdhyaay'H 17 apr duittii muktir hetu, likhit aache| sbhaayy suutrer ek suutrei "pre maaeksshetu" sNsaar o maaeksser kaarnn kthit hiy'aache| dhyaan ctusstty' sbiiy' sbiiy' shkti dbaaraai sNsaar o nirbaanner hetu hy', apr upaay' apekssaa kre naa ||6|| pulakAdyAH pnycnigrNnthaaH||7|| ttiikaa| pulketi| atra pulaka Adi yeSAmiti bhuvriihiH| sUtre Adi padAt pulako-bakuzaH kuzIlo nigranthaH snAtakazcetye te paJcavidhA nigrantha vizeSA bhvnti| eteSAM lakSaNavyAkhyAdikaM bhASya sandarbhe samyam vrnnitmsti| sabhASyasUtre aSTacatvAriMzat saMkhyake pulakAdInAM pratyeka nAmato nidda zo vidyate / anyat sarvArthasiddhau TIkAyAmasti / atra saptabhiH sUtraH saMkSepeNAdhyAyoktA mukhAviSayA uktAstatratU-napaJcAzatsUtra reva gauNamukhAviSayA vyAkhavAtAH suvistaarruussenn| ubhayoH sandarbhayoH sUtrANAM pAThabhedaH saMkhaghAtAratamyazca sampradAyamatabhedAdasti // 7 // zrImatprabhAcandrAcArya viracite tattvArtha sUtra nvmo'dhyaayH||9|| iti zrImaIzvaracandrazAstri-pazcatIrtha-darzanAcArya_ viracita-bAlabodhinatrAkhya-TIkAyAM tattvArtha mutre ... nvmo'dhyaayH||9||. sbyaakhyaanubaad| pulk prbhRti paaNc sNkhyk yaaegii nigrnth sNjnyaay' abhihit| pulk, bkush, kuushiil, nigrnth, snaatk| ihaader lkssnnaadi sbhaassy suutr sndrbhe bistaarruupe brnnit aache| ei grnthe ati sNkssepe kthit| sbhaayy sutrer shit ei strer abhipraay'er kon bhed naai| ei grnthe saatttii str' dbaar| adhyaay'er mukhy bissy's kl kthit hiy'aache| sbhaayy suutr sndrbhe unpnycaash suutrer dbaaraa gaunnmukhy bissy'skl brnnit| paaribhaassik shbdsmuuher arth bhaassyo ttiikaate kthit hiy'aache| grnther bistaar bhy'e ei grnther ttiikaa o anubaade nizti chena nA ||1|| . iti tttbaarthsuutre shriim iishbrcndr shaasti-pnyctiirth-bircite sbyaakhyaanubaade nbm adhyaay' || For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH mohakSaye ghAtitrayApanodanAt kevalam // 1 // ttiikaa| vizuddha kevalaM jJAnaM moha-ghAti-praNAzanAt / jAyate yena kRtyena dazame tat prtnyte|| atra mohanIya karmakSaye-trayANAM zAnAvaraNa-darzanAvaraNAntarAyANAM ghAtikarmaNAM kSaye sati kevalaM jnyaanmutpdyte| vinA eteSAM catuNI mohAdInAM kSayaM kevaladarzanazAnaM notpdyte| atra sabhASyasUtramIdRzam / 'mohakSayAja zAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam" iti| mohanIye kanmeNi kSINe sati jJAnAvaraNadarzanAbaraNAntarAyeSu triSu kSINeSu ca kezAnadazanaM samupayate iti bhASya kRtaamuktiH| mohakSayAditi sabhASyasUtre pRthak kathanaM kramaprasiddhisUcanArthamiti / anyabhASye TIkAyAzcAsti / atra paJcamI hettarthe / tadanayoH sUtrayorabhiprAyagatabhedona dRshyte| anyaduttarasatre vakSyate // 1 // | sbyaakhyaanubaad| smprti dshm adhyaay'e ye kebl jnyaaner hetu o uptti strkaar blitechen| maaehniiy' krmer kssy'er pr jnyaanaabrnn, drshnaabrnn, antraay' krmkssy' hile kebl jnyaan upnn hy'| aatt prkaar krmer mdhye caarittii ghaati krm| jnyaanaabrnn prbhRti tinttii ghaatii krmer ucchedi kebl jnyaanaaepttir kaarnn| maaehniiy' prbhRti kmer kssy' kiruupe hibe taahaa pr suutre blaa yaaibe| ei suutrer shit sbhaassy suutrer aashy'gt kon prbhed naai| apr bissy'smuuh dbitiiy' o tRtiiy' suutre bykt hibe|1|| ___ azeSakarmakSaye mokssH||2|| ttiikaa| ashesseti| sarveSAM karmaNAM kSaye samucchedai sati pazcAdamokSo bhvti| mithyAdarzanAdayobandhasya kAraNAni bhavantIti sabhASyasUtre "bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm" ityatrAbhihitam / teSAM bandhahetUnAM evantadAvaraNIyasya karmaNaH samucchedAt kSayo bhvti| paraM samyagdarzanAdInAM tataH praadurbhaavH| nisargAdaguroH sakAzAdadhigamAcca tatvArtha zraddhAnaM sammagdarzanaM bhvti| ataH For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dshmaaehdhyaay'H - 17 para sabhASya tRtIyaM sUtraM yathA "kRtsna karmakSayo mokSaH" iti| prAk catvAri karmANi kSINANi pazcAttu vedanIya-nAma-gotrAyuSkANi kssiiynt| asyA avasthAyAH kRtsnakammekSayo mokSa iti nigdyte| sabhASyasUtrayodayorAzayo'trai kena sUtreNa ucyate // 2 // sbyaakhaanubaad| skl km kssy' hile pre maaekss hy'| mithyaadrshn prbhRti bndher kaarnn, ei bissy'e sbhaassys, eiruup "bndh hetbbhaabnirjraabhyaam"| bndh hetur abhaab ebN nirjraa dbaaraa smyk drshner praadurbhaab hy'| ei bishess bhaabe tRtiiy' suutre maaeksser shess lkssnn kthit hiy'aache| ythaa "smst-krmkssy'i maaekss' | aatt prkaar ghaatii o aghaatii kmer smpuurnn kssy'i maaekss| sbhaassy dui suutr dbaaraa yaahaa kthit hiy'aache ei grnthe ek str'e sNkssepe taahaai bykt hiy'aache| ashess kmer binaash ebN bndh hetur abhaab, nirjr| dbaaraa snycit kAma na gamUTachAna ina ikAI ma 8jana kArya / / 2 / / tataH Urddha gacchantyA lokAntAt (*) // 3 // ttiikaa| tata iti / tatastasmAn paraM mokSalAbhAnantaraM ye jIvA muktA ste lokAnAmante carame atUArddha gcchnti| pUrvantu jIvasya aupazamika kSAyikakSAyopazamiko dayika-pAriNAmikAnAM bhavyatvasyacAbhAvAnmokSo bhavati / "tadanantaramUddha gacchantyAlokAntAt" iti sabhASyasUtre yad varNitaM tadasminnapi sUtra uktam / tadanayoH sUtrayorAzayagataprabhedo naasti| tatra tadanantaramiti sakalakarmakSayAnantaraM evamaupazamikAdyabhAvAnantarazceti bodhyam / anyadbhASye sarva vrnnitmsti| tathaiva TIkAyAJceti // 3 // | sbyaakhyaanubaad| puurb stre yaahaa kthit (bissy'aaekt) phler pr arthaa maaekss laabher pre muktnn laaekaante baa taahaar urddhe gmn kren| mumukssur prthme sbhaassy suutrokt aupshmik, kssaay'ik, gaay'aupshmik, audy'ik, paarinnaamik ebN bhbytber abhaab hile maaekss saamaany laabh kre, taahaar pre nikhil krmer kssy' hile crm maaekss hy'| sbhaassy duittaa sutrete yaahaa kthit aache ei suutre sNkssepe (eki stre) taahaa ukt hil| dshm adhyaay'ei maaekss una pani // 7 // * atr puurbsuutrecaasmin suutr'ipi smprdaay' bhedaat, kthnycit, paatth bhinntbnycaasti| arth baissmyNnaasti| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tttbaar'thsuutrm tatonagamanaM dharmAstikAyAbhAvAt (*) // 4 // ttiikaa| tata iti| tatastasmAt paraM lokAntikabhAgAdUddhaM gamanaM muktasya na bhvet| yatastatra dhrmaastikaaysyaabhaavH| hetorabhAvAt kAryAbhAvaiti / tathAcomAsvAtyAcArya bhaassym| "atrocyate, dharmAstikAyAbhAvAt dharmAstikAyohi jIvapudgalAnAM gtyupgrhennopkurvte| sa tatra nAsti / tasmAd gatApagrahakAraNAbhAvAt parato gatirna bhvti| apsu alAvuvat / nAdho na tiyya gitprktm| tatraivAnuzreNigatirlokAnte ava tiSThate muktau niSkriya iti" / ato'nayoretat-sUtra sasatrabhASyayorAzaya bhedona dRzyata iti // 4 // sbyaakhyaanubaad| mukter, laaekaantimbhaager pre alaaek sthaane gmn hy' naa, yehetu sekhaane dhrmaantikaamer arthaa gtir kaarnner abhaab, kaarnn naa thaakile kaaryer uptti hy' naa| ei bissy'e sssstth suutrer bhaassye aacaary umaasbaati bliy'aachen, 'dhrmaastikaay'er abhaabe jiibpudgler