Book Title: Pratapi Purvajo Part 02
Author(s): Devchand Damji Kundlakar
Publisher: Anand Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032376/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApI purvajo puSpa mIjI sapAdakaH zrIyuta DugarazI dharamazI sapaDha kAMcI prakAzaka : Asi bhAvanagara. jana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mudrakazeTha deva cada dA ma . A naM 6 pri. e sa lA va na ga 2. mUlya. kAcuM pUMThuM rUA. 1-8-0 pAkuM , rU. 2-0-0 prathamAvatti 1941 sarva haka prakAzaka svAdhIna rAkhyA che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA huM janma jena nathI, paraMtu jenonA samAgamamAM huM ghaNAM varSo sudhI rahyo chuM. raMguna, kalakattAmAM yuvAnImAM vepArane aMge mane jena bhAIo sAthe puSkaLa saMsarga rahyo hato. AthI mane jena dharma viSe jANavAnI jijJAsA thaI. vedAMta vigere kaThIna viSayo jANavA samajavAnI jijJAsA pahelethI ja hatI. eTale raMgunamAM upalabdha gheADuM jene sAhityanuM avalokana karyuM hatuM. mArA jaina vepArIbaMdhuone jaina dharmanA zuddha sidhAnto saMbaMdhI jJAna hatuM nahi. mAtra bAhya kriyAone zraddhA ane premathI AcaratA hatA. mArI dharmabhUkha emanAthI bhaMgAya tema nahotI. te samaye zrI vADIlAla zAhanI sAthe paNa carcA thaI hatI. eka satyazodhaka tarIke mAre te asala jena siddhAnto jANavAM hatAM. aMgrejI lekho vAMcIne mane kheTa bhrama thayo hato ke janadharma e muha dharmanI zAkhArUpa che, paraMtu tyArapachI mane pUjya zrI AtmArAmajI mahArAje zrI vIracaMda rAghavajI gAMdhIne Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amerikAnI dharmapariSadamAM bhAga levA jatAM keTalAka praznottaradhArA jainadharmanuM utkRSTa svarUpa batAvyuM hatuM te mArA vAMcavAmAM AvyuM, pachI bIjA dharmonA abhyAsa sAthe jainadharmano siddhAnta paNa mane samajAyAM. mArA manamAM khAtrI thaI ke sarva dharmomAM satya rahyuM che. potapotAnA dharmamAM saune UMcuM AdhyAtmika jJAna prApta thaI zake che. zrI bhagavad gItAmAM yogya ja kahyuM che- sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhaM labhate nrH| . pitapotAnA svadharmamAM premIne siddhi prApta thAya che. sattiA paramo dharma e sarvathI prAcIna ane tatvarUpa siddhAnta jenadharmamAM zAzvatarUpe vidyamAna che. emAM ucca prakAranAM mane baLa yukta sahanazaktine saMpUrNa udaya che. AthI ja enuM sargika saMdarya dIpI nIkaLe che. je saMdarya prAcIna kALamAM prakAzanuM hatuM te asala svarUpamAM Aje paNa che. mAtra samajadAra joIe chIe. jainadharmamAM vizuddhinuM mahattva khUba moTA pramANamAM samajAvyuM che te paNa gya thayuM che. Atmika bhAvanAnI sudhAraNA arthe jenadharmanA siddhAe puSkaLa bhAra mUkyo che te nirvivAda che. jenadharmo viSayAsaktine kadApi svIkArya gaNI nathI. vilAsitAne emAM sthAna nathI. ahiMsA ane sadAcAra upara bhAre bhAra mukAyo che. "jina" eTale vijetA-potAnI AsurI zaktionA vijetA ema jene samajAyuM che te jaina dharmanA kharA jJAtA che. e vyAkhyA kyA satyazodhakane apIla na kare ? je dharmanA prAcIna Adarza jIvana maLatAM hatAM. e emanA caritranA abhyAsathI jaNAya che. mAre eka kaDavI phariyAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 5 : karavAnI rahe che. bhagavAna buddhanA aneka suMdara caritro lakhAyAM che. zrI tIrthakaronAM evAM suMdara caritre Adhunika daSTi ane zaktithI lakhAyAM nathI. mahAna vibhUti zrI mahAvIra svAmInuM caritra paNa AkAMkSA thavA chatAM labdha thayuM nathI, e maTI phariyAda che. jaina dharmamAM mahAna lekhaka thayA che, chatAM prAcInonAM caritra saMbaMdhI emaNe puruSArtha karyo jaNAto nathI. huM te jainadharmanA mahAna anuyAyIone prazaMsaka chuM. je dharmamAM zrI vastupALa, tejapALa, bhAmAzAha, vimaLa maMtrI, muMjAla maMtrI, sAnta mahetA, sajajana maMtrI jevA tejasvI zuravIro thayA che, mahAna vepArIo ane sAhasiko jemAM thayA che, jemAM A chellI sadImAM baravALAnA ghelAzAha jevA kSatriyavRttivALA vai thayA che te dharma DhIlAo ane pacAone kadI paNa thaI zake ja nahi. huM mAiseramAM zrI gomaTezvaranI 58 phITa UMcI parvatamAMthI kotarelI mUrtinA darzanArthe gayo hato. tyAM caMdragupta maurye ghaNuM varSo sudhI rahI jainadharmanI chellI gati prApta karI hatI. AvA mahAna samrATa paNa jainadharmamAM thayA che tyAre e DhIlA pacAno dharma che ema kema kahevAya? hamaNAnA jaina bhAIo A daSTithI pitAnA dharmane pALe-vicAre evuM huM IcchuM. jainadharmanA sAdhuo kharekhara vairAgya ane tamaya jIvana pALe che. sarvatra khullA page pagapALA vicaravuM, TADha, taDakA, varasAda, cera, lUMTArA, hiMsaka sarve, pazuo, khADA, khAbocIyAM, khAIo, nadIo, taLAvo vigerenI pradakSiNa karIne je vihAra kare che te baLavAna AtmA vagara banatuM nathI. upaniSamAM barAbara kahyuM che ke nAyatamAM vadhIne 4te pramANe e baLavAna AbhAo che. jaina sAdhuoe vistRta sAhitya hiMdanI dareka bhASAmAM lakhyuM che. gujarAtI bhASAnA vikAsamAM emane amUlya phALo che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : A zrI jaina sAdhupuruSane mArI eka namra vina Mti che kraeNmpa emaNe have jaina dRSTie vizva sAhityane avalAkI, dezakALa ane sauMdAe samajI, bAhyAcArane vizva dRSTie yeAjI leAkakalyANanA mArga pravRttie AdaravAnu anukULa che ke nahi te viSaya upara vicAra karavA joie. jainasa'dhe haMmezAM bhAre samAdhAnati jALavI khIjA dharmo sAthe maitrI ane sahiSNutA dAkhavI che. Aje paNa gujarAtamAM jainA, vaivA, zaivA ekarUpa thaIne peAtAneA prajA tarIkenA bhAga ajAve che. pAtAnA dharma upara zraddA rAkhIne pArakA dharmo upara Adara batAve che. have emanA dAnapravAha paNa badalI leAkakalyANanA mAge vaherAvavA mAMDyA che. jainA mukhyatve vepArI kAma che. emanA dAnapravAha haMmezAM ati suMdara rIte vahyo che. e dAnapravAha hajI paNa vizeSa e tarapha vahI Adhunika jamAnAne yeAgya zikSaNuvRddhi, rAgazAMti, anAzritAnI pAlana, ekArInivRtti, udyogavRddhi vigerenA maMdire sa`vavA ane sujavAnA kADA pUrA kare evI prAthanA che, zrIyuta meAtIcaMdabhAi giradharalAla kApaDIyAe tasdI lai A graMthanA Amukha lakhI ApyA che te mATe emanA aMtaHkaraNapUrNAMka RNI chuM. paNA bhAIzrI devacaMda dAmajI zeThe mane niSkAmabhAve jaina mahAjaneAnA ciratrA lakhavAnI je taka ApI che te mATe hu emane AbhArI cheM. DugarasI dharamazI sapaSTa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mu kha rAjanagaranA rAjaratnanAM zarUAtanAM maLelAM pUcho vAMcatAM mane khUba AnaMda thaze. zrIyuta DuMgarazI dharamazI saMpaTane abhinaMdana ApatAM mane teTalo ja AnaMda thAya che. eka kalpita vAta ke navala lakhavAmAM ane jIvanacaritranuM citra rajU karavAmAM bahu taphAvata che. lakhavAnI Teva hoya ane bhASA para kAbU hoya te kalpanAnA gheDA doDAvI navalakathAnAM pRSTho bharI zakAya che, paNa jIvanacaritramAM te dareka prasaMga mATe AdhAra joIe, ene saMgraha karavo paDe, enAM mULa sthAne tapAsa karavI paDe ane ene saMkalanAmAM joDavAM paDe. pramANika tapAsane pariNAme lakhAyalAM jIvanacaritre teTalA mATe ghaNuM jhINavaTatapAsa ane pRthakkaraNa mAge che ane enI pratyeka paMkti lekhanamAM utAravA pahelAM javAbadAra lekhakane te vakhatanA samAjane ItihAsa, dhArmika pravRtti, kriyAnI paddhati, rItarivAja Adi aneka bAbatene vigatavAra abhyAsa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: 8 ; karavo paDe che ane keTalIka vAra to divasa sudhI tapAsa karavAne pariNAme ghaNuM ja theDI hakIkata prApta thAya che ane tene vAMcI samajI zakAya tevA AkAramAM mUkatAM bhAre vicAra ane parizrama karavo paDe che. je yuganuM citra zrIyuta saMpaTa doryuM che te yuganA eka vyApArInetAnuM caritra huM AlekhavA hamaNAM pravRtti karI rahyo chuM, tethI mane A kAryanI viSamatA ane mahattA barAbara samajAya che. virya zrIyuta DuMgarazI saMpaTa, jena na hovA chatAM jaina ratnane je nyAya Apyo che te mATe temane hArdika abhinaMdana ApavAmAM mane jarA paNa saMkeca thatuM nathI. zeTha zAMtidAsa, hemAbhAI zeTha, haThIbhAI zeTha ane zeThANI harakuMvaranI nAnI moTI aneka vAta meM nAnapaNamAM sAMbhaLelI hoI, e vAtemAMnI keTalIkane akSaradeha dhAraNa thatA joI mane bhAI saMpaTanI zilI mATe mAna thAya che ane Adarela pravRtti mATe aMtaranA premegAra nIkaLI paDe che. navalakathA vAMcavAnI zarUAta karatAM e kalpanAcitra che e dhAraNe ApaNuM mAnasa tene svIkAra kare che, paNa jIvanacaritrane mahimA taddana alaga che. enA pratyeka pAtrane jIvatAM banAvavAM paDatAM nathI, e to ema ja jIvyA hatA e dhoraNe ja eno svIkAra thAya che ane tethI navalakathAkAranA kSetra karatAM caritralekhakanuM kSetra bahu suMdara ane teTalA mATe ja vadhAre javAbadArIthI bharapUra gaNAya che. aitihAsika navalakathAkAra hAlamAM e kSetramAM ghaNuM vadhAre chUTa levA lAgyA che e adhikAra kSamya gaNAya ke nahi e sAhityane takarArI viSaya che. emAM UtarI paDavAno A prasaMga nathI, paNa bhAI saMpaTe te navalakathAnuM khamIra jALavavA chatAM etihAsika navalakathAkAra jevI eka paNa vadhAre paDatI chUTa lIdhI nathI ema vagarasaMkece kahI zakAya che. emaNe pATha bhajavI gayelA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 9 : pAtrone majabUta kalamathI sajIvana karyA che ane emanuM pAtrAlekhana evuM suMdara che ke emanA ciraMjIva karelA zAMtidAsa zeThane ApaNe akabaranA darabAramAM UbhelA AMtaracakSuthI joI zakIe, ane haraThera zeThANIne patinA vyApAramAM salAha ApatI najara sanmukha karI zakIe, emAM velajIzAhane bharadariye manavAra jotAM samayasUcakatA ane vairyathI madadanI bUma pADatA AMkha sanmukha rajU karI zakIe, eka kuzaLa kAryavAhaka zeThANane karoDene majhIAro eka rAtamAM phatehamaMda rIte vahecavAnI kaLAmAM nipuNa tarIke tAravI zakIe. AkhA graMthanuM pAtrAlekhana majabUta, tathya ane samayane oLakhanAruM che. khabara na hoya te lekhaka jainetara che ema zedhavuM paNa muzkela paDe tevuM che. ane UMDA abhyAsa ane khaMtabharI zodhaka daSTine nyAya ApanAruM che. jeno to A pustakane rasabharI rAte vAMce temAM navAI nathI. emane te potAnA pUrvajone aNu ApavAnI A amUlya taka sAMpaDI che. emane zAMtidAsa zeThathI mAMDIne premAbhAI zeTha sudhInA nagarazeThoe tIrthasevA kevA kheladila ane hadaya UmithI karI che te pacAvavAnI A sArI taka maLI che; paraMtu jainetara paNa A ItihAsa gujarAtanI samRddhi tarIke gaNe emAM jarA paNa navAI nathI. sAhityanI najare pAtrAlekhana sAdu paNa yathocita thayuM che. vacce vacce varNane paNa yathAcita sthAne apAyAM che ane pustaka hAthamAM lIdhA pachI vAMcavAnuM mana thAya tevA AkAramAM taiyAra thayuM che. musalamAnI samaya kevo Akaro hato, jhanUnamAM zI aMdhavRtta hatI ane cAre tarapha dava lAgyo hoya tyAre tIrtharakSA karavAnuM bIDuM jhaDapavuM e keTaluM muzkela kArya hatuM ene khyAla A caritra Ape Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. vyApAramAM jeno keTalA sAhasika hatA, dariye kheDavAmAM keTalA kuzaLa hatA, mutsaddIgIrImAM keTalA kAbela hatA ane dharmabhAvanAmAM keTalA mazagUla hatA eno khyAla karAvanAra A pustakamAM mane ThAmaThAma suMdara puSpo verAyalAM mAluma paDyAM che ane enuM ekathI vadhAre vakhata paThana thatAM e hadaya para avanavI asara karanAra thaI zakyA che e khyAlathI A pustakane vadhAre pracAra karavA Agraha kare to te ayogya nahi kahevAya. ghaNI vAra AvA saphaLa prayatna jenane lagatA hevAne kAraNe ene sAhityakSetramAM pUrato nyAya nathI maLyo ane keTalIka vAra anyAya thayo che evo mAre AdhIne mata hAI, A pustaka sarvagrAhI ane sarvagya hoI ene lAbha janatA vagara bhedabhAve che tevA prakAranI ene jAherAta ApavAnI vijJapti karI, bhAI DuMgarazI saMpaTane temaNe karelA prayatna mATe ane dAkhavelI sAhityarasikatA mATe pharIvAra abhinaMdana ApI atra viramIza. pATIH saphesaH malabAra s ) motIcaMda giradharalAla hALI paDaH tA. 14-3-1941 na kApaDiyA - - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana. itihAsa yugasarjanamAM haMmezA mahatvane bhAga bhajave che. saMskAra ane saMskRtinuM e preraNA baLa che. bhAratavarSanA ghaDataramAM aneka jena-vIree suyogya phALe Apyo che. baMga, mAravADa, mALavA, gujarAta-saurASTra, hindanA pratyeka prAntamAM jaina tapasvIo, zrImato ane rASTrasevakoe bhAratavarSanA ghaDataramAM suMdara phALo Apyo che. kevaLa jenA draSTie nahi paraMtu samasta rASTranI, mAnava-samAjanI vizALa draSTie e vIrenuM vIratva eTaluM ja gauravabharyuM che. dUra dUranA bhUtakALa ke madhyayugamAMthI jema aneka prabhAvika puruSonI aitihAsika kathAo maLI Ave che, tema chellA keTalA visarAtA yuganA prasaMgenuM saMzodhana karavAmAM Ave che temAMthI paNa vividha saMskArI jIvananI hAramALA maLI zake tema che-navI preraNA AvI zake che. paraMtu te vaNI levAnI bhAvanA haju ApaNAmAM joIe teTalA pramANamAM jAgI nathI. lokakathAo, rAsAo, kAvya prazastio ane evA sAhityane aitihAsika sarANe caDhAvI, yuga-cine anurUpa sAhitya sarjavAmAM Ave te aneka apragaTa vIrapAtra ApaNane maLI Ave ema che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jaina"nA vArSika bheTa pustaka mATe AvuM ja sAhitya taiyAra karavAnI amArI haMmezanI draSTi che tenI pUti rUpe chellA be-cAra saikAnA jIvaMta pAtrAnAM mUrta kathAnakene saMgraha gata varSe vAcaka samakSa rajU karavA pachI A dizAmAM vadhu prayAsa karatAM A bIju puSpa samAja samakSa raju karavAnuM sadbhAgya sAMpaDayuM che. koIpaNa prAMta ke gAmanA TIMbethI aNakheDAyela prakhara vyaktitvane Adarza ItihAsa jaLakato hoya che. phakta te tarapha janatAnI rUca jAgRta thavI joIe. aitihAsika pAtronA saMzodhanamAM rasa lai rahelA be-cAra sAhitya premIo sAthe patravyavahAra zarU karavAmAM AvatAM, zrIyuta DuMgarazIbhAI dharamazI saMpaTe amArA manorathane pahoMcI vaLavAnuM utsAhapUrvaka bIDuM jhaDapyuM. aitihAsika saMzodhaka tarIke teonI sevA jANItI che. vAcakAmAM rasavRtti jagAvavA khAtara atihAsika prasaMgone kevaLa navalakathAnA taraMgothI raMgavAnuM teo pasaMda karatA nathI. ItihAsa e te jagatanI ArasI che. te haMmezA zuddha ane tenA yathArtha svarUpamAM ja zobhe-A rAhe teo koI paNa aitihAsika pAtrane upADe che, ane tenI mahattAnA prasaMgenI guMthaNuM sAdA saraLa chatAM rasika rUpamAM, koIpaNa jAtanI atizayekti vinA rajU kare che. A pustakamAM je kathAnake teoe rajU karyA che te paNa eTalI ja cIvaTapUrvaka eka satya zodhakane chAje te rIte teoe AlekhyAM che. tene paricaya anyatra ApavAmAM Avela che. temAM kaMIpaNa vadhu zabdo umeravA karatA vAMcaka pite ja rajU thaela rasa sAmagrI vAMcI lekhakanA prayAsanI kadara kare te vadhAre ISTa che. ema chatAM A prasaMge eTaluM kahyA vinA nathI rahI zakAtuM ke AvuM suMdara ane jarUrI sAhitya pUruM pADavA, temaja bhaviSyamAM vadhu taiyAra karavAnI je sevA-bhAvanA teoe dAkhavI che te mATe samasta jaina samAja teone RNI raheze. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ': 13 : sAthesAtha eka agatyanI vAta rajU karIe. upara darzAvyuM tema bhAratanA khUNe khUNe aneka lokakathAo, akSaradeha dhAraNa karyo vinAnI visarAtI jAya che, aneka jIvanaprabhAo apragaTa rUpamAM ja adazya thatI jAya che. e kathAo, e jIvanaprabhAomAM chellA saikA sudhIno jvalaMta ItihAsa che, ApaNuM sAmAjika, Arthika, dhArmika ke rASTriya jIvananI anerI preraNuM maLI rahe tema che. samasta rASTranA saLaMga ItihAsanA ghaDataramAM e agatyanA akaDAonI garaja sAre che. mAtra jaina dRSTie nahi, paNa bhAratanA bRhada itihAsanA sarjanamAM tenuM sthAna mahatvanuM che. bhale e jaina pAtra rahyAM paraMtu teone sevApravAha keIpaNa jAtanA bhedabhAva vinA eka ja rASTranA saMtAna tarIke lokakalyANanI daSTie vaheto rahyo che. - je pitAnA vibhAganuM AvuM lokasAhitya, itihAsapremIo yogya sthaLethI meLavIne, amane mokalI Ape to te suvyavasthita karI, yogya akSaradeha ApavAnuM kArya ame karavA utsukachIe. prAntaprAMtanA samAjasevAne sahakAra AmAM jarUrI che. - devacaMda - -- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a * nuM . # . ma 1 rAjanagaranA rAjarane ... ... ... - (1) zanidAsa jhaverI ... ... ... (2) lakhapati lakSmIcaMda *** *** * * (3) khuzAlazAnI khAnadAnI (4) vakhatazAnuM vahIvaTItaMtra ... (5) rAjaratna hemAbhAI .... ... (6) prajAkIya pramukha premAbhAI... 2 sAhasika zrImaMta ... *** * * * * * 3 khAnadAnInAM khamIra - ... .. ... - (1) vaphAdAra vAlI (mahekamabhAI) .... .... . (2) hAthIyA hAkema .... (3) vyApArakuzaLa vanitA (harakuMvara zeThANI) 4 malabAranA malakA vANiyA ... ... 5 chAparIyAnI zeThAI .... ... ... .... 6 cInane pahelo pravAsI .... .... Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratApI pUrva puSe bIjuM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA rAjaratno (1) zAMtidAsa jhaverI eka ghoDesvAra mevADanA DuMgaro vaTAvIne nIcenI sapATabhUmi upara ghoDo deDAthe ja hato. eNe khetaramAM dUrathI haraNanuM eka TALuM joyuM. tene Avate joIne haraNe cetI na jAya te mATe ghaDAne ADe raste laIne te khetaranA dakSiNa taraphanA seDhA pAse AvI pahoMce. tyAM ghaDAne vRkSa sAthe bAMdhyo ne pote cupakIdIthI sarakata saraLe e haraNAnI samIpa javA lAgyA. nAnA nAnA choDavAnI ethe chupAto lapAto e AgaLa vadhIne jyAre se eka phITa najadika AvI pahoMcyo tyAre tyAM ubhelA AkaDAnA eka choDanI othe besIne potAnI sAthe rAkhela tIrakAmaThuM hAthamAM lIdhuM. ne bhAthAmAMthI eka kAtIlatIrNa tIra laIne, dhanuSya upara caDAvI, kAna sudhI derI kheMcI e tIra nema lai eNe choDayuM. saDasaDATa karatuM tIra pavanamAM chUTayuM. eka nAnA hariNane e lAgyuM. enI chAtImAM e ghusyuM. bacuM cIsa pADIne jamIna upara paDayuM. bIjA hariNe pavanavege nAThAM, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA jyAre te baccAnI mAtA hariNuM baccAne vahAlathI cATatI UbhI rahI. ne tIraMdAjane Avato joI tenA sAme Tagara Tagara joI rahI. rAjapute hariSTha baccAnI pAse jaI tene upADayuM. tenA kumaLA dehamAM khuMcI gaelA tIrane kheMcIne eNe bhAthAmAM pAchuM nAkhyuM. eNe joyuM te te bacce thaDI kheMcatANa pachI maraNa pAmyuM hatuM. enI mA tyAM UbhI UbhI Tagara Tagara joyA karatI hatI. rAjaputa baccAMne upADI ghoDA pAse gayo ne tene palANanI pIThe bAMdhIne cheDA upara caDI beTho. hariNI paNa tenI pAchaLa AvI UbhI hatI. tethI eNe ghaDAne deDAvI mUke ne dUra jaI pAchuM vaLIne jue che to hariNI enI pAchaLa doDatI AvatI hatI. putravAtsalyathI pAchaLa deDI rahelI hariNInI AMkhamAMthI AMsuo vahetAM hatAM. te dhIme sAde AjhaMda karatI hatI. rAjapute kaTheratAthI pahelI najare haraNa tarapha upekSA karI. paraMtu vAraMvAra hariNIne dayArda raheze ane AMsubhInI AMkho tarapha jatAM enA mananA bhAvo badalAvA lAgyAM. eNe ghaNA zikAra khelyA hatA, paraMtu AvI tene mananI nabaLAI kaI vakhate thaI nahotI. huM rAjaputa chuM. aneka peDhIothI ame mRgayA khelatA AvyA chIe. zA mATe amAre enAthI kaMpavuM joIe ? bIjI taraphathI eno aMtarAtmAne avAja kahevA lAyoH "are ! A kAma te sAruM karyuM nathI. bIcArI mUMgI hariNInA dayAdra mukha tarapha te je. enAM baccAne jIva teM laI lIdhe. kumaLA phUlanI peThe UgatI kaLIne cuthI nAkhI. e teM ThIka na karyuM. enAM manamAM kaMTha jagyuM. eNe evA vicAre aTakAvavA prayatna karyo, paraMtu vAraMvAra e karuNa drazya tenI sAme khaDuM thavA lAgyuM. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA hariNInuM DhIluM, karamAyeluM ane duHkhI meM joI enA manamAM pharI ThaMdvayuddha jAgyuM. kaI rIte enA vicAroe ene keDo choDyo nahi. hariNInI AMsu jharatI AMkha enA hRdayamAM pratibiMba pADavA lAgI. eNe ghoDAne khUba doDAvyo. hariNI pAchaLa rahI gaI, paraMtu enI karuNAjanakamUrti enA aMtaHkaraNamAM coMTI rahI. vakhata ghaNo thaI gayo hato. savAranA vahelAM e nIkaLyo hate. have taDake dhUma dhagato hato, parvatamAM lUnI jvALAo UThatI hatI. rAjapute ghara tarapha ghoDe mArI mUke, paraMtu ghara dUra hatuM. pANInI tRSA khUba lAgI hatI. kaMTha sukAto hato. enuM zarIra parasevAthI taraboLa thaI gayuM hatuM. e khUba zramita thaI gayA hatA. rastA upara bAjue thoDAM vRkSone chAMyo jovAmAM Avyo. eTale ghoDA uparathI nIce UtarI, vizrAma levA gheDAnA chananI gAdI pAtharI beThe. paraMtu tarasa ene herAna karavA lAgI. eNe AsapAsa joyuM. to pAsenA vRkSa nIce eka sAdhu pitAnA ziSyavRMda sAthe ArAma letA hatA. mane pIvAne jaLa maLaze ? huM ghaNe tarasya chuM." rAjapune tyAM jaIne pUchayuM. " avazya maLaze. bhadra emane jaLa pAo." sAdhupuruSe ziSyane AjJA karI. rAjapute pANI pIdhuM. te tRpta thayo. eNe sAdhune abhivaMdana karyA. vatsa, kayAM gayA hatA? A bapore dhakhadhakhatA tApamAM! - "huM mRgayA khelavA gayo hato. bahu samaya thaI gayo. mAtra eka ja hariNInuM baccuM maLyuM." rajapute khulAso karyo. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA vatsa, rajaputa cho ?" " jI hA. amAruM kuLa sIsodIyA rajaputanuM che. huM pAsenA gAmane jamInadAra chuM." . " tamane eka vAta karuM ? mADuM nahi lagADe ? bahu upayogI che." " khuzIthI kahe. Apa te upakArI puruSa cho." vatsa! nirdoSa, zAMta ane asahAya prANinA prANa levAmAM khelavA jevuM zuM che te samajAvaze?" "gurudeva, amAro kSatriyane e dharma che. " " " kSatriya dharma te prANinuM rakSaNa karavAnuM che te bhUlIne je rakSaka ja bhakSaka bane te temAM kSatriya dharma kyAM rahyo" - " amArA purohita te amane mRgayA khelavAne upadeza Ape che." paraMtu tamAruM hRdaya tamane zuM kahe che? je prANa ApI zakato nathI tene prANa levAne zuM haka che? ane A te tamAruM belananirdoSa haraNAM khetaromAM caratAM hoya, potAnA kuTuMba ane baccAothI vIMTAi nirdoSa gela karatAM hoya tevAM mUMgA prANuM upara akasmAta tamAruM krara tIra choDIne ekanAM prANa , tenI chAtI vIMdhI nAkhe tyAre enI mAnA hRdayamAM kevuM duHkha thatuM haze ? tene vicAra kare ane tenI pAchaLa tenA nirdoSa saMbaMdhI haraNe AkraMda karI, taraphaDIA mAratAM mAratAM jhurIjhUrIne mare tene vicAra karyo che? ApaNuM baccAMne koI nirdaya kasAI kApI nAMkhe te Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna ApaNane zuM thAya? te ze. lAgaNuM to manuSya ane pazupaMkhIone eka sarakhI ja hoya te tame jANatA haze?" rajaputane A upadeza rageraga vyApI gayo. enI najara AgaLa karuNAmayI harinuM dayAjanaka dRzya khaDuM thayuM. eno AtmA pUrvajanmanA pUryodayathI pIgaLyo. e gaLagaLo thaI gayo. eNe UbhA thaIne sAdhunA caraNamAM praNAma karyA, ane have pachI kayAreya paNa mRgayA na ramavAnI pratijJA lIdhI. sAdhujI mahA vidvAna, vayovRddha, bhavya, tejasvI ane saumya mUrti hatA. jenA kalyANa mATe vicAratA hatA. emanI dRSTimAMthI amI jharatAM hatAM. rajaputa Agraha karIne A saMtapuruSane pitAne gAma teDI gayo. emanuM ghaNuM sanmAna karyuM. pitAnA mukAma upara cAtumasa karavA rokayA, te dararoja emane upadeza sAMbhaLatA hatA. saMtapuruSe ene sadAcaraNa, saujanya, sadavartana, sabhyatA, dayA, prema, sevA, paropakAra, satya, nyAya, bhrAtRbhAva, maitrI, karuNa, ahiMsA, sati kaNutA, namratA, gaMbhIratA, dhIratA, vIratA, nirbhayapaNuM, bhUtadayA, kSamA, udAratA ane tyAgano upadeza Apyo. saMsAranA duHkhanI rUparekhA batAvI. karmakSayanI jarUriyAta batAvI. kalyANamaya jIvananI sArthakatA dekhADI. devapUjA, gurusevA, svAdhyAya, saMyama, tapanA, gRhasthanA dharmonA pATha varNavyA. Indriyone damana karavAnA mArge dekhADyA. pavo (padrasiMha) gurujIne ananya bhakata banyo eNe emanI pAsethI ahiMsA, satya, adattAdAna, brahAcarya ane parirU grahane saMyama rAkhavAne pAMca mahAvrata aMgIkAra karyo. tyArathI enA kuTuMbIoe paNa ahiMsA dharma svIkAryo. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA e pavasiMhanI jIvanalIlA pUrI thaye peDhI dara peDhI vaMzavela cAlato rahyo, pa -paDyAdevI kSamA dhara---jIvanI sAhulavA----pATI harapati -punAI vAchA--sAgaradevI sahastrakirana (sahaso) kumArI saubhAgyadevI vardhamAna (pradyotana) viramadevI-zAMtidAsa-rUpama, paMjIkA ane devakI pavanI chaThThI peDhIe sahastrakiraNanA samayamAM mevADamAM musalamAnI AkramaNathI uthalapAthala thaI. sahastrakiraNanuM gAma ane jamInadArI muralIma AkramaNakArIoe jhuMTavI lIdhAM. e tyAMthI bairI chokarAMone laI aneka dezadezAvare bhamatA asahAya ane ekAkI amadAvAdamAM AvI pahoMcyA. enI pAse kAMI sAdhana-saMpatti nahatAM. hajI paMdara satara varasanI avasthA haze. eka mAravADI jhaverInI dukAna bahAra sahastrakiraNa Ubho rahyo. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA chekarA, kema UbhA che ?" "nAkarInI lAlace AvyuM| chuM. "" kayAMnA che? zuM nAma ?" "asala te| mevADanA chIe. nAma sahasrakiraNa rAkheluM che paraMtu adhAM mane sahasA kahI kheAlAve che. mane nAkarIe rAkhazeA cha "tArI pAse kAM bhalAmaNapatra ke krAphTanI eLakhANa che" "huM ajANyA dezamAM te oLakhANu kAnI ApuM ? atyAre te mAruM kAmakAja joine game te rAkhaze. Aje ja paradezathI ahIM AvyA ' "hisAbakitAba kAMi jANe che ?" "jANuM chuM. vepArInA putra chuM." 66 mAravADI zeTha saMtapuruSa hatA. chekarAnI khelavAnI rUDhI ane mukhAkRti ene gamyAM. eNe kahyuM. jA A dravya laI jA. ame gharamAM pAMca mANusa chIe te ajAramAMthI zAka lai Ava. ema kahI rUmAla ApI ene bajAramAM mekalyA. "" thekaDIvAramAM zAka laine e AvyA. jhaverIe parIkSA karI joi. zAka badhuM tAjuM hatuM. meAsakhI lIdhI hatI. kiMmata yAgya hatI. vajanamAM pUruM hatuM. pAMca cha jaNAne pUruM paDe teTaluM hatuM. mAMthu paNa nahAtuM. jhaverInI parIkSAmAM cheAkare| saphaLa nivaDyo. " jA dillI daravAje jane Aje keTalI peATha anAjanI AvI che te joI Ava. ', kare klArka bAda pAA karyAM. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - rAjanagaranA che keTalI pATha AvI che ?" ekaso ne agIAra piTho che." zuM zuM anAja AvyuM che?" " 41 piTha gedhamanI, para piTha kadanI ane 18 bAjarI ne maganI che." "zuM bhAvo Aje paraThAyA?" gedhama be rALane phare ane kada rALanI paNa pharene bhAva nIkaLe che. bAjarI-magano bhAva eka rALane kahetA hatA paNa mAla ne kAMkarIvALe ho." chokarAnI caturAI jaI jhaveroe ene peTavaDIe rAkhI lIdhe. dhIme dhIme e jhaverAtane oLakhavA mAMDaze. jhaverI sujJa mANasa hato. eNe A catura chokarAne potAno dhaMdho zIkhavavA mAMDavyo. hIrA, mANeka, motI, nIlama, lAla paravALAM, lasaNIo vigerenI kiMmata AMkatAM zIkhavyuM. chokare prathamathI ja catura ane sUma buddhine hato. A jhaverIe tene zIkhavIne tenA upara epa caDAvyo. pAMca cha varasamAM e pAvara thaI gayo. ene dezadezAvara mokalavA mAMDaze. jhaverIne vRddhAvasthA AvI hatI. ene potAne putra nahoto. eka ja putrI hatI. eNe yuvAna jhaverI sAthe ene paraNAvI dIdhI. dukAna paNa ene saMpI dIdhI. pote dhamanA kAmamAM samaya gALavA mAMDayA. kALe karIne e kALadharma pAmyo. dukAna have khUba jAmI gaI hatI. yuvAnanA khaMta, utsAha ane sAhase enA kAmamAM yaza apAvyuM. teno dhaMdho vikAsa pAmyo ane te lakSAdhipati thayo. yuvAne te samayanA rivAja mujaba bIjI strI karI. prathama strI kumArIne vaheMmAna karIne bahu suzIla, zANe ane buddhimAna putra hato. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno bIjI strIne peTe zAMtidAsa avataryo. zAMtidAsa gujarAtI temaja phArasI sAruM zIkhyo hato. pitAnA dhaMdhAmAM eNe nAma kADhavuM hatuM. teNe dhaMdhAne aMge aneka dezadezAvaromAM javuM zarU karyuM. sIlonamAMthI motIo kharIdavA jatA, goLakeDAnA hIrA vecAtA lAvatA, brahmadezathI mANeke maMgAvatA hatA. pitA kALadharma pAmyA bAda baMne bhAIo pitAno jhaverIne dhadho ghaNI hoMziArIthI calAvatA hatA. vardhamAna dukAnane vahIvaTa saMbhALato hato, zAMtidAsa dezadezAvare pharI mAla kharIdato ane navAbo, rAjAo temaja pAdazAhone tyAM jaI mAla vecato hato. enI prasanna mukhamudra zAMta svabhAva, mIThI AkarSaka vAta karavAnI Dhaba ane sajana vyavahAra sahune mugdha karatAM hatAM. enuM pramANikapaNuM kharekhara vakhANavA jevuM hatuM. koIne paNa na ThagavAnuM emanuM paNa hatuM. e bhAre zraddhALu puruSa hato. musApharIye jato tyAre te te taraphanA tIrtho zrI pArzvanAtha, sametazikhara zrI kezarIAi,pAvApurI ane zatruMjayanI eNe yAtrAo karI hatI. devanA darzana vagara e dANe paNa moDhAmAM mUkatA nahi. gRhasthanA dharmo pitAnA gurunA upadeza mujaba e pALato hato. - pAdazAha akabarano darabAra AgrAnA divAneAmamAM bharAyo hato. amIra, umarAva, rAjA, navAbo, senAdhyakSothI vIMTAI pAdazAha takhta upara beThA hatA. pAdazAhanI AjJA thatAM ja dilInA mukhya jhaverIone tyAM bhegA karavAmAM AvyA. AkhA hiMdanA mazadUra jhaverIo tyAM bhegAM thayAM hatAM. pAdazAhane keTaluMka jhaverAta kharIdavAnuM hatuM. pAdazAha pite jhaverAtanI sUkSma samaja dharAvato hato. enA zekhe e catura pAdazAhane eka sarasa jhaverI banAvyo hato. eNe bArIkIthI jAtajAtanA amUlya javAhirane tapAsyAM. bAdazAha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 rAjanagaranA nI pasaMdagInuM keTaluMka jhaverAta pAse rAkhI lai tenA kiMmatanAM nANAMnI cIThIo thavA lAgI. ecIMtA bAdazAhe peAtAnA pAse paDelI peTImAMthI eka uttama hIrA kADhayeA. AkhI sabhAmAM jhaLajhaLATa thai gayA. krAi zukra jevA meTA tArA hAya tenI peThe hIrA camakavA mAMDayA. pAdazAhe vRddha jhaverIne kheAlAvI kahyuM : "" " panAlAlajI gRha hIrA dekhIe. ' jhaverIe hIrA joi kahyuM: " hajura paravara, yahu baDA nAmAMkita jhavAhIra hai. " " isakA dAma katcA hai? "" pannAlAle e cAra anubhavI jhaverIone melAvI ene tAlyA. 350 ratInA e meTA hIrA hatA. AMkhAne AMjI nAMkhe evuM enuM teja hatuM. jhaverIe ene bahu bArIkIthI tapAsIne enI kiMmata AMkavA beThA. enuM pANI, enuM teja, ene suMdara ghATa, pAsA ane meTAthI sarve aMjAi gayA. kayAreya paNa AvuM mahAna javAhira emanA hAthamAM AvyuM nahotuM. kyAreya sAMbhaLyuM ke joyuM paNa nahe|tuM. te aMdara ghusapusa karavA lAgyA, paraMtu ki Mmata karavAnI kAInI hAma cAlI nahi. enuM pANI, teja, meATAi, vATa alaukika hatAM. jhaverIo ki`mata karI zakayA nahi. kayAM pannAlAlajI hIrekA dAma kayA huvA ?"' "jahAMpanAha, hama leAga yaha javAhirakA dAma ThIka kaha nahi sakatA. hamane aisA pAnIvAlA aura khaDA hIrA kabhI dekhA nahi. hama leAgaikA dAma kA khulAsA kara sakeMge nahi, 99 66 itane hiMdabharake nAmI jhaverIomeM se chatanI lAyakAta kAkI nahi hai ?'' bAdazAhe nirAzAthI pUchyuM. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno "garIba paravara hama loga bALapanase hI jhaverAta kA dhaMdhA karate hai, lekina yaha javAhira hamArI akkala se baDA hai." bAdazAha nArAja thayo. eNe hIro hAthamAM lIdhe. jhaverIone saMbodhIne kahyuM ke " achA Apa loga phIra tajavIja kIjIe. - ApakI hunnaramaMdI jarUra kucha rAstA nIkAlegI." pAdazAhe pharI hIre pannAlAlajInA hAthamAM mUkyo. jhaverIo pharI potAnI tarkazakita calAvavA mAMDayAM, paraMtu kaI rIte ekamata thayA nahi. sau anumAnathI judA judA bhAvo batAvavA mAMDyAM. paraMtu zAstriya parIkSAmAM anubhavIo pAse anumAne zuM kAma Ave ? golakoMDAnI khANamAMthI Avo hIro agAu kyAre paNa nIkaLyo nahoto. eo vimAsaNamAM paDayA. keI nizcaya upara AvavAnuM banyuM nahi.. eTalAmAM eka yuvAna jhaverI AgaLa nIkaLI Avyo. e damAmadAra dekhAvane, gaura caherAne, tejasvI mukhamudrAvALo yuvAna hatuM. pannAlAlajI ene oLakhatA hatA. enI sAthe lAkhonI levaDadevaDa thatI hatI. pAdazAhane kuranasa bajAvIne e AgaLa Avyo. pannAlAlajI, meM yaha hIrAkuM dekhuM?" pAdazAhanA meM sAmuM joI pannAlAle kahyuM: "hamArI najadika meM Akara khuzIse hIrAkuM dekha sakate he." - zAMtidAse tarata ja kAMTalA kADhI ene je. enA pANIne sUryano taDakA ane chAyAmAM joyuM. koI eba ke khoDakhApaNuM. nathI e paNa tapAsI joyuM. upara kAca mAMDI enuM nirIkSaNa karyuM.. enA pAsA tapAsI joyA. enI paheLAI UMcAI mApI lIdhI. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12 rAjanagaranA meM yaha hIrA kA dAma kaha sakatA huM." zAMtidAse zAMtithI jaNAvyuM. bAdazAha sahita sau darabArIonI najara enI upara ceTI. yaha jhaverI kauna hai? pannAlAlajI." "janAbe hajura, yaha amadAbAda ke jhaverI haya. baDe lAyaka sthAnA hai. meM usakuM acchI rItase pIchAnatA huM." acchA zAMtidAsa Isa hIrA kA kayA mUlya hai?" "saptalakSa mudrA isakA mUlya che." "kAna hisAba meM?" zAMtidAse pitAnI bheTamAMthI tADapatra upara lakheluM eka pustaka kADhIne bAdazAhane caraNe pahoMcatuM karyuM. e apabhraMza prAkata bhASAmAM eka sAdhue lakhela graMtha hato. e sAdhu pUrve kaI nAmAMkita jhaverI hatA. pachI vairAgya AvatAM sAdhu thayA hatAM, paraMtu pitAnI vidyA pAchaLa koIne prApta thAya evA udAra AzayathI emaNe A graMtha lakhI rAkhyo hato. enuM nAma hatuM "ratnaparIkSA mimAMsA." e graMthamAM aneka ratnonI parIkSAnA niyamo ApyA hatA. bhAre meMghA mUlanA javAhiranI parIkSAnI rIte emAM zAstriya rIte batAvI hatI. zAMtidAse e graMthamAMnA phakarA vAMcI piote kaI paddhatithI hisAba karyo hato te varNavI batAvyuM. sau Azcaryacakita thayA. zAMtidAsa tarapha bAdazAhe prasanna dRSTi karI. eka hajurIo kAzmIrI mahAmUlI zAla aMdarathI lAvyo. pAdazAhe pitAnA hAthe e zAMtidAsane oDhADI. A bAdazAhI maherabAnIthI tene "pAdazAhI jhaverI" tarIke oLakhAvavAnI saMjJA maLI. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna - - - - - - zAMtidAsa have pAdazAhane jAtajAtanAM javAhiro pUrA pADavA lAge. jamAnAmAM paNa ene avarajavara zarU thaye.janAnAmAM rAjyAzritane paDade thoDA pramANamAM paLAtuM hatuM. bAdazAha ane begamenI have zAMtidAsane puSkaLa jhaverAtanI varadIo maLavA lAgI. zAMtidAsanA saujanyathI amIra umarAvanI jhaverAtonI kharIdImAM ene bhAga maLavA lAgyo. thoDA vakhatamAM e hiMdane prasiddha jhaverI thaI paDaze. ene aDhaLaka lakSmI maLI. eNe potAne jhaverAtane vepAra khUba vadhArI dIdho. javAhire evI vastu che ke tarata khape nahiM. e vecavA nIkaLe to enA bhAvo dhAryA na maLe, paraMtu jyAre koI amIra umarAvanA kuTuMbamAM vivAhAdika prasaMge A javAhiro pasaMda thAya eTale tenI manamAnatI kiMmata maLe. jhaverInuM dAridra pUrNa thAya. jUnA jhaverIo pAse 50 thI 100 varaso uparanAM javAhire rahe che. ene vecavA gaye lenAra maLe nahi. enA upara rokAtI mUDInuM vyAja gaNAya nahi. gharAka maLe enI asala kiMmata karatAM anekagaNuM vadhAre kiMmata pedA thAya che. javAhiro amUlya che. enI kiMmata lenAra ane vecanAranI garaja upara rahe che. zAMtidAsa zeTha have hiMdanA mahAna dhanavAna ane amIra tarIke prasiddha thayA. hajI enI pacIzI vItI nahotI teTalAmAM te teNe hiMdabharamAM vikhyAtI meLavI lIdhI. eNe janAnakhAnAmAM paNa begamonI prIti, vizvAsa ane sanmAna meLavyAM hatAM. pAdazAha pitAnA vRddha jhaverInI sAthe zAMtidAsanI paNa jhaverAtanI bAbatamAM salAha le. zAMtidAsa vAraMvAra dilI ane amadAvAda vacce avarajavara karatA hatA. zAMtidAsa amadAvAdamAM hatA.ecatA khabara paDI ke pAdazAha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA akabaranI begama sAhebA amadAvAda padhAya che. pAdazAha sAthe vAMdho paDavAthI begama rIsAyAM hatAM. emaNe khAnagI thoDAM dAsadAsIo sAthe laIne pravAsa karyo hato. pAdazAhanI anumati vagara eo amadAvAda cAlyAM AvyAM hatAM. pAdazAhanA pharamAna vagara AjamakhAna amadAvAdane mogala sube emanuM sanmAna karI zake nahi tema moTAM begamane anAdara paNa na thAya. zuM karavuM? emaNe madhyastha mArga zo. zAMtidAsanI lAgavaga ane dillInA sanmAnane sUbe jANato hato. eNe zAMtidAsane belAvI begamanA sanmAna ane satkArano bhAra enA upara mUkyo. zAMtidAse e AnaMdathI svIkArI lIdhe. zAMtidAsa pitAnI havelI khAlI karI pitAnA nAnA makAnamAM rahevA gayA. havelImAM begama sAhebane utAre ApavAmAM Avyo. dAsadAsIo moTI saMkhyAmAM tahenAtamAM rokavAmAM AvyAM. puSkaLa ratha, ghoDAo, sigarAmo, begama sAhebA mATe rAkhavAmAM AvyAM. uttama bhejane, pakavAne ane zreSTha sAmagrIe pahoMcatI karavAmAM AvI. iTalInA-uttama gAlIcA moTI saMkhyAmAM pAtharavAmAM AvyA. dareka jAtanI rAjAzAhI sagavA ane sAdhano pUrAM pADavAmAM AvyAM. phUle, attara, sugaMdhI padArtho moTA pramANamAM hamezAM hAjara thavA lAgyAM. begamanI AgatAsvAgatA ane mAnamaratabAmAM kAMI khAmI rahI nahi. zAMtidAsa mogala darabAranI rAha rasama ane amIrAtathI jANItuM hatuM tethI te pote jAte vAraMvAra AvI bega manI sagavaDanI dareka vyavasthA karato hato. begama sAhibAe ene eka vakhata pitAnI pAse bolAvI cakamAMthI vAta karI. - "jhaverI tame amArI atyaMta suMdara AgatAsvAgatA karI che. huM prasanna thaI chuM." Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno 15 "bahena ! mArI e pharaja che. tamArAM pagalAM mAre jhuMpaDe kayAMthI?" kadAca pAdazAha salAmata mane Azraya ApavA badala gusse thAya to?" "e gusso ane enA phaLa paNa huM AnaMdathI bhogavIza. Atithya ane te amAro dharma che ane bAdazAha salAmata to amArAM mAvatara che. mAvatara to mAthuM mAge che te devAmAM paNa AnaMda mAnIza. '' "bhAI zAMtidAsa, tame je lAgaNI batAvo che te mATe aMtaHkaraNathI dhanyavAda dauM chuM. " "bahena, mArI eka namra araja svIkAraze?" "kahe. bhAI, khuzIthI kahe." " Aje tame mane bhAInuM mAna ApyuM che. mane bahena nahotAM, Aje tame nAmavara mArI moTI bahena thayAM che te bhAinI pasalI svIkArazo ?" begama sAhibAne A vAta khUba pasaMda AvI. koipaNa strIne baDena thavuM khUba game che. begamane paNa khUba gamyuM. "zuM pasalI Apaze bhAI?" begame hasatAM hasatAM pUchyuM. mArA gajA pramANamAM je mAMgazo te ApIza bahena." tyAre tamAre hAtha lAMbo kare. huM rAkhaDI bAMdhuM. bhAIbIja hovAthI meM rAkhaDI maMgAvI rAkhI che." zAMtidAse hAtha lAMbo karyo. begama sAhibAe svahaste rAkhaDI bAMdhI. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA zAMtidAse tarataja bheTamAMthI ratnajaDita kaMkaNe kAyAM, khAsa suMdara hIrAonAM e banAvyAM hatAM. bahu ja mUlyavAna hatAM. begama sAhebA prasanna thayAM. be mAsa pachI dilTipati akabara pAdazAhe begama sAhebAne teDavA zAhajAdA salImane mUko. bAdazAha ane begama vacce zAhajAdAnI bAbatamAM ja vivAda hato. zAhajAde bhAre ucchakhala ane uddata hato. bAdazAhanI AjJAone vAraMvAra teData, khUba dArU pIte ane halakA saMgIo bhegAM karI anAcAra calAvatA hatA. bAdazAhe ene sudhAravA mATe sArA vidvAna zikSakonI nimaNuka karI hatI, paraMtu zAhajAdo keIne gAMThato nahote. zikSakenI krura mazkarI karato hato. akabare sakhta pagalAM levA nizcaya karyo, paraMtu begama pitAnA lADakA kuMvaranI sAme sakhtAI pasaMda karatAM nahotAM. emaNe pitAne virodha neMdhAvyo. bAdazAha zAhajAdA salImanA duSkAryothI kaMTALI gayA hatA. emaNe begamanuM kahevuM mAnyuM nahi. AthI begama rIsAI amadAvAda cAlyAM AvyAM hatAM. A pachI bAdazAha ane salIma vaccenI takarAramAM salImanA mAmA mAnasiMha jayapuranareze vacce paDIne samAdhAna karAvI dIdhuM. pAdazAhe begamane teDavA mATe salImane mUko. kumAra salIma ! zAMtidAsa jhaverI tamArA mammI gInA jAtA haya." - "yaha kaisA mAdara jAna ?" une merekuM pasalI dI hai. merekuM bahena karake belAyA hai. merI bahuta AgatAsvAgatA kI hai. maine ullu bhAI kareke rakSAbaMdhana kIyA hai. isI taraha yaha tumerA mammA ho gaye hai." Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno 17 ~ ~ ~ "acchA, tabhI te zAMtidAsa jhaverI hamArA cheTA mammA hone para mujhe AnaMda hote hai. mammA mAnasiMhane mere lIye bApujIkA roSa nIkAla dIyA, isI lIye mammAkI mahAbata meM achI taraha samaja gaye huM." AjathI zAMtidAsa zeTha dIlInA bAdazAhI kuTuMbamAM "jhaverI mammA" tarIke oLakhAvA lAgyA. begame dillI jaI bAdazAha pAse zAMtidAsa jhaverInA audArya ane atithi-satkAranI vAta karI. bAdazAha enA upara prasanna thayA. pitAnA darabAranI prathama paMktinA amIra tarIke enI nimakhUka karI, pozAka ane pAghaDI mokalyAM ane AjamakhAna sUbAne AjJA karI ke zAMtidAsane amadAvAdanA nagarazeTha tarIke sthApI. e rIte zAMtidAsanI dinapratidina caDatI thavA lAgI. rAjakAraNamAM zAMtidAsanI buddhi kuzaLa hatI, temaja teo vepAramAM bhAre rasa letA. emaNe dhaMdhAne ghaNe vikAsa karyo hato. deza-dezAvaramAM emaNe javerAtanI peDhInI zAkhAo khelI dIdhI. vadhatI jatI samRddhine lIdhe emaNe zarAphI peDhIo khelI vepArImAM dhIradhAra karavA lAgyA ane AgaLa vadhIne pAdazAhanA sUbAne paNa emaNe dhIradhAra karavI zarU karI dIdhI hatI. zAMtidAsa sAdA vepArI hatA, jhaverI hatA, zarApha hatA, rAjakAraNI puruSa hatA, dayALu hatA, amIra hatA; chatAM emanuM mana rAjakAraNa, vepAra ke zarAphImAM nahotuM. teo sAcA jena hatA. prabhusevAmAM jIvana gujAravuM e eo ahobhAgya samajatA hatA. amadAvAdamAM AvelA bhavya jinamaMdirano vahIvaTa zAMtidAsa zeTha saMbhALatA eTaluM ja nahi paNa seraThamAM Avela siddhAcalajI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM AAAAAAAA tIrtha, pATaNa pAse Avela zaMkhezvarajInuM tIrtha, mevADamAM Avela zrI kezarIyAjI tIrtha vagere dUra dUranA tIrthasthAnonI vyavasthAvahIvaTa zAMtidAsa zeTha karatA. mugalAI sattA gujarAtamAM jAmavA chatAM zeThanI lAgavaga ane pratibhAne lIdhe jaina tIrthe temanI dekharekha nIce surakSita hatAM. eka bhAvika zrAvaka tarIke eo niyamita upAzraye jaI gurune upadeza sAMbhaLatA hatA. te, paccakhANa karatA ane gubhaktimAM ati utsAhathI bhAga letA. emanA guru muni muktisAgarajI mahArAja mahAna vidvAna ne upadezaka hatA. sAgara gacchanA - vikAsa mATe zeThanI lAgaNI ananya hatI. zAMtidAsa zeThe amadAvAda, rAdhanapura, khaMbhAta, suratamAM kharataragacchanA upAzrayo baMdhAvelA ane padavI pradAna-mahensamAM puSkaLa dravya kharcela hatuM. * mahAjananA agresara ane nagarazeTha tarIkenI pharajo bajAvavAmAM emane ghaNe samaya jato, vepArIonA parasparanA jhagaDAmAM ghaNuM karI eo paMca tarIke nImAtA hatA. vepAranuM UMDuM jJAna, sArI samajAvaTa, nyAya karavAnI sAdI samaja ane snehathI teo aneka vAMdhA, takarArone saMtoSakAraka niveDe lAvatA hatA. pite hajI yuvAna hatA tathApi emanAmAM vRddho jevI gaMbhIratA hatI. dhIraja ane zAMtithI vicArapUrvaka kArya karatA hatA. amadAvAdanI pAMjarApoLane vahIvaTa paNa teo ja saMbhALatA ane nikhAlasa bhAve kAma karatA hatA. emanA bhAI vaddhamAna paNa buddhimAna puruSa hatA. zAMtidAsa jyAre bahAranA, rAjyakAraNanA ane jAheranA kAryo saMbhALatA hatA tyAre vardhamAna zeTha peDhIne vahIvaTa saMbhALatA hatA ane temAM zeThane putra parivAra sahAya kareto. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna zrI siddhAcala tIrthane vahIvaTa teo karatA. sane 1612 mAM teo tyAM yAtrArthe gayA tyAre pahADa upara jINuM thaI gayela devAlayane pitAnA taraphathI jIrNoddhAra karavAne vyavasthA karatA AvyA hatA. uparokta kAma pUruM thavAnA khabara paDatAM sane 1618 mAM munizrI muktisAgarajI mahArAjane A vAta karI. mahArAjazrIe saMdha saha vartamAna siddhAcalajI jaIne pratiSThA karavAne upadeza karyo, tethI zAMtidAsa zeThe potAnA moTAbhAI vardhamAna zeThanI saMmati meLavI zrI siddhAcalajIno saMdha kADhavAno nirNaya karyo. . e samaye saMgha kADhavo e AjanA jeTaluM saheluM ane sugama nahatuM. saMgha kADhavAnuM nakkI thatAM temaNe sUbA AjamakhAna pAse vAta karI. sUbe ene aMgata mitra ane bhAre kAryadakSa puruSa hato. eNe baMdebasta karavAnuM vacana ApyuM. bAda zeThe lagabhaga traNeka hajAra gADAo taiyAra karAvyAM. sUbAe rakSaNa mATe 500 mANasanuM sinya ApyuM. judA judA sUbAo upara A saMdhane sahAya karavA mATenA AjJApatro dillIthI jahAMgIra pAdazAhe mokalyAM. seMkaDo taMbuo rAkhavAmAM AvyA hatA, ke jethI eka ThekANe mukAma hoya te vakhate AgaLanA mukAme paNa taiyArI karavAne sagavaDa rahetI. Azare paMdareka hajAra mANasa mATe utArA rasoI ane bIjA prabaMdha karavAmAM AvatA hatA. sAdhu-sAdhvIne meTa samudAya sAthe hato ane devadarzana-pUjana mATe jinAlayanI paNa sAthe sagavaDa rAkhI hatI. saMghamAM ghaNuM dezanA ane vidhavidha svabhAvanA mANase bhegAM thayAM hatAM. emanAmAM keI vakhata takarAre, jhagaDAo thatA ke cerI-capATInA prasaMge jaNutA tyAre saMghapati zAMtidAsanI kuneha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM ane samajAvaTathI saMtoSakAraka zAMti jaLavAI rahetI. saMghamAM je kaI bImAra paDe te tenI sAravAra mATe vaidyo sAthe lIdhA hatA. rastA na hoya tyAM gADAone pasAra karavA navA rastAo paNa bAMdhavAmAM AvatA hatA. A samayamAM saMdha kADhavA mATe thatA lAkho rUpiyAnA kharcane pahoMcI zake tevA ke koI zrImati hatA, paraMtu rAjadvArI sahAyanA abhAve mArgamAM nAnA nAnA ThAkora, kAThIo, keLIo, mIyANAo vagere corI ane lUMTaphATane dhaMdhe niyamita rIte karatA hatA. kyAre kyAre moTA Thage ane lUMTArAonAM dhADAM lUMTaphATa mATe bhaTakatAM hatAM. cepI rogo vAraMvAra phATI nIkaLatA hatA. tethI A samaye saMgha kADhavo e rAjyasattAnA saMpUrNa sahakAra ane lAgavaga vagara bane tema nahotuM. zAMtidAsane bAdazAha jahAMgIre lazkara ane sAdhanasAmagrInI dareka sagavaDa ApavAthI sArI zAMti jaLavAI hatI. zeThane saMdha cha-rI pALato pAlItANe pahoMcyA. siddhAcalajInI taLeTI pAsenA medAnamAM taMbu nakhAyA, jIrNoddhAra thayela devamaMdiromAM mahotsava karyo ne AdIzvara bhagavAnanA mULa maMdiramAM prabhunA biMbanI be tarapha gekha* baMdhAvelA tyAM zubha muhUrte navAM biMbonI pratiSThA karI. A prasaMge zAMtidAsa zeThe saMghabhakti tathA svAmIvAtsalyajamaNamAM chUTA hAthe kharca karyo hato. zAMtidAsanI saMpatti have ghaNuM vadhI gaI hatI. te hiMdane eka moTAmAM moTe samRddhivAna puruSa hato. eNe akhUTa dhana bheguM * zrI zAMtidAsa zeThe pratiSThA karela A bane gekha atyAre paNa vidyamAna che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA 1 karyuM hatuM. enI huMDIe hiMda mahAra paNa cAlatI hatI. enA vepAra khUba naphe lAvatuM hatuM. temanI Avaka vadhavAnI sAthe dharmAMkAryomAM paNa te aheALe vyaya karatA hatA. teo kahetA ke sArA kAmamAM je vaparAya te ja sAcI kamANI che. temaNe tIrthAMmAM ane peAtAnI havelI pAse prabhubhakti mATe bhavya jinAlaye| baMdhAvyAM, pauSadhazALAe baMdhAvI, saMdha kADhavA, vividha mahotsaveA karyAM. garIba-gurabAne gupta mudda6 tA zarU hatI. duSkALamAM annakSetrA kheAlatA. temane AMgaNe ArakhAnI berakha rahetI. eka meTAM rajavADAMne chAjatI sAhebI temane AMgaNe hatI. mahemAna-parANA ane svAmIbhAione premathI satkAra karatA. te jamavA samaye seA-pacAsa pATalA sAthe ja paDatA ane nibhedabhAve te saunI sAthe besI bheAjana karatA. siddhAcaLanA saMdha kADhIne ghare AvyA pachI eka vakhata temanI icchA amadAvAda najIkanAM parAmAM bhavya jinAlaya baMdhAvavAnI thai. temaNe A vicAra peAtAnA mATA bhAi vardhamAnane jAgyeA. banne bhAIoe maLI sarasapura najIka bIbIpuramAM eka bhavya bAvana jinAlayanuM derAsara baMdhAvavA nakkI karyu. temAM lAkhA dravya kharacIne ANu jevuM zilpakAma karAvavAnuM nakkI karIne guruzrI muktisAgarajI pAse peAtAnI bhAvanA vidita karavA anne bhAi gayA. zrI muktisAgarajI mahArAja vidvAna ane niHspRhI saMta hatA. emanuM tapa paNa ugra hatuM. ee jaina zAstrA uparAMta hiMdu zAstronA paNa pUrA abhyAsI hatA. ee sArA upadezaka ane tejasvI mUrti hatA. jainomAM emanuM atyaMta sanmAna hatuM eTaluM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAjanagaranAM ja nahi paNa brAhmaNa vidvAno paNa emanI vidvattA mATe sanmAna darzAvatA hatA. teo buddhimAna, jItendriya, zAstrAbhyAsI, vivekI ane vicAravaMta puruSa hatA banne bhAIo guruvaMdana karI beThA. gurujIe dharmalAbhane AzIrvAda Ape. " gurudeva ame eka vinaMti karavA AvyAM chIe. zAMtidAsa Apane amArI vinaMti rozana karaze." vardhamAna zeThe vAtanI zarUAta karI. "zuM kahevAnuM che zAMtidAsa?" mahArAjazrIe mIThAzathI pUchayuM. zAMtidAse bhAI sAthe thayelI vAtacIta mujaba pitAnI IcchA vyakta karI emano abhiprAya mAgyo. devAnupriya vardhamAna tathA zAMtidAsa, tamArI dharmabhAvanA jANuM mAre aMtarAtmA prasanna thayo che. jAo, tame phateha kare. mArA AzIrvAda che." gurajInI saMmati meLavI zAMtidAsa ghare AvyA. taratamAM ja pAdazAha pAsethI jamInane paravAne levAne zAMtidAsa dillI gayA. A vakhate bAdazAha jahAMgIra Age hatA, eTale zAMtidAse Agre jaI bAdazAhanI hajuramAM mulAkAta lIdhI. "kema jhaverI mammA kuzaLa che ne ?" Apa jahAMpanAhanI nigAhathI sau kSemakuzaLa chIe." "begama sAhibAne (nurajahAna begama) ucA hIrA joIe chIe. kumAra zerIsAha mATe mALA banAvavI che." Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratA 23 "hu nAmadAra begama sAhibAnI tahenAtamAM te mATe hAjara caIza. mAre Apa hajurane eka araja karavAnI che." 99 " zu che ? kahe. " amadAvAdamAM amArA dhanu eka maMdira bAMdhavAnu che te mATe jamIna joIe chIe. A rahyo nakazo. sUbA sAhebane upara zera che. A arajI upara nigAha karavAthI jaNAze. 99 pAdazAhe badhuM vAMcI lIdhuM. kAgaLIA mIra munazIne svAdhIna karyAM ane te mATe rUkko maLI jaze evI pAdazAhe khAtrI paNa ApI. zAMtidAse AgrA ane dillImAM ArasapahANa upara sarasa krAMtarakAma karanArA mIstrIone zeAdhI emane amadAvAda meAkalyA. jayapura jai moTI rakamanA makarAnanA ArasapahANu kharIdI ane amadAvAda ravAnA karavAne dAkhasta karyAM. amadAvAda AvI zAMtidAsa khaMbhAta gayA. tyAM jAtajAtanA akIkanA paththA kharIda karyAM. AkhA gujarAtamAMthI zreSThamAM zreSTha kArIgarA melAvyA. semapurA salATe e AvIne zilpazAstranA niyama mujaba nakazA taiyAra karyAM. gurudeva muktisAgarajI bahuzruta ane anubhavI puruSa hatA.emaNe dhArmika niyame! samajAvI derAsarajImAM bhoMyarAM ane krUratAM bAvana jinAlaya AMdhavA kevA prabaMdha rAkhave! te samajAvyuM. zAMtidAse have peAtAnA samayanA mATe| bhAga A derAsarajInI taiyArI pAchaLa gALavA mAMDyo. e enA rasanA viSaya hAi emAM e tanmaya thai gayA. ane dilhIthI pAdazAhane rUkko maLI jatAM e mahAna maMdiranu sane 1621 mAM khAtamuM karyuM. cAra varasa ene bAMdhatAM lAgyAM hatAM. e madiranuM nAma merutu`ga rAkhavAmAM AvyuM ane vAcakendra nAmanA vidvAna sAdhunA netRtva nIce sane 1625 mAM temAM mULanAyaka ciMtAmaNi pArzvanAtha prabhunI pratiSThA karI. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA e niHsaMzaya vAta che ke A maMdira AkhA hiMdanuM mahAna prasiddha maMdira banyuM hatuM. enA sauMdarya ane AkarSakapaNa viSe aneka paradezI vidvAnee prazastio lakhI che. te samaye yuropanA prasiddha musAphare hiMdanI musApharIe AvatA hatA. emaNe A maMdiranuM varNana lakhyuM che. teo mukhya mukhya hiMdamAM jovA-jANavA jevI hakIkatonA varNane lakhI gayA che. te samayanA hiMdanI paristhiti ApaNane emAMthI jANavA maLe che. AlbarTa DI. menDelaoNe sane 1938 mAM hiMdane pravAsa kheDaDyo hato. te A maMdira mATe lakhI gayela che ke A maMdira jagatamAM ati suMdara hatuM. meM jyAre amadAvAdane pravAsa karyo tyAre A maMdiranA baMdhAvanAra zeTha zAMtidAsa jIvatA hatA. emaNe taratamAM ja A maMdira baMdhAvyuM hatuM. maMdiranI AsapAsa UMcI divAla hatI. vacce mATe vizALa coka hatA. mukhadvAra pAse kALA ArasapahANanA be moTA hAthIo purA kadanA sthApelA hatA. tenA upara zeThanI mUrti besADI hatI. maMdiranA upara chata hatI. bhIMte upara zreSTha kArIgarIvALI aneka vele, pakSIo, apsarAo, rAjyadarabAra, devakrIDAo kotaravAmAM AvI hatI. cAre tarapha aneka nAnI derIeAmAM tIrthakaronI asaMkhya mUrtio hatI. madhya bhAgamAM traNa moTAM garbhadvAra ane AMtaramaMdira hatAM. temanI vacce pratimAjIo hatI. pIttaLanI dIvIo upara dIpamALA tyAM prakAza nAMkhatI hatI. " prasiddha phreMca musAphara TrevenIare pitAnA pravAsanuM varNana lakhatAM jaNAvyuM che ke "zAMtidAsanA banAvelA maMdiranI aMdara prave karatAM traNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna ------ - - moTAM AMgaNuo eka pachI eka AvatAM hatAM. e AMgaNAmAM saMgemaramaranI lAdIo jaDelI hatI. tenI cAre tarapha aneka gelerIo AvelI hatI. ane potAnA buTa kADhavA sivAya aMdara javAnI rajA nahatI. bhIMte ane chata upara jAtajAtanA khaMbhAtanA akIkanA paththaronA TukaDA besADI ramyatA vadhArI hatI." "ciMtAmaNu prazasti" nAme saMskRta graMthamAM A derAsaranuM varNana karavAmAM AvyuM che ke saMvata 1678 (sane 1921mAM vartamAna ane zAMtidAsa ati vipula lakSmInA svAmitvane pAmyA. emanA kuTuMbanAM manuSyo sAthe teo ati cAritravAna jIvana gALatA hatA. emaNe maMdira bAMdhavAthI bhAgyane vikAsa thAya che evA maMtayathI mahAna suMdara maMdira bAMdhyuM hatuM. bIbIpuramAM A maMdira bAMdhavAmAM AvyuM hatuM. maMdiranA dvAra pAse AzIrvAda mATe paMca patra hatAM. UMcA vizALa pagathiyAM svarga tarapha laI javAnI saMta batAvatAM hatAM. maMdiramAM cha AvAsa hatA. te meghanAda, siMhanAda, sUryanAda, raMgamaMDapa ane gaDhagotra evAM nAmothI oLakhAtA hatA. be minArA ane 4 maMdiro tenI AsapAsa hatAM. nIce bheMyarAmAM mUrtio padharAvavAmAM AvI hatI." sane 1625mAM maMdira baMdhAIne taiyAra thayuM te pachI be dAyake zAMtithI pasAra thayA. daramiyAna pAdazAha akabara ane jahAMgIrane amala hiMdu prajAne mATe ghaNuM saraLa ane sahakArano hatA. A baMne pAdazAhe samadaSTi ane dhamadhapaNu vagara rAjyazAsana calAvatA hatA. emanA samayamAM hiMdu ane jaina maMdironI rakSA thatI hatI. koI paNa dhamadha kAma karanAra musalamAnane sakhta nasIata maLatI hatI. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM pAdazAha jahAMgIra pachI zAhajahAna gAdIe beThe. A pAdazAha AgaLanA be pAdazAha jevo samabhAvavALo nahoto. eTale zAMtidAsane jaina tIrthasthaLo ane pitAnA dharmasthaLonA saMrakSaNanI ciMtA thaI paDI. zatru jaya upara ghaNAM sarasa kArIgarIvALAM maMdira AvelAM hatAM. A maMdiranI pavitratA ane rakSaNa mATe enA upara cokIyAte nibhAvavA paDatA hatA. jo ke gujarAtane sUo AjamakhAna zeThane saMbaMdhI temaja saMskArI ane prajApriya hovAthI ahIM sArI zAMti jaLavAI rahI hatI. kALakrame AjamakhAna vRddha thavAthI bAkInuM jIvana baMdagImAM vItAvavAne te dIlhI javAthI pAdazAha zAhajahAnane trIjo putra sulatAna auraMgajheba sane 1645 mAM gujarAtane sUbe nImAye. auraMgajheba ati dhamadha, IslAmane cUsta anuyAyI ane hiMduonA maMdira tathA devone dhikkAranAra hato. pAdazAha zAhajahAM pite paNa dhamadha muslIma hato, paraMtu rAjyadvArI bAbatamAM te dharmane ADe AvavA deto nahato. vagara kAraNe maMdirane nAza ene ISTa nahe, paraMtu sulatAna Aregajheba svabhAve ja krUra ane dayA, vagarane hatuM, je ke e catura, buddhimAna, kAryasAdhaka, prapaMcI ane mutsaddI hatI, paraMtu e sarve zakitao bIjA zAMta dharmonA vinAza mATe e vAparato hate. enuM dharmAdhapaNuM amaryAdita hatuM. | auraMgajheba eka vakhata gheDA upara besIne zahera jevA nIkalyo. te bIbIpura tarapha jaI caDe. jyAM enI sAme eka suMdara ane bhavya sthApatya jovAmAM AvyuM. tenA dvAra pAse ArasapahANanA be meTA kALA hAthIo UbhelA joyA. ' " A zuM che? A jagyA kenI che?" auraMjhebe pRcchA karI. " A te zeTha zAMtidAsa jhaverInuM bAMdheluM derAsarajI che. " Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna " zAMtidAsa kayA? jhaverI mammA?" "hA. eo ahIMnA nagarazeTha che." "maMdiramAM zuM che ?" temane baMdagI karavAnA sthAne che nAmavara !" " ApaNuM muslIma rAjyamAM A bunaparastI? allA ! ahA ! A zuM thavA beThuM che ?" " jahAMpanAhe zAMtidAsane maMdira bAMdhavA dIdhuM che. Apa jANe che tema e bAdazAhanA mAnItA amIra che." DI I I I ka..." AraMgajheba bIbIpura pharavA Avyo hato ane derAsarajI mATe kaDaka vAta karI hatI te khabara zAMtidAsa zeThane turta pahoMcI gayA. zeThe derAsara baMdhAvyuM tyAre ja mugala bAdazAhInA terI. svabhAvanA anubhavathI rakSaNa mATe temAM chupA meyara baMdhAvyAM hatAM, tethI vakhata vicArI tatkALa mRtione bhayarAmAM chupAvI. devAmAM AvI ane pote kaMI jANatA ja na hoya tema bahArano. dabadabo rahevA dIdhA. auraMgajheba pitAnA mahelamAM Avyo, paraMtu ene te bhavya ImArata khaTakyA karatI hatI. enA dilamAM kAMTA bhoMkAyA karato hato enuM mana hAthamAM rahyuM nahi. eNe keTavALane bolAvyo. keTavALa, zAMtidAsanuM maMdira kayAM che?" " bIbIpuramAM che janAba." " evA kApharanA maMdirane ahIM kema rahevA dIdhuM che?" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * = rAjanagaranA nAmavare hajura jahAMgIrazAha bAdazAhanI maMjUrIthI e bAMdhavAmAM AvyuM hatuM. bAdazAha pite ahIM joI gayA che, paraMtu kaMI jAtane ene dhvaMsa karavAno hukama karyo nathI nAmadAra." "e maMdiramAM keTalA cekIAte che?" pacAsa hathiArabaMdha mANaso che." "jAo, base mANasanI eka TukaDI salAmatajaMganI saradArI nIce laI e maMdirane kabaje . hukama lakhI ApuM chuM." paraMtu mahAjana virodha karaze. koI sAmA paNa thaze janAba." "sAmA thAya tene koraDAne mAra mAra. chatAM na mAne tene dejakhamAM mUkajo. lyo A hukama senAdhIzane Apaje. base mANasanI TukaDI tamArI sAthe Avaze." "jI hajura' kahI keTavALa kuranasa bajAvI cAlyA gaye. eNe basa sainikanI TukaDI laI maMdirane gherI lIdhuM. aMdarathI rakSakone bahAra kADhI mUkavAmAM AvyA. keTalAka sAmA thayA temane paraheja karI muslIma sinie maMdirane kabajo laI lIdho. eka kalAka pachI zAMtidAsa zAhajAdA sUbAnI mulAkAte AvyA. mulAkAta ApavA mATe paravAnagI maMgAvI, paraMtu aMdarathI javAba maLyo ke mulAkAta hamaNAM maLaze nahi, temaja je thayuM che temAM kAMI phera thaze nahi mATe ghera jAe. zAMtidAse kahevarAvyuM ke zAhajAdA sAhebane kahe ke jeTalI mudrAene daMDa karavo hoya teTalo huM khuzIthI devA taiyAra chuM. mArAM ghara, dhaMdhe, jhaverAta-e sau bAdazAhane bheTa ApavA huM khuza chuM. mAtra mArA prANapriya derAsarajInuM rakSaNa karavA zAhajAdA AjJA pharamAve. huM rAjyano Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna jUno-bAdazAha akabaranA samayano-nokara chuM. mArI khAnadAnI, sevA ane saMbaMdha vicArI zAhajAdo mArI mAMgaNuM svIkAre evI araja karuM chuM. eNe lekhita arajI ApI. jUnA pharAsanA hAthamAM sonAnI mudrA mUkatAM eNe auraMgajhebane A arajI ApI. auraMgajhebanuM dila jarA paNa pIgaLyuM nahi. eNe kahyuM ke jAo kahe, emAM kAMI pheraphAra thaze nahi. bhagnahadaye vRddha jhaverI ghare AvyA. jyAM sudhI derAsarajInA praznane nirNaya na thAya tyAM sudhI emaNe AyaMbila karavAnuM vrata lIdhuM. A majabUta hRdayane mANasa paNa Aje cheka nirAza thaI gayo. gharanA badhA mANaso gADha zokamAM DUbI gayAM. sAMje zAhajAdA auraMgajhebe maMdiramAM praveza karyo. ene sthApatyanA sauMdarya jovAnI AMkha nahotI. ene devamaMdiranI AdhyAtmikatA sparza karI zake tema nahotuM. ene prajAnI lAgaNuM dabAvI zake tema nahotuM. enI pAse to mAtra eka ja vidhvaMsakanI AMkha hatI. bhayaMkara, vinAza karanAra ane paradharmone mahAna vaMsaka kALarUpe te tyAM Avyo hate. bunaparastee maMdira bahu vizALa banAvyuM che." - " hA nAmavara. lAkha mudrA enI pAchaLa kharcAI che." "ene kAMI sAro upayoga te the jaIe." zAhajAdAnI karakasara vRttie enA dharmAdhapaNuM upara vijaya meLavyo. maMdirane ApaNane zo upayoga? hukama kare te jamInadosta karI nAkhIe. " * "e ThIka nathI. ethI vadhAre sAre raste che. kArIgarone Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 rAjanagaranAM hukama kare! ke jeTalI bhIMta uparanI kAtaraNI che tene nAza karI sAdI bhIMtA banAve. ApaNe ene masjIda tarIke upayega karazuM. A meTAM ArasapahANanAM ceAgAne ApaNane namAjha paDhavA mATe ghaNAM upayAgI thaze. mArA mIstrI nurUlAne melAvI kahe tevA pheraphArA karI ene masIda banAvI dyo. ahIM pANInA kuMDa banAvo. A sthaLe maherAba karAvajo. paNe e ThekANe mInArA banAvajo. enA upara UbhIne mAMgI mAMga pAkAraze. ahIM zAhI kheThaka rAkhajo. "bhale nAmavara tema thaze, AjJA mujaba badhI vyavasthA karAvuM ae." nAyake kahyuM, " AvatA adhuM taiyAra thavu joie. huM jAte masIda khudAne a`Nu karavA AvIza." 18 mahine ramajAnane sAMje "diranI taDaphaDa thavAnA samAcAra vijaLI vege gAmamAM phelAyA. mahAjane traNa divasanI haDatALa jAhera karI. zAMtidAsa ane enAM kuTuMbIoe traNa divasA sudhI upavAsa (aThThama) karyAM. pavitra mahinA che. te pahelAM maulavI *tehallA sAthe A "" meTI lAMcA ApI paheregIre ane amaladArA pAse AMkhabhIMca karAvI pratimAjIone bacAvI levAmAM AvI hatI, paraMtu maMdiranA te kASTha rIte bacAva thai zake tema nahetuM. Akhu kuTuba zAkasAgaramAM DUbelu kheDu* hatu. ecIMtA zAMtidAsanA aMtaramAM sphuraNA thai AvI. emanA mukha upara dRDha nizcaya taravaratA hatA. moTAbhAi hu* liI jAuM te ? 39 66 dillI jaI zuM karazeA? kaMi AzA lAge che ? " " kAMI kahevAya niha. kadAca kAMi thai zake. nirAzAmAM paNa AzA rahI che. ' "" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjara 3 bApa kAMI dikarAnuM karyuM rada karaze? e banavuM asaMbhavita che." bApa nahi kare paNa bhAI pharaze. yuvarAja dArA zirohamAM mArI AzA che." "e kharuM che. jAe phateha kare. zAsanadeva tamane vijaya Ape." zAMtidAsa dilhI pahoMcyA pachI tarata ja sulatAna dArA zirehane maLyA. e zAhajahAnanA moTA kumAra hatA. eo akabara pAdazAha jevA udAra saMskAravALA hatA. hiMduonA sAdhuonI emaNe sevA karI hatI. upaniSadonuM emaNe bhASAMtara phArazImAM karAvyuM hatuM. kAMIka utAvaLA paNa sarve dharmo tarapha samadaSTi rAkhavAvALA A rAjakumAranI zAMtidAse mulAkAta lIdhI. auraMgajheba sAthe ene bIskula banatuM nahotuM eTale ene halake pADavAnI takano lAbha javA de tema nahotuM. eNe sahAnubhUtithI zAMtidAsa jhaverInI vAta sAMbhaLI. AzvAsana ApI pAdazAhane samajAvavAnI kabulAta ApI. trIje divase pAdazAha zAhajahAnanA khAnagI darabAramAM zAMtidAsa jhaverIne mulAkAtane lAbha maLyo. eNe bahumUlA jhaverAta pAdazAha pAse dharyA. pAdazAhe prasanna mudrAthI pUchayuM. "ka zAMtidAsa bhammA, saba acchA hai ne?" "khudAviMda merI jiMdagI barabAda huI. mere sapheda bAmeM miTTI DAla DI. merA khAnA kharAba ha gayA." zAMtidAse raDatA cahere vAtanI zarUAta karI. kyA huA ? jhaverI mammA bAta te kIjIye." Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra rAjanagaranAM zAMtidAse yuktithI potAnA derAsarajInA vaMsane ItihAsa kahyo. pitAnI nekarI, sevA, rAjyakRpAnI vAta eNe pAdazAha pAse tAjI karI. kayA, yaha maMdira junAha he gayA ? tamArA kayA araja haya?" muje yaha maMdira kA kabajA male, Isa liye hukama mIlanA cAIe ?" lekIna masIdakI jagaha para maMdira kaisA he zaktA ? yaha bAta saraha se ulTI hai." bAdazAha salAmatakI maherabAnI se ho zaktA haya. meM yaha maMdira pAdazAha hajura jahAMgIra zAha pAdazAhI nIgAhase baMdhA huA hai. usakA nakazA dekhane para saba khulAsA ha sakate haya." pAdazAhe na je. thoDIvAra vicAra karyA pachI kahyuM. meM tumArI purAnI sevA jAnatA huM. tumake mare vaDIlone mAnya kIyA hai, to meM bhI tumArA bhalAmeM huM. jAo meM amadAvAda pharamAna bhaijatA huM. saba ThIka hegA." zAMtidAsa pAdazAhanI hajuramAM mulAkAta laI AzApUrvaka pharI sulatAna dArA zirehane malyA. pAdazAha upara yuvarAjanI meTI lAgavaga hatI. eNe vadhAI ApI ke auraMgajhebane gujarAtanI padavImAMthI khaseDI dakSiNamAM mokalavAmAM Avaze. enI jagyAe mane (sulatAna dArA zirohane) nimavAnuM pharamAna che, paraMtu huM pote dIllI cheDI zakuM tema na hovAthI bhArAvatI vizvAsu adhikArIne zAsana karavA amadAvAda mokalavAmAM Avaze. A sArI khabare laI jhaverI zAMtidAsa amadAvAda pAchA AvyA. amadAvAdamAM geratakhAna sUbA tarIke Avyo. bAdazAhI phara Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna 33 mAna paNa ene maLI gayuM. pharamAna tA. 3 julAI 1648 nuM nIce mujaba hatuM. tegrA (senerI zAhImAM pharamAna) abdula mujhaphara, zAhabudIna mahamada sAhiba karAnasAnI zAhajAdA bAdazAha gAjhI. nizAna-AlIzAna zAhajhAdA budela akabAla mahamada dArA sikoha. mudrA-mahamada dArA sikAha ibna zAhajahAna bAdazAha gAjhI sarve subAha, subedAre, mutsadIo, hAlanA ane bhaviSyanA pratye jaNAvavAnuM ke amadAvAdanA nagarazeTha zAMtidAsa jhaverInA maMdira mATe zAhastakhAna unada-tula-mulka taraphane amArA mAnavaMtA geratakhAnane pharamAna mUkavAmAM Ave che ke - zAhajAdA, sulatAna auraMgajheba bahAdure A ThekANe thoDAM maherAbI karAvI enI masIda banAvI hatI, paraMtu mullAM abdula hakIme amArI hajuramAM evuM jAhera karyuM che ke pArakAnI milkata upara gerahanI masIda banAvI zakavAnuM kAnUnathI viruddha che. A milkata nagarazeTha zAMtidAsanI che. mAtra nAmavara kumAranA karelAM maherAethI e masIda karI zakatI nathI. ame AjJA karIe chIe ke upalA zakhsane khoTI rIte saMtApavAmAM na Ave. A maherAbAne ahIMthI kADhI nAMkhavA ane A milkata zAMtidAsane svAdhIna karI devI." have evI rIte AjJA karavAmAM Ave che ke zAMtidAsa jhaverI pratye maherabAnInI rAhe tenA upara nigAha karI A milkata zAMtidAsane soMpI devI. tyAM ene bhegavaTo ane dhArmika kriyAo pitAnA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 rAjanagaranAM dharma pramANe bhale khuzIthI kare. keTalAka phakIre A jagyAmAM paDayA rahe che temane kADhI mUkavA. temane zAMtidAsa sAthe kAMI jhagaDo karavA devo nahi." "nAmadAra zahenazAhane jaNAvavAmAM Ave che ke keTalAka vaherAe A maMdirano teDI pADelo sAmAna upADI gayA che. AthI pharamAvavAmAM Ave che ke A vahorAo pAsethI e sAmAna meLavine zAMtidAsane saMpa. je na maLe tenI kiMmata vahorAo pAsethI vasula karI levI ane zAMtidAsane ApavI. A pharamAna atyaMta agatyanuM hovAthI eno amala tarata karo. A pharamAnamAM jarA paNa pheraphAra ke avajJA karavI nahi." hIjarI sana 1058 nA jumAhaAra-zAMnI 21 tArIkhe A pharamAna jAhera karAyuM. zAhI pharamAna mujaba A milkata zAMtidAsa jhaverIne soMpAI, paraMtu eno pharI punaruddhAra karavAnI vAta vadhAre gaMbhIra thaI paDI. keTalAka ena majIda tarIke upayoga thavA bAda ane tyAM gauvadha thavAthI pharo ene jinAlaya tarIke upayoga na thaI zake evI dalIla karavA lAgyA. keTalAke dhArmika kriyA karI zuddha thaI zakaze evo mata Ape. chevaTe zAMtidAse mahAna sAdhusaMdhane bhegA karyo. temAM ghaNA divasa sudhI vivAda cAlyo. pariNAme A sthAnamAM pharI derAsara jInI pratiSThA na thaI zake evo nirNaya maLyo. zAMtidAse A milkata emanI ema ja rahevA dIdhI. zAhI pharamAna pachI musalamAno paNa ene upayoga karI zake tema nahotuM. A rIte jyAM lAkho kharcAI moTuM derAsara banyuM hatuM tyAM Aje ujajaDa khaMDIyara paDayuM che. A maMdira viSe chevaTa neTa nAmane prasiddha pravAsI nIce mujabanI neMdha pitAnA pravAsa pustakamAM karI gayo che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno " "35 - "amadAvAdamAM ghaNuM moTAM maMdira che. mUrtionI pUjA kare che. e saumAM zAMtidAse sthApela maMdira ati mahAna hatuM. AraMgajhebe enI bhasIda banAvI dIdhI. tyAM gauvadha karI enuM lohI chAMTavAmAM AvyuM. AthI jaino have tyAM pUjA karI zakatA nathI. cAre tarapha maMdiramAM nAnI nAnI suMdara derIo che. chata ane divAlo upara suMdara kotarakAma ane kArIgarI che, paraMtu auraMgajhebanA dharmadhapaNAne lIdhe eNe sarve mUrtio( kotarakAmanI putalIya vagere)nA nAka toDAvI nAkhyAM che." A rIte zAMtidAsa jhaverInI moTI lAgavaga ane dhanasamRddhi chatAM maheonA hAthamAMthI derAsarajIno bacAva karAvI zakayA nahi. A vAta temane maraNa sudhI cAlI hatI. mIrAte ahamadInA jaNavavA mujaba A maMdiranI be mUrtio je dareka se so maNanA vajananI hatI emane zAMtidAsa jhaverIvADAmAM tenAM raheNAkanA makAna pAse jamInamAM bheyarsa banAvI rAkhI hatI. sane 1734mAM bAdazAha mahamadazAha dillInI rAjagAdI - upara hato te samaye phakarUdInakhAna gujarAtano sUbo nImAyo hate. eNe javAMmardakhAnane potAnA vatI gujarAtanA zAsana mATe mUko hato, tyAre koI eka ItihAsakAra jaNAve che ke islAmanI nabaLAI ane dharmAdhapaNAno narama valaNa joI zAMtidAsanA vaMzajoe emanI punaH pratiSThA* karAvI hatI. * amadAvAdanA ItihAsamAM jaNAve che ke ciMtAmaNinA derAsaramAMthI nagarazeTha je pratimAjIo laI AvyA hatA temAMthI mULanAyaka ciMtAmaNi pAzvanAthanI pratiSThA jhaverIvADAmAM surajamalanA derAsaramAM karela che, jyAre caumukhajInA cAra moTA biMbe mAMnAM traNa pratimAjInI jhaverIvADAmAM AdIzvarajInA bhoMyarAmAM ane eka pratimAjInI nIzApoLanA derAsare pratiSThA thayela che je atyAre paNa vidyamAna che. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM zAMtidAsanA jhaverAtanA dhaMdhA hatA. te sivAya teo zarASTrInA dhaMdhA paNa karatA hatA. emanA zarAkIne dhA vikAsa pAmatAM pAmatAM bahu vizALa pAyA upara mUkAyeA. have zAMtidAsa pAdazAhanA zarAk anyA hatA zAhajahAna pAdazAha bahu zAkhIna hatA. UMcA jhaverAtanA ene bhAre zAkha hatA. eNe cha karADa rUpiyAnA kharce mayUrAsana nAmanu siMhAsana peAtAne mATe anAvarAvyuM hatuM.. mAranI merapIchIemAM atizreSTha ratnA AkhA hiMdamAMthI eNe bhegAM karAvIne geAThavyAM hatAM. zAMtidAsa jhaverIe bAdazAhane ghaNAM ratna bhegAM karI ApyAM hatAM. AthI pAdazAhanI enA upara maherabAnI utarI hatI. te sivAya bAdazAhe kaMTThahAra upara cha vakhata meATI caDAie mAkalI hatI. emAM e nAzIpAsa thayA hatAkaMdahAra levAI zakAyuM nahi; paraMtu e caDAIo pAchaLa moTA kharca thayA hatA. A rIte zahAjahAna khAddazAhane jyAre jyAre meTI rakameAnI jarUra paDatI tyAre tyAre zAMtidAsa jhaverI tene ekI rakame dhIratA hatA. 36 zAMtidAsa zeThane dhana karatAM dhama vahAlA hatA. pAdazAhane teA meTA pramANamAM nANAM dhIratA hatA, jemAM temanu lakSamindu peAtAnA dharmAMnA maMdiranuM rakSaNa meLavavAnuM hatuM. teo bAdazAhane meTI rakamo dhIravAnI kabulAta tyAre ja ApatA ke jyAre bAdazAhe emanI araja uparathI emanA dharmasthAnanu rakSaNa karavAnuM kramAna kADhanAnu svIkAyu` hAya. AvuM paheluM krUramAna bAdazAhe gAdIe AvavA pachI e varSe tA. 21 me. 1629-30 mAM kAmu` che ke je kramAna zeTha ANu dajI kalyANajInI peDhI pAse mAjIda che. temAM jaNAvyuM che - nAmavara pAdazAhane khabara malI che ke zetruMjo pahADa ane Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratA sakhezvaranA devaLA temaja presarIAchanA devaLeA dhaNAM prAcIna vakhatathI astitvamAM che. te sivAya traNa pAzALA amadAvAmAM, cAra khaMbhAtamAM, eka suratamAM ane eka rAdhanapura pAzALa ( upA- zraya zAMtidAsanA vahIvaTa ane ajA nIce che. A sthAne jainone ApavAmAM AvyAM che, eTale kAie temAM dakhala karavI niha. 37 A pharamAnamAM amadAvAdamAM jahAMgIranI paravAnagIthI aitihAsika ciMtAmaNi pArzvanAthanA derAsarajI mATe paNu kAie dakhala na karavA jaNAvela che. zAMtidAsa zeThe mAtra amadAvAdanA nagarazeTha ane pAdazAhanA amIra nahAtA, paraMtu teo AkhA hiMdanA zvetAMbara jainAnA mukhya nAyaka ane vaDIla hatA. ghaNAM meTAM tIrthI--madirAnA vahIvaTa temanA hAthamAM hatA. tee jenAnA pratinidhi tarIke pAdazAha pAse arajI karI emanA kmAtA meLavatA hatA. tee e mATe bhAre sa'patti ane zakti khatA hatA. pAlItANA jaineAnu meTAmAM mADhu tI sthAna hatu ane hajI paNa che. mugalAi sattA daramiyAna enI salAmatI mATe jemane atyaMta ciMtA bhAgavavI paDatI hatI, kAraNa saurASTramAM rANapura ane pAlItANA pAsenA mAMDavI gAme mugalAi thANA mukAvAthI dharmAMdha mullAonI kadAca tyAM dakhala thavAnA bhaya rahetA hatA. A samayamAM tItha rakSaNa mATe keTalI muzIbatA bhAgavavI paDatI hatI tene hamaNAM ApaNune saheja paNa khyAla Ave nahiM. jenA ane hiMdune mATe e bhayaMkara samaya hateA. evA atyAcAranA samayamAM emaNe peAtAnA dharmasthAnanu rakSaNa karyuM e Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rAjanagaranAM mahAna camatkAra che. cAre tara agninA dava lAgyA hAya tevA samayamAM dharAne macAvavA jeTalu A kaThIna kAma hatuM, chatAM zAMtidAsa zeThe kunehathI akabara ane jahAMgIranA rAjyaamala daramiyAna rAjyasa adha vadhArIne sanado meLavI hatI. ATaluM ja nahi paNa dharmAMdhelA zAhajahAMna pAsethI paNa zAMtidAsa zeThataka maLye tevA tIrtha sthaLavALAM gAma ijAre rAkhatA agara tA te te tIrthInA svataMtra jainonA kabajA bhAgavaTAnI sanadA meLavI letA. sane 1656 nI eka sanaMdamAM rAdhanapura tarapha Avela jaina tIvALuM zrI saMkhezvara gAma zAMtidAse ijAre rAkhavAnuM jANyu che ane te ja arasAnA khIjA kramAnamAM gujarAtanA badhAM adhikArIone uddezIne lakhavAmAM AvyuM hatuM ke " zAMtidAsa jhaverI je amArA amIrAmAM mukhya che temaNe evI rIte araja karI che ke mAjhe pAlItANAmAM zetru MjayanA devAlaya che. tyAM yAtrALu mATI sakhyAmAM Ave che. AthI saune jAhera karavAmAM Ave che ke A gAma inAma tarIke majakura zeThane ApavAmAM AvyuM che. AthI adhikArIee enA kAmanI vacce AvavuM nahi. sarve yAtrALuone A sthaLe zAMtithI yAtrA karavA devAmAM Ave." sane 1657 mAM zAhanazAha zAhajahAne eka vadhu pharamAna bahAra pADI A zetruMjaya paragaNuM e lAkha dAma laIne vaMzaparaMparA zAMtidAsa jhaverIne ApavAnuM jaNAvavAmAM AvyuM che. A pharamAna vazaparaparAnuM kAyamI heAvAthI dara varase navI sanaMdanI mAgaNI karavI niha. temaja kAi paNa jAtanA kara athavA lAgA levA nahi evI. temAM AjJA karI che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno 39 zAMtidAsa zeThanI haiyAtImAM ja enA putro vahIvaTa karatA hatA. jyAre teo mAtra koI dhArmika hitanuM rAjyaThArI kAma hoya to ja salAha devA sivAya badhe vakhata pUjApATha, dhyAna, smaraNa ane vyAkhyAna-vANu sAMbhaLavA(deva-gurubhakti)mAM pasAra karatA hatA. emanA meTAbhAI alaga thaI gujarI javAthI tenA putranI paNa alaga peDhIo cAlatI hatI. A rIte zAMtidAsane chokarAne ghare chokarAM eTale pautra-parivAra bahoLo ane sukhI hato. emanI lata have karoDanI gaNAtI hatI. emaNe potAnA hAthe khUba dAna karyuM, maMdira baMdhAvyAM, saMgha kADhayA hatA ane sAdhuonI sevA karI hatI, eTaluM ja nahi paNa dukALIAone nibhAvyAM hatAM, pAMjarApoLa sthApI hatI. mahAjanamAM teo agrapade hatA. pAlItANuM ane giranAranA maMdirone vahIvaTa paNa temaNe saMbhALela. nagarazeThanI moTI havelI hatI. siMhadvAra pAse rAjadvAranI peThe nAbate vAgatI hatI. ene traNa DelIe hatI. pahelI DelI upara hathiArabaMdha ArabanI berakha besatI hatI. bIjI DelI upara bhaiyAonI cokI hatI. trIjI DelI upara rAjaputonI cekI hatI. zeThane masAla tathA chaDI rAkhavAnI zAhI paravAnagI hatI. bhAre dabadabA ane ThAThamAThathI zeThanuM kuTuMba rahetuM hatuM. pAMcaso ghaDAM, teTalI ja gAyo, bheso zeThane tyAM rahetAM. pAra vagaranA mAkA, sIgrAma, ratha, pAlakhIo rAkhatA hatA. jyAre janone rathayAtrAne varaghoDo nIkaLato tyAre sonA cAMdInA sAjavALA vAhane zeThane tyAMthI AvatAM hatAM. zeThanI hiMdanA ghaNA bhAgomAM ADato ane dukAna hatI. jhaverAtane vepAra ane zarAphInI beMke zeTha nIbhAvatA hatA. zAMtidAsane vaMzavistAra nIce mujaba hata- . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 rAjanagaranAM zAMtidAsa-cAra strIo 25 pura kulA vAchI pannAjI ratnAjI kapuracaMda lakSmIcaMda 1629 1638 1640 A sivAya pAchaLathI emane mANekacaMda nAmane putra thayo hato, jene vaMzaparivAra atyAre suratamAM nivAsa karI rahyo che. zAMtidAsanA mRtyu mATe judA judA mata che, paraMtu rAjasAgarasUri nirvANa rAsa nAmanA pustakamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke - saMvata satarasi varasa panottari, amahArAI prANa AdhAra, zAha zAMtidAsa suralekiMga, tihAM ahe jAvuM niradhAra. A uparathI zeTha zAMtidAsane sane 1659 (saMvata 1715) mAM svargavAsa thayo hato. A vakhate zAMtidAsanI vaya 70 varasa lagabhaga hovI joIe. A rIte cAra peDhIo mogala zahenazAhanI emaNe joI. temAM jhaverI, amIra ane zarApha tarIke moTI nAmanA meLavI. chevaTe sainya ne rAzana pUruM pADavAnuM kAma paNa karatA hatA. bAdazAha pAsethI sanaMda meLavavI e ati moTI lAgavaga ane mobhA vagara banatuM nathI. zAMtidAsa e samayane sauthI mahAna gujarAtI ho te nirvivAda vAta che. zAhajahAna bAdazAhe ene hAthI-ghoDAne najarANe bheTa Apyo hato. e pramANe pUrNa pAdazAhI kRpA eNe meLavI hatI. enA viSe pheMca, jarmana ane aMgreja musApharo khUba lakhI gayA che, temaja tenA mATe gujarAtI ane saMskRtamAM kAvyo racAyAM che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) lakhapati lakSamIcaMda zAMtidAsa zeThe dhaMdhA vahIvaTanI upAdhi choDI dIdhI eTale tene vahIvaTa temanA putra lakSmIcaMde saMbhALI lIdho hato. daramiyAna sane 1657 mAM pAdazAha zAhajahAM sakhta bImAra thayuM. e vakhate tenA cAra putro paikI pATavI dArAdazAha dillImAM hato, bIjo sujA abadullA baMgALane sUbo hato, trIjo AraMgajheba dakSiNane sUbo hato ane cothe murAdazAha gujarAtane sUbe hate. pAdazAhanI mAMdagInA khabara sAMbhaLIne ane pATavI kuMvaranI narabhAIne lAbha laIne zAnazAhata svAdhIna karavA saue taiyArI karI. murAdabakSe paNa amadAvAdamAM potAne pAdazAha tarIke jAhera karyo. marajIdamAM ene nAme khutabA paDhAvavAmAM AvyA. zAhajahAnanA cAre putro raNe caDhyA. moTA sainya taiyAra thavA mAMDyAM. A samaye murAdabakSane Arthika madadanI jarUra paDI, je lakSmIcaMda zeThe purI pADI. A prasaMge murAdabakSe zrI zatruMjaya tIrtha mATe navI sanaMda karI ApI. temAM eNe pitAne bAdazAha gAjhInA nAmathI oLakhAvyuM che. e sanaMdamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke tAluke Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA pAlItANA jene zetruMjaya tarIke oLakhavAmAM Ave che te zAMtidAsa jhaverIne inAma tarIke AgalI sanaMdathI bakSavAmAM Avela che. te sanaMda chatAM paNa zAMtidAsa jhaverIe navI sanaMdanI mAMgaNI karI che. AthI pharamAvavAmAM Ave che ke A paragaNAne zAMtidAsa jhaverInA inAmI paragaNuM tarIke gaNavuM. tA. 20 juna 1658 nA A navI sanaMda kADhavAmAM AvI che. navI sanaMda karAvavAnuM kAraNa navA bAdazAhanuM rakSaNa AgaLathI meLavI levAnuM hatuM. auraMgajhebe kurAna upara sogaMda laI pote rAjya karavA vicAra rAkhatA nathI ane makkA jaI phakIra thavA Icche che evI rIte murAdabakSane samajAvI ene potAnA pakSamAM lIdhe e ItihAsaprasiddha vAta che. auraMgajheba ane murAdanA saMyukta sainyae dArA zikohane sAmagaDha pAse sakhta hAra ApI. dArA nAThe. saMyukta sence enI pUTha pakaDI. auraMgajhebe murAdanA madadagArone lAMca ApI murAdane khUba madyapAna karAvyuM.e kapaDAMlattAMnA bhAna vagarano ane yAtakA bakavA lAgyo. auraMgajhebe moTA sainika adhikArIo ane senAdhyakSone bolAvI murAdanI kaphoDI sthiti batAvI. A puruSa rAjya karavA lAyaka nathI evo saunA manamAM abhAva utpanna karyo. eNe moTI lAlaca ApI adhikArIone vaza karI lIdhA ne murAdabakSane pakaDI kedamAM nAMkhe. ane khuda zAhajahAMne AgrAnA killAmAM keda pUrI auraMgajheba bhapakA ane dhAmadhuma vagara gAdIe beTho. (21 julAI 1658). lakSmIcaMde murAdabakSane amadAvAdathI caDhAI laI jatI vakhate sADApAMca lAkha rUpIyA dhIya hatA je murAde gujarAtanA pAdazAhanuM .. pada dhAraNa karI ujjaina sara karavA pachI tyAMthI ja gujarAtanI Ama Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna 43 dAnI paikI suratanI upajamAMthI rU. 150000, khaMbhAtanI upajamAMthI rUA. 100000, bharUcanI upajamAMthI 50000, vIramagAmanI, upajamAMthI rUA. 5000 ane mIThAnI upajamAMthI rUA. 30000 e rIte 550000 lamIcaMda zeThane bharI devAne gujarAtanA sUbA uparano rUko lakhI mokalyA hatA. paraMtu dhAryuM koInuM thatuM nathI. murAdane auraMgajhebe dagAthI mathurAmAM pakaDIne keda karyo che tevA khabara maLatAM lakSmIcaMda vagere bhAIoe maLI zAMtidAsa zeThane badhI vAta karI. - zAMtidAsa jhaverI rAjakuTuMbanA svabhAva, rItabhAtanA khUba paricita hatA. temaNe putrone zAMtithI samajAvyuM ke dhIradhAra e to ApaNe dhaMdhe che. murAdabakSane nANuM ApI ApaNe tIrtharakSAnA pharamAno enI pAsethI meLavyAM che. have e to kedamAM paDayo che. huM samajuM chuM tyAM sudhI AraMgajhebano DaMkhIlo svabhAva jotAM have murAda jelamAMthI nIkaLe tema nathI. ApaNA nANAM ane ApaNA dharma baMne upara mahAsaMkaTa AvyuM che. ApaNe murAdabakSanA pakSanA chIe ema manAya che, eTale ApaNA mATe kasoTI che. A bAbatamAM lakSmIcaMda tamAruM dhyAna zuM paDe che?" "bApujI, auraMgajheba khArIlo ane aMTasavALo mANasa che. te A dhamyuM senuM dhULa meLave tevo che tethI ja ApanI salAha levA AvyA chIe. " kharUM che. auraMgajheba bhayaMkara mANasa che. ApaNuM dharmane mahAna zatru che. mane to ApaNuM nANuM karatAM ApaNuM maMdironI bhAre ciMtA thAya che. e pApI zuM nahi kare te kahevAya nahi." Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM "bApA, koIne mokalI athavA vaccamAM rAkhIne ApaNe ene manAvI na zakIe?" nahI tema banI zake tevuM nathI. vaccale AdamI mAtra dabAvI khAze ane kAma karaze nahi. auraMgajhebano koI mitra nathI. enI pAse koInuM calaNa nathI." kaI begama mAraphate lAgavaga na lagAvI zakIe? badhI begamo ApaNane oLakhe che. thoDA dAgInA bheTa karazuM te begamo khuzIthI e kAma karaze." "mane te paNa gya lAgatuM nathI. auraMgajhebanI A begamo mAtra ramakaDAM che. enuM priya pAtra koI nathI. e bhAre svArthI che. keInuM paNa mAne tema nathI." bApA, emanA vaceTa kumAra sulatAna AjamanI mArA upara saMpUrNa maherabAnI che. pAdazAhane enA upara atyaMta prema che. ene kAme na lagADIe ? mArA kahevAthI auraMgajheba e pUratI bhalAmaNa karaze. " nAnA putra mANekacaMde kahyuM. gAMDa che. auraMgajheba begamane paNa sagA nathI tema kumArone paNa sago nathI. UlaTuM kAma kathaLI jaze. e mane catuM nathI." tyAre zuM karIzuM bApA ?" chokarAoe pUchyuM. zAMtidAse jarA vAra vicAra karyo. temaNe nizcaya karI lIdho hoya tema jaNAvyuM : "huM jAte jaIza, huM bAdazAhane maLIza." " tame ? jeNe ApaNuM maMdirano nAza karyo hato. ane tamArI hajAre vinaMtione Thokara mArI hatI. tene pAse A umare Apane javA kema devAya? Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno 45 " nahi e ja uttama rasto che. vAghane enA pIMjarAmAM jaIne pakaDavo joIe. nA pADaze to paNa Aja che te karatAM sthiti bagaDavAnI nathI. mahenata karavI te ApaNuM kAma che. mane khAtrI che ke huM tene samajAvI zakIza." zAMtidAsa pAdazAhane maLavA dIlhI gayA. auraMgabane taraphathI vijaya maLavAnA khabara AvavAthI Aje te khuza mIjAjamAM hato. zAMtidAsa A take temane maLavA gayA ane kuranasI bajAvI UbhA rahyAM. kema zAMtidAsa jhaverI kuzaLa che ne? tame to bahu vRddha thaI gayA lAgo cho ? " hA jahAMpanAha, mane vRddhAvasthAe gheryo che khare, paraMtu pAdazAha salAmatanI phatehathI navuM joma AvatAM Apa hajuranI salAmIne lAbha levA Avyo chuM." " acchA, jhaverI tame to amArI zahenazAhatanA jUnA ne vaphAdAra sevaka che te amArA dhyAnamAM che." hA, nAmavara.baDAdAdAjI akabarazAha pAdazAha ane dAdAjI jahAMgIra zAhanA vakhatathI amane bAdazAhI jhaverI ane amIrAtanuM mAna ApavA mATe ame zahenazAhatanA rANI chIe." tamArI hakIkata barAbara che, mogala bAdazAhI sAtheno tamAre pacAsa varSane jhaverIne saMbaMdha ane amIrAtane darajajo amArA dhyAnamAM che. ne amo paNa te saMbaMdha cAlu rAkhavAne pharamAna kADhavAnA chIe." Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM Apa nAmavaranI nIgAhane mATe ahesAna mAnuM chuM. ne Apa pAdazAhanI caDhatI IcchatAM Apa hajura najarANuM caraNe dharavA Avyo chuM te svIkAravA vinaMti che. " auraMgajhebane nANAnI ghaNuM jarUra hatI. eTale zAMtidAse najarANunI vAta mUktAM tenA mana upara ajaba asara thaI. aNIne TAMkaNe khudAe ja zAMtidAsane mokalela hoya tema tene lAgyuM. teNe hasate vadane kahyuM : "jhaverI bhammA tamAro zahenazAhata sAthe nikaTa saMbaMdha che, temAM AvA vivekanI zuM jarUra hatI ? " nAmadAra, amAro zAnazAhata sAtheno saMbaMdha jhaverI ne amIrano ja nathI paNa sarAphIne che. jo ke hAlamAM amArI dhIradhAramAM lAkhonI rakama patharAI gaI che. te dhArI na patavAthI amArI deza-dezAvaramAM cAlatI huMDIonuM kAma dhAryuM thatuM nathI. te badhuM Apa. nAmadAranI kRpAthI AgaLa upara thaI raheze, paraMtu Apa nAmadAranI zAnazAhatanI phateha chavAnI amArI pharaja che tethI banatA prayatna ekaThI karela A thelI ApanA caraNe dharavA lAvyo chuM, to te phUla nahi te phUlanI pAMkhaDI mAnIne svIkAravA kRpA karaze." "acchA, tamArA viveka ane vaphAdArI mATe amane mAna che. amArA lAyaka kaMI kAmakAja hoya te kahe." " amArI saMbhALa Apa ja rAkhatA AvyA che ne rAkhazo. ApanI zAnazAhatanI amArA upara ja hamezAM mIThI najara rahI che. amArA tIrthasthAne ane baMdagIsthAne cAra lUMTAthI rakSita rahe tenI kALajI karIne zAhI mahAranA sanaMda sIkakA rUkakA amane maLyA kare che tema Apa nAmadAra paNa tevI sanaMda ApIne Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno saMbhALazo tevI mane khAtrI che." navA rAjyaamalamAM dareka kAmane rAjI rAkhavAnI nItinI kiMmata auraMgajeba samajatuM hatuM ane Aje aNInA vakhate zAMtidAse vagaramAgI madada karI ApI niHsvArtha mAgaNI karavAthI tenA tarapha mAna vadhyuM. javAbamAM pAdazAhe jaNAvyuM ke - khudAnA darabAramAM raja na thAya te amArI icchA che. te mATe tamane sanaMda maLI jaze. tamArA jevA zAnazAhatanA sarApha che te mATe amAre magarUra thavA jevuM che. tame khare vakhate dhIrelA lAkho rUpIyAnI rakamo patatI nathI tema kahyuM temAM kaMI samajAtuM nathI. kahe temAM amArI madadanI kaI jarUra che ?" amArA tIrtharakSaNa mATe sanaMda kADhavAne Apa nAmadAre abhaya vacana ApIne jaina jevI zAMtipriya ane vaphAdAra komanI kadara karI che. amArI lAkho rUpIAnI dhIradhAra patAvavAmAM Apa nAmadAre batAvela lAgaNI mATe RNI chuM. amArI dhIradhAra vepArIo uparAMta A zAnazAhatamAM paNa che. murAdabakSe zAnazAhatanA nAme sADApAMca lAkha rUpiyA upADelAM che, te Apa nAmadAranA jANavAmAM haze." pitAnA virodhI murAdabakSanuM nAma sAMbhaLIne auraMgajheba camaka hoya tema pUchayuM. "murAdabakSane e nANAM zA mATe ApyAM? evA upADane zAnazAhata sAthe zuM saMbaMdha ?" jahAMpanAhane mArI namra araja che ke rAjyasattA pAse amAruM baLa zuM ? gujarAtanA sUbApadethI e nANAM amArI pAsethI levAyAM hatAM. enA dastAvejo upara pAdazAhI sahI sikko mAravAmAM AvyAM che. ame koI vyaktine ApyAM nathI. ame Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM rAjyane dhIryA che. Apa nAmadAra amArI sthiti vicArI juvo. sattA pAse zANapaNa zuM kAma Ave ? Apa amArA vepArane Teke ApavA dhAre che, te mATe ahesAnamaMda chuM. amArI dAda sAMbhaLavI te ApanA hAthamAM che. " tame arajI rAkhI jAo. huM vicAra karI jaIza." zAMtidAsa pAdazAhane namana karI rAjI thaI pAchA pharyA. thoDA divasamAM nIce mujabanuM bAdazAhI pharamAna bahAra paDyuM. - tegrA ( sonerI akSaramAM) zAha mahamada auraMgajheba bahAdura gAjhInuM mahAna pharamAna. amArI maherabAnI meLavanArA rahematakhAnane pharamAvavAmAM Ave che ke amIromAM mahAna zAMtidAsane mahAna pAdazAhanI mulAkAtanuM moTuM mAna malyuM hatuM. ene rAjyadarabAra mAMthI hamaNAM amadAvAda javAnI paravAnagI maherabAnInI rAhe bakSavAmAM AvI che. emaNe jAhera karyuM che ke kumAra murAdabakSe emanI pAsethI sADApAMca lAkha rUpIA udhAra lIdhA hatA emAM 400000 zAMtidAsanA putra lakSmIcaMdane nAme lIdhA che, dara hajAra enA bhAgIdAra rakhIdAsa pAsethI lIdhA hatA ane 80 hajAra enA sagAMsaMbaMdhIo pAsethI lIdhA hatA AthI zAMtidAsane bhAre ciMtA bhogavavI paDe che. AthI amArI udAratA ane dayAnA jharAnA pInAra tarIke have ene eka lAkha rUpiyA rAjyanA khajAnAmAMthI ApavA AjJA karIe chIe. 44ra000nI rakama bAbata saMtoSakAraka purAvA meLavI devAne eka lAkha rUpiA sUbA zAha navAjhakhAnanI paravAnagI meLavI ApI devAM. A nANuM tarata AkhavAnAM che. AthI ene dhaMdhe Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratA cAlavAmAM kAma lAge. ( ogasTa 10, 1658) bIjI' krUramAna tArIkha 30 jAnevArI 1659 nIkaLyuM jemAM khudAnA dayALu ane pavitra nAmathI amula mujhAphara mahamada aura'gajheba bAdazAha AlamagIra gAjhI bahAduranI sahI-sIkkAthI jaNAvyu` che ke- 49 " amArA hamaNAnA ane bhaviSyanA adhikArIone jaNAvavAmAM Ave che ke zAMtidAsanA putra lakSmIcaMde jAhera karyuM" che ke tenA dhaNA paisA A prAMtanA adhikArIe ane leAkAne dhIravAmAM AvyA che. teo e nANAM ApatA nathI ane khATAM bahAnAM kADhe che. AthI e nANAM apAvavA eNe mahAn zAhI sarakArane namra araja karI che. AthI pharamAvavAmAM Ave che ke A mahAna mAna je jagata AkhAmAM mAnya che tethI pUratI tapAsa karIne hisAba dastAvejo joi tapAsI ene nAthuAM apAvavAmAM madada karavI. krAi paNa khATI rIte nANAM aTakAve nahi te mATe dhyAna devuM. " auragajhebe jaina tIrthInI svataMtratA ane rakSaNa mATe sane 1660 mAM evu mahAna pharamAna kADhayu' hatuM ke--"sahasrakiraNanA putra zAMtidAsa jhaverI-je jaina che. teNe pAdazAha pAsethI khAsa maherabAnI mAMgI che. eNe sainyane kUca karatI vakhate rAzana ane khArAka pUrA pADavAnI meATI nAkarI majAvI che ane badalAmAM zAhI maherabAnI mAMge che. AthI pAlItANA (je amadAvAda nIce - AvyuM che) gAma, temAMnuM maMdira je zetruMjA DuMgara'nA nAmathI oLakhAya che te sa` ame upalA jhaverIne ApI dRe chIe. tyAM 4 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 rAjanagaranAM je ghAsa Uge che temAM zrAvakenAM janAvaro care. A parvata uparanA lAkaDAM ane baLataNa paNa zrAvakenA upayoga mATe che. bhaviSyanA koipaNa adhikArIoe AmAM pheraphAra kare nahi. te sivAya jUnAgaDhamAM giranAra ane zirohImAM AkhuM nAme parva che. A baMne parvate paNa ame zAMtidAsa jhaverIne ApIe chIe. AthI adhikArIone pharamAvavAmAM Ave che ke ene bhogavaTe tene karavA devo ane koI rAjAe emAM takarAra karavI nahiM. enI pAsethI dara varSe sanaMda mAgavI nahi. A bAbatamAM koI kAMI dAvo karaze te ThapakApAtra ane Izvarane gunhegAra Tharaze. A saMbaMdhI judI sanaMda ene ApavAmAM AvI che." mArca 12, 1660 zrI zAMtidAsa zeTha pitAnI chellI pAdazAhI mulAkAtanA phaLa jevA haiyAta nahotA. lakhamIcaMde paNa rAjakArI kSetramAM potAnA pitAnI moTI lAgavaga cAlu rAkhI hatI. AraMgajheba pAdazAha koInI sAthe aMgata saMbaMdha bhAgye ja sAcavatA. te saMpUrNa svArthI hatuM, chatAM A kuTuMba sAtheno cAra peDhIno nAto te paNa nIbhAvI zakayo hato. lakhamIcaMda zeThane eNe amadAvAdanA nagarazeThane no paTo karI Apyo hatA. A kuTuMba pAsethI tene vAraMvAra nANu bAju levAM paDatAM hatAM. lakhamIcaMda zeTha vAraMvAra dillI jatA-AvatA hatA. emanI jAhojalAlI pitAnA jevI ja ucca hatI. AraMgajhebanA samayathI ja megala rAjyanI paDatI zarU thaI cUkI hatI. rAjaputa ane marAThAo enI viruddha thaI gayA hatA. auraMgajhebe pitAnA AyuSyanI chellI paccIsI dakSiNamAM marAThAene namAvavAmAM gALI hatI. marAThAone Aje parAjaya thAya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA pa ane kAle pAchA bIjA taiyAra thai jAya. auraMgajheba dakSiNane sara karI zakayeA nahi. enuM sAmrAjya nabaLuM anI gayuM. bahArathI jevI ne tevI ja jAhojalAlI dekhADavA chatAM aMdarathI peAlAlu thai gayuM. hatuM. aura'gajhebanA avasAna pachI emanA putrA muAjhIma, AjIma ane karamakhakSa vacce kuTubakaleza thayeA. rAjyagAdIne mATe traNa peDhIe thayA cAlyuM AvatuM hatuM tema laDAI thaI. te vakhate muAjhIma kAbula ane lAhAranA cyA hatA. teNe auragajhebanA maraNa pachI pAtAne pAdazAha bahAdurazAda tarIke rAjyAbhiSeka karAvyeA. aura'gajhebanA bIjA putra Az2ame paNa peAtAne pAdazAha tarIke jAhera karyAM hatA tethI bane bhAIo vacce caMbala nadI pAse meATI laDAi thai. jemAM AzramanA parAjaya thayA nete mAryAM gayA. bahAdurazAhe vijayI thai dillInA kabaje lIdheA. bIjApuramAM auraMgajhebane trIjo putra karamabakSa gavarnara hatA. eNe paNa pAdazAha tarIke padAbhiSeka karAvye| paraMtu khahAdurazAhe enA paNu parAjaya karyAM. haidrAbAdamAM meATu yuddha thayuM. krarmaakSa mAryo gayA. chevaTe bahAdurazAha niSkaMTaka pAdazAha thayeA. zeTha lakhamIcaMda bahAdurazAhane lADeAra jai maLyA. sArI rakamanI dhIradhAra karI lazkarane lai javA lAvavA mATe sAdhanA pUrAM pADyAM. rAzana paNa pUruM pADayuM. A rIte zeTha lakhamIcaMde aurgajheba ane te pachI pAdazAha bahAdurazAhanI maherabAnI meLavI hatI. pAdazAha mATe ane egame mATe kula jhaverAtanI kharIdI zeThane tyAMthI thatI hatI. zeThe pAdazAhane nANAM paNa dhIratA hatA. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM bahAdurazAha pe|te vidvAna, zANA, udAra, dayALu ane dharmAMnI bAbatamAM samabhAvI hatA. AthI te leAkapriya thayA. nagarazeThane pAdazAhI saMbadhamAM pahelI kALajI pAlItANA vagere tIrthAMnuM rakSaNa jaLavAya te mATe bAdazAhI sanaMda meLavavAnI rahetI. bahAdurazAhe paNa tene jaina tIrthInA saMrakSaNa ane nagarazeThanA adhikAranI sanaMda ApyuM. enA mAna akarAma khUba vadhAryAM ane prathama paMktinA amIra anAvI pAlakhI ane chatrI-mazAlanuM mAna ApyuM. lakhamIcaMda zeThe pitA karatAM paNa vadhAre jAheIjalAlI ane mAna-maratae bhAgavyAM. lazkarI chAvaNI hAya tema pAMcaseA hathiArabaMdha sipAie tenI havelIe tenI tahenAtamAM rahetA hatA. tenA rAjazAhI dRkrame hateA. pAdazAhanI temanA paratve pUrI maherabAnI hatI. bahAdurazAhe sane 1707 thI sane 1712 sudhI mAtra pAMca varasa ja rAjya karyuM. te rAjyagAdI upara AvyA tyAre paNa vRddha hatA. enI pAchaLa enAM cAra putrAmAM rAjyagAdI mATe yuddo thayAM. AmAM jahAMdArazAha sauthI meATA ane zUravIra hatA. zeTha lakhamIcaMde enA pakSa lIdheA. meATI laDAie lakhyA pachI jahAMdArazAhane rAjyagAdI maLI. zeTha lakhamIcaMdranA mAna vadhyAM. jahAMdArazAha rAjyagAdIe AvyA pachI meAjazAkha ane vyasanamAM UtarI gaye. tene agnINu ane dArUnuM vyasana thayuM. AthI kremAM e game tevI avicArI ane krUra AnA karI besatA hatA. enI eka rakhAtanA kaheNa mujaba te rAjakArabhAra calAvatA hatA. AthI lakhamIcaMda zeThe enI sAthenA vyavahAra A karI nAMkhyA jo ke enA amalamAM ze kuTuMbanAM mAnamaryAdA pUrepUrAM jaLavAyAM hatAM. jaDodArAha pradAhanA vakhatamAM aMdhAdhuMdhI thavA lAgI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA pUra enA nAnA bhAI AjhImazAha enA hAthe mAryAM gayA eTale peAtAnA pitAnu` vaira levAne mATe enA putra krUziyarane enI rAjaputa mAe caDAvyA. eNe khaMDanA jhaMDA upADyo. A vakhate dillImAM rahetA sayada husenaalIkhAM tathA tenA bhAi saiyada abadulAkhAM (alhAbAdanA sUe) mAthAbhAre mANasA hatA. teo kurUziyaranI paDakhe caDhayA ane lakhamIcaMda zeTha pAsethI nANAnI madada mAgI. lakhamIae samaya vatA nANAM dhIryAM. sanyane mATe vAhana ane rAzana pUrAM pADyAM. ziyare bAdazAhane harAvI mArI nakhAvyA. peAte zAhanI padavI dhAraNa karI. A samaye lakhamIcaMda zeThe vRddhAvasthAne aMge vyavahArika temaja rAjadvArI kAmakAja peAtAnA putra khuzAlacaMdane soMpIne te AtmasAdhanA ane dhArmika pravrutimAM zeSa jIvana vItAvyuM hatuM. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) khuzAlazAnI khAnadAnI lakhamIcaMda zeTha pachI khuzAlacaMda zeTha nagarazeTha thayA. emaNe vaDIlonI jAherajalAlImAM khUba vadhAro karyo hato. khuzAlazAnI dhArmika bhAvanA, ane deva-gurubhakti anukaraNIya hatI. emaNe paNa pAlItANAno saMgha kADhelo. pAdazAhanI mulAkAte teo vAraMvAra dillI jatA hatA. enA upara pharUkhaziyara pAdazAhanA cAre hAtha hatA. pAdazAha emanuM moTuM sanmAna karatA ane emanI vAtane bahu vajana ApatA hatA. khuzAlacaMda zeTha paNa meTuM sainya rAkhatA hatA. teo mahAjananA nagarazeTha ane jaina tIrthonA mukhya vAlI paNa hatA. Aje mahAvIrasvAmInA maMdirathI tamAro mahotsavane varaghaDe nIkaLavAnuM che te mATe paravAnagI laI javAnuM sUbAsAhebe kahevarAvyuM che." sUbAnA mANase zeThane khabara ApyA. "amane temAM sUbAsAhebanI paravAnagInI jarUra nathI." khuzAlacaMda zeThe pratyuttara Apyo. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA 55 " AdazAha salAmatanA pratInidhi khAsAhebanI paravAnagInI zuM tamane jarUra nathI ? " " nA, khIlkula jarUra nathI. '' 86 huM mAsAheba pAse jaine ApanI vAta kahuM ? hAthI, gheDAM, rathA sAthenI svArI sUbAsAhebanI paravAnagI vinA nIkaLI zake nahi tema teo nAmadAre kamAna karyu che. 99 " ThIka che. tame tamAre khAsAhebane kaho ke khuzAlazA AvI paravAnagI levAnI sApha nA pADe che. 39 " ThIka che. huM te| kahIza, paraMtu AvI sAdI paravAnagI meLavatAM tamane zuM nukazAna che ? khAsAheba kai tenA mATe kara ke nANAM levA mAMgatA nathI. 99 " kharI vAta, paraMtu eka navuM lAkaDuM syu. eTale tenI pAchaLa khIjI lAkaDuM taiyAra rahe che. Aje kara ke paisA nahi yeA, paraMtu bhaviSyamAM evuM navuM lapharuMM ghusADatAM zI vAra lAge? bhagavAnanI bhaktimAM AvA navA rivAja ame nahi karIe. "9 " paraMtu te dezanA kheA che eTale evu mAnatA jALavavu joie ne ? ' " te ame jALavatA AvyA chIe ane jALavatA AvazuM. paNu A bAbatane ame dhaNI gaMbhIra gaNIe chIe, eTale navuM lAkaDuM' svIkAravA kabUla thatu nahi. "9 66 zA mATe baLavAnanA rASa vahArI vANIAbhAi che. tamAre vaLI sUbA sAthe karaze! te nukazAnI khamavI paDaze. " saMdezavAhake lye che! ? tame te| vepArI takarArA kevI ? jorAvarI damadATI ApatAM kahyuM. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM ame khuzIthI badhI muzkelIo sahana karazuM. phIkara karazo nahi. vepArIvANuA jarUra chIe, paNa kAMDAmAM cUDIo nathI paherI.", pariNAma ghaNuM kharAba Avaze." "bhale Ave. amane amAre bharoso che." pitAnA pratinidhinI sAthe thayelI upalI vAta sAMbhaLI sUche rAte pILe thaI gayo. teNe zeThane pitAnI pAse bolAvavA mANasa me kahyuM. sUbAsAheba tamane bolAve che." mANase kahyuM. hamaNAM mane kAma che. AvI zakIza nahi." "kyAre Avaze ? pAdazAhI teDAne A zuM javAba che ?" pAdazAhI pharamAnane mAthA upara caDAvuM chuM, paraMtu sUbAsAhebanA manasvI pharamAnane nahi. sUbAne kaho ke nagarazeTha khuzAlazA AvavA nA pADe che." sUbAne A javAba pahoMcatAM ja te gAdI uparathI Ubho thaI gayo. eNe lekhita pharamAna lakhI nagarazeThane daza hajAra mudrAne daMDa karyo. pacAsa ghoDesvArone e daMDa vasula karavA nagarazeThanI havelIe mokalyA. je khuzIthI daMDa na bhare to jorAvarI karavAno hukama ane sahI-paravAnagI paNa ApI dIdhAM. sUbo akhatyAra khAna navo ja Avelo hato. pAdazAhano dUrane sago hato. yuvAna, magarUra ane johukamI calAvavAne zokhIna hate. pAdazAhane saMbaMdha ane moTI sattAne ene nazo caDyo hato. eka vepArI enA hukamane taDachoDe e vAta tene tuMDamijAja sahana karI zake tema nahotuM. mUche AmaLIne vAraMvAra uzkerAI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno pas jatAM sUbAe kaDaka hukamo choDyA. enA peTA adhikArIoe dhIrajathI Ane ukela lAvavA vinaMti karI joI, paraMtu sUbAe emane dhutkArI kADhyA. teNe AjJA karI, "jAe hukama pramANe amala kare ne e vepArIne pakaDI mArI hajuramAM hAjara karo." subedAra dilAvarakhAna pacAsa ghoDesvAra sinikane laI jhaverIvADamAM pahoMcyo. poLamAM praveza karavA jAya che tyAM to sAmethI avAja Avyo. khabaradAra, paravAnagI vagara aMdara Avaze nahi." ' "ame zAhI pAyagAnA svAre chIe." " game te ho paNa aMdara AvI zakaze nahi." pacAsa lAMbI baMdukenI naLIo temanI chAtI sAme beMdhAI rahI hatI. "tame koNa che? keAnI paravAnagI joIe chIe?" dilAvarakhAne AgaLa AvI pUchayuM. "ame Araba chIe. ahIM dAkhala thavA mATe nagarazeThanI paravAnagI joIze." "amadAvAdanA pAdazAhI zaheramAM bAdazAhI sinyane aTakAvavAnA pariNAmo tame jANe che?". - "te sAthe amAre saMbaMdha nathI. ame mAlIkanuM lUNa halAva karIe chIe." "tamane eka ekane pakaDIne bhayaMkara rIte rIbAvavAmAM Avaze. zAhI pharamAnanI viruddha cAlI tamAre amArA dezamAM rahevuM che? tame jAnamAlathI mAya jaze. zAhI sinyane rasto Apa." amArI baMduke sAjI che. dArUgoLo puSkaLa che. hamaNAM ja Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 rAjanagaranAM tamArAM muDadAM kUtarAM kAgaDA cUMthI nAkhaze, mATe dhamakI ApyAM sivAya cAlyA jAo." | dilAvarakhAne cAre tarapha Araone bhAre jamAva je. laDavAthI lohI reDAze. aMdara jaI zakAze nahi evI ene pAkI khAtrI thaI. te ArabAne oLakhate hato. prANu Apaze paNa aMdara javA deze nahi. zuM karavuM ? te mATe e vimAsaNamAM paDayo. je pAcho jAya to sUbe ene bAyalo kahI enI beAbarU kare. ene lazkarI nokarImAMthI baratarapha kare. AgaLa vadhe te AraonI baMdukonI cekasa temanI tene khabara hatI. sUDI vacce sopArI jevI enI viSama sthiti hatI. eNe vacalo rasto lIdho. pote jhaverIvADanI bahAra rastA upara DAMo UbhAM rAkhyAM ane sUbA pAsethI vadhAre sainya maMgAvyuM. "sUbAsAheba, jhaverIvADameM zeThane Araba sainya khaDe rakhe he. vahAM dAkhala hone para bhArI tophAnakA saMbhava che." " zAhI sainya kayA paravA hai ? calo, baMduka aura zamazera calAo. kAyake vAste lazkarake roka rakhe che?" "Araba bahota hai, hama cheDe hai. dilAvarakhAna jastI madada maMgavAte hai." yaha bAta ThIka hai. kItanI madada cahIe?" "pAMcase lakarakI." ItanI heta ! Araba kItane he?" "meM nahi kaha zakatA huM lekina pAMca upara haze." sUbAne paNa A vAta gaMbhIra lAgI. eNe potAno sainika Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarano pa9 pozAka paherI lIdhA. pitAne gheDa maMgAvIne te paNa jhaverIvADa tarapha cAlyo. jhaverIvADanI AsapAsa cAre tarapha khAIo khodIne upara lAkaDAnA bIone UbhAM karI te upara retInI guNIo khaDakIne Araba pitAnI lAMbI baMduke tAkI ubhelA joyA. e manamAM vimAsI rahyo, paraMtu hukama nIkaLI gayo hato te keI rIte na paLAya te AbarU jAya. eNe amadAvAdamAM rahetuM kula pAMcasenuM sainya A ThekANe jamA karavAno hukama cheDyo. ahIM ja zAhI chAvaNuM maMDAI gaI. amadAvAdanA madhya cekamAM meTAM dhamasANanI taiyArIo thavA mAMDI. nagarazeTha makkama hatA. sUbo paNa makkama hato. moTA yuddhane AvatuM jemAM zaherIo tharatharavA lAgyA. zaheranI vacce-vacce AvuM yuddha bhAre AdatakAraka hatuM. cAre tarapha bajAra, ghare, havelIo, maMdira, marado AvelAM hatAM. cAra pAMca kalAkanI aMdara zAhI pAMcaso mANaso hAjara thaI gayAM. teo sau goThavAI hathiArabaddha thaI UbhAM. A tarapha Araba paNa pitAnI baMduke jAmagIrIo hAthamAM laI choDavA taiyAra thaI gayA. yuddha jAmavAnI paLo gaNAI rahI. dilAvarakhAna sUbAnI najadika AvyuM. eNe lazkarI salAma karI kahyuM: "Ape joyuM ? A Arabo khAIo khodI paDyA che. retInI guNIo AsapAsa goThavI dIdhI che. ApaNA ghoDesvAro enA upara kevI rIte hallo karI zakaze? khAImAMnA Araba ApaNane sakhta nukazAnImAM utAraze. teo kevA baMdUka tAkanAra che te te Apane mAlUma che. ApaNe AvI rIte emanA upara AkramaNa karIe te lazkarI najare moTI bhUla gaNAze." Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 rAjanagaranAM "tArI vAta kharI che. tyAre have zuM karIzuM?" "emanA upara tene mAro karavo joIe." "e vAta ThIka che. te maMgAvo." tarata ja hukama chUTayA. cAra topa lAvavAmAM AvI. paraMtu bIjI tarapha Arabe paNa cUpa beThA nahi. teo paNa nahuDelahama karatAM deDyA. nagarazeThanA vADAmAMthI aMgrejI be topa ghasaDI lAvI tene moracAo upara goThavI dIdhI ne temAM dArUgoLA bharavA lAgyA. zahera vacce bhayaMkara utpAta thaI paDe. zaheranA madhyabhAgamAM tapamAre! vastInA jAnamAlane ghANa ja nIkaLI jAya. mahAjananA meTA agresaro tarata sUbA pAse AvyA. "nAmadAra, zahera vacce goLAo chUTaze. zaherane nAza laI ' jaze, vastInA bAla baccAMne vinAza thaze." huM zuM karuM? tamAre nagarazeTha mAnato nathI. zAhIhukamane namavAnI sane pharaja che. e mAnato nathI tenA phaLa saune bhogavavAM paDaze.'' tamAre te nagarazeTha sAthe takarAra che. temAM zaheranI prajAne mare zA mATe thavo joIe? ame pAdazAhanuM ke tamAruM kAMI apamAna karyuM nathI." nagarazeThanI havelI zahera vaccevaca che. e zAhI sinyanI sAmo thAya che, eTale ene garva utAravAnI mArI pharaja che." zaherane kaccaraghANa nIkaLaze. tamArI jIda pUrI karatAM lAkhe Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno karoDonuM nukazAna thaze. pAdazAhane dillI puchAvI lyo. AvuM jokhama upADavA jevuM nathI." "pAdazAhane bhAre puchAvavAnI jarUra nathI. mane saMpUrNa sattA che. " tyAre amAre zuM karavuM? vakhata Ape eTale gAMsaDA pioTalAM bAMdhI ame ravAnA thaI bIje kyAMI jaI vasIe. be AkhalAonI laDatamAM jhADone kho thAya. bhayaMkara nukazAna thaze. zaherane gIcogIca bajArane bhAga nAza pAmaze. kAMI vicAra karo." zaheranA koTavALa, subedAra, manasabadAra saue mahAjananI arajane Teko Ape. sUbo vicAramAM paDyo, "jAo traNa divasano samaya ApuM chuM. teTalAmAM kAM te nagarazeThane zaraNe lAvo athavA zaherano A vibhAga khAlI karI bIje cAlyA jAo. mAre A nagarazeThane mada utAravo che. temAM phera nahi paDe." mahAjana nagarazeTha khuzAlacaMda pAse gayuM. sarve mAna Adara sAthe beThA. " zaheranuM A satyAnAza javA beThuM che. kAMI upAya karo. tame mahAjananA nagarazeTha che. A sUbo rUThe che. huM jANuM chuM. paNa eka vakhata ene namavAthI saunI kamabakhtI che. e vagaravicArane yuvAna che. ene game tema julama karavA nahI daIe." "paNu zAhI sainyanI sAthe laDAI karazo te moTo gunDe nahi gaNAya ? sattA sAme zANapaNa kayAM sudhI cAlaze?" mArA hAtha lAMbA che. huM pahoMcI vaLIza." Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM te ame paNa jANIe chIe. paNa tamArI pahelI pharaja zaherane bacAvavAnI che, mATe tene yogya rasto lyo." "paraMtu A jIdI mANasane huM jarA paNa namatuM devA nathI mAMgata. " kAMika vacalo rasto na nIkaLe?" vRddha sAkaracaMde pUchayuM. tame zuM sUcave che?" nagarazeThe IMtejArIthI pUchyuM. ja tame tamAruM sinya laI amadAvAdanI bahAra kaI rathane cAlyA jAva. tyAM sUbo laDavA Ave te hAthano camatkAra batAvaje. nahi te tamAre je bIjA upAyo levA hoya te leje, paraMtu zaherane AthI bacAva thaze. " nagarazeTha vicAramAM paDyA. " paNa e mArI havelIne kabaje laI badhuM teDI pheDI nAMkhe to ?" ame ene samajAvazuM. tamArI havelI ke mAlamilkatane jarA paNa nukazAna na kare, chatAM na samaje to zaheranA bacAva khAtara eTaluM nukazAna sahana karaje. " "bhale tema thAo." nagarazeThe vicAra karI javAba Ape. pAchuM mahAjana sUbA pAse gayuM. pote je goThavaNa karI hatI te vAta karI. enI havelIne mATe abhayadAna mAMgyuM. " ema kema bane ? e to have sarakArI milkata kahevAya." sarakArI milakata bhale kahevAya, paraMtu ene nAza te karavo na ghaTe. emAM to UlaTuM nukazAna thaze. " " nAza to huM nahi kare. paNa huM emAM sarakArI thANuM rAkhI vasavATa karIza." Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno "be mAsanI mudata Ape. pachI tema khuzIthI karaje. amAro eTale Agraha kabUla karo." sUbAe kabUla karyuM. nagarazeThe taDAmAra havelI khAlI karAvI lIdhI. emaNe 21 divasamAM amadAvAdamAM pAchA AvavAnI celenja phekI. pitAnI sAthe 500 Arabo laI sarasAmAnanA seMkaDo gADAMo bharI pethApura najadikanA temanA vAsaNa gAmamAM taMbu tANyA. khuzAlacaMda zeThe tarata pAdazAhane araja lakhAvI. temAM potAnI sthiti saMpUrNapaNe dekhADI. sUbAne anyAyI hukama, te mAnya na karavAnA kAraNe, te sivAya sUbAe karelI jabaradastI ane pitAne amadAvAda tyajavAnI pharaja-te saMbaMdhI sarve vigata araja sAthe lakhI. pAdazAhanI pitAnA uparanI maherabAnI ane karelA upakAro jaNAvI amadAvAdamAM pitAne pAchA pharavAnI ane bAdazAhI rakSa nI mAMgaNI karI. potAne thatAM nukazAna ane takalIpho jAhera karyo. pitAnA lAgatAvaLagatA umarAne paNa khabara ApyA ane khAsa karIne pAdazAhI rAjataMtramAM te vakhate puratI lAgavaga dharAvanAra siyada husena alIkhAM tathA abdulakhAMne paNa sarve hakIkatathI vAkepha karyA. sUbAne riporTa paNa dilhI pahoMcyo. siyada bhAIo A vakhate sarvasattAdhIza hatA. temanI salAhathI amadAvAdanA subAne dilhI bolAvavAnuM zAhI pharamAna chUTayuM. tene ThekANe saiyada hasanaalInA AzritanI nimaNuMka thaI. barAbara 21 me divase khuzAlacaMda nagarazeTha dhAmadhuma ane gAjatevAjate amadAvAda padhAryA. jUne sUbe traNa divasa pahelAM chAnomAne dilhI cAlyo gayo hato. dilhImAM pharUkhazikhara bAdazAha mAtra nAmane ja hato. sattA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA sarve saiyada bhAIonA hAthamAM hatI. pAdazAha sAthe emane aNubanAva thaye. pAdazAha pitAne pakSa Ubho karIne saiyada bhAIone nAza karavA kAvataruM karavA lAgyo. saiyada bhAIne e khabara paDI gaI. teoe marAThAonI madada meLavI dilhI laI lIdhuM. sane 1719mAM pharUkhaziyurano vadha karavAmAM Avyo ne anukrame bahAdurazAha pAdazAhanA be nAnA pautrone gAdIe besADyAM. paNa teo tarata marI gayA eTale cothA putrane mahamadazAhanA nAme gAdIe besADayo. A vakhata bhAre aMdhAdhuMdhIne hato. dilhInI sattA zithila thaI gaI hatI. sUbAo svataMtra jevA hatA. dakSiNamAM nijhAma ane marAThA ema be navI sattAne udaya thayo hato. teo thoDIvAramAM bhegA thaI jatA ane thoDIvAramAM paraspara laDatA hatA. lUMTaphATa, atyAcAro ane mArAmArIe khUba thatI hatI. mugala zahenazAhatamAM gRhakaleza ane kApAkApInA A viSama kALa daramiyAna gujarAtane paNa bevaDI kasoTImAMthI pasAra thavAnuM hatuM. saiyada bhAIoe marAThAone gujarAtamAM cotha ugharAvavA hakka ApavAnuM kahI tenI madada meLavI pharUkhaziyara pAdazAhane harAvyo hato te samayathI marAThA ghoDesvAre gujarAtamAM cotha ugharAvavA "hari bela, hari bola pikAratA ghUmI rahyA hatA. teo game te hiMdumusalamAnene lUMTI letA. zahero ne gAmaDAMo upara rAtrinA AkramaNa karI lUMTaphATa calAvatA ane koI koI vakhata to bhakSa na maLavAthI gAmanA gAme saLagAvI detA. bIjI taraphathI mugala zahenazAhate gujarAtamAM pitAne pagadaDe jamAvI rAkhavAne nijhAma-ubhulkane sUbAgIrI soMpatAM tenA taraphathI tenA kAkA hamIdakhAna amadAvAdamAM rokAyA hatA. A rIte gujarAtanI sthiti be dhaNanI berI jevI viSama Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno thaI paDatAM jAnamAlanA rakSaNa mATe khuzAlacaMda zeThe samayasUcakatAthI pitAne tyAM rahetI ArabanI berakhamAM bharatI karI ne hathivAra-sAmagrImAM jarUrI vadhAro karI dIdho hato. pAMceka varSo rIte pasAra thayAM. daramiyAna mugala zahenazAhatane gujarAtanI sattA pitAnA paga nIcethI sarakI jatI hatI tenuM bhAna thayuM ane pitAne AMgaNe paNa adhikArIonI athaDAmaNuM thavA lAgI. pariNAme gujarAtamAM hAla sUbo ane marAThA maLI gayA che tema pAdazAhane samajAvI zAha bulaMdakhAne gujarAtanI sUbAgIrI meLavI ne lazkara sAthe potAnA taraphathI sujAdIkhAnane mokalyA. A AMtarayuddhamAM sujAdIkhAna pAse lazkarIbaLa joI hamIdakhAna dAhoda pahoMcyo ne marAThI sinyanI madadathI aMdaraaMdara athaDAtAM sujAdIkhAna marAyo. A prasaMge amadAvAdane kIlebaMdhI hovAthI ane tenA daravAjA baMdha hovAthI varatI bahAranA tophAnathI surakSita hatI, paraMtu vijayanI dhUnamAM marAThA sainyane zahera lUMTavAne unmAda jAgyo. marAThA sainya gaDhanA kIllA toDI zaheramAM praveza karavA-gAma lUMTavA Icche che tevA khabara khuzAlacaMda zeThanA jANavAmAM AvyA. temanI pAse pUratAM sAdhana ane samRddhi hatAM, hiMmata ane mutsaddIgIrI hatI. marAThA sainyane lAvanAra hamIdakhAna upara tenA ghaNuM upakAra hatA. te hiMmata karIne amadAvAdane ghere ghAlI paDelI marAThA chAvaNImAM gayA. hamIdakhAnane maLI tenA aMgata tophAnamAM prajA pAyamAla thaI javAthI tene ja nukazAna che tema samajAvIne potAnA padarathI meM-mAMgyuM dravya ApI marAThA sainyane pAchuM vALyuM. nagarazeTha khuzAlacaMde tana-mana-dhanane meMTo bhoga ApIne Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA zaheranA vepAra ane vastInuM rakSaNa karavAthI te vakhatanA amadAvAda zaheranA moTA vepArI ane mahAjananA movaDI hiMdu muslIma tamAma kemanA AgevAnoe mahAjana ekaThuM karyuM ne khuzAlacaMda zeThanA A upakAranA badalAmAM amadAvAdamAMthI rAjahakakanI levAtI dAmadasturI (jamAbaMdhI) uparAMta dareka vepAra mazarU vaNATa vagere upara daraseMkaDe cAra AnA mujaba* nagarazeThane vaMzaparaMparAne mATe taiyata nibate pAghaDI ApavAne prajAe karAranAmuM karI dIdhuM tathA vajIra kamarUdIne te karArane aghATa paravAno-rUko karI Ape. mugalAI sUbAnI A athaDAmaNInA pariNAme tenuM baLa veDaphAI jatAM gujarAtanI cotha ugharAvavAnA marAThAoe meLavelA hakane AgaLa dharI tene pagapesAro gujarAtamAM vadhavA lAgyA. pezvAe A kAma pIlAjI gAyakavADane soMpyuM. enA putra dAmAjI gAyakavADe pitAnAM zaurya ane caturAIthI gujarAtamAM gAdI nAkhI. dhIme dhIme gujarAtamAMthI megalonI sattA osaravA lAgI. nagarazeTha khuzAlacaMde marAThAo sAthe paNa dostI bAMdhI hatI. e catura puruSa hato. eNe gAyakavADanI sAthe Arthika saMbaMdha bAMdhI pitAnA lAbhane nirbhaya banAvyA. e samaye vepAra ghaNo ghaTI gayo hato. aMdhAdhUMdhI ane lUMTaphATamAM vepArane vikAsa nahato, paraMtu nagarazeThanI dhIradhAra moTI hatI. ghaNI vakhata rAjataMtra badalavAnI sAthe meTI khoTa AvatI hatI, nANAM samULagAM jatAM paNa hatAM; chatAM navI sattAne maLI jaI teo AgalAM nANAM paNa vasula karI letA hatA. * zeThakuTuMbane ApavAnI A pAghaDInA kaMpanI sarakAre ughaDA rU. 2133 ApavAne TharAvyuM che, ane te cAlu rAkhavAne laMDana-prIvI kAunsIlanA tA. 31-5-1961 nA TharAva mujaba hajI paNa zeTha kuTuMbane A 2kama sarakAradvArA maLe che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) vakhatazAnuM vahIvaTItaMtra nagarazeTha khuzAlacaMda pachI tenA putra vakhatacaMda zeTha nagarazeTha thayA. mugala ane marAThA e banne sattAoe emane mAnya rAkhyA. samaya bahu ja kaparo hato. be sattAone prasanna rAkhavAnI hatI. vakhatazAha pitAnA hAtha nIce rAjyakArI mutsaddIgIrImAM keLavAyelA hatA. emaNe zrI dAmAjI gAyakavADa sAthe tenA jhaverI tarIke saMbaMdha bAMdhI vaDodarAmAM paNa peDhI khelI. gAyakavADa sarakAra taraphathI paNa emane chatra, mazAla tathA pAlakhI maLyAM hatAM. emaNe pAlItANA, Abu ane giranAranA meTA saMgha kADhyA hatA, jemAM temane gAyakavADa taraphathI sainika rakSaNa maLyuM hatuM. emaNe kAThiyAvADanA rAjAone dhIradhAra karavAnI zarUAta karI. tenA gAmaDAMo lakhAvI laI teo nANuM dhIratA hatA. kAThiyAvADanA moTAM dezI rAjyo sAthe jhaverI kuTuMbane gADha saMbaMdha baMdhAvA lAgyo hato. e samaye beMke astitvamAM nahotI, paNa AvA zAhukAre ja rAjyane moTI rakame nANAM dhIratA hatA. AkhA gujarAtamAM jhaverI-nagarazeTha jevA moTA zarAphe nahetA. TheTha dilI sudhI emanI dhIradhAra cAlatI hatI. akabara, jahAMgIra, zAhajahAna, auraMgajheba, bahAdurazAha, jahAMdArazAha, pharUkhaziyara sudhI sarve bAdazAhane emaNe nANAM dhIyAM hatAM. te Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 rAjaratno sivAya gAyakavADane paNa eo dhIradhAra karatA hatA. AvI rIte AkhA hiMdanI mahAna sattAonA zarApha tarIke nagarazeThanuM kuTuMba AgaLa paDatuM hatuM. vakhata zAnA moTAbhAI nathuzA amadAvAdamAM rahetA hatA. teo paNa rAjakAja tathA mahAjanamAM AgaLa paDato bhAga letA hatA. gujarAtanuM rAjataMtra have pezvAI ane gAyakavADI (marAThI) sattAnA hAthamAM hatuM. teo gujarAta ane soraThamAM phero khAIne pezakazI ugharAvatA ane chUTAchavAyAM thANAM rAkhI kAma letA. dhIme dhIme hiMdamAM aMgreja sattAnI jamAvaTa thavA lAgI hatI. marAThI sattAmAM AMtarakalaha dAkhala thatAM temaNe paNa kaMpanI sarakAranI dakhala netarI. pariNAme aMgreja sattAe sane 1780 mAM amadAvAdamAM pagapesAro karyo. A prasaMge nathuzA zeTha temaja amadAvAda mahAjananA bIjA AgevAnoe kaMpanI sarakAranA senApatine maLI-samajAvIne pezvA sAthenA A yuddhamAM kaMpanI sarakAranA sainya taraphathI vastIne raMjADa ke lUMTaphATa thavA dIdhI nahotI. have gujarAtanuM rAjataMtra gAyakavADane suvAMga maLyuM hatuM. kaMpanI sarakAre gAyakavADa sAthe dastInA karAra karyA. tephAna-takarArone lUMTaphATanA prasaMge ochA thaI gayA. e samaye muMbaImAM briTiza sattA sthapAI hatI. pirTugIjha rAjAe potAnI bahenanA vivAha briTiza rAjA sAthe karyA hatA tenI paherAmaNumAM teNe muMbaIne TApu aMgrejone Apyo hato. aMgrejonA rAjA cArlse A muMbaInuM baMdara vArSika daza pAuMDanA bhADAthI isTaInDIA kaMpanIne soMpyuM hatuM. vilAyatathI A bAruM sIdhuMnajadikamAM ane taratuM hovAthI enA bhaviSya mATe moTI AzAo Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno baMdhAI. aMgrejonI moTI peDhI surata khAte hatI te badalIne muMbaI lAvavAmAM AvI. muMbaIne vepAra vadhavA mAMDyo. pazcima hiMdamAM e sauthI moTuM baMdara banyuM. je gAmamAM thoDA mAchImAronAM jhuMpaDAM hatAM temAM lAkhonI vastI vasavA lAgI. vakhatazA zeThe paNa muMbaImAM potAnI peDhI kholI ane zarAphInuM kAma zarU karI dIdhuM. muMbaI khAte pote gayA ja nahotA paNa potAnA putrone tyAM rAkhavAmAM AvyA hatA. vakhatazeThanA vahIvaTa daramiyAna upara mujaba mugala, marAThA, gAyakavADa ane briTiza vagere rAjasattAnA yugapalaTAmAMthI pasAra thavAnuM hatuM, jemAM temaNe kuzaLatAthI rAjyasaMbaMdha, dhaMdhAdArI ane nagarazeThane mAna-maratabo jamAvI rAkhyo hato te temanI kAryadakSatA ane samayajJatA sUcave che. vakhatazeThane sAta putro eka putrI(ujama)anebo parivAra hato. vakhatazA, hemAbhAI pAnAcaMda motIcaMda surajamala manasukhabhAI anupacaMda icchAcaMda premAbhAI phatecaMda mAyAbhAI,lAlabhAI, maNIbhAI bhagubhAI vimaLabhAI kasturabhAI dalapatabhAI (maMgAvavuM) umAbhAI lAlabhAI-maNIbhAI-jagAbhAI kasturabhAI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) rAjaratna hemAbhAi te vakhatazAne vahIvaTa bahALo hovAthI temanA putrane judI judI peDhInuM kAmakAja vahecI ApyuM hatuM. moTA putra hemAbhAI amadAvAdanI peDhI upara rahetA. bhAIomAM saMpa sAro hato ane vahIvaTa temaja vasavATamAM paNa A saMyukta kuTuMba eka paMkate jamatuM-rahetuM e temanA utkRSTa puNyane purAvo hato. A vakhatazeTha pachI nagarazeThAIne bhAra hemAbhAIe saMbhALyo. hemAbhAI zeThane janma saMvata 1840 mAM thayo hato. potAnI baso varasanI jUnI peDhInI AbarU sAcavavAnuM emane saMpUrNa zikSaNa maLyuM hatuM. teo aMgrejI jANatA nahatA. mugalasattAnA sahavAsathI emanA vaDIle badhA phArasI zIkhyA hatA temaja hemAbhAI zeTha paNa thoDuM phArasI zIkhyA hatA. vartamAnapatro ane pustakone jamAne nahoto. mAtra dhArmika pustake (hastalikhita) vaMcAtAM hatAM. hemAbhAI zeTha duniAdArInA DahApaNumAM saMskArI ane prauDha hatA. hemAbhAI zeThanI jAherajalAlI paNa adbhUta hatI. te udAra, buddhimAna, moTA mananA ane dhArmika vRttinA mANasa hatA. teo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA 71 bhAre sahanazaktivALA hatA. AvaDu' meATu' kuTuMba hovA chatAM emanI AmanyA meTApramANamAM rahetI hatI. saune hemAbhAMi zeThe judAM judAM kAmeA vaheMcI ApyAM hatAM. saunA cekasa upADa nakkI karyAM hatA ane vivAhArdika prasaMgeA saMyukata kuTuMbanI rIte thatA hatA. hemAbhAI nagarazeThanI pharaja temaja bahAranu kAma saMbhALatA hatA. tIrthonA vahIvaTa karavA, sarakAra darabAramAM Ava-jA karavI, mahAjananI ceAgya vyavasthA karavI, pAMjarApALa upara dekharekha rAkhavI e kAma emanuM hatuM. teonA zANapaNathI saMyukata kuTuMbane saMpa cAlu ja rahyo hatA. sau bhAIo vivAhita ane bALakAvALA hatA, paraMtu zeTha hemAbhAinA meAbhA evA hatA ke sau emanI AmanyA sapUrNa rIte jALavatA hatA. peAtAnA vaDIleAnA jhaverAtanA dhaMdhA have gauNa thayA hatA eTale teo zarApInA dhaMdhA vadhAre paDatA karatA hatA. kAThiyAvADanA dhaNA rAjAe ane jAgIradArAne teo sArA vyAje gAmA ane tAlukAnI upaja upara nANAM dhIratA hatA. muMbai sarakAranA hukama vagara rAjAe kAIpaNa gAma vecI zakatA nahi paraMtu upaja gIravI mUkavAne temanA hakka hatA. te sivAya surata, muMbai, punA, ratalAma, jayapura, dilhI, AgrA, meDatA, citADa, chuMdIkATA, vaDAdarA, ghAdhA, vaDhavANa, lIMbaDI, navAnagara, dholerA, pAlanapura, zIrAhI vagere ghaNA sthaLe temanI peDhIe ane ADatA hatI. te vakhate ekA mAtra hajI muMbai ne kalakattAmAM sthapAi hatI. emanI pAse nANAMnI sArI chUTa hatI. eTale A peDhIe bhArata hiMdanA zAhukArAne teo meATI dhIradhAra karatA hatA. temanI 30 zarArI peDhIonI vyavasthAmAM emanA chae bhAie kAme lAgyA hatA. temanI AMDha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 rAjanagaranAM ghaNI sarasa hatI. emanI sahInI huMDI AkhA gujarAtamAM neTanI mAphaka vaTAvAtI hatI. kuTuMbamAM saMpa paNa sArA hatA. hajI sA eka raseADe jamatA hatA. zeTha hemAbhAinA vaDapaNa nIce dararAja 150 bhAjana thALA eka paMkate paDatA hatA. zeTha hemAbhAi samadaSTithI sAnI khabara rAkhatA hatA. AthI bhAiomAM sArA ne sa`pUNuM saMtASa rahetA hatA. zeTha hemAbhAI jema sArA vepArI hatA tema mIlanasAra svabhAvanA hatA. emanAmAM eka paNa kharAba vyasana nahatuM. '' amadAvAda have aMgreja sarakAranA hAthamAM hatuM, eTale jAnamAlanI salAmatI khAtara peAtAne tyAM rahetI AraenI berakha tathA tene aMge hathiyAra-saraMjAmanA kharce temaNe kamI karyAM. samaya karatAM svArI caDAvavA ane tevA rAja-rIyAsatI khamA kADhI nAkhyA hatA, ane samayane anukULa gADIe, gheADAo ane siMgarAmA, baLado meATI sakhyAmAM rAkhatA hatA. hajI vivAhAdika prasaMge bAdazAhI ThATha-ThaThArA thatA hatA. te sivAya zatru Mjaya, giranAra, ASu vigere tItha sthaLeAnI yAtrA mATe meATI sAhyabI ane dRkhakhA sAthe saMdha kADhatA hatA. dararAja niyamita devadarzane javuM, sAdhu mahArAjonI sevA zuzruSA karavI ane mahAtsaveA karI te kRtakRtya thatA. nagarazeThanI pAMca peDhIe thayAM aizva, sapatti ane kIrti akhUTa cAlyAM AvatAM. hatAM. zeTha hemAbhAie paNa vaDIleAnI yaza--kIti mAM vadhArA karyAM hatA. zeTha hemAbhAI paragaju ane dAnezvarI hatA. temaNe vaDIleAnI mUDI-mIlkata ane vepAra samayAnukULa khIlavIne lAkhA balke karADA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna pedA karI jANyA hatA temaja kharcA paNa jANyA hatA. temanI sakhAvata vizALa daSTie sArvajanika kAmamAM paNa sArA pramANamAM thayelI jovAya che. kaMpanI sarakArane amala zarU thayA pachI tephAne ochA thayAM hatAM. dhandhApe thALe paDate jatA hatA ane zAMti patharAvAthI zikSaNa saMskAranA pracAra tarapha lokamata vaLyo hato. amadAvAdamAM gujarAtI, aMgrejI nizALo, kanyAzALA vagere je je zikSaNasaMsthAo khullI mukAtI temAM hemAbhAIne sAtha ane Teke mukhya hatAM; eTaluM ja nahi paNa AvA zikSaNakSetra temaja zahera sudharAI ane Arogyane lagatAM prajAhitanA kAryo saMbhALavAne myunisIpAlITI jevA khAtAnI prAthamika yojanA temanA netRtva nIce zarU thaI hatI. . amadAvAdanI pAMjarApoLa e zeTha kuTuMbanI prANadayAnuM suMdara smaraNa che. gAyakavADa taraphathI temane maLela rAcaraDA gAmamAMthI pAMjarApoLane amuka sagavaDa temaja chUTaka madada ApavA uparAMta pAMjarApoLanI uttarottara vyavasthA teo jALavatA AvyA hatA. dhArmika dRSTie tIrtharakSA mATe game tevA rAjadvArI parivartana temAM teo moTe bhoga ane lAgavagane upayoga karatA AvyA hatA. zAMtidAsa zeTha ane temanA putroe tIrthonI vyavasthA jALavavA uparAMta amadAvAdamAM paNa temanA raheThANa pAse ratanapoLa-jhaverIvADAmAM temanAM kuTuMbamAMthI uttarottara eka bIjAthI caDhatA-bAvana jinAlaya ane vizALa raMgamaMDapathI vibhUSita 27jinAlayonI hAramALA AvelI che jemAM zrI khuzAlacaMda zeThe savAlAkhanA kharce baMdhAvela AdIzvarajInA derAsaranA UMDA bhoyarAM ane temAM birAjatA ATha phuTa Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM UMcA ne cha phuTa pahoLA traNa adbhUta jinabiMbanI bhavyatA atyAre paNa zeThakuTuMbanI samRddhi ane dharmabhAvanAne khyAla ApI rahyAM che. uparAMta hemAbhAI zeThe eka lAkhanA kharce baMdhAvela zrI ajitanAthajInuM jinAlaya, nathubhAInuM ciMtAmaNijInuM jinAlaya, zrI vakhatacaMda zeThe baMdhAvela ajitanAtha, vIra prabhu tathA saMbhava-- nAthanA traNa gabhArAnA jinAlayo ane temanA bena ujamabene baMdhAvela caumukhajInuM jinAlaya tathA dharmazALA baMdhAvI che ke jyAM atyAre paNa ujama phaInI dharmazALAnA nAmathI upAzraya tarIke dhamarAdhanA thaI rahela che. hemAbhAI zeThanuM jIvana dhyeya devamaMdira ane dharmazALAonA AzrayasthAnanA sthApatyamAM otapreta rahetuM. temaNe amadAvAdamAM jinAlaya baMdhAvavA uparAMta AsapAsanA tIrthasthaLo mAtara, sarakheja, naroDA vagere paMcatIrthamAM ane pethApura vagere ghaNA gAmomAM temanA taraphathI derAsara baMdhAvavAmAM AvyAM hatAM. - zrI zAMtidAsa zeThathI uttarottara jema jinAlaya baMdhAvavAne ane tIrthayAtrAnA saMghe kADhavAne nitya niyama zeTha kuTuMbamAM jaLavAya tema hemAbhAI ane temanA A parivAramAMthI zrI siddhAcalajI, giranArajI, Abu ane paMcatIrthInA lAkhanA kharce trIsa saMghe nIkaLyAne noMdha maLe che. hemAbhAI taraphanA saMghamAM viziSTatA e jevAya che ke pravAsanA gAmamAM jyAM jyAM dharmazAlA, derAsara, upAzraya ke prANurakSAnA kAmamAM jarUra jaNAtI tyAM teo pUrI pADatA. junAgaDhamAM temaNe eka vizALa dharmazALA baMdhAvI, hatI ke je atyAre paNa hemAbhAInI dharmazALA tarIke jANItI che. zrI siddhAcalajInA saMghe te temaNe ghaNuM vakhata kADhelA. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjane 75 temanI dezI rajavADAmAM moTI dhIradhAra hatI ane sarakAra vidyamAna gAme IjAre rAkhatA. pAlItANAnuM rAjya temane tyAM IjAre hatuM, tethI pAlItANAmAM temanA dIvAna (kArabhArI) rahetA ane pote paNa vakhatovakhata AvatA hatA. peDhInI najIka AvelI haDIbhAInI vizAla havelI, tenI aMdara AvelA kacerI hela, jelakhAnuM vagere atyAre paNa tenA rAjataMtranA maraNucihno mojuda che.. zeThanA pAlItANAnA zAsana daramiyAna temaNe siddhAcalajI upara lAkhonA kharce bhavya TuMka baMdhAvI hatI je "himAvasI'nA nAmathI jANItI che. sadarahu TuMkanI najIka AvelI " naMdIzvarajI"nI TuMka temanA bahene meTA kharce baMdhAvI hatI je "ujamaphaInI TuMka "nA nAme oLakhAya che. hemAbhAI zeTha jema vyApArakuzaLa hatA tema rAjyakAryakuzaLa paNa hatA. mahAjanamAM teo AgevAna nagarazeTha hatA. vastImAM temanuM mAna ane vizvAsa evo hato ke koInA kaleza-kaMkAsane nikAla temanI bhAna upara thata; eTaluM ja nahi paNa rAjakuTuMomAM ane rAjA-prajA vacce paNa temane paMca tarIke nirNaya sarva priya thaI paData. sarakAramAM temane mAna-mobhe AgaLa paDatuM hatA. temaja porabaMdara, lIMbaDI, pAlItANa vagere ghaNuM dezI rAjyomAM temane saMbaMdha ane sanmAna baheLAM hatAM. hemAbhAI zeTha dararoja guvaMdana, vyAkhyAnamAM ke sAmAyika karavA upAzraye chaDI-capadAra vagere nagarazeThane chAjatA ThAThamAThathI jatA. svajana parivAra ane AgevAna vepArIo temanI sAthe cAlatA ane bhAgamAM garIbane chUTe hAthe dAna detA jatA. hemAbhAI zeThe pitAnA rahevA mATe moTI mahela jevI havelI. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 rAjanagaranAM baMdhAvI hatI. e samayamAM amadAvAdamAM e sauthI sarasa makAna hatuM. TheTha mANekacokathI nAgarI sarAha sudhI enI laMbAI hatI ane ratanapoLathI paramazAhanA rAjA sudhI enI pahoLAI hatI. emAM nagarazeThanuM vizALa kuTuMba rahetuM hatuM. e rAjyamahela jevI meTI ane seMkaDo khaMDavALI hatI. temane tyAM nagarazeThane chAjato vaibhava, gADIo, sukhapAla ane nokara-cAkara hatAM. temane gharakharca daravarase eka lAkha rUpiAne raheto hato te temanI bAdazAhI jAhojalAlIne khyAla Ape che. pitAnA vaDIlonI peThe hemAbhAI zeTha paNa dazerAnI savArI bhAre dhAmadhuma ane bhapakA sahita kADhatA hatA. prathama suvarNa jaDita pAlakhImAM eo birAjatA hatA. temanI pAchaLa emanI 50 -gheDAgADIo cAlatI hatI. Dhola vAjAM zaraNAIo vAgatAM. savArI - nagarazeThanI bAdazAhI havelInI vizALatAne khyAla eTalA uparathI AvI zakaze ke vi. saMvata 1931 nA arasAmAM kamanasIbe zeThanI havelImAM Aga lAgI hatI tyAre te Agane kAbumAM letAM be divasa thayA hatA. jyAre temAMthI sAmAna-kATavaLe pheravatAM dhuMdhavAela agninI jvALAo bujhAvavA mATe baMbAone temaja te sthaLanA rakSaNa-cekI mATe polisapATI ane DesvAranI TukaDIne lagabhaga eka mahinA sudhI divasarAta khaDe page rekAvuM paDayuM hatuM, eTaluM ja nahi paNa te makAnamAMthI sarasAmAna-kATavaLa pheravI levA pachI tyAM paDI rahela rAkhanA ja lagabhaga be lAkha rUpiyA upajyA hatA tema kahevAya che. A AMkamAM kadAca pheraphAra hoya chatAM eTaluM te spaSTa thAya che ke A AMkaDo zeTha kuTuMba sekanuM zrImaMta jhaverInuM ghara hAIne tenA kherA-jherAmAM baLIjaLI gayela jarajhaverAta temaja jharIyAna-vastrAbhUSaNanI rAkhanuM mUlya zeTha kuTuMbanI zrImaMtAIne AbehUba khyAla Ape che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna dhajApatAkAthI khUba zaNagAravAmAM AvatI hatI. e savArI jANe koI mahAna rAjAnI hAya e bhapake jaNa. nagarazeTha hemAbhAi saMvata 1912 mAM pahelI vakhata temanI muMbaInI peDhInI mulAkAte AvyA tyAre temane muMbaImAM vepArIo taraphathI sAruM mAna maLyuM hatuM. A musApharImAM muMbaIne saMghapati motIzA zeTha sAthe hemAbhAino neha-saMbaMdha ghaNe vadhI gayo hato. zrI zatruMjaya upara motIzA zeThe kuMtAsarane gALo purAvIne baMdhAvela vizALa devanagara e A kuTuMba vaccene sneha-saMbaMdhane yAdagAra dAkhala che. hemAbhAIe jIvanabhara jema rAjavaibhava ane kuTuMbavyavasthA jALavyAM hatAM tema vRddhAvasthAe pitAne kuTuMba parivArane milakatanI saMtoSakAraka vahecaNuM potAnA hAthathI ja karI daIne saune saMtoSyAM hatAM. AvI rIte dareka bhAIone nirbhedabhAve milkata ane dhaMdhAnI vahecaNI karI ApavA pachI e sarva amadAvAdamAM pitapotAne svataMtra dhaMdho karatA hatA. te sivAya muMbaImAM paNa temanA kuTuMbamAMthI zeTha manasukhabhAI vakhatacaMda, surajamala vakhatacaMda, DAhyAbhAI anupacaMda, sArAbhAI manasukhabhAI, gokuLabhAI phatecaMda, chaganabhAI pAnAcaMda vagere nAmathI zarAphI peDhIo khelavAmAM AvI hatI. zeTha hemAbhAIne ravargavAsa saMvata 1913 nA mahA suda 11 guruvAre thayo tyAre temanA mAnamAM amadAvAda, muMbaI ane dezadezAvaramAM zeka chavAI gayo. emanI pAchaLa eka lAkha rUpiyAnuM punyadAna karavAmAM AvyuM hatuM. zeTha hemAbhAIe pitAnA vaDIlanI kIrti, yaza, me, aizvarya, dhana, saMpatti sarvamAM sAre vadhAre karyo hato. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) prajAkIya pramukha premAbhAI hemAbhAInA bhaviSya pachI temane vahIvaTa ane nagarazeThanI gAdI premAbhAIne maLyAM. teo suzikSita ane vyavahArakuzaLa hatA. temaNe samayAnukULa aMgrejI(rAjabhASA)ne abhyAsa karelo ane hemAbhAI zeThanA hAtha nIce rAjadvArI temaja vyavahArika tAlIma lIdhelI hatI. jema mIkata vArasAmAM maLe che tema khAnadAnInuM khamIra paNa uttarottara vArasAguNa che. premAbhAImAM paNa amIrAta ane udAratAne mahAna guNa hato. amadAvAdamAM AvelI sIvIla hospITela ke je "haThIsIMga ane premAbhAI hospITala "nA nAmathI oLakhAya che te temanI yAdagAra sakhAvatanuM sucihna che. keLavaNunA kSetramAM paNa temane rasa hato. amadAvAdamAM "hemAbhAi inTITayuTa"nA nAme jANatAM pustakAlayanuM premAbhAIe potAnA pitAnA nAmathI vAvela sAhitya-bIja atyAre khUba phAvyuM-kulluM mejuda che. A uparAMta gujarAta koleja phaMDamAM "gujarAta varnAkyulara sosAITI phaMDamAM temane phALe temaja muMbaInI grAMTa meDikala kolejamAM vidyAthI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratnA 2 ene kAyamI uttejana mATe suvarNacaMdrakanI karelI yeAjanAthI temanA keLavaNI pratyenA rasa jovAya che. zeThakuTuMbanI viziSTatA e hatI ke teo samayasUcakatAthI dareka rAjyasattAmAM mAnanIya ane mahattvanA adhikAra meLavI-TakAvI zakayA hatA. vepAra arthe Avela aMgreja panIneA rAjaamala kaMpanI sarakAranA nAme jAmI javA pachI sane 1857 mAM temanA virUddha hiMdamAM sattAvanane baLavA phATI nIkaLyA tyAre relve, tAra ke TapAlanA sAdhane naheAtAM. AvA asaMskArI samaye paNa nagarazeThanI peDhIe cAtarak patharAelI hAine temanI khAnagI dhaMdhAnI TapAla hamezAM Ava-jA karatI. amadAvAda ane iMdera vacce paNa temanI TapAlanA kAsado niyamita doDatA hatA. amadAvAdanA kalekaTare nagarazeTha premAbhAinA A pAsTakhAtAnA lAbha mAgyA ne kupanI sarakArane madhya hiMda ane gujarAta vaccenA khabara meLavavA meAkalavAmAM zeThanI A sagavaDa upakAraka thai paDI hatI tevI sarakArI daphtare noMdha che. nagarazeThanI AvI baheALI lAgavaga ne kAryavAhIne aMge baLavA pachI aMdhAraNapUrvaka briTIza sarakAranI sthApanA thatAM zeTha premAbhAIne vaDI sarakAre 'rAvabahAdura'nuM mAna ApyuM hatuM ane muMbaI sarakAre muMbaimAM dhArAsabhA khAlatAM temane rAjasabhAnA enarebala sabhya (mAnavaMta salAhakAra) nImyA hatA. temaja mAnad mAjIsTreTanI sattA ApI hatI. A uparAMta amadAvAdanA prajAkIya rAjataMtra( myunIsIpAlITI )nuM pramukhasthAna zeThane maLyuM hatuM. mAnavayA ane prANIdayAmAM temanI udAratA teTalI ja noMdhavA jevI hatI. amadAvAdanI pAMjarApALa ane prANIdayAnA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM kAryo zeTha kuTuMba saMbhALatuM AvatuM hatuM te uparAMta garIbomAM chupI madada ane svAnubhUti jALavatAM. saMvata ogaNIsattare (1917) duSkALa ke je be varSa laMbAyo hato tyAre temaNe duSkALa hAyaka phaMDamAM rU. vIza hajAranI madada ApI hatI. tIrthabhakti ane yAtrika bhaktinA kAryomAM paNa premAbhAInI udAratA smaraNIya che. temaNe kesarIyA ane paMcatIrthInAM yAtrAsaMgha kADhyA hatAM. ane amadAvAdanI AsapAsa Avela tIrthasthaLo ke jyAM hemAbhAI zeThe derAsarene jIrNoddhAra karAve tyAM (mAtara, naroDA, sarakheja vagere) temaja baravALA, guMdA, umarALA vagere ghaNu sthaLomAM premAbhAIe dharmazALA baMdhAvI yAtrine ArAma-utArAnI sagavaDa vadhArI dIdhI hatI. zrI pAlItANAmAM paNa temaNe dharmazALA baMdhAvI hatI je sAta oraDAnA nAme oLakhAya che. zrI siddhAcaLajI upara temanA pitAzrI ane ujamaphaInI TuMkanI najIkamAM premAbhAIe paNa eka TuMka baMdhAvI che. pAlItANuM rAjya sAthenI leNa-deNamAM ane gharobA jevA saMbaMdhamAM rAjyakArI saMgAe palaTo levAthI temaNe poliTIkala khAtAThArA kAma lIdhuM ane tIrthanA vahIvaTa mATe hiMdanA tamAma dezonA saMghanA pratinidhione amadAvAda belAvIne jaina tIrthonuM sakaLa saMghanA pratinidhitvavALuM zeTha ANaMdajI kalyANajInA nAme kAyadAsara baMdhAraNa racyuM. tathA kAThiyAvADa ejansImAM "esTeTa " tarIkenuM peDhInuM mAna-sthAna meLavyuM. rAjadvArI sthitisthApakatAne laI janatAmAM dhIme dhIme dhaMdhAnI bhUkha jAgI hatI. muMbaIne TApu briTiza rAjyanuM pAyatakhta sthapA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno vAthI ahIM navI navI peDhIo nakhAtI hatI. zeTha kuTuMbanI paNa sAta peDhIo ahIM khelAyela hatI. vepAra-dhaMdhAnI avanavI gaDamathala cAlatI hatI temAM kamanazIbe muMbaIne sane 1862 thI 1865 sudhImAM zera-menIyAne roga lAgu paDyo. hakIkata ema hatI ke-amerikAnuM yunAITeDa sTeTasa bahu samRddha ane sAdhana saMpattivALo deza che. e samaye tyAM yuropIyananI varatI ghaNuM ochI hatI. tyAMnA kapAsanA khetaramAM vAvaNuM ane kApaNuM karavA emane majUranI ghaNuM jarUra paDavA lAgI. amerikAnI najara AphrikAnA sIdIo upara paDI, tethI sIdIonAM gAmaDAo upara Arabo ane bIjA rAtre ocIMtA chApo mArIne yuvAna mANaso ane yuvatIone pakaDI letA. emanA upara amAnuSika julama gujArIne emane baMdara upara lAvavAmAM AvatAM hatAM. ahIM emane khudhI bajAramAM vecavAmAM AvatAM. amerikana vepArIo emane kharIdI laine sTImaradvArA yunAITeDa sTeTasakhAte caDAvI detA hatA. bahu moTA jaththAmAM A rIte sIdI gulAmane maMgAvavAmAM AvatA hatA. emanI saMkhyA dhIme dhIme vadhatAM eka karoDa jeTalI pahoMcI hatI. A gulAmo upara amerikAnA keTalAka gorA mAlIke amAnuSI julama gujAratA hatA. gulAma emanI milkata che tema teo mAnatA hevAthI jAnavaranI jema emane game tema mAravA, upavAsa karAvavAM, kedamAM nAkhavA ane apamAna karavA jevA amAnuSI julama gujAratA hatA. - yu. sTeTasa amerikAnA be vibhAga che: uttara ane dakSiNa. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM uttaranA rahevAsIo vadhAre dhanavAna, samRddha ane susaMskRta hatA. eo gulAmone mukti ApavA icchatA hatA. dakSiNa taraphanA ghaNAkharA gorAo gulAmone mukti ApavAne virodha karatA hatA. A samaye yu. sTeTasanA presIDenTa tarIke mahAnubhAva abrAhama lInkana hato. eNe gulAmone mukti ApavAne kAyado pasAra karAvyo. AthI dakSiNavALAoe emanI sAthe yuddha AvyuM. A yuddha be varasa sudhI cAlyuM. prathama dakSiNavALAone vijaya maLyo, paraMtu pAchaLathI uttaravALAoe emane parAjaya karI zaraNe AvavAnI pharaja pADI. yu. sTeTasa jagatane kapAsa pUruM pADatuM hatuM paNa laDAIne lIdhe A be varasa sudhI te kapAsa vAvI zakyuM nahi. AthI jagatamAM kapAsanI moTI tANa paDI. leMkezAyaramAM te vakhate paNa kApaDanA kArakhAnAM dhamadhokAra cAlatAM hatAM tene kApaDane mATe kapAsa yunAITeDa sTeTasa taraphathI bhaLatA. te laDAIne lIdhe baMdha thavAthI leMkezAyara hiMdamAMthI kapAsa kharIdavA maMDI paDyuM. kaI paNa bhAve kapAsa lAvo. muMbaImAM kapAsa mATe bhAre levALI nIkaLI paDI. kapAsanA bhAvo kUdake ane bhUske vadhavA lAgyA. hiMdanA sarve bhAgomAMthI kapAsa taNAI taNuMIne muMbaImAM AvavA lAgyo. loke pitAnAM jUnAM gAdalAM godaDAM kApIne te kapAsa paNa meklavA mAMDyAM ne AMkha mIMcIne lIvarapura ane mAncesTara kapAsa levA mAMDayuM. kapAsanA bhAva rU. 250 thI vadhIne rUA. 750) sudhI pahoMcyA. hiMdamAMthI kula kapAsa saphAcaTa thai laMkezAyara pahoMcI gayo. AvA bhAvamAM hiMdanA khUNekhAMcethI kapAsa ekaTho karavA mATe ejanTa bhamatA hatA. * kapAsanA AvA UMcA bhAvathI hiMdamAM bhAre samRddhinI rela AvI hatI. evI gaNatrI kADhavAmAM AvI che ke hiMdamAM kula Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno 83 kapAsane naphe rUA. 81) karoDa jeTalo Avyo hato. temAM rUA. 51) karoDa te muMbaimAM AvI paDyA. A moTI samRddhie paisAdAra, madhyama varga ane garIbonA gharamAM paNa sonuM, cAMdI bharI dIdhAM. ne A paiso rAkhavo kayAM? e prazna thaI paDe. te vakhate lokamAM sAdAI vadhAre hatI eTale paiso kayAM nAMkho te mATe mANase vicAraNAmAM paDyAM. te samaye udyoga vadhAre nahotA. le, khAMDa, sImenTa vigere udyogonA vikAsane te atyAre pUrAM 25 varSo paNa thayAM nathI. AthI lokonuM dhyAna navI kaMpanIo UbhI karavAmAM ne tenA zara kADhIne levA-vecavA tarapha vaLyuM. A rIte zerane vepAra zarU thayo ne teNe saTTAnuM rUpa pakaDayuM. saue pitAnA nANAM zera saTTAmAM nAMkhavA mAMDyAM. A samaye zeTha premacaMda rAyacaMde muMbaInA zera bajAramAM dalAlI karavA mAMDI ne dhIme dhIme premacaMda muMbaI beMkanA DAyarekaTara thayA. te sivAya premacaMdane mesarsa TIcI TuarTa kaMpanInuM dalAlInuM kAma maLyuM. eziyATika beMkanA paNa DAyarekaTara thayA. bIjI ghaNI yuropIyana kaMpanIo sAthe emaNe nIkaTane saMbaMdha bAMdhyo. dhIme ? dhIme zera bajAra upara emane kAbU vadhate gayo. premacaMda rAyacaMda zera bajArane tAja vagarane samrATu bo. zeTha premacaMde caturAI ane hoMziyArIthI muMbaI beMka ane eziyATika beMkane pitAnA kAbUmAM lIdhI. ene ane enA mitrone joIe eTaluM nANuM A bekAe vagara sIkayurITIe dhIravA mAMDayuM. zeTha premacaMda jenA zeranA bhAvo phugAvavA dhAre tenA bhAvo ekadama vadhArI detA hatA. emanA hAthamAM be beMkanAM nANuM game teTalAM upADe tenI chUTa hatI. eo bajArabhAve kaI paNa zera kharIda Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranAM karI game te pramANe bhAvo rakhAvatA hatA. baMne beMkanI mUDI emaNe navA zero kADhIne vadhArI ne bhAva phugAvI tene bevaDAvI ane pachI covaDAvI. AthI emanA hAthamAM karoDo rUpiyA game tene dhIravA mATe AvyA. beMkanA menejara, DAyarekaTara, ekAunTanTa sane zeTha premacaMda zerone vepAra karAvI khUba khaTAvatA hatA. AthI e sarve emane vaza thaI gayA hatA. zeTha premacaMda jene kahe, tene lAkhonI dhIradhAra saMkoca vagara thatI hatI. temane ATalAthI saMtoSa thayo nahi, emaNe pitAnuM kSetra AgaLa vadhAryuM. emaNe navI navI kaMpanIo UbhI karavA mAMDI. enI pitAnA hAthamAM kula sattA Ave eTale e navI kaMpanInA zeranA bhAvo vadhArIne Dabala, traNagaNa, cAragaNA karAvI nAMkhatAM tene vAra lAge nahi. premacaMda pite kareDAdhipati thayA. anekane lakSAdhipati banAvyA. emaNe 37 nAnI nAnI nANAMnI kaMpanIo kADhI. tenA zera bajAramAM vecAvyA hatA. ATha kaMpanIo dariA puravAnI kADhI, 38 sarAphInI kaMpanIo kADhI, 30 paracuraNa kaMpanIo kADhI. A sarve kaMpanIomAM temanI ekahaththu sattA hatI. enI ekaMdara muDI 30 kareDanI aMkAtI hatI. te sivAya emanA bhAvo caDAvI 38 kareDane napho meLavyo hato. A 68 karoDane kula vahIvaTa premacaMda zeThanI buddhi karatI hatI. emanI yAdadAsta zakti evI sarasa hatI ke dararoja hajAro sodA teo karatA hatA, paraMtu badhuM kAmakAja pitAnI yAdadAstamAM rAkhI sAMje lakhAvatA hatA. muMbaImAM bekabene dariye puravAnI moTI kaMpanI premacaMda zeThe sthApI. ke enA zere meLavavA paDApaDI karavA mAMDyA. 5000 rUpiyAne zera 50000 rUpiyAmAM vecAya. sane 1963thI 1965nA mArca sudhI premacaMda zeTha muMbaInA nANAkhAtAnA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratno sarvAdhyakSa hatA, paraMtu pAchaLathI jema banavA kAraNa hatuM te pramANe banyuM. amerikAnI laDAI baMdha thatAM tyAM kapAsanI khetI dhamadhekAra zarU thaI. leMkezAyare hiMdane kapAsa ve baMdha karyo. kyAsanA bajAra tUTavA lAgyA ne tenI sAthe zerabajArane paNa ekadama zaradI AvI gaI. premacaMda zeTha ke bIjA koInI zakita bajArane TakAvI zakI nahi. dAvAnaLa saLagyo. vepArIo, dalAlo, moTA rAjyadvArI amaladAro, kalArko, phuTakalI vagere hajAronI saMkhyAmAM nAdAra thayA. bhAvomAM ATalo maTe ghaTADe hiMdamAM agAu kyAre thaye nahote. chevaTe jUnI muMbaI beMka paNa paDI. premacaMda zeThanI bIjI evI kaMpanIone paNa A moTA dhaDAkAe pahele ja jhapATe uDADI dIdhI. premacaMda zAha paNa UyA. emanI nukazAnI karoDonI aMkAvA lAgI. emaNe pitAnI milakata leNadArone soMpI dIdhI. A meTA zera saTTAnA pavanamAM nagarazeThanA kuTuMbanI muMbaImAM cAlatI badhI dukAne paNa sapaDAI hatI. zera menIyAe bhalabhalAne paNa temAM kheMcyA hatA kemake je kaI te vepAramAM paDe tene lAbha ja maLe. sado vadhAratA jAya tema lAbha vadhato jAya. zarAphImAM to juja lAbha rahe che, mAtra vyAja ke huMDIyAmaNune najIvo lAbha maLe che, tyAre A zerasaTTAmAM Aje 500 rUpiyAmAM kharIda karela zeranA AvatI kAle rUA. 1000 maLavA lAgyA. Avo moTo lAbha joine muMbaIe AMkha mIMcIne zera saTTAmAM jhukAvyuM hatuM. garIba, tavaMgara ane badhAe khUba kamAyA. ocIMtI maMdInI asara thaI saune muMjhavaNane pAra na rahyo. hajArene dIvALAM kADhavAM paDyAM. kaIkane dukAne vadhAvI levI paDI. saune mAthe taklIpha hatI. eTale kaI kaIne Arthika madada karI zake tema nahotuM. A ulkApAtanI asara nagarazeThanI muMbaInI peDhIne Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanagaranA paNa thaI. eka vakhata je peDhI muMbaImAM beMkanI garaja sAratI hatI, je peDhInuM sukAna zeTha vIracaMda dIpacaMda saMbhALeluM tene zeramenIyAne roga lAgu paDI javAthI zaradIno vyAdhi thayo che tevA khabara jANe zeTha premAbhAI muMbaI pahoMcyA ane temanA snehI zeTha morArajI gokaLadAsa vageree maLI temane leNadeNAne kunehabharyo nIkAla karAvI dIdho. zeTha premAbhAIne paisA karatAM pratiSThAnI kismata hatI. temaNe muMbaIne potAne cInAbAga morArajI zeThane suprata karyo, ane muMbaine vahIvaTa kuzaLatAthI saMkelI lIdho. jyAre amadAvAdanI peDhIno zarAphI vahIvaTa temaja mAnamaratabAbharyo vaibhava ane sakhAvatano pravAha jIvanabhara zarU hatuM. saM. 1943 mAM zeTha premAbhAIne svargavAsa thayo. zeTha premAbhAI pachI temanA putra maNibhAI zeThe zaherasudhArAnA pramukha tarIkenI jAhera sevA ane tIrthone vahIvaTa karatI zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhInA pramukha tarIkenI kAryavAhI saMbhALI lIdhAM hatAM. udAratA ane paropakAra e zeTha kuTuMbane vArasAsvabhAva hato. saM. 1956 (chapanIo) duSkALa paDe, mANasone annanA ane DhoraDhAMkharane ghAsanA sAMsA paDyA tyAre garIbonA nirvAha phaMDamAM ane nirAdhAra DhoraDhAMkharane saMbhALavAne keTala kempa" zeTha maNibhAInI madada ane AgevAnI nIce khelavAmAM AvyAM hatAM. eTaluM ja nahiM paNa A samaye duSkALanI sAthesAtha regacALo paNa phATI nIkaLatAM zeTha maNibhAI nAta-jAtanA bheda vinA nirAdhAra manuSpo ane pazuonI davA temaja jAtibhogathI sAravAra karavAmAM rokAI jatAM temane zItaLAne cepI roga lAgu paDayo ne aMte te sevAkArya karatAM temane svargavAsa thayo. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaranA samayanA vahevA sAthe vahevAra--vyApAra ane rAja-prajAtaMtramAM anekavidha palaTA thatA rahyA che. amadAvAda zaheranA vistAra ane vastI mAile| ane lAkhAnI gaNatrImAM vadhI gayela che. aneka kuTuM paradeza jaI vasyAM che te aneka kuTuMbe paradezathI AvIne amadAvAdI tarIke sthira thayAM che. prajAta MtranI sakalanA sakAcAtAM pALepALanI saMdhavyavasthA ne jAtabhAta ke seAsAiTInA svataMtra vahIvaTI taMtrA racAyAM che chatAM zeTha kuTuMbanA nagarazeThAinA meAbhA temaja sarakAramAM temanA mAna-maratamA jaLavAi rahyAM che. 87 zAMtidAsa zeThanA parivAra bahALe che. temAM zikSaNa, saMskAra ane samRddhinI vipulatA jaLavAi rahI che eTaluM ja nahi paNa e puNyapuruSanA pratApathI A kuTuMbamAM atyAre paNa nagarazeThAinuM vArasAsthAna uttarAttara cAlu Ave che. zeTha cImanabhAi, zeTha mayAbhAi, mIla mAleka saradArabahAdura lAlabhAi, vaDI sarakAranI kAunsIlanA onarebala membara ane amadAvAda mIla ma`DaLanA niyAmaka tema ja rIjhava ekanA DAyarekaTara sara kastUrabhAi lAlabhAi vagere nagarazeTha kuTuMbanA agragaNya vArasadArAnI ujjvaLa kArakIdI, zikSaNa saMsthAe ane dharmazALAnuM sthApatya vagere udAratA jANItI che. jaina tInI vahIvaTI peDhInuM pramukhasthAna e kuTuMbanA A pratiSThita vArasA sabhALatA AvyA che, ane peDhI hastaka cAlatA zrI zatruMjaya, giranArajI AdinA vahIvaTa uparAMta tAra'gAjI, ArAsura, rANakapura, sametazikhara, makSIjI vagere hiMdabharamAM AvelAM aneka prAcIna tIrthInA vahIvaTa peDhI hastaka sabhALe che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasika zrImaMta velA, nizALe jA." UUUM kahI vele raDavA mAMDyo. "nizALe ja che nahi? nahi te paMDyAne bolAvuM chuM." "mane paMDyo mAre che." vele jesathI raDavA mAMDayo. bhaNe nahi te pachI paDo zuM kare ? jarUra mAre." "mane bhaNavuM nathI gamatuM." haMa, huM jANuM chuM ke tane bhaNavuM nathI gamatuM. rakhaDavuM game che. tArA bApA Ave te tane TAMgAToLI karI upADI jAze. bhaNaza nahi to zuM bhIkha mAMgIza?" mAnA kahevAthI velo nizALe gayo nahi. bApa mAluzAha vakhArethI AvI jamIne bahAra nIkaLyo. vele zerImAM ramate hate. ene pakaDI tamAcA bhArata bhArata nizALamAM mUkI Avyo. bApanA gayA pachI paMDyAe paNa sArI rIte lAtane varasAda varasAvyo. enA hAthamAM lAkaDAnuM pATIyuM ApI enA upara pAtaLI dhULa nAMkhI vataraNathI akSara ghuMTavA dIdhA. dhULa pAtha- ravAnI ramata te tene gamI, paraMtu lakhavAnuM gamyuM nahi. pitAnA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~~ ~ zrImaMta ~ jevA rakhaDu bherubaMdhane IzArA karI taiyAra rahevA sUcanA karavA lAgyo. be vAgyA eTale mahetAne gAdI upara jhokAM AvavA lAgyAM te takane lAbha laI betraNa rakhaDu bhAIbahene laIne velo dhIme dhIme sarakI gayo. gAmane cheDe AMbalInuM jhADa hatuM. te upara caDIne chokarAo sAthe AMbalInA kAtarA toDI mIThAzathI khAvA mAMDayA. pIpara upara caDI TeTIo khAvA mAMDI. beraDI khaMkherIne nIce paDelAM kAcAM-pAkAM berakhAdhAM. AMbalInI DALane cheDe besIne hIMcakA khAdhA. bhamaraDA kuvA upara ja kapaDAM kADhI kUvAmAM ThekaDA mAya. khUba peTa bharI ramyA. ne aMdhAruM thatAM dhImethI gharamAM ghusI gayA. vele paNa chAnAmAne ghare AvIne phaLIAmAM ramavA lAge. A tene nityakrama thaI paDayo. game teTale mAra ke game teTalI satAmaNuM chatAM velAnuM citta bhaNavAmAM coMTayuM nahi. bApa paNa have kaMTALI gayo. eka divasa tene bahu dhamakAvyA. harAmakhora,nizALamAM nahi zIkhIza te zuM karIza? hajAmata?" vele kAMI javAba dIdhe nahi, eTale TapoTapa tamAcA paDavA lAgyA. mAne jIva muMjhAyo. eNe tene mAluzAhanA hAthamAMthI choDAvyA. bIje divase mAluzA jamatA hatA tyAre velAnI bAe vAta zarU karI- velo nizALamAM kAMI zIkhato nathI. tyAre have tenuM zuM karazuM ?" " nizALe jAya te zIkhenA ? paMDyAjI kahetA hatA ke tyAMthI paNa bhAgI jAya che. ToLIo UbhI karI laDAIo kare che. huM te nokarI karuM ke chokarAMnA gAmanA kajIA patAvavA jAuM ? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasika mane kAMI sujhatuM nathI. huM enAthI kaMTALe chuM." hajI agIAra varasane bALaka che. me thaze eTale zIkhI raheze. dhIraja rAkhe." mane ahIM zIkhe evo bharoso nathI. ahIM enA jevA kharAba chokarAonI seAbatamAM e kALo akSare zIkhaze nahi. huM te pArake ghare munImagIrI karavA jAuM ke Akho divasa velA pAchaLa bham ? " " tyAre zuM karazuM ? mArA bhAI zAmajI pAse muMbaI mokalIe to ? tyAM ene kharAba sobata paNa maLaze nahi. chokaro. sudharI Avaze. vepAra paNa zIkhaze. " "chokarAne ekale muMbaI sudhI dUra kema mUkAya ?" pArake ghare kyAM mUke che? zAmajIne gharane dhaMdhe che tenI sAthe kAma zIkhaze ne mArI bhAbhI paNa hetALa che te chokarAne ochuM AvavA deze nahiM. " - "vicArIza. zAmajI mahenatu ane mAyALu che khare. thoDA dahADAmAM vicAra karIne nakkI karazuM." mAMDavInA gulAbazAha zeThanI munImagIrI mAluzA karatA hatA. vArSika pAMcaso kerI (125 rUpiyAne) pagAra maLato hato. e jamAnAmAM e pagAra ghaNuM maTe gaNAto hato. badhuM sastuM hatuM.. bAvo dareka cIjanA AjathI ghaNA ochA hatA eTale anAja, ghI, tela, dUdha vAparavA chatAM dasavIza kerImAM mAsika kuTuMbanirvAha thaI zakato. ADakharaca ke bAhya ADaMbara nahoto. kacchanA loke e sastAIne lIdhe te sukhI hato. mAluzA-kaccha kerAnA dazA. osavALa vaNika gRhastha hatA. hamaNAM kaccha-mAMDavI khAte AvI rahyA hatA. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta zenuM vahANa delatapazA kapAsa bharIne muMbaI javA ravAnA thavAnuM hatuM. tenA mAlama lAkhAne bhalAmaNa karIne velajIne mAluzAhe soMpyo. enA mAmA upara kAgaLa lakhI Apyo. te vakhate hajI kacchamAM posTa ophIso AvI nahotI. muMbaI tarapha pagaraste re paNa baMdhAI nahotI. mAtra sAgaramAge kacchane kapAsa ane eraMDIo laIne vahANe muMbaI jatAM-AvatAM hatAM. velajIne A musApharI AkarI lAgI. . AkAzamAM cItAM vAdaLAM caDI AvyAM. ghanaghora AkAza thaI gayuM. pazcimathI kaMTALIo upaDe. vahANunI cAre tarapha moTAM moTAM mejA uchaLavA lAgyAM. bhAre ulkApAta macI rahyo. samudramAM gebI avAje thavA lAgyAM. cAre tarapha pavana phUMkAvA mAMDayo. vahANa tophAnamAM sapaDAyuM, AkAza kALAM vAdaLAMthI ghanaghora aMdhakAramaya thaI gayuM. jhaMjhAvAta vAvA lAgyo. vijaLI camakArA mArI AkAzane thoDA vakhata prakAzita karI detI hatI. tenI pAchaLa kAna phADI nAkhe evI garjanA thatI hatI. hAthI jevaDAM mojAMo vahANane sukAM pAMdaDAMnI peThe Amatema nacAvatAM hatAM. nAvike AvA tophAnamAM paNa capaLa vAMdarAonI peThe jene tene bAjhI-vaLagIne pitAnI pharajo adA karatA hatA. AvA vizALa sAgaramAM jANe daityo daDA uchALatA hoya evI ramata ramAI rahI hatI. velajIne te bhaMDArIyAmAM pUrI mUko hato. eNe ke bIjA keIe kAMI khAdhuM nahotuM. mAlama lAkho pitAnA zarIrane deraDAthI sukAna sAthe bAMdhIne sukAna calAvatA hato. tene eka sAthI madada karate hato, chatAM vahANa AgaLa gati karatuM nahotuM. mAjAo ene magatarAMnI peThe ahIMtahI pachADatAM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArika ~ hatAM. vahANa upara atyaMta saMkaTa AveluM joI khalAsIoe mAlamanA hukamathI kapAsanI gAMsaDIo sAgaradevane arpaNa karavA (hemavA) mAMDI. vahANamAM bhAra ocho thaze. have enA uparathI pANInA mojAM pasAra thavA mAMDyAM paraMtu lAkhAnA kauzalyathI vahANunuM sukAna pheravI mojAMonI haDapheTamAMthI te dUra javA mAMDyo. tephAna jeTalI jaladIthI AvyuM hatuM teTalI ja jaladIthI vidAya thayuM. jANe kAMI na banyuM hoya tema sAgara zAMta paDI gayo. cAre tarapha tophAnanI kAMI asara rahI nahi. khAravAoe darIA pIranI mAnatA mAnI nALIera hemyuM. velajI adhamuA jevo thai gayo hato tene bahAra kADhyo. saue rAMdhI khAdhuM. vahANanA keTalAMka sAdhana tephAnamAM taNAI gayAM hatAM. vahANane nukazAna paNa thayuM hatuM. nAvike hAthamAM hathiAro laI joItuM samArakAma karavA maMDI paDyA. traNa divase joItuM samArakAma karI lIdhuM. visame divase vahANa muMbaI pahoMcyuM. e samaye muMbaImAM eka lAkha mANasanI mAtra vastI hatI. e baMdara pahelAM porTugIjhonA ' hAthamAM hatuM. aMgrejonI peDhI e vakhate suratamAM hatI. baMne vacce bhayaMkara hariphAI cAlatI. aMgrejo ane porTugIjha hiMdamAMthI sarasa kApaDa, rezama, hAthIdAMta, masAlA, kapAsa vigere cIjo kharIdI jatA hatA. vepArane aMge baMne prajAo vacce tIvra vireAdha hato. aMgrejonA rAjA cArlsa bIjAne saMbaMdha A samaye pioTuM. galanA rAjAnI bahena InphanTAnI sAthe thayo. tenI paherAmaNumAM aMgrejonA rAjAne muMbaine beTa bheTa tarIke maLyo. porTugalano rAjA te samaye aMgrejo karatAM vadhAre dhanavAna ane zaktizALI hato. rAjAe pitAnA gavarnarane nIce mujaba kAgaLa lakhI mokalyo hate. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta 2 AnIo DI. mele che. kAoN jega. mArA dasta, tArA rAjAnA salAma vAMcaje. tane jaNAvavAnuM ke mArI pyArI ane mAnavaMtI bahenanA lagnanI rIta ane paherAmaNa bAbatamAM mArA parama sneho IgleMDanA rAjA sAthe je kolakarAro thayA che tenI eka nakala A kAgaLa sAthe bIDI che, tethI muMbaIne TApu ane baMdara te rAjAnI milakata zAmATe kahevAya ane te tene svAdhIna karavA mATe zA sAru tamane pharamAza karavAmAM AvI che te tamane jaNAze; mATe tame igleMDanA rAjAnA kAgaLanI rAha jeje. te lakhe tene-A muMbaIne havAlo soMpI devAnuM jaNAve tene-soMpI dejo. e sATAkhata pramANenI dareka sarata cokasIthI pAlana thAya tenuM dhyAna rAkhaje. A saghaLuM kAma bajAvI tenI vigatavAra hakIkata mane lakhI jaNAvo eTale enuM barAbara pAlana thayuM che te huM jAhera karI zakuM. lakhatanI nakala tamane bIDI che te uparathI jaNAze ke je ApaNe A vivAha karyo che tethI ApaNane jarUrane samaye iglAMDane rAjA madada ApavA baMdhAyelo che. lIsabena tA. 9 meha 166ra (sahI) rAjA upale kAgaLa kAsada mAraphate mokalavAmAM AvyuM. tenI sAthe aMgrejI pAMca manavAre kAphalo ane 500 mANasanuM sainya muMbaI AvI pahoMcyuM, paraMtu porTugIjha sAthe vAMdho paDe. aMgrejone chAsTI jIllo paNa sAthe ja to hato, jyAre porTugIjhoe mAtra muMbaIne ja TApu ApavAnuM svIkAryuM hatuM AthI manavAra kAMI paNa karyA vagara pAchI vilAyata cAlI gaI. pAMcaso mANasenuM sainya DerAtaMbu tANane damaNa pAse UtarI paDayuM hatuM, eTalAmAM Asainya vacce Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasika marakIe kera vartAvyA. emanI pAse sevA ane cikitsAnI kAMI vyavasthA nahotI. AthI aMgrejonA 300 mANaso ane senAdhyakSa marakIne bhoga thaI paDyAM. surata peDhInA menejara mI. kukane A khabara paDatAM ja eNe porTugIjha pAsethI mAtra muMbaIne ja kabaje lIdhe ane bacelAM mANasane tyAM rAkhyAM. porTugIjhoe aMgrejonI garaja joI pitAnA mATe muMbaImAM vepAranI svataMtratA lakhAvI lIdhI. IMglAMDanA rAjAe laMDanathI pahelA gavarnara tarIke sara jAvasa lyukasane muMbaI mokalyo. teNe pamI naveMbara 1666 mAM muMbaInA cArja lIdhe. te vakhate muMbaInI pedAzamAMthI kharca paNa pUruM nIkaLatuM nahotuM. mogala, marAThAo, porTugIjha ane sIdIonA muMbaI upara AkramaNa karavAnA vAraMvAra prayatna thatA hatA. AthI muMbaInuM rakSaNa karavA trIsa lAkha rUpiyAnA kharce majabUta paththarane killo bAMdhavAmAM Avyo. dariyA pAse majabUta divAla 1500 phaTa pharatI bAMdhI. majIgAma, zIvarI, ziva, mAhima ane varalInA killAone sudharAvI majabUta banAvyA. muMbaImAM dariAIkhAtuM paNa sthApyuM. rAjAne muMbaInA vahIvaTamAM puSkaLa kharca ane oTa AvavA mAMDyAM. AthI AvA sapheda hAthIne saMbhALatAM IgleMDane rAjA kaMTALyA. AthI IsTa IDIA kaMpanI je hiMdanA vepAra mATe aMgrejoe sthApI hatI tene A TApu soMpavAnI vAta cAlI. tA. 27 mArca 1668 mAM IglAMDanA rAjAe eka vakhata karIne A TApu IsTa IDIA kaMpanIne ApavAnuM nakkI karyuM temAM A TApu sArI hAlatamAM rAkho ane rAjAne bhADA peTe vArSika 2100 rUA.kaMpanI bharI Ape. A TApu kaMpanI vecI zake nahi, paNa vepAra mATe ane bIje kaI paNa upayoga kare. piolisa, lazkara, adhikArIo badhAM kaMpanI nIme. kAyadAo paNa te ja bAMdhe evo TharAva thayo. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta muMbaInI e vakhate pedAza rU. 28000)nI kula hatI. mAchImAre pAsethI te vasula thatI hatI. kaMpanIe pitAnI suratanI moTI ophisamAMthI eka adhikArI mokalI ene kabaje lIdhe. rAjAnA sainyane nokarImAM rAkhI lIdhuM. yuropIyanane khetIvADI mATe jamIna ApavAnuM nakkI karyuM. kaMpanIe vepArane uttejana ApavA mATe muMbaI AvatA mAlane sAre bhAve kharIdI nAnA vahANe cArTara karIne basarA ane AphrikA mekalavA mAMDyo. vepAranI khUba sagavaDe karI ApI. AthI vepArIo muMbaImAM AvI vasavA lalacAyA. muMbaInA keTanI AsapAsa majabUta divAla bAMdhI jAnamAlane rakSaNa ApavAmAM AvyuM. pAMca varasa sudhI vepArI pAsethI jakAta levAnuM baMdha rAkhyuM. te sivAya kArIgarone vasAvavA mATe carakhA ane sALAe che bhAve pUrI pADavAne baMdebasta karyo. A samaye mI. charAnDa eMjInIara na gavarnara nimAyA. e bhAre utsAhI hato. sane 1670 mAM eNe kerTInI sthApanA karI. dIvAnI dAvA ane pharajadArI mukaddamA mATe mejIsTreTanI nimaNuka karI. zaheranI killebaMdhImAM eka meTI lepa ane beTarI sthApI bacAvanA bAMdhakAmanI majabUtAI karI. killAo upara kula 100 topa goThavI dIdhI. eNe suratane badale muMbaIne moTuM vepArI mathaka ane mukhya baMdara karavAnI sUcanA vilAyata lakhI mokalI. dezI sainya paNa eNe UbhuM karyuM. ghoDesvAra palTana paNa UbhI karI. 1683mAM sainyano pagAra ghaTADyo tethI senAdhipati kepTana kevIne muMbaIne kabaje laI lIdho, paNa vilAyatathI rAjAne hukama ane sainya AvI pahoMcatAM pAcho kabaje sane 168pamAM kaMpanIne maLe. A vakhate muMbaInI varatI 60000 mANasanI hatI. tA. 22 phebruArI 168ne divase pAdazAha auraMgajhebanA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasika hukamathI aMjIrAnA navAba sIdI yAkubakhAne pacIsa hajAranuM sainya laIne muMbaI upara humalo karyo. aMgrejonA adhikArIo gabharAI gayA. emaNe bacAva karyo nahi. sIdI yAkubakhAne ghero ghAlyo. teNe A TApumAM AvelA AsapAsanA ghaNuM killAo kabaje karI lIdhA. aMgrejone kherAkI pahoMcI nahi eTale teo gabharAyA. emaNe bacAva na karatAM zaraNe javAnI peravI karI. aMgrejo ane yAkubakhAna vacce saMdhi thaI. temAM badhA kilAo toDI pADavA, sainyane vilAyata melI devuM, gavarnara sara jona cAIlDane badalI nAMkhavo tathA meTe daMDa Apavo ema karyuM. A aNagamatI sarata aMgrejone kabUla karavI paDI. sIdIonA sainyamAM marakI phelAI hatI. tene cepa muMbaIne lAge. muMbaImAM marakI phelANuM. ghaNuM aMgreja amaladAre ene bhoga thaI paDyA. sinya khaseDIne surata mekalavuM paDayuM. aMgreja amaladAre sau cAlyA gayA. TApune kabaje emanA nekara rUstamajI derAbajI paTelane maLyo. eNe mAchImAronuM sainya UbhuM karyuM. muMbaInA killAne majabUta banAvyo. sane 1691mAM yAkubakhAna pharIne caDhI Avyo tenI sAthe bAtha bhIDI. cha mAsanA gherA pachI yAkubakhAna kaMTALI gayo. rUstamajInA sainyathI thAkIne te pAcho cAlyo gayo ane rUstamajI paTelane mAchImAronI paTalAI vaMzaparaMparA mATe maLI gaI. muMbaI bacI gayuM. sane 196lhI zaheranI AsapAsa keTa bAMdhavAnuM kAma zarU thayuM hatuM te sane 171mAM pUruM thayuM. sane 1735mAM muMbaImAM vahANa bAMdhavAnI gAdI sthapAI. sane 173lmAM hiMdI vepArIoe rUA. 36000) ugharAvIne muMbaInI AsapAsa khAI khodavA mATe Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta ' ApyA. sane 175ramAM lokone paisA ApIne sarakAre medAna ghaNuM khulluM karyuM. sana 177ramAM dArUgoLA banAvavAnuM kArakhAnuM epelo baMdara uparathI khaseDIne majagAma khAte laI javAmAM AvyuM. sane 1868mAM A kArakhAnuM tyAMthI khaseDIne punA pAsenA khaDakI gAmamAM sthApavAmAM AvyuM hatuM ane jamInanA meTA saTTA vakhate e jagyA zeTha premacaMda rAyacaMde cAlIsa lAkhamAM kharIdI laI tenA zere kADhIne eka karoDa rUpiA upajAvyA hatA. AvI rIte muMbaIne vikAsa thato gayo tema jamInanI jarUra paDatAM jaMgale ne jhADInA temaja samudra ane taLAvonAM rUpAMtara thatAM rahyAM hatAM. mAjI janarala jonasananA bApe jyAM kArakhAnuM sthApyuM hatuM, tyAM sane 1794mAM pheMce te tarapha AkramaNa karaze evA bhayathI tyAMnI ImAratane teDI pADI sarakAre moTuM medAna banAvyuM hatuM. phArbasa kaMpanIthI te elphInsTana sarakala sudhI bhIMDInAM jhADanuM vana hatuM. devaLanA daravAjAnI bahAra vaDenuM moTuM vana hatuM. killAnA daravAjA AgaLathI te TAuna pArka sudhI lazkaranI barAke hatI. sane 1803nI meTI AgamAM barAke baLI gayA pachI tyAM moTuM medAna banAvavAmAM AvyuM ane epelo sTrITathI meDejha sTrITa sudhI meTuM taLAva hatuM te dhIme dhIme purAIne medAna UbhuM thayuM. zAha velajI mAlue A samaye 11 varasanI umare muMbaImAM paga mUkyo hato. vahANanA nAkhudAe ene enA mAmA zAmajI sAraMgane tyAM pahoMcatuM karyuM. mAmAe snehathI bhANejane AvakAryo ne ene skUlamAM tarata dAkhala karI dIdhe. muMbaImAM A vakhate gAmaThI raskUlamAMthI kAMIka dhoraNasara gujarAtI nizALa sthapAI hatI. emAM eka varasa sudhI rahIne velajI thoDA AMka tathA gujarAtI bIjI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta sAhasika cApaDI zIkhyA. skUlamAM nahi gamavAthI khAramA varase e mAmAnI dukAne dAkhala thayA. eka varasamAM te eNe mAmAnI dukAne sAdhAraNu nAmu ThAmuM ane vecANu karavAnuM zIkhI lIdhuM, skUlamAM je che.karA ekadama khedarakAra hatA te have dukAna upara ekadama capaLa ane udyogI anI gayA. enA mAmA ene kAmakAja barAbara zIkhavatA hatA te velajI pUratI kALajIthI kAma zIkhatA hatA. AvI rIte eka varasa mAmAnI dukAne kAma karyAM pachI eka divase teNe mAmA sAthe dukAna karavA sabaMdhI vAta kADhI. "" mAmA, mAre te| judI dukAna karavI che. " $6 krema, ahIM tane zuM duHkha che? " " mane ahIM du:kha nathI paNa gADhatuM nathI. mane judI dukAna kADhI Ape| to ? " kr paNa tArI pAse paisA kayAM che. dukAnA calAvavA mUDI joze. 66 mArA khApAne lakhI mUDI maMgAvA. te nA nahi pADe. " 99 66 paNa tuM uDAvI nAkhe teA tArA bApAnI parasevAnI kamAinA paisA bagaDe. cha 99 " tame dekharekha rAkhajo. bAkI dukAna nahi kADhI Ape! te huM kaccha nAzI jaIza, vhAlA bhANejanI khAkhatamAM mAmAe enA bApane bhalAmaNu sAthe kAgaLa lakhI badhI hakIkata jaNAvI. pAche. vahANuddArA kAgaLanA javAba AvyeA. te sAthe tenA bApe peAtAnI 5000 kArInI bacatanA rUA. 1300) karAvIne tenA sALA zAmajI sAraMgane velajI mATe dukAna karAvavA meAkalI ApyA. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta bahArakeTa mAMDavI baMdara upara eka nAnI dukAna kAthAbajAramAM bhADe levAmAM AvI. mAmAe malabArathI Avato kAze ane tenI sIMdarI tathA rasIo bhANejane laI ApI. zuM bhAve levAI hatI, zuM bhAve vecavAnI hatI, te sarve samajAvyuM. pote paNa sAMja savAra -bhANejanI hATaDIe AMTo mArI jatA. dararoja vakaro tapAsatA hatA. chokaro samaju ane AvaDatavALe nIkaLyo. ene bhAMgItUTI gujarAtI, marAThI bolatAM AvaDatuM hatuM. pahelA traNa cAra mAsa vakaro thoDo thata hatA. naphe bahu rahyo nahi. mAmAe udhAra ApavA taddana manAI karI hatI. rokaDa vecANa karavAnI chUTa hatI. chokare vahelo savAre AvI thaDA upara besato hato. daza vAge dukAna baMdha karIne khAvA jato. agIAre pAchA Avato hato. sAMjanA cha vAge vALu karavA jate. pAche sAte AvI jato. rAtre agIAra sudhI e dukAna upara besatA hatA. te dukAnane jarA paNa reDhI mUkato nahote. cha mahine dukAnamAM na dekhAvA lAgyo. bAra mAsa pUrA thayA tyAre gaNatrI karatAM rUA. 100] vadhyA hatA. chokaro bahu khuzI thayo. mAmo paNa saMteSa pAmyo. bIje varase potAnI nyAtanA eka chokarAne vadhArAnA kAma mATe rAkhI lIdhe. eka jamavA jAya tyAre bIje bese. savAranA thI rAtrinA agIAra vAgyA sudhI dukAna baMdha thAya ja nahi. gharAka keAI pAchuM vaLe ja nahi. pahelAM dukAnamAM 500 rUpiAne mAla rAkhatA hatA. have vahANanA upayoganA moTA rassA rassIo paNa rAkhavA mAMDyA. dukAna upara gharAkI vadhavA mAMDI. vahANavALA paNa mAla levA mAMDayA. have to velajI zAha sutaranI derIo paNa rAkhavA mAMDayA. emane bIjA varasane na traNase rUpiyAne thayo. velajIne khUba AnaMda thayo ne AgaLa vadhavAnI heza vadhI. dukAne have barAbara cAlatI hatI. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasika cAlu dukAna mAla bharavAmAM bahu nAnI paDatI hatI. mAla pUro rAkhI zakAto nahe. paMdara varasane velajI hajI mAmAne tyAM jamato hato. dukAna vadhArIne moTI karavAnI hatI. mAmAnI salAhathI joDenI dukAna khAlI thaI te paNa bhADe rAkhI lIdhI ne vyApAranuM kAma vadhAryuM. dukAnamAM have rU. 1500 no mAla rAkhavA mAMDayo. gAmamAM zAkha evI sArI baMdhAI gaI hatI ke 500-1000 ne mAla aMgaudhAre AMTathI maLI zakato hato. mAchaluM pANImAM hoziyAra thaI jAya tema te dukAnanA kAmamAM heziAra thaI gayo. gharAkane mIThAzathI samajAvavA temaja temane rAjI rAkhavAnuM tene AvaDI gayuM. jUnA gharAkane have te udhAra mAla paNa ApavA mAMDayo. enI gharAkI baMdhAI gaI. trIje varase pUrA pAMcaso rUpiyA bacyA. velajIne svarga eka veMta cheTe rahyuM hoya tema lAgavA mAMDayuM. enA mAbApa paNa kamAu dikarA mATe khUba rAjI thayAM. " sane 1825mAM jyAre velajI soLa varasano thayo tyAre mAbApe dezamAM kanyA zodhI kADhIne laine vivAha karI dIdho. dazA ozavALa jJAti kharcALa che. enI sAMsArika rItabhAta kharcALa hoya che. AmAM velajIne rUA. 1000 dezamAM mokalavA paDyA. dukAna mAmAne soMpI velajI kaccha jaI paraNuM Avyo. dezamAMthI have muMbaI AvatAM pitAnAM mAtApitAne mubaMI sAthe teDatA Ave. ahIM sukhI kuTuMba tarIke te rahevA lAgyuM. enA pitA dezanI nekarI mUkI velajInI dukAne besavA lAgyA. - dukAna sArI cAlavA mAMDI. khaMta, udyoga, dhIraja ane mIThAza e cAre guNa velajImAM vasyA hatA eTale dukAna phatehamaMda thavA lAgI, kamANuM 5Na vadhavA lAgI. be traNa varasa 500-600 rUpiyA dara varase Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImata 101 kharca kADhatAM vadhyA. have velajIe udhAra ApavAnuM vadhAre pramANamAM rAkhyu. pote vepArIomAM zAkha sArI rAkhI hatI eTale malabAranA kAthAnA vepArIe ene pAMca hajAra rUpiyA sudhI dhIradhAra karatA hatA. prathama te muMbaInA moTA kAthAnA vepArIe pAsethI mAla kharIdatA hatA. have eNe parabArI malabAranA vepArIo sAthe AData AMdhIne vahANemAM sIdhA mAla magAvavA zarU karyo. enA vepAra have sArA cAlavA lAgyA. dara varase 1000-1200 rUpiyAnA vadhArA thavA mAMDayo. velajI pAse have 5000 rUpiyAnI mUDI thai hatI. mAbApane eNe pacatI, AjI, pAlItANA, giranAranI yAtrA karAvI kRtkRtya thayA. agiyAra varasanAM vhANAM vAI gayAM. velajI 25 varasana yuvAna thayA. tenA mAbApa velajIne sukhI joine dharmadhyAnamAM rahetAM kAlakrame gujarI gayAM. velajI zAhanA piracaya vahANavALAo sAthe dhaNeA hateA. vahANunA nAkhudAe deza-paradezanI vAtA enI pAse karatA hatA. arabasthAnanA ArakhAnI, irAnI akhAtanA rahevAsIe nI, rAtA samudranA rahIzAnI, tyAMnA vepAravaNaja, pedAza ane naphAnI navI navI vAte karavA lAgyA. te taraph jai meTA vepArI kheDAya che. dhaNA leAkA, ghaNI bhASAo, jAtajAtanA vepAreAnA anubhaveA maLe che. velajI ghaNAM varase thayAM e vAtA sAMbhaLatA hatA. enu mana AvI AvI vAtA sAMbhaLI pANI pANI thai jatuM hatuM. e dezA jovA, anubhavavA mATe ene tIvra lAgaNI thatI hatI. have tA ene te saMbaMdhI svo paNa AvatAM hatAM. e deze| tarapha pravAsa karI AvavAnI ene utkaMThA thai. eNe peAtAnI dhaNIANI pAse vAta karI paNa teNe prathama krApta rIte rajA ApavA kabUla karyu nahi. velajI nAhimata thayA nahi. eNe lAga AvatAM vAraMvAra ullekha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sAhasika - AtI hatI paNa baLa AkhA vaDA karavA mAMDyo. chevaTe kaMTALIne tenI strIe javAnI saMmati ApI. A pradezomAM javuM te mAtra jonArA tarIke nahi paraMtu vepArI tarIke javAnuM velajI zAhe pasaMda karyuM. e pradezamAM kevI kevI jAtane mAla maLe che te badhuM nAkhudAone pUchI mAhitagAra thayo. hato. pote paNa vepArI bacco hato, eTale pitAne paNa vepArane sAro anubhava hatuM. AthI te dezo mATe joItAM kApaDa, anAja, garama kapaDAM vigere kharIda karyA. dukAna munImane soMpI, vRddha mAmAne dekharekha rAkhavAnuM soMpyuM. paraMtu ene taratamAM sAruM vahANa maLyuM nahi. eNe mAMDavI, salAyA, porabaMdara, joDIA, bhAvanagaranA baMdaroe ADatIyAo mAraphate pUchaparacha karI paNa pitAnA vahANe cArTara karavA mATe keInI IcchA thaI nahi. sau pitAne vepAra karatA hatA. daramiyAna basarAnuM eka vahANa khajura laIne muMbaI AvyuM. e vahANanA dhaNa alakAsama pAse pitAnA AkhA vahANamAM upaDe teTale pUrato mAla nahoto. eNe velajI zAhane mAla zobhIstA nare laI javA kabUla karyuM eTale velajI tenA mAmA pAse rajA levA gayo. tenA mAmAne A vAta pasaMda na hatI eTale teNe javAbamAM kahyuM. "bhAI velajI, A Araba vahANa sAthe javuM jokhama-- bhareluM che." "nA mAmA, huM alakAsamane jUnathI oLakhuM chuM. mAro gharAka che." "e tarakaDAne zuM bharoso? mane cena paDatuM nathI." mAmA, huM ene cha varasathI oLakhuM chuM, hajArene mAla Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImata 103 me' ene vece che, vacananA sAcA che; khIjA Ara jevA "" labADa nathI. bhAi, tArI tane khabara, paNa mane dhIraja AvatI nathI. ATha hajAranA mAla ane peAtAnA paDane AvA ajANyAnA hAthamAM huM te sAMpu nahi. tuM samajIne karatA hAiza. "" 99 " z2Ikara na kare| mAmA, hu' samajIne karuM' chuM. mane bhaya nathI, huM cita chuM." " jevI tArI marajI. "9 vahANamAM mAla caDayo ne sArA muhutaeN vahANu haMkAyuM. ene eDana, heDeDA, basarA ane meAkhA tarapha pravAsa karavAnA hatA. vahANane khuzanumA havA maLI hatI eTale vahANa sArI gatie cAlu jatuM hatuM. rAtrinA vakhata hatA. AkAzamAM caMdranA prakAzathI cAre tarapha cAMdanI relAI rahI hatI. pANI upara jANe rUpuM pAthayu hAya ema dekhAtuM hatuM. velajI zAhe culA upara khIcaDI banAvI sAthe athANuM, pApaDa vagere taiyAra karyAM hatAM, kAcarI paNa taLI hatI. teo peAtAnI rIte jamI mIDI pItAM tutaka upara Dola lAMkhuM karIne AnaMdathI vAtA karatA hatA. samudranI mAchalIe AkAzamAM caLakatA caMdranI sAme ThekaDA mAratI traNa cAra phITa UMce kUdI rUperI raMganA camakArAthI Azrayacakita dekhAvA karatI hatI. zAMtasAgaramAM zAMta meAjA A cAre tarapha dhImI gatithI prayANu karatAM hatAM. temAM uThatA muddA sasAranI asAratAnuM bhAna karAvatAM hatAM. rAtrinI nirava zAMtimAM tRpta peTa ane mane velajI zAha sAgarane nirakhI rahyA hatAM. vahANamAM kAma karatA dezI khAravA velajI pAse AvIne beThe. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sAhasika "le abdalA bIDI pI, ApaNe mekhA kyAre pahoMcazuM ?" "hajI ATha daza divasa lAgaze. zeTha, mAre tamane eka vAta kahevAnI che. kahuM?" kahe, zuM che?" huM te tamArA dezane mANasa rahyA eTale mAre kahevuM joIe." kahene bhAI, tAre zuM kahevAnuM che?" "A alakAsama bahu kharAba mANasa che." "kema? zuM kaMi kahevA jevuM che?" zeTha, huM garIba mANasa rahyo. mane mAtra muMbaImAM ja emano eka khalAsI bImAra paDyo tyAre rAkhyo che. mane bhUlazo nahi ne?" huM tane bhUlIza nahi tenI khAtrI rAkhaje. tane zuM gaMdha AvI che ?" "pelo chokaro alahasana che ne ! tene mArI sAthe gaThI gayuM che. ame vAta karatA hatA temAM vahema paDavAthI meM ene paTAvI samajAvIne dhIme dhIme badhI vAta kaDhAvI lIdhI che. vAta ghaNI gaMbhIra che. ApaNuM jAna jokhamamAM che." eTaluM badhuM zuM che?" vAtanI gaMbhIratA velajI samajI gayA. A lUMTAru alakAsamanI najara tamArA mAla upara che. eNe eka yukti karI che. A samudramAM cAMcIA ghaNuM che. sAmene samI thIma che. peTa ahIMthI be divasanA rastA upara che. A nAkhude emane eLakhe che. e beTa upara jaI badhe sAla ane ApaNane cAMcIAne seMpI deze. ApaNane marAvI nAkhaze. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta 105 - 5 pitAnA thaDA navA mANasone paNa cAMcIne seMpI deze. pachI mokhA jai jAhera karaze ke cAMcIe ene lUMTI lIdhe." "kharekhara sAcI vAta che? velajIe saphALA beThA thaI jaIne Azcarya ane bhayanI mizra lAgaNIthI pUchayuM. "tame beThA na thAo. sUtA-sUtA dhImethI vAta kare. koIne zaka Avaze. sAva sAcI vAta che. chokare alakAsamane bhANeja che. eNe sUtAM sUtAM alakAsama ane tenA bhAIne vAtacIta karatAM sAMbhaLyA hatA. emAM jarA ya zaka rAkhavAnuM kAraNa nathI. juone ApaNuM vahANane moraco pheravI nAMkhI beTa tarapha lIdhe che." - velajI vicAramAM paDI gayo. dariAmAM e ekalo zuM karI zake? mAmAnI vAta na mAnavAmAM eNe bhUla karI hatI e have tene spaSTa samajAyuM; paNa pastAvA mAtrathI kaMI vaLe tema nahotuM. tuM phikara kara nahi. huM enI goThavaNa karI gya karIza." vilajIe abadulAne hiMmata ApatAM kahyuM paraMtu tenA manamAM dhA paDI gaye. velajI dhIrajavALA mANasa hato. eNe AkhI sthiti upara pharI vicAra karI che. pitAnI sthiti asahAya ane lAcAra jaNAI. have dhIraja vagara bIje kAMI upAya nahato. eNe zAMtithI bIjI bIDI saLagAvI pIvA mAMDI. bIje divase baporanA pavananI pratikULatAne lIdhe vahANa dhIme dhIme jatuM hatuM. eTalAmAM dUrathI dhUmADo dekhAyo. eka nAnI manavAra e raste pasAra thatI hatI. te taddana najadika AvI pahoMcI. avAja saMbhaLAya eTale dUra e manavAra hatI, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sAhasika velajIe samayasUcaktA vAparI A takano lAbha lIdhe. teNe tarata UbhA thaI pite taiyAra rAkhela chetIAne khulluM karI havAmAM phaphaDAvyuM. UMcethI hAtha halAvI bolAvavAne avAja karyo. "bacAve, bacAvo' evI jesathI bUma paNa nAMkhI. manavAra tarata mukha pheravI vadhAre najadika AvI. temAMthI eka nAnI boTa utArIne vahANa tarapha ravAnA karI. "kema tame amane teDAvyA? zuM che ?" ophisare aMgrejI mAM pUchyuM. mArA upara bIka che." velajIe bhAMgItUTI aMgrejImAM kahyuM. "cAlo manavAra upara." beTamAM besArI ene tathA nAkhudA. alakAsamane manavAra upara laI javAmAM AvyA. kepTana bhAMgItUTI hiMdI jANato hato. ene velajIe dhIme dhIme badhI vAta samajAvI dIdhI ne pitAne bhaya batAvyuM. " "Araba nAkhudA, A vAta kharI che?" "taddana khoTI che, huM kAMI jANato nathI. huM te vepArI vahANadhaNI chuM.", "jo tuM jANato nathI te zA mATe vahANane ADe raste lIdhuM che? A mAkhA baMdarane rasto che?" AmAM kAMIka mArI samajaNaphera thaI che. bAkI huM te khe ja jAuM chuM." mane tArI murAda sArI lAgatI nathI. jAo tamArA vahAsamAMmeM tArI ane tArA vahANanI neMdha lIdhI che. khabaradAra, je A zeThane ke tenA mAlane kAMI IjA karI to tArI burI valeha, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImata 107 caze. aMgreja sarakAranA hAtha lAMbA che. tArA jevAnA vagara phAgaDhanA bhukkA nIkaLI jAze. cetatA raheje. tArI vAta huM mAnatA nathI eTale tuM mArI najarathI chaTakI zakIza nahi. huM ATalAmAM ja ceAkI karatA krU chuM. jarA paNa bhUla karIza tA mAryAM jAiza. tAruM vahANu jasa thaze. jA meAkhe jaladI pahoMcI jA. "" alakAsame peAtAnI nirdoSatA dekhADI. te manamAM DarI gayA. manavAre dUrathI joyuM te vahANane have meAkhA tarapha pheravavAmAM AvyuM hatuM. velajIe e kalAka pachI alakAsamane melAvyeA. " nAkhudA sAheba ahIM AvA, tamArA bhAIne sAthe lAvA, kApI pI jAo." eNe emane pyAlAmAM kApI ApI. velajIe emane gai gujarI bhUlI javA kahyuM. peAte enI sAthe khUba vepAranI ane khIjI jUnI vAtA karavA lAgyA. dararAja e e vakhata nAkhudA ane tenA bhAIne kArI pAtA, emane bIDIe pAte ane khUba vAtA karI sneha batAva. velajI emanI sAthe khUba palATAi gayA. bhAre deAstI jAmI. kaDavAza jUnI thaI gai, have teA kalAkAnA kalAkA vAtacIta cAlavA mAMDI. meAkhA Avyu. velajInA have bhaya jatA rahyo hatA. eNe Araane mIThAzathI vaza karI lIdhA hatA. velajIe meAkhAmAM mAla vecI tyAMzrI navA kharIdyo. basarA, baherIna vagere baMdarA khAte eNe mAla vecyuM| ne navA kharIdyo. Ama eka ja vahANumAM AThamAsa musAphI karI, temAM tene ceAkhkhA agIAra Ara rUpiA naphA maLyo hatA. dhaNAM khaMdarAnA eNe vepAra karyAM hatA. te ArI bhASA eTalatAM zIkhI gayA hatA. vepAranA vizALa anubhava lIdhe Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sAhasika hato. dezaparadezanA pANI pIdhAM hatAM. aneka vepArI Araba, yAhudIo, irAkI, sIdIo, irAnIo sAthe prasaMgamAM Avyo hate. dezadezanA calaNa, pedAzanI cIjone jAtaanubhava meLavyo hato. velajI ATha mAse muMbaI Avyo. e kamAIne Avyo hato te karatAM paNa vadhAre anubhava eNe meLavyo hato. e anubhava eNe kAma lagADo. e jeTalAM baMdare pharI Avyo hato tyAM ADato bAMdhI hatI. have eNe pitAnI vakhAra sthApI, dukAna kADhI nAkhI. e kuTakalI A dukAnadAramAMthI vepArI banyo. eNe pitAnA mATe eka vahANa banAvI lIdhuM. te sivAya bIjA vahANe cArTara karI eNe mAla dezAvaramAM mokalavA mAMDyo. tyAMthI paNa jAtajAtane mAla maMgAvavA mAMDyo. eNe vepArane bhAre vikAsa karyo. ene naphe have dara varase daza hajAra rUpiyA upara thato hato, paraMtu velajI -zAhane hajI saMtoSa thayo nahi. eka vahANamAMthI eNe vadhArIne be vahANe baMdhAvyAM. eNe malabArane vepAra vadhAryo. naphe khUba thavA mAMDe. velajI mAlunI have meTI peDhI cAlatI hatI. have emane tyAM pacIsa trIsa mahetA kAma karatA hatA. ghare gADIDA hatAM. gharane bhALo paNa lIdho. velajI zAha sAhasika hatA. emaNe kapAsane vepAra paNa cAlu karyo. bharUca, khAnadezamAM ADato bAMdhI. pite kapAsa kharIdI vilAyata caDAvavA mAMDaze. have teo pAse lAkho rUpiyA thayA hatA. dara varase na vadhatuM jatuM hatuM. emaNe have vepArane vikAsa khUba karI dIdho. badhA deza mATe pisAto mAla moklavA ne maMgAvavAne vepArane velajI zAhane prathamathI ja zokha hato. eNe pitAnA zokha khAtara vepAra vadhAravA mAMDyo. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta emanI pAse have pacAsa lAkha rUpiyA thaI gayA hatA, chatAM naphA khAtara nahi paNa pitAnA zokha khAtara velajIzAha vepAra kheDatA hatA. emane ghare have mALA, gADI, ghoDAM, jAherajalAlI khUba vadhI gaI hatI. eka vakhatano garIba velo AtmabaLe seMkaDo mANasone nabhAvanAra velajI zeTha nAme oLakhAtA dhanavAna gRhastha hatA. emane putrasaMtatinI UNapa hevAthI te bAbatane asatA raheto hato, paraMtu puNyodaye emanI 37 varasanI umare saMvata 192 mAM emane tyAM putrajanma thayo. enuM nAma trIkamajI rAkhavAmAM AvyuM. te pachI be varase umarazI nAme bIjo putra ane premabAI nAme putrI jamyAM. velajIzAha bhaNelA nahatA. eTale dAnadharma jUnI rIte karatA hatA, chatAM jainadharma upara tenI akhaMDa zraddhA hatI. deva-darzana ne sevApUjA bahu ja premathI karatA hatA. pitAnA dharmanI dareka pharajo pALI, utsava tathA bIjA sArAM kAmamAM dAnapunya moTA pramANamAM karavA lAgyA. have emanI pAse pise ghaNe vadhI gayo hato. eTale pitAnA vatana kaccha-koThArAmAM eka bhavya derAsara baMdhAvavAne nizcaya karyo. saMvata 1914 mAM emaNe maTI dhAmadhumathI koThArAmAM derAsarajIno pAyo naMkhAze. AkhA kacchamAMthI hoziyAramAM heziyAra kArIgaro bhegA karavAmAM AvyA. kAThiyAvADamAMthI paNa zilpIone teDAvavAmAM AvyA. moTe pAye derAsarajInuM kAma zarU karavAmAM AvyuM. ene bAMdhatAM cAra varaso lAgyAM. ene kotarakAma ane nakazIthI khUba zaNagAravAmAM AvyuM. derAsarajInA maMDapa, garbhadvAra, vaccene ghumaTa bahu vizALa rAkhavAmAM Avyo hato. saMvata 1918 mAM derAsarajI zikharabaMdha taiyAra thaI gayuM, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sAhasika eTale velajI zeThe peAtAnA snehI sabadhI, mitrA, oLakhI tA, jJAtibhAone tathA kaccha-gujarAtanA saMdha samudAyamAM kaDhAtrI mekalIne zrI siddAcaLajInI yAtrA karAvI tyAMthI hajAre mANasAnA e saMdha yAtrA karatAM karatAM rAjakATa thaine mArakhI raste vahANamAM kaccha pahoMcyA. ahIM zrI saMdhane kAThArA lai jaI bahu dhAmadhumathI emaNe derAsarajImAM pratiSThA karAvI. e prasaMge meTu sAdhuvRMda bheguM thayuM hatuM. AkhA gAmane vADAbaMdha jamADavAmAM AvyuM. derAsarajInI pUjA--anA mATe vizALa pAye vyavasthA karAvI. velajI zeThe A derAsarajInI pAchaLa lAkhA rUpiyA kharcyA hatA. evuM bhavya ane zilpakArIgarIvALuM derAsara AkhA kacchamAM nathI. velajI zeTha A derAsarajI AMdhIne kRtakRtya thayA. velajI zeThane nAnapaNathI sAraNagAMThanuM darada hatuM. tene vAraMvAra gAMTha utarI AvI bahu herAna karatI hatI. emanA jamAnAmAM hespITala sthApAi hatI, paNa oparezana ( zastrakriyA ) karAvavAnI bahu gheDAe ja hiMmata karatA hatA. velajI zeThe paNa zastrakriyA karAvI nahi. eka divasa muMbaimAM ecIMtI gALI nIce utarI AvI. zeThane bahu pIDA thavA mAMDI. temaNe grAnTa meDIkala kaoNlejanA sIvIla sayana, tathA hai|. bhAudAjI ane khIjAM pAMca maLI kula sAta DaeNAkaTarAnI dekharekha nIce zastrakriyA karAvI, paraMtu gALI ( AMtaraDuM ) UMce caDI nahi. DAkaTaronI kAzeza niSphaLa gai ne pariNAme velajI zeThanA dehAMta thayA. kacchanA eka gAmaDIA bALake muMbai zaheramAM kASThanI sahAya ke mUDI vagara peAtAnA AtmabaLa ane udyogathI AgaLa vadhIne lagabhaga karADAdhipati thaI meATAM mAna--Abaru meLavyAM hatAM. maraNusamaye emanI umara 56 varasanI hatI. dayALu, udyogI, khaMtIlA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaMta velajI zeThanI vepArIone, jenene, emanI dazA osavALa jJAtine ane jAhera janatAne moTI khoTa paDI. zeTha velajI mAlunA vaDA putra trIkamajInA hAthamAM kArabhAra Avyo e vakhate emanI umara nAnI hatI. emanA vivAha emanA jevA ja dhanavAna ane agraNI zeTha narazI nAthAnA dikarA harabhamanI putrI hemakuMvara sAthe thayAM hatAM. emanA pitAe ene potAnI haiyAtImAM ja Ara.kIMga gelana kAM.nA nAmanI aMgrejI peDhImAM bhAgIdAra banAvI dIdhA hatA. e bhAgIdArI thoDA varasa cAlI. pachI trikamajIe pitAne kapAsane vepAra moTe pAye calAvyo ane kamanasIba saTTAne cepa tene na lAgyo tyAM sudhI-ghaNuM varasa sudhIemane kapAsano vyApAra vizALa pAyA para cAlatA hatA. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAnadAnInAM khamIra. (1) vaphAdAra vAlI (mahekamabhAI) AdheDa kesarIsiMha zeTha bIchAnAmAM paDyA hatA. tenI AgaLa beThelA vaidya mAtrAo ghUMTI rahyA hatA. bhayaMkara rogagrasta dardI bolI zaktA nahatA. AsapAsa sagAsaMbaMdhInuM ToLuM vIMTaLAI beThuM hatuM. eka jaNa navakAramaMtro ane nava smaraNane jApa karate beTho hato. zeThANuM surajabAInI AMkhamAM jaLajaLiyAM hatAM. teo dhIme hAthe patinA paga dAbatAM hatAM. emanI bAjumAM ATha varasane bALaka haThIsiMha ane nAne umeda udAsa cahere beThA hatA. mahArAja padhAre che' tevo avAja bahArathI Avyo. munimahArAje "dharmalAbha ane uccAra karatAM oraDAmAM praveza karyo. zeThANI tathA eAraDAmAM ekaThAM thayela mANase dUra khasIne UbhA rahyAM. zeTha mahArAjane hAtha joDI beThA thavAne prayatna karavA lAgyA, paraMtu tevI zakti nahatI. mahArAjazrIe suI rahevAne saketa karI vAsakSepa nAkhyo ne zAMta vANImAM maMgaLika saMbhaLAvyuM. mahArAjazrInA javA pachI zeThANuM temanA palaMga pAse gayAM. zeThe hAtha UMce karI moDhAM tarapha AMgaLI karI. zeThANIe pANIne pyAlo bharIne moDhA pAse dharavAnI taiyArI karI. rogIe mAthuM dhuNAvI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 113 pANInI nA pADI ane jIbha tarapha aMgulInirdeza karyo. teoe kAMI balavAne prayatna karyo paNa vAcA baMdha thaI gaI hoya tema jaNAvyuM. zeThANInuM haiyuM bharAI AvyuM. tyAM beThelA anupacaMda gArajIe pitAnA pAsethI UMcI mAtrA kADhIne kharalamAM ghasI rogIne moDhe mUkI, pAMceka miniTamAM jIbha chuTI thaI hoya tema zeThe dhImethI kahyuM " mahekama kayAM che ? mArI pAse Ava." "A rahyo kAkA, AjJA kare." mahAma, A hAthI (haThIbhAI) ane umeda tane bhaLe che. tArI kAkInuM gaDhapaNa pALaje. chokarA nAnA che, tene sAcavaje ane ApaNe vahIvaTa paNa tAre saMbhALavAna che." pachI zeThANIne uddezIne kahyuM: "tamAre mahekamabhAInI salAha levAnI che. samajyAM che?" zeThANIe DokuM dhuNAvI saMmati darzAvI. kema mahekama, A badhuM kharA dilathI saMbhALIza ke ? meM tane putravata pALyo che ne tArAmAM mAruM mana kare che, tethI A badhuM tane bhaLAvuM chuM." "jevI AjJA." AMsuothI bharelI AMkhe mahekame javAba Apyo. atyAranI peThe te vakhate vAlIpaNAnAM mukhatyAranAmAM ke keTarI ne kAgaLonAM kArasthAna nahetAM; mIlkatane noMdha ne vilanA bhavADA pAchaLa vakIla bArisTaronA khIsAM bharavAnA nahetAM. kesarIsiMha zeThe aNumApo lAkhone vahIvaTa bhAna upara pitAnA bhatrIjAne soMpyo ne bhatrIjAe zIra namAvIne kAkAnI IcchA-AjJAne Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 114 khAnadAnInA mAthe caDAvI te pALavAne kAla dIdho. temAM nahoto kesarIsiMhane avizvAsa ke na hatI mahekama zAmAM svArtha paTutA. ahiM khAnadAnInAM khamIranI kharekharI kasoTI hatI. mahekamanA javAbathI kesarIsiMha zeThane zAMti vaLI gaI hoya tema nizcita manathI AtmadhyAnamAM ramaNa karatAM temane svargavAsa thayo. kezarIsiMha zeTha mahAna ezvaryapati hatA. emanA dAdA nehAla khuzAlanA samayathI ja amadAvAdamAM emanI dhIkatI peDhI cAlatI hatI. ghare rezama ane kIramajane vepAra hato. dezaparadeza mAla mokalavA-maMgAvavAne khaMbhAtamAM potAnAM vavANe rahetAM, vakhAre hatI. temane AMgaNe gumAstA,nokara, cAkara, gADI, ghoDAM, bele, sagrAma, cekIdAro vagere hatA. bAdazAhI havelI ane moTe kArabhAra hate. jADejalAlI saMpUrNa hatI. enA bhogavanAra haThIsiMha ane umeda nAnA bALaka hatA. tenI samRddhinI gaNanA lAkho upara thatI. saMvata 1860mAM A banAva banyo. pitAnA kAkAne vacana ApyA pramANe mahekamabhAIe pitAno vAlI dharma bajAvavo zarU karyo. potAnI aMgata jaMjALanA bhAge kezarIsiMha zeThanA vahIvaTane sArI rIte saMbhALyo. mahekamabhAI dIrdhadaSTivALA puruSa hatA. pitAnA upara mUkelA vizvAsane emaNe pramANikapaNe sadupayoga karyo. zeThanA vakhatathI tenI peDhI rezama ane kIramaja dezAvarathI maMgAvI hiMdanA judA judA bhAgamAM melatI hatI te sAthe mahekamabhAIe amadAvAdamAM kInakhAba ane aTalasa vaNavAnI sALo cAlu karAvIne seMkaDe kuTuMbonI rojI vadhArI ane kAcA mAlano aMgata bhAMge zarU thatAM peDhIne codhArI pedAza thavA mAMDI. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 115 mahekamabhAI A pramANe peDhInA vahIvaTa upara kAbU meLavavA tathA dhaMdhAno vikAsa karavA sAthe haThIsiMha tathA umedabhAInuM vahevArika ane naitika jIvana ghaDavAmAM bedarakAra nahatA. temanuM dRSTibiMdu kAkAne aMtIma samaye Apela vacana vaphAdArIthI pALI batAvavAnI tAlAvelI hatI. teNe bannene dhuDI nizALe mUkI AMka, hisAba ne nAmAne abhyAsa karAvI dhIme dhIme peDhI upara AvavA ane upalaka jevA-jANavAne rasa letA karyo. te saMvata 1868mAM haThIsiMhanI soLa varSanI umare tenA lagna amadAvAdanA nagarazeTha hemAbhAInI putrI sAthe moTI dhAmadhumathI karyo. A vakhate muMbaI ilAkAne jene mAM zeTha amIcaMda sAkaracaMdanA suputra zeTha motIcaMde moTA dhanavAna ane udAra gRhastha tarIke prakhyAti meLavI hatI. emane vepAra vizALa pAyA para hato. emanI udAratA tethI paNa vizALa hatI. emane mukhya vepAra aphINune hatA. pAlI ane mAravADathI teo moTI rakame aphINa kharIdI pitAnA vahANemAM cIna khAte caDAvatA hatA. A dhaMdhA sivAya rezama kharIdavA ane paradeza caDAvavA vigere bIjA ghaNuM dhaMdhAo karatA hatA. eo dararoja kAMIpaNa sakhAvata karyA vagara moDhAmAM anna mUktA nahotA. sara jamazedajI jIjIbhAI beroneTa sAthe emane bhAgIdArI ane bhAre mahAbata hatAM. baMne ekabIjAne bhAIonI peThe cAhatA hatA. emanI jAhera ane gupta sakhAvato lAkhonI thatI hatI. jamaNe hAtha dAna kare te DAbo jANe nahi evI emanI IrachA rahetI. zeTha motIcaMda sAthe zeTha kezarIsiMhane sAre gharebo hate. teoe paraspara vepArIsaMbaMdha sthApyo hate. muMbaI khAte rezama vecavAnI ADatanuM kula kAma zeTha motIzAhane emaNe ApyuM hatuM. mahokamabhAIe emAM khUba vRddhi karI. muMbaI athavA amadAvAdamAM teo motIzA zeThane cAra cha mAse maLatA hatA. teo baMne vacce Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmm 116 khAnadAnInAM gADha prema baMdhAyo hato. baMne premadharmane pIchANatA hatA. saMvata 1873mAM amadAvAdathI nagarazeTha hemAbhAIne saMgha giranAra-zatruMjayanI jAtrAe nIkaLyo tyAre mahekamabhAI ane haThIsiMha sAthe hatA. bhAre dhAmadhUma hatI. saMdha junAgaDha Avyo tyAre tyAM hajAro yAtrikonI mAnavamedanI jAmI hatI. A prasaMge zeTha mahekamabhAIe bhAre udAratAthI zeTha motIcaMda amIcaMdanA nAmathI saMghane jamaNa ApIne zrI metIzAha zeTha sAthenI pitAnI mitratAnI unnatatA dekhADI dIdhI. A hakIkakanI motIzAha zeThane khabara paNa ApI nahi, paraMtu A vAta chupI rahe ? zeTha motIzAhane A vAtanI khabara paDI gaI e manathI malakAyA. temane mahAkamabhAinI vizALa lAgaNI mATe mAna uparyuM, tene badalo vALI devAne taka maLatAM motIzAhe vAta cheDI. mahAmabhAI, mAre tamAruM eka jarUranuM kAma che." AjJA karo zeTha, tamArAthI huM kayAM dUra chuM ?" pAlI ane ratalAma khAtenA mArA ADatIA barAbara kAma karatA nathI. mAre gaye varase vagara phekaTanI moTI nukazAnI bhogavavI paDI che. tame e sthAnenI najadika che. tame mAruM A kAma na saMbhALI zake? bAra mahine vIsa pacIsa hajAranI cokhkhI pedAza che. zuM javAba Ape che?" ! zeTha amAre nehAla dAdAnI punyAithI cAlatA ghadhAne mAMDa pahecAya che, to zA mATe vadhAre jhaMjhaTamAM paDavuM paDe ? saMtoSa sAro che." te huM kayAM nathI jANato? A te tame amAruM aMga che Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra ne te tarapha tamArI ApavA mAguM chuM. tamAre te karavuM ja paDaze." 117 peDhIe che tethI tamane AgrahathI A kAma " tamArI icchA che te| mArAthI kema nA paDAya ? murabbI, bhale huM khuzIthI e kAma saMbhALIza, paraMtu mane aMgata aDDINu kharIdavAnI chUTa hAya tA ja taka maLatAM meALA manathI lai zakAya. jo ke tema karatAM tamane na joIe te huM rAkhI laIza. "" " bhale ahu sAruM, mane temAM vAMdhA nathI. '" mahekamabhAIe A baMne sthaLeAe vizvAsu mANasA mUkIne agnINanI kharIda cAlu karAvI. peAte paNa vAraMvAra AMTA mArI AvatA hatA. e dhaMdhAmAM sArA kasa hatA. pote aMgata je aphINu kharIdatA te paNa vecavA mATe meAtIzAha zeThane muMbai meAkalatA hatA. AmAM anene sArAsa rahetA hatA. A samaye cInakhAte hiMdamAMthI vIza kare|Da rUpiyAnI kimatanuM aSINu caDatuM hatuM. cInAo peAtAnI badhI kamANI A aSINanA vyasanamAM khatA hatA. maMcurIAnA bAdazADe cInane jItI lIdhu hatu.. eNe cInAone cAlu gulAmagIrImAM jhakaDI rAkhavA mATe cInamAM az2INu dAkhala karyu` hatu`. te sivAya cItAemAM ceTalI vadhAravAnI prathA paNa dAkhala karI hatI. cInA dhanavAna, majUravarga, vepArIvarga sau caMdulakhAnAmAM jai pItaLanI bhuMgaLImAM apINunI gALI caDAvI tene khattImAM saLagAvIne pItA (kukatA) hatA. dhIme dhIme dhUmrapAna temanA magajomAM pahoMcatuM hatuM. cInAe tenA kaiphanI dhUnamAM bahAranI ciMtAo, hADamArIo, takalIphA ane duHkhA tathA rAgA sarve bhUlI jatA. emane bahAranI smRti kAMi rahetI nahi. ene mIThAM svapnAM ane miA UThatI hatI. ene parI : Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 khAnadAnInAM jevI suMdara strIo, madhura khAnapAna ne mulAyama bIchAnAMonI kalpa nAe AvatI ne pitAnI sAme svarga khaDuM thaI gayuM hoya tema jotA. traNa cAra varasa aphINa pInAra cInane pachI aphINa jaLanI jema eMTI jatuM ane vAraMvAra talapa thaI AvatI. je samayasara aphINa pIvA na maLe to tene paga ghasavA paDatA hatA. be traNa varase aphINano saDe enA zarIramAM dAkhala thaI jato hato. te aphINane gulAma banI jato. enA zarIra ane manamAM mUDhatA, jaDatA ane kSINatA praveza karatAM hatAM. thoDAM varasamAM e hADapIMjara jevo banI jato hato. enuM jIvana paravaza banatuM. kaMI kAma enAthI thai zakatuM nahi. e pIDAIpIDAIne marI jAte hate. ane ene akALe maravuM paDatuM hatuM. enuM manuSyatva ane sattva harAI jatAM hatAM. cInanA loke susaMskRta che. emaNe pAMca hajAra varasone jUne ItihAsa sAcavI rAkhe che. enA bhUtakALanA bAdazAhe bhAre tejasvI ane prajAkalyANakartA thaI gayA che. hunnara, udyoga, kaLA, sAhitya, saMgIta, kArIgarImAM cInAoe khUba unnati meLavI hatI. e prajA satiSI ane sukhI hatI. enuM sAmrAjya ati mahAna hatuM. brahmadeza,TIbeTa, inDocAInA, meMgolIA, kerIA, maMcurIA, cInI turkasthAna dareka dezomAM cInanI ANa pharatI hatI. cInAoe ja prathama chApakhAnAnAM bIbAM ane mudraNakaLA zodhI hatI. cInAoe ja dArUgoLe zodhyo hate. cInAoe ja dAMtanuM kotarakAma, cInInA vAsaNo banAvavAnuM kAma, evI evI zodha pahelavahelI karI che. jyAre yuropa ekadama pachAta hatA tyAre cIna khUba AgaLa vadhela-sudharele deza hate. cInane aphINanI badImAM sapaDAyeluM jeI cInanA zahenazAhane Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 119 ^^^^^^^^^^^^ - bhAre glAni thaI. AvaDA moTA vistAravALA dezamAM aphINabaMdhInA tenA prayatna niSphaLa nivaDyA. eNe aMgrejonA elacIne bolAvI pitAnI lAcArI batAvI ane hiMdamAMthI aphINa AvatuM baMdha karavA vinaMti karI. eNe IglAMDanA pradhAnamaMDaLane cInanA zahenazAhane peigAma pahoMcADyo, paraMtu hiMdanA sarakArane A aphINanA vepAramAMthI vArSika chathI ATha karoDa rUpiyAnI pedAza hatI. e pedAza khevI sattAdhikArIone gamI nahi. pradhAnamaMDaLe nA pADI. AthI cInanA zahenazAhe mahArANI vikaTerIAne eka ati hadayadrAvaka patra lakhIne A vepAra aTakAvavA apIla karI, paraMtu tenuM pariNAma paNa zUnyamAM AvyuM. aphINane vepAra cAlu rahyo. cInanA zahenazAhe nachUTake cInamAM aphINanI AyAta baMdha karavAno hukama kADho. tenI kAMI paNa darakAra karyA vagara aMgrejoe aphINanI AyAta cAlu rAkhI. kenTonanA baMdare viza hajAra peTIo bhegI thaI. cInanA zahenazAhanI AjJAthI A peTIone sAgaramAM hemavAmAM AvI. aMgrejoe yuddha jAhera karyuM. yuddhamAM cIna hAryuM. aMgrejonI zista ane navAM hathiAro pAse cInI sainya TakI zakyuM nahi. tene parAjaya thayo. aphINane vepAra cAlu rahyo. cIne daMDa peTe rokaDa rakama ane hoMgakaeNganuM baMdara aMgrejone sAMpyuM. cInAone pitAnuM pyAruM aphINa pAchuM maLavA lAgyuM. AsurI saMpattine vijaya thaye. yuropIyana gulAmagIrImAM cIna mukAyuM tyArathI cIne mAthuM UMcuM karyuM nathI. cAlIsa karoDa cInAo vyasana ane paradezIonI sAMkaLomAM salavAI beThA che. mahekamabhAI sAthe AData bAMdhyA pachI motIzA zeThane paNa sAro napho maLavA lAgyo hato. motIzA kadaradAna mAnavI hatA. temaNe nahAla zeThanI peDhInA saMbaMdhamAM vadhAre sArI Avaka AvavAnI eka pejanA vicArI kADhI. prasaMge temaNe ekadA vAta kADhI. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra0. khAnadAnInAM "are mahekamabhAI, zA mATe adhUrAM kAma kare che?" kema motIzAha zeTha, adhUrAM kema?" tyAre kaMI pUrAM kahevAya? muMbaImAM aphINa vecI jhujha na zA mATe jo che? cIna caDAvatAM zuM thAya che ? gaI sAla meM cInakhAte aphINa caDAvI traNa lAkho napho meLavyo che. tame paNa hiMmata kare." "amAre cInane rezamane ADatIyo aphINanuM kAma karavA nA pADe che. tethI tyAM koNa mAthuM bhAre ?" AvI agavaDa hatI te vAta karavI hatI ne? cAle kAMi moDuM thayuM nathI. tamAro ane mAre bhAgamAM vepAra karazuM. mAre ADatIe zuMga-lIMga-cAMga sAro pramANika che eTale ApaNane sArI sagavaDa che." * baMnene cInakhAte majamu vepAra cAlyo, temAM aDhaLaka kamAI thaI paDI. traNa varasanA hisAbamAM mAtra kezarIsiMhanA bhAgamAM ja cAra lAkha rUpiA maLyA. bhAgIdArI lAbhadAyI nivaDI. mahekamabhAI yuvAnI pasAra karI AdheDa vayamAM praveza karatA hatA. emane ecatA kALadeve jhaDapI lIdhA. emaNe kAkAne Apela vacana pALI batAvyuM. vAlI (TrasTI) kene kahevAya ane te kaI rIte kArya karI zake te mATe mahekamabhAIe Adarza daSTAMta pUruM pADI khAnadAnInAM khamIranI vizALatA-nispRhatA batAvI dIdhI. eNe peDhInA aizvarya, vepAra, dhana ane AbarUne khUba vikAsa karyo hato. zabane . vAlIkAma Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) hAthi hAkema- " bAvIsa varSanA yuvAna haThIsiMhanA hAthamAM kula kArabhAra Avyo. haThIsiMha gujarAtI traNacAra cepaDIo mAtra bhaNyA hatA. cauda varasanI vayathI ja mahekamabhAinA hAtha nIce peDhI upara kAma karatA thayA hatA zeThANuM surajabA paNa bhAre samaju hatAM. pitAnA putrane emaNe sArA saMskAra ane tAlIma ApyAM hatAM. mahekamabhAI temanA upara saMpUrNa vahAla rAkhatA, paraMtu te unmAdI ke abhimAnI na thaI jAya teTalo aMkuza paNa rAkhatA. baMne bhAIone emaNe nAnA nAnA kAryothI zarUAta karAvI hatI. dhIme dhIme umara vadhatAM samajaNuM thaIne kAma zIkhyA eTale emane meTAM kAma soMpyAM hatAM. emane vepAra-vaNajamAM rasa letA karIne ekane kezIaranuM eTale rekaDanuM kAma ane bIjAne kAgaLa lakhavAnuM kAma ApyuM mahatuM. nAmAne bannene abhyAsa karAvelo. mahokamabhAI svargavAsa pAmyA eTale sarve lagAma haThIsiMhanA hAthamAM AvI. yuvAnI divAnI che. eka kavi kahe che ke' yauvanaM dhanasaMpattiH prbhussmvivektaa| juvAnI, dhanasaMpatti, adhikAra e sarva avivekanAM pedA karanArAM che. haThIsiMha pAse e sarve hatuM. te lakSmIne lADamAM loTa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 khAnadAnInAM hato. te moDhAmAM sonAne camaco laIne janmyA hatA. nokaracAkara, bAgabagIcA, gADIDAM, pAlakhIo, aDhaLaka lakSmI e sau ene varyAM hatAM. dhanavAnene Udhe raste doravanArAnI jagatamAM beTa nathI. A jagata bhulabhulAmaNIthI bhareluM che. yuvAnane temAM lapasI jatAM vAra lAgatI nathI, paraMtu sabhAgye haThIsaMgamAM enA pitAnuM saujanya UtaryuM hatuM. mAtAnuM mAyALupaNuM vArasAmAM maLyuM hatuM. mahekamabhAInI zista ene rage raga UtarI hatI. teNe pitAnA nAnAbhAIne paDakhAmAM laI vahIvaTa saMbhALI lIdhe. banne bhAIo savAranA vahelA UThIne navakAra maMtrane japa karIne bIchAnuM choDatA hatA. tyArapachI mAtAjIne pAdavaMdana karI devamaMdire jaI pUjA-arcanA ane stavana-bhAvanAmAM joDAtA. tyAMthI AvI nAsto karI nava vAge peDhI upara dAkhala thaI jatA hatA. bAra vAge peDhI uparathI ghare AvI bhajana karatA. te samayanA dhanavAne ane zrImaMto jamatI vakhate sagAMsaMbaMdhI, snehIo, mitro ne mahemAna-pareNAnI sAthe eka paMgate besIne AnaMdathI bhejana letA hatA. jamIne pAna sepArI khAI baporane ArAma laI traNa vAgye peDhI upara jatA. peDhImAM kAmakAja upara dekharekha rAkhI, jarUrI sUcana karI, divasa chatAM vALuM karavA havelIe pahoMcI jatA hatA. tyAMthI sAMjanA devadarzana karI ATha vAge to pharI peDhI upara AvI jatA. te samaye rAtrinA dareka peDhInuM kAma cAlatuM hatuM. rAtrinA bAra vAgyA sudhI peDhInuM kAma cAlatuM, paNa baMne bhAIone rAtre daza vAge pAchA pharavAnI mAtuzrInI AjJA hatI. e rIte dinacaryAM cAlI jatI hatI. haThIsiMha zeThanA vivAha soLa varasanI nAnI umare nagarazeTha hemAbhAInI putrI sau. rukimaNIbAI sAthe thayA hatA ane baMne Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'khamIra 123 kuTuMbe ati dhanavAna ane AbarUdAra hAvAthI vivAhanI dhAmadhumamAM kacAza rAkhI naheAtI. A prasaMge haThIsiMha zeThanA mAtuzrIe ane mahAkamabhAIe eka lAkha rUpiyA kharcyA hatAM. nagarazeTha hemAbhAinI pUrNa jAheAjalAlInA samaya hateA. eTale kimaNI benane moTI kiMmatanA dAyajo emanA taraphathI maLyo hatA. ane kuTuMba vacce dUdha ane sAkaranA meLa hatA temAM A sabaMdhathI gADha sneha dhAyA hatA. haThIsiMha zeThane svabhAva udAra hatA. e dha kAryoMmAM puSkaLa dAna ApatA hatA. usavAmAM temanA phALA mATe rahetA. te sAdhuonI sevAbhakti bhUlatA nahi. emane mAtuzrI taraphathI ja gupta dAna karavAnA vArase maLyA hatA. emanI pAse brAhmaNa, jaina ke bIjo kAI khAlI hAthe pAcheA karatA naheAtA. sakhAvata karavI emanA @AhImAM pravezelI hatI. emane dharmanAM UMDAM rahasyanuM jJAna nahetu. e te| mAtra sAdhAraNa lakhelAbhaNelA vyakti hatA, paNa emanA khAsa guNu dAtApaNuM, saMyama, audAya, potAnuM sAduM jIvana, vepAramAM dISTa ane jIbhanI mIThAzanA hatA. haThIbhAInA A guNasvabhAvathI leAkeA tene ' hAthIye| hAkema 'nA hulAmaNAthI saMkheAdhatA hatA. TUMkamAM temaNe peAtAnAM mAtAnA maLelA sa`skArathI-- jananI jaNaje bhakatajana, kAM dAtA kAM zUra kAM aa raheje vAMjhaNI, rakhe gumAve nUra e kahevata caritArtha karI batAvelI. emanuM mana dhruvu` sahRdayI hatuM te nIcenA prasa MgeA parathI parakhAze. amadAvAdathI thADA mAila dUra eka ucca kuTuMbanA garAsI rahetA hatA. tene peAtAnA garAsamAMthI bahu sArI pedAza Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. khAnadAnInAM * AvatI hatI. pite AbarUdAra ane sevAbhAvI hatI. ene AtisatkAra ghaNe pasaMda hatuM. e savAranAM paheramAM UThI pite baMdhAvela dharmazALAnA oTalA upara besato hato. e mArga meTo rAjamArga hate. savAranA yAtrALuo, bAvA, sAdhuo, brAhmaNa, gRhastha, rAjaputa, vepArIo je kAI e rastethI pasAra thatuM tene AgrahapUrvaka rakI jamADato. tenuM kRtya rAjakartA jevuM dAnezvarI hatuM. ene Agraha eTale bhAvanAvAhI hatA ke koIpaNa ene tyAM jamavA ke rAtavAso rahevA vagara pasAra thaI zakato naha. atithio upara e garAsIo marI phITate hate. umaLakAthI te nAtajAta ke dharmanA bheda vagara sAne sAkAra karato hato. kALe karI kaparAM varase AvavA lAgyAM. ene Arthika saMkaDAmaNa paDavA lAgI. thaDa gIrAsa vANIAne tyAM gIre mUko. vyAja bharAyuM nahi eTale bIje gIrAsa temAM taNAyo. vyAjavaTAvamAM devAne bhAra bhIMjelAM lugaDAnI peThe bhAre thaI gayo. eka divase gharanA mANasoe maLIne garAsIAnuM dhyAna kheMcyuM. "pitAjI, vaDIAnuM khetara devAmAM DulI gayuM che." " jatuM. jenuM leNuM hoya te khAya. " "pitAjI, saradArIuM vANIyAnA vyAjamAM hajama thaI gayuM che.' bIjA putre cekhavaTa karI. ghaNuM sAruM. ene emAMthI sAro lAbha thAya." pachADIuM paNa lakhI ApyuM che." trIjA putre kahyuM. vikhuNIuM te kayAranuM ye cavAI gayuM che" garAsaNIe sUra meLavyo. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 125 "ApaNe saMbhALavAnI pIDA maTI."teNIe saMtoSanA u6gAra kADhyAM. "bApA have ApaNA kheraDAM bAkI rahyAM che." "emanI sagati A mAsamAM karI dezuM. phikara nahi." pachI khAzuM zuM?" "sau hari nAma japazuM. Teka nahi mUkIe." rahevAnA ghare paNa gIro mukAI gayAM. be traNa mAsa pachI gharamAMnAM vAsaNakusaNa paNa gIre mukAyAM. cAra kapaDAM bhera saune bahAra nIkaLavAnuM rahyuM, chatAM atithisevAmAM jarA paNa UNapa AvatI nahotI. chevaTe eTale sudhI vAta AvI ke AvatI kAla mATe kAMI kuTuMbane khAvAnuM bAkI rahyuM nahi. upavAsa karavAne vakhata AvI pahoMce. rAmajI A talavAra laI jA. enA be traNa rUpiyA Avaze te laI Ava." bhale bApA, bajAramAMthI kAMI lAvavuM che?" "be rUpiyAnuM anAja AjanA atithio mATe lAvaje. eka rUpiyAnuM aphINa lAvaje." "eTalAM badhAM aphINanuM zuM karazuM bApA?" "rAtre badhAM kuTuMbanAM mANaso ghoLI pI jAzuM. mArA vahAlAne zaraNe ciranidrAmAM poDhazuM." vAta vAne moDhe gAmamAM phelAI. haThIsiMha zeTha gheDe besIne pharavA mATe nikaLyA hatA. keI oLakhItAe rAjaputanA mahAna TekanI vAta zeTha pAse karI. zeTha tarata ja rAjaputanA ghare gayA. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 khAnadAnInAM . "rAmarAma ThAkaeNra. . "are zeTha sAheba, mArA dhanyabhAga ke tame padhAryA. utare, tamArA pagalAM kyAMthI ? roTalo khAdhA vinA nahi javAya bApA." bhale ThAkora sAheba, huM rokAuM chuM." zeTha gIrAsIAne tyAM jamyAM. jamatAM jamatAM vAta kADhI. are ThAkora sAheba, mArI methIpurAnI vADImAM sarakhA mANase nathI. vADImAM khUba kharAbI thAya che. sArA mANasanI zodhamAM chuM. keI najaramAM Ave che ?" "mArAM dhyAnamAM te evAM kaI nathI. pUchaparacha kare, ke maLI Avaze." "tame kAM na rahe? tamane dara mAse pacAsa rUpiyA ane tamArA traNe chokarAone darekane mAsika pacIsa rUpiyA maLaze. sau gharanA che tethI mane nirAMta rahe. zuM kahe che ThAkora sAheba ?' kema chokarAo, zeTha sAhebanI maherabAnIne zuM javAba Apaze?" bApA vadhAvI lyo. zeTha sAhebanI maherabAnIne lAbha lyo." "bhale zeTha sAheba, mArA vahAlAnI marajI evI che te bhale ema thAo." haThIsiMha zeThanA dilamAM keTalI dayA hatI te A prasaMga purAvo Ape che. A rahyo bIjo dAkhala. saMvata 1893nI A vAta che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 107 musAjI mulAM rezamane dhadho karatA hatA. emane zeThanI peDhI sAthe ghaNAM varasone nAte hato. dhIme dhIme zeThanI sAthe sIdhe saMbaMdha baMdhAya. verAjInI mIThI vANuM, pramANikapaNuM, kAmakAjamAM dhyAna ane udyogIpaNuM zeThane bahu gamyAM. thoDAM varaso pachI vorAchane dhaMdhAmAM nukazAnI AvI. ene pitAnA dhaMdhAne saMkelI levo paDyo. zeTha bhAre dhaMdho baMdha karavo paDyo che. bIjo dhaMdho sujhata nathI." tyAre zuM karazo musAjI?" "mUDI vagara zuM thAya zeThajI ?" huM thoDI mUDI ApuM to ?" - "mArAM leNadAre badhuM laI jAze. ane te ThAma pATo karAvo." zeThe thoDIvAra vicAra karIne kahyuM. "mAre cInane aphINano vepAra che. hoMgakoga ke kenTona jaI mArIvatI aphINa vecaze? tamane mAsika ekaso rUpiyA pagAra ane badho kharco maLaze. vecavAnI munsaphI tamArI che." zeTha, huM taiyAra chuM." "AvatA mahinAnI pahelI tArIkhe sTImara jAya che. TIkITa laI le. taiyArI kare. huM keziyarane paisA mATe kahI dauM chuM." jevo zeThane hukama. taiyArI karuM chuM." musAjI "kernalIsa" vahANamAM saMvata 1897mAM ravAnA thayA. te ja vahANamAM zeThanA hisAbe 200 peTI aphINa caDayuM hatuM. rAjI khuzakhuzAlImAM kenTona pahoMcyA. aphINa ADatI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 khAnadAnInAM AnA goDAunamAM mukAvyuM. dara peTInA 500 Dolara AvatA hatA. ThIka na maLatuM hatuM. "kema peTIo vecavI che." cIna ejare pUchyuM. hamaNuM nahi. hajI vAra che." ocIMtA khabara AvyA ke hiMdathI aphINa laIne nIkaLelAM vahANo "hAramasajI bamanajI" ane "hAmudI" mahAsAgaramAM sapta tophAnamAM sapaDAI DubI gayAM. AthI aphINanI hajAre peTIo sAgaramAM DUbI gaI. cInanA bajAromAM aphINanI tANa paDavA lAgI. aphINanI tANa paDyAthI bajAramAM bhAva vadhavA mAMDayA. dara peTInA 600 Dolara bolAyA, 700 Dolara belAyA, AThaso olare peTInI mAMgaNI chUTathI thavA mAMDI. "vaTa ceMganI kaMpanI AThase olare peTI mAge che. meM sedA karI rAkhe che. tamArI saMmatinI jarUra che." cInA ejanTa "nA, mAre e bhAve vecavI nathI." musAjIe nA pADI. A bhAve nahi veco ? tyAre kaye bhAve vecaze?'' hu te dara peDhInA 900 Delara laIza." jue zeTha, tamArA mAlIka sAthe mAro ghaNAM varasane nA che. A bhAve bahu sAre na maLe che. AvatA naphAnA bAraNuM baMdha kare nahi. Avo meke kayAreka ja hAtha Ave che." I huM na samajuM, bajAranI valaNa sArI che. huM te navase Dolara dareka peTInA laIza. cho paDI, e che vecavI nathI." bhAI zAmATe tame beTI jIda karo cho? bIjA vahANe Ava Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 129 nAra che. A te| achatanA bhAvA che. tenA lAbha lai lyAne? mArI jIDhAnI sUcanA svIkArA. tamArA zeThanA hitanI vAta karuM chuM. " " mAre eche nathI vecavuM." vArAjIe nADuM pakaDI rAkhyuM. " jevI tamArI marajI, pazu khATu kareA che.' "" veArAjI mAnyA nahi. gheADA ja divaseAmAM khIjA vahANA aSI laIne AvI pahAMcyAM. aSINanI kiMmata ghaTIne 400 DAlaranI peTI thai gai. zeThanA meTA nareza cAlyA gayA. A badhI hakIkata ejanTe zeThane amadAvAda lakhI. zeThe tyAMnuM aINu ejanTane soMpIne dezamAM pAchA AvavA musAne lakhyuM. dara peDhInA 350 Delara lekhe e apINu vecAyuM. zeThane nukazAnI bhAgavavI paDI. zeThe musAjIne eka paNa ThapakAnA zabda lakhyA nahi. ene kha ApI pAche khelAvI lIdhA. ene pagAra cUkate cUkavI ApyA. " have mAruM zuM thaze zeTha ? mane kAMi dhaMdhA nathI. " " tame dhaMdhA zodhI kADhA tyAM sudhI daramAse pacAsa rUpIA tamane peDhIethI niyamita maLatA raheze. peDhI tamane cheha deze nahi.' veArAjI thADA vakhatamAM marI gayA. emanAM kuTuMbane zeThe cAlu pagAra ApyA karyAM. * X haThIsi'huM zeTha dariAva dilanA hatA. emane duHkhIyAo mATe bahu lAgI AvatuM. emaNe khIjAnAM duHkhA dUra karavAmAM kadI pAchI pAnI karI nahotI. emanAM gupta dAnA agaNita hatAM. roDa upara A vakhate eka meATI takalIpha AvI paDI. emanI * Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 khAnadAnInA dharmapatnI rukimaNuM bAInI AMkhamAM kAMI roga thayo. ApaNAM barAMo dardanI veLAsara davA-sAravAra ke cikitsA karAvyA vagara kheMcyA kare che. AnuM pariNAma keTalIka vakhata ghaNuM kharAba Ave che. rukimaNuM bAInI AMkho bagaDI ane pAchaLathI sAravAra chatAM AMkha khAI. bAI prajJAcakSu banyAM. haThIsiMha zeThane vArasa nahe. zera mATInI darakAra hatI. ATaluM dhana-azvayaM keNuM bhogavaze? nehala khuzAlanuM jUnuM nAma koNa rAkhaze? evI ciMtA emane hamezAM thatI hatI. AthI emaNe hemAbhAI zeThanI bIjI putrI "parasanabAI' sAthe saunI saMmatithI pitAnA bIjA vivAha sAdAIthI karyo. haThIsiMha zeThe saMvata 1880mAM muMbaImAM peDhI khelI hatI. tyAM pite avAranavAra jatA hatA. dhIme dhIme muMbaInA meTA vepAra tarapha emanuM citta coMTayuM. emaNe have vadhAre vakhata muMbaI rahevA mAMDayuM. tyAM dhaMdhAne aMge emaNe saTTo paNa karavAnuM zarU karyuM, paraMtu hadamAM rahIne vicArapUrvaka kAma karatA hatA. nukazAnInI hada bAMdhI rAkhI hatI. AthI emane emAM moTI nukazAnI bhogavavI paDI nathI. zeThane ghaNuonI sAthe kAma paDatuM hatuM. kaI vepArI ghare AvIne temane bhAva kApavAnI vinavaNI kare, te teo tenI kadI avagaNanA karatA nahi. nukazAnI pAmanAra vepArIne pite vacce paDI mAMganArAo sAthe samAdhAna karAvI ApatA hatA. teonuM dila dilAvara hovAthI sarvene madada karavAnuM temane bahu gamatuM hatuM. bajAramAM duHkhI, dIna, pIDAyelAM, garaju sarve haThIsiMha zeTha pAse doDatAM hatAM. zeTha kAIne khAlI hAthe dhakelatA nahi. udAratA temane janmathI javarI hatI. zeThanA dvitIya patnI parasanabAI thoDAM varSa gharavAsa bhogavI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khasIra 131 kAMi paNa saMtAnanI bakSIsa vagara svargavAsI thayAM. parasana zeThANInA svargavAsa pachI khIjuM lagna karavAnI emanI icchA naheAtI. paraMtu kimaNI khAi apaMga hatAM, zeThanI mAtuzrIne pautranu' mukha jovAnI atya'ta abhilASA rahelI eTale temanA AgrahathI zeThe ( dhodhAvALA eka viSuka gRhasthanI viduSI ane catura kanyA harakuMvara sAthe) trIjI vakhatanA vivAha karyAM. zeTha pAte rUkimaNI bAjInu anumAna sAcavatA hatA. trIjAM navavadhu dhare AvyA chatAM emaNe rUkimaNI khAne ochuM AvavA dIdhuM nahatuM. saMvata 1899mAM zeTha hemAbhAi vakhatacaMda nagarazeThe ane rAvabahAdura maganabhAi karamaca'dane potAnI saMgAthe lai 5'catIrthanI cAtrA karavA mATe sadha kADhavAnI temaNe mATe pAye taiyArIo karI. saMdhamAM 5000 gADAM, sIgarAma, velA, taMbu, rAvaTIyeAnI aDALA sAja-sAmagrI lIdhI. hajArA mANasA sAthe cAlyAM. sadha vidAya thaIne AgaLa prayANa karatA hatA tyAM sarakArI svAre AvIne saMdhane AgaLa na lai javAne kalekaTare meAkalAvela patra sadhIne ApyA. yAtrAe jatA sadhanuM bahumAna ane anumeAdanA karavAne badale AgaLa jatA aTakAvavAnu` kalekaTara kahevarAve che. tema sAMbhaLI saune Azcaya thayuM. zeThe svAra pAsethI zAMtipUrNAMka patra laIne vAMcyA. temAM jaNAvyuM hatu ke AgaLanA chaThThAmAM bhayaMkara kAlerA phATI nIkaLela che. tamArA meTA saMdhane e bhayavALI havAmAMthI pasAra thavA devA te dekhItI AMkhe agnimAM jhaMpalAvavA jevuM che, tethI jAhera prajAnA jAna-mAtranA hita-rakSaNune khAtara tamAre atyAre pravAsa meka rAkhavA. 19 r Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 khAnadAnInA saMdha kADhavAnA utsAhabharyA koDamAM cetarapha te vakhate mahAmArIne upadrava zarU hatuM te khyAla naheto rahyo. A patra maLatAM sattAe zANapaNa ApyuM. saMdha-prayANu mullavI rahyuM. - zeThanI lakSmI vadhatI jatI hatI. pAchaLa koI nahotuM. traNa traNa vivAha karyA chatAM emane saMtati thaI nahi. saMghayAtrAnA vicAro paNa laMbAyA tethI tAtkAlika amadAvAdamAM bhavya tIrtha jevuM jinAlaya bAMdhavAnI temane IcchA thaI. Aje hiMdamAM zatruMjaya giranAra, Abu ane anya seMkaDe sthaLe suMdara kArIgarI ane nAdara hunnaramaMdInA je suMdara sthApatyo baMdhAyAM che e jaina zrImaMtanI dharmabhAvanAnAM sucihno che. hiMdanI sarasa sthApatyakaLAne jIvanta rAkhavAmAM tene hisso moTo che. jaina zrImateo hamezAM pravAhIro ane bIjA vepAra karyo che. emaNe seMkaDo-hajAro varSonA itihAsamAM puSkaLa dhana meLavyuM hatuM. A dhanane mukhya bhAga hunnaramaMdInI nAdara kaLArUpa AvA mahAna maMdiro UbhAM karavA pAchaLa kharcAya che. svacchatA, dekhAva, sauMdarya, zuddha AdhyAtmiktA mATe jana maMdira zreSThatva bhegave che. haThIsiMhazeThanI vADImAM temanA vRddha mAtuzrInI IcchAthI ghara derAsarajI karyuM hatuM. tyAM pUjA-arcanA thatI hatI. have zeThane dIlhI daravAjAnI tenI vizALa jagAmAM moTuM maMdira bAMdhavAnI IcchA thaI. zAstromAM varNaveluM, sthApatyanI sarve kaLA dharAvanA mahAna jinAlaya baMdhAvavA teo Atura hatA. vaccamAM emanAM mAtuzrI surajabAnI mAMdagIthI A kAma aTakI paDayuM, paraMtu chevaTe zeThe bAvana jinAlayanuM zikharabaMdha-vizALa maMdira bAMdhavAnuM nakkI karyuM. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - khamIra 174 te mATe temaNe sarve vyavasthA karavA mAMDI. moTA kenTrAkaTa apAyA. paththara, ArasapahANanI vyavasthAo karI lIdhI ane saMvata 1901 nA mAha mahinAmAM khAtamuhUrta paNa karyuM zeTha haThIsiMhane jyAre kAMI saMtati na thaI tyAre teoe nirAza na thatAM dattaputro levAne vicAra rAkhe. pitAnA pitrAI dalubhAI(mahekamabhAIthI nAnA)nA be putro jesaMgabhAI ane maganabhAIne pitAnI be strIone dattaka levarAvyA. e rIte temaNe mahekamabhAIne nisvArtha AptabhAva sAcavIne pitAne vaMzavelo cAlu rAkhyo. 1. zeThanAM mAtuzrI surajabAi bImArImAMthI sAjA thaI khATalethI uThayAM, eTalAmAM haThIsiMha zeThane sAdhAraNa bImArI thaI. hoTha upara eka nAnI pheDakI nIkaLI. ghI jevI kaMI cIkAsa aDavAthI e pAkIne vakarI. DokaTarenI deDadhAma thaI paDI. sArI sAravAra chatAM AyuSyanA abhAve mAMdagIe bhayaMkara svarUpa lIdhuM ne pariNAme saMvata 1901 nA zrAvaNa suda 5 nA roja 49 varasanI umare jAherajalAlI bhogavatAM haThIsiMha zeThane akALe svargavAsa thayo. . haThIsiMha zeTha lokapriya hatA. emane svabhAva mITha, parepakArI ane hAlasoyo hato. emanA duHkhada svargavAsathI rAjanagaramAM bhAre zokanI lAgaNI phelAI hatI. sagAMsaMbaMdhIone vipula samUha nekara, Azrite, mitro ane oLakhItAo uparAMta amadAvAdanI prajAe--hajAranI janasaMkhyAe-emanI smazAnayAtrAmAM bhAga lIdhe hate. zeThanA maraNathI emanI gupta ne cAlu sakhAvata meLavanArAonI moTI saMkhyA kharekhara dilagIra thaI hatI. zeThanI udAratAne jharo nAtajAtanA bheda vagara satata vahyA ja karyo hato. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134. khAnadAnInAM jenetaronI moTI saMkhyA emanA dariyAva dilane lAbha letI hatI. pitAne pAlanahAra evAthI temane bhAre duHkha thayuM hatuM. " zeTha haThIsiMhane zArIrika bAMdhe sudaDha hatuM. teo ghauMvarNa hatA. kade pUrA cha phiTa UMcA hatA. emanuM moDhuM laMbagoLa, A tejaravI ane dayAthI nItaratI hatI. te mitabhASI ane khapa pUratuM bolanAra hatA. thoDuM belavuM ane vizeSa karavuM e emane siddhAnta hate. bahArathI teo ekamAga jevA lAgatA hatA, paraMtu emanA hadayamAM bhAre sneha, prema ane mAyA-dayAnA jharA vahetA hatA. lakSmInI temanA upara saMpUrNa kRpA hatI, chatAM teo khAnagI jIvanamAM taddana sAdA hatA. bIDI, tamAku jevuM paNa emane vyasana na hatuM. zeThanA svargavAsane vilApa temanAM mAtuzrI surajabAIne prANaghAtaka thaI paDyo. pote hamaNAM ja mAMdagInA bIchAnethI UDyAM hatA, temAM putraviyoganA pahelA phaTAkAne e sahana karI zakyAM nahi. putrane mATe emanuM hRdaya vAta karavA lAgyuM. DozI bahu raDAkUTa karavA lAgyAM. chevaTe putranA maraNa pachI eka mahinAnI ja mudatamAM bhAdaravA suda 5 nA roja temaNe paNa A jagatamAMthI putranI pAchaLa prayANa karyuM. haThIsiMha zeTha potAnI pAchaLa lagabhaga eka karoDanI mUDI mUkI gayA. chellAM keTalAka varasa thayAM temane je napho vepAramAMthI maLate te sarve satkAryomAM vAparavA nizcaya karyo hato. te mujaba khAnagI ane jAhera sakhAvatemAM puSkaLa nANuM kharcatA hatA. emanI sakhAvata eTalI khAnagI ane gupta rahetI ke emanA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 135 munImA ane sagA-saMbaMdhIne paNa pUratI khabara rahetI nahIM. enA AMkaDA lAkhA upara jAya che, chatAM ceApaDAmAM tenA noMdha sudhAM nahAtA. ApaNA hiMduomAM maraNu pAchaLa raDAkUTa karavAnA khATA cAla hatA. temAM atyaMta atizayatA thatI hatI. jAhera ceAkamAM strIo amaryAdita rIte phUTatI hatI. zeThe peAtAnI mAMdagI vadhI jatAM maraNanA e divase agAu saune melAvIne peAtAnI pAchaLa raDavA--kUTavAnI manAi karI hatI. ane mATI rakamanA dharamAde karavAne pAtAnA mAtuzrI tathA khanne strIe rUbarU khALe lIdhela vArasAne kramAvyuM hatuM, temaja peAtAnA garIba saMbadhIone ApavAne sArI rakama alaga kADhI hatI. < Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) vyApArakuzaLa vanitA (hakuMvara zeThANI) puruSomAM zUrA, dAnavIro ane vidvAne ghaNuM thAya che. bhUtakAlamAM A menepilI puruSanI hatI. mAtra koI dAkhalAmAM sannArIe puruSanI kIrtine paNa hariphAImAM harAve evAM mahAna kAryo karyA che. jhahAMsInI lakSmIbAI, helkaranI ahalyAbAI, baMgALanI rANu bhavAnI e sarve mahAna mahilAo hatI. emanI satkIti Aje paNa bhAratabhUmimAM prasiddha che. zeThANa harakuMvara AvAM asAdhAraNa mahilAomAMnA eka hatAM. emane viSe gujarAta ghaNuM ja thoDuM jANe che. " harakuMvara zeThANuM bahu sAmAnya kuTuMbamAM janmyAM hatAM. temanA pitA sAravAraNa sthitinA ghoghA zaheranA vepArI hatA. e samaye kanyAone bhaNAvavAnI prathA nahatI. kanyAne bhaNAvavI e tenA patinA bhAgyane mATe apazukaniyALa nivaDe evI kiMvadaMtI, lokenA hRdayamAM vahemanAM UMDAM mULa nAMkhIne beThI hatI. AthI harakuMvarane bhaNAvavAnI tenAM mAbApanI valaNa kyAMthI ja hoya ? eka divasa vihAra karatAM eka vidvAna sAdhu gheghAnI yAtrAe padhAryA hatA. teo ratnaparIkSaka ane saNI hatA. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 137 teo tyAM cAturmAMsa rahyA hatA. daramiyAna eka vakhata maMdiramAM stavana pATha karatAM bALaka-bALikAee emanuM dhyAna khecyuM ane harakuMvaranA mIThA avAja, zuddha uccAra sAMbhaLI bALakAne dharmanA abhyAsa karAvavA saMdhane upadeza karyo. pAThazALAmAM bIjI bAju harakuMvare paNa pratikramaNu ane stavane zIkhavA mAMDyAM. cAlAka kanyA tarata ja A badhuM zIkhI gai. kanyAne te| sarasvatI varela hAya che e ukti harakuMvare ciratA karI batAvI. ceAmAsu pUruM thaye sAdhujI vihAra karI gayA, paraMtu pAchaLathI tyAM rahelAM vRddha sAdhvIjIe A kanyAne jIvavicAra, navatattva ane jaina siddhAntAnuM sAmAnya jJAna ApyuM. capaLa harakuMvara dhIme dhIme mAgadhI bhASA paNa samajavA lAgI. kanyAone dhArmika zikSaNa maLavA mATe krAi jaina mAbApa nArAja nahAtAM. AthI harakuMvaranA dhArmika abhyAsa dinapratidina vadhavA lAgyA. harakuMvaramAM kudaratI jJAnapipAsA hatI. tenA dhArmika abhyAsa khUba AgaLa vadhyeA. jaina puruSA paNu sAdhAraNa kriyAvidhi ke navakAra maMtrathI AgaLa vadhelA ceADA hatA. sAdhAraNa janatAmAM jaina-sAhitya sabaMdhI kevaLa ajJAna ja hatuM. bAhyAcAra sau pALavuM, siddhAntAnuM jJAna te sAdhue ane virala sAdhvI sivAya khIjAene gamya naheAtu. harakuMvara temAM apavAdarUpa hatAM. A kanyA mAtra viduSI naheAtI, padmaNInA lakSaNu temanAmAM hatAM. gauravarNa, suDeALa sukha, meATI AMkheA, bhavya kALapradeza tathA trAMbAnA jevI dehalatA, nAgapAza jevA kezakalApa ane mAya yukta vANI e enAM viziSTa lakSaNA hatAM. kanyA bhAgyavAnanu ghara dIpAve tevI hatI. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAnadAnInAM - - - harakuMvara eka divasa savAranA pitAnA gharanA AMgaNAmAM chANa bheguM karI, chANamAM ghauMnI parALa bheLavI pitAnA gharanI bahAra vaMDI pAchaLanA UMcA bhAgamAM chANAM thApatI hatI. tenAM suDoLa ane sIdhA zarIranA aMgaprayaMge chANAM thApavAnI kriyAmAM laMbAI yA saMkecAI avanavI bhAta pADatAM hatAM. bALasUryanA kiraNe tenA zarIrane senerI raMge raMgatAM hatAM. svarUpavAna kanyAnuM rU5 khUba praphulla ane nayanAkarSaka lAgatuM hatuM. zeTha, pelI kanyA joI." amadAvAdathI ghadhe navakhaMDA pArzvanAthanI yAtrAe AvI caDelA haThIsiMha zeThanuM tenA sAthIe dhyAna kheMcyuM. pArakI kanyAo upara najara nAkhavAmAM ApaNuM bhUSaNa nahi." huM enA rUpanI vAta karatuM nathI, paNa enA Adarza lakSaNe. tarapha mAruM dhyAna kheMcAvAthI kahuM chuM." emAM huM samajuM nahi. khAsa jovAnuM zuM che?" "juo! A chokarI chANAM thApe che temAM paNa tenI AMgaLIo citrAmaNA cItarI rahI jaNAya che. eka sarakhI thatI hAromAM paNa kaLA tarI Ave che ane daramiyAna tene paga UMco thayelo hato temAM bhAgyasUcaka mahAna gauravavatI pAdarekhAo che. e badhAM A chokarI bhaviSyamAM bahu bhAgyazALI-gRharAjJI thavAnAM sUcaka ciTha che." ema? e kanyA koNa che? "ghoghAnI ja kanyA che. e kanyA bahu bhaNelI che. suMdara che Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amIra 139 AMkhe jotAM ja jAya che. Adhunika zAstra pramANe e zreSTha lakSaNavatI kanyA gaNAya." hIsi'hu zeTha yAtrAe nIkaLyA hatA. dhAtrAmAM emanA taqhue taNAyA hatA. zeTha peAtAnI haMmezanI rUDhie derAsarajImAM darzona karavA jatA hatA. A samaye upalA prasa`ga sAMpaDyo. emaNe kanyAne mATe tapAsa karAvI jotAM e avivAhita jaNAi. parasana zeThANIne svavAsI thaye cha mAsa thayA hatA. daramiyAna zeThanAM mAtuzrI surajabAi A banAva pachI trIjo vivAha karavA dukhANu karatAM hatAM. zeThane peAtAne icchA naheAtI, paNa sulakSaNavALI-bhAgyazALI kanyA jotAM ebhanu mana pIgaLI gayuM. peAtAnA vRddha munImane melAvI badhI pUchaparacha karI. kanyAnA pitA sajjana, AbarUdAra ane kulIna kuLanA jaNAvAthI tenA saMbaMdha mATe munImane vAta karavAnuM jaNAvyu.. "zeThajI mAre tamArI sAthe khAnagI vAta karavI che." jIhAra karI vRddha munIme dheAdhAnA zeThane pUchyu "bhale khuzIthI meDA upara padhAre. amAre dhare tamArAM pagalAM kyAMthI ?" "huM tamAre tyAM eka zubha kAma mATe AvyA chuM. tamAre mATI kanyA che." hA, mArI kanyA vivAha yAgya thaI che." "huM kenyAnuM mANu" karavA AvyA chuM." "mArA mAthA upara. paNa krenI sAthe ?'' "khuda DIsiMha zeThajI sAthe.' Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140. khAnadAnInAM mArAM dhanya bhAgya, paNa emane te patnI che. huM eka upara bIjI nahi ApuM." "zeThANa rUkimaNu prajJAcakSu che. temanI saMmatithI ja zeThanA bIjA lagna karelAM. te parasana zeThANIne svargavAsI thaye cha mAsa thayA che. dUdhamAM sAkara bheLa. zeThanA nAmathI te paricita haze ?" haThIsiMha zeTha te jemAM ratna che, emanAthI kayo na aparicita hoya?" tyAre have vATa kenI juvo cho? hA kahe eTale sAkara vahecAya." "tame beso, AvA kAmamAM AptajanenI saMmati levI joIe." vRddha munImane eka kalAka dhIrajathI vATa jovarAvI vaNika gRhastha upara AvI vAta svIkArI lIdhI. kareDAdhipati ane udAracarita jabhAI durlabha che, sAdhAraNa dhAmadhumathI zeTha ane harakuMvara zeThANInA vivAha thayA. harakuMvara sAsare AvyAM. zeThane te ja divase aphINa ane rezamanA vepAramAM sAre lAbha maLe. navI zeThANanA mAna ane pratiSThA suganavaMtAM tarIke vadhyAM. harakuMvara asAdhAraNa strI hatAM. sArI samaja, dIrghadraSTi, dhIraja, vyavahArakuzaLatA ane caturAI emane saheje varyAM hatAM. zeThANInI salAhanI kiMmata ane kadara thavA lAgI. pahelAM sAMsArika bAbatamAM emane zeTha pUchatA hatA. dhIme dhIme zeThANa vepAramAM paNa rasa levA lAgyAM. temanI tIkSaNabuddhi cheDI vAramAM badhuM samajI tene teDa kADhI zakatI hatI. tame hamaNAM aphINa kharIdazo nahi." "kema? hamaNAM ja moke che." Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 141 eTale ahIM paNu bajAra cIna mATe traNa vahANA "cInamAM hamaNAM bhAre tejI che, ghaNI vadhI che tethI techamAM paDaze nahiM. gayAM che tethI tyAM maMdI jarUra thaze." "tamane kayAMthI khabara paDI ?" "huM te| tamArI sahacarI chuM. tame ja vAta karI hatI." kharekhara ema ja banyuM. zeThe tyAre aSINu kharIdyuM nahi. mAra ghaTI gaI tyAre zeThe azINu kharIdI lIdhuM. e rIte zeThane phAyadA thayA. 68 hamaNAM cInamAM ApaNI je ase| peTI vahANu * kAna vAlIsamAM caDI che. ene rAkhI mUkavI sArI che. vecavI ThIka nathI. '' " kema vArU ? theADI nukazAnIe khacI jazuM. " cInakhAte pAchaLathI mAla gheADA cAyo che. mAsa e mAsa vATa jovAthI phAyado thaze. ' "" roThANInI salAha vAravAra phaLarUpa thavAthI emanA upara zeThanI zradhdhA vadhI. vicakSaNu nArI dareka vAtamAM AgaLa-pAchaLanA vicAra karIne ceAgya salAha ApatI hatI. sAdhAraNa rIte ApaNI strIe gRhakAma ane sAMsArika savAlA sivAya bIjA dhaMdhA-rAjagAra ke vahIvaTI kAmeAmAM mAthuM mAratI nathI, teTalI buddhi ke yeAgyatA paNa hAtI nathI; paraMtu apavAdA sau sthaLe hAya che. harakuMvara zeThANI evA apavAdarUpa hatAM. enI sUkSma buddhi sarvAMtra sAMsarI nIkaLI jatI hatI. enI buddhi niNaeNyAtmaka hatI. patinA sapUrNa vizvAsane eNe mULabyA. prasagArAta pati sAthe dhaMdhA ane vyApAra sabaMdhI carcA thavA lAgI. dezAvaranA bhAvA, rIta-rivAjanu dheAraNa, hisAba, vajana, jAta, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 khAnadAnInAM vahANemAM caDakta, judA judA dezAvara khAte judI judI jAtanA bhAlanI rahetI mAgaNuM evI evI hakIkata zeThANanA khyAlamAM AvavA mAMDI. nitya sahavAsa ane kuzAgra buddhi zuM zIkhavatAM nathI? haLave haLave vepAranI badhI cAvIo ane lagAma zeThANanA hAthamAM AvatI gaI. mANase rAkhavAM, mANasonA pagAra vadhAravA, kyA dezAvarakhAte kenI nimaNuka karavI, mAlanI kharIda karavI ke dhIraja rAkhavI, mAla veca ke rAkhI mUko, mAla kevo ane keTalo kharIda e sarva viSayamAM zeThANI harakuMvaranI salAha levAvA lAgI hatI. kamanasIbe saM. 1901 mAM haThIsiMha zeThane akALe svargavAsa thatAM kuTuMba upara aNasaI Aphata AvI paDI. mahinAmAM temanAM vRddha mAtuzrI paNa gujarI gayAM. A saMyogamAM ghara-vahevAranI badhI sattA rUkimaNuM zeThANanA hAthamAM vaDIla tarIke AvavI joIe, paraMtu temanI apaMga hAlata hovAthI ane vepAra vagere bAbatamAM temane jJAna nahi hevAthI saheje sarve sattA harakuMvara zeThANInA hAthamAM AvI. pitAnI zokyanuM vaDIla bahena jeTaluM mAna teo rAkhatAM hatAM. dareka vAta temane mAna ApI pUchatAM hatAM. atyaMta vyavahArakuzaLa harakuMvara zeThANuM saunI sAthe kema vartavuM e jANatAM hatAM. tene svabhAva Akare hovAthI kayAreka tene mijAja atyaMta garama thaI jato. e samaye pitAnA manane teo vALI zakatAM nahi, ne belavAmAM kaDakAI AvI jatI; paraMtu pAchaLathI emane pastA tha. patinI gerahAjarImAM himmatathI vahIvaTa saMbhALI laIne harakuMvara dararoja cha kalAka vepAra pAchaLa rokavA lAgyAM. munImane Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 143 dareka bAbatamAM emanI sAthe salAha ane masalata karavI paDatI. emanI AjJA vagara pAMdaDuM paNa pharakI zakatuM nahi. pitAnI AjJA paLAya che ke nahi tenuM te barAbara dhyAna rAkhatA. badhI TapAla jAte vAMcI tenA upara sUcanAo ApatAM hatAM. teone svabhAva dareka vAtane sUkSma abhyAsa jAte karavAnuM hatuM, pitAnA patine bhAre uttejana ApIne zeThANIe saMvata 1901 nA mAha mAsamAM zeThanI bhAvanA tAtkAlika phalita karavAne bAvana jinAlaya sAthenuM vizALa derAsarajI baMdhAvavAne khAtamuhurta karAvyuM hatuM zeThanA svargavAsa pachI harakuMvara zeThANIe A kAma pahelI take hAthamAM lIdhuM. teo jAte nakazAo jotAM. pheraphAra sUcavatAM hatAM. teo dhArmika vAtAvaraNamAM sAdhuo ane sAdhavIjIonA saMsargamAM suzikSita thayAM hatAM. eTale emanuM mAnasa abhyAsIdharmaparAyaNa hatuM. dharmane eo prANathI paNa vadhAre cAhatAM hatAM. zeThANIe patinA dhAryA karatAM paNa vadhAre moTA pAyA upara derAsarajIne vistAra karyo. dararoja savAre ane sAMje pite eka eka kalAka jevA AvatAM. mistrIone badhuM batAvavA mATe ane sUma savAlonA javAba devA mATe hAjara rahevuM paDatuM hatuM. kAmamAM heraphera ke sUcanAne bhaMga zeThANuM bIbula sahana karatAM nahi. eka eka paththaramAM emane AtmA UDe Utarate hate.ekAda varasanA anubhava pachI teo mIstrIone UlaTI sAcI doravaNI ApatAM hatAM. derAsarajInA sthApatyanI taiyArIo vikAsa pAmavA lAgI. kAma taDAmAra cAlavA mAMDayuM. zeThANuM kahetAM ke jIvanane zuM bharoso? sArAM kAma tAkIde pUrAM karavAM bhalAM." teo dIrdhadaSTi vAparIne agAuthI dareka vastu maMgAvIne taiyAra karAvI rAkhatAM hatAM. gujarAta-kAThiyAvADamAMthI puSkaLa mistrIo belAvI maMgAvyA hatA. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAnadAnInAM game teTaluM nANuM kharcIne A kAma pUruM karavA rAtridivasa zeThANIne ciMtA thavA lAgI. be varasamAM AvA mahAna maMdiranuM kAma saMpUrNa thayuM. saMvata 1903 nA mahA vada pa nI pratiSThAnuM muhUrta AvatAM te mATe mahAna taiyArIo thaI. dezadezAvaranA saMdhane tathA sAdhu-sAdhvIene nimaMtraNa ApavAmAM AvyAM. sagAsaMbaMdhIo, snehIo, oLakhItAone bolAvyAM. jaina dharmanA mahAna agresaro, zeThIAo, vyApArIone ketrI lakhavAmAM AvI. Agraha, vinavaNIo, satkAra sAthe saune nimaMtraNo karyo. amadAvAda mahemAnonI virATa medanIthI bharacaka thaI gayuM. bahArathI eka lAkha mANaso pratiSThAmAM bhAga levA AvyAM. nimaMtraNa karavuM sahela che paNa saunI AgatAsvAgatA, saunI saMbhALa, utArA, bhajana ane anukULa sagavaDa karavI e bhAre muzkela che. zeThe niyata karelA vArasadAro temaja premAbhAI zeTha ane bIjA zeThIAoe A samaye bhAre sahakAra Apyo, paraMtu badhI dekharekhane bhAra harakuMvara zeThANI upara hate. saMdha mATe taiyAra karAvela taMbu-rAvaTIo UbhA karAvIne tathA vadhArAnA kalekTaranI mAraphata arajI karI, mIlITarInA taMbuo meLavIne dillI daravAjAthI te cheka zAhIbAganA mahela sudhI taMbuonI hAro ne hArethI patharAela nagara vasI gayuM, (ke je bhAga atyAre paNa haThIparAnA nAmathI oLakhAya che.) A navA nagaramAM saphAI rAkhavAnI vyavasthA thaI. judA judA vibhAgo mATe rasoDAM kholyAM. eka lAkha mANaso mATe sagavaDa karavI e ramata vAta nathI. zeThANI rAtridina jAgIne badhI vyavasthA karAvatAM hatAM. emanAM vizALa vyavasthA jJAnanI atyAre pUrI kasoTI thaI. A vizALa medanI mATe taiyAra thate mAnabhoga bharavAnA vAsaNone sthAne zire Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra bharavAne aveDA baMdhAvyA hatA. A bhavya derAsarajI taiyAra karatAM lagabhaga ATha lAkha rUpiyAno ane pratiSThAnI dhAmadhuma