gtilaate upkaar kre naa, mukt jiib sbsth o nisskriy' thaake| apr mte shussk er biijer nyaay' anbrt mukt jiib udhbdeshe alokaakaashe gmn kre // 4 // kSetrAdi-siddhabhedAH sAdhyAH // 5 // ttiikaa| kssetraadiiti| atra kSetrAdibhikaraNaH siddhabhedaH sAdhanIyaH vikalpanIya iti| etAni kSetrAdIni dvAdazasaMkhAkAni siddhasyAnuyogadvArANi bhavanti / ebhiH kSetrAdibhiH siddhaH sAdhyo'nugamyazcintA iti| atra tu bhASAGkita satramittham / tathAhi kSetra-kAla-gati-liGga-tIrtha -cAritra-pratyaka vuddhabodhita-jhAnAvagAhanA-nantara saMkhyAlpa vahUttvataH sAdhyAH" iti / asminnAdi padAdAgamoktakAlAdInAM saMgrahasteSAM prabhedazca / eSAzca siddhAnAM nayavivakSAtovikalpA bhavanti / tatra bhASye satrokta pratipadavyAkhayAnaM vizadamasti / tathaiva sarvArtha siddhi prabhRti TIkAdiSvasti / atra tu sNkssepoktiH| pratyeka buddhabodhitapadasya vyAkhyAnaM bauddhanaye bhinnmsti| dazame'dhyAye sabhASyagrantha sptsuutraanni| atratu paJcabhiH satraistadarthAni kthitaani| sabhASyasUtre pratyayAyaM satrAdhikyamasti / (') "kAmazAu gautRbha gAThI runa mAnchi / + "mAdhA" reDi unalAITamaH / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dshmohdhyaay'H sabhASyagrantha prathamAdhAye paJcatriMzat-sUtrANi dvitIye dvipaJcAzat sUtrANi / paJcame catuJcakhAriMzat sUtrANi / SaSTha SaDviMzati sUtrANi / saptame catutriMzat sUtrANi / aSTame SaDaviMza-sUtrANi / navame ekonapaJcAzatasUtrANi / dazame ser kAni sUtrANi / eteSu sUtreSu ye jainAgamoktaviSayAH samyag vyAkhAtAsta e cAtra tavArtha sUtra e saMkSepaNopadiSTAH zAstra - sArabhUtAzceti / anyadetasya prameyakamalamArttaNDAdau tatva' suvarNitamasti // 5 // iti zrImat prabhAcandrAcAryya'-viracite tacvArthas tre (0) dazamo'dhyAyaH // 10 // zAke vANArivindu mAne'nunAma vatsare / vRzcike mAsi TIke samAptA bAlabodhinI // 1 // pUrvvavaGgAndhi pUrvesmin candranAthAdri-dakSiNe / caTTagrAma-samAsanna dvArakAviSayomama ||2|| zrImad Izvaracandra zAstri-paJcatIrtha darzanAcAryya viracita- bAlabodhinyAkhyaTIkAyAM dazamo'dhyAyaH samAptimagamat // 10 // sbyaakhyaanubaad| ei suutre kssetraadidbaaraa siddhgnner bhed klpit hiy'aache4/ bhed baa biklp ubhy' ekaathbodhk| suutrsthit aadi pddbaaraa kaal, gti, lingg, tiirth, caaritr, prtyek bodhit, (Iddhbodhit), jnyaan, abgaahnaa, antr, sNkhyaa, ahnabhutb pdaarther bhed sNgrh bujhite hibe| sbhaassy sptm suutre kssetraadi prtyeker ullekh rhiy'aache| ei suutrer bhaassye prtyekttiir byaakhyaa bhaassykaar kriy'aachen| ei grnthe sNkssepe blaa hiy'aache / ukt kssetraadidbaaraa siddhgnner ny'-bibkssaa kraa hiy'aa thaake| eiskl bissy' srbaarthsiddhi prbhRti ttiikaateo spssttruupe ullikhit aache| prtyek buddhbodhit bissy'er arth bauddhmte anyruup| bhaassykaar sbmte byaakhyaa kriy'aachen| smprdaay'bhede suutraabliir sNkhyaa o bhu paatthbhed dRsstt hy' / smprti smr bhiitite jain shaastriiy' o drshn shaastrer grnthsmuuh sthaanaantre raakhaate ythaamti baa ythaa smRti ttiikaa o anubaad likhilaam, ei nimitt sudhiignner niktt bhrmaadi bissy'e kssmaarh // 5 // iti tttbaarth suutre sbyaakhyaanubaade dshm adhyaay' smaapt || 10 || smaaptmidN tttbaarthsuutrm // 1349 bnggaabdaaH 4/ * "jin klpii suutre" iti / "iti jinklpii suN smaaptm" itic paatthaattrdby'mnnddi + "bRh prbhaacdr'aacaary" iti c paatth bhed: // 95 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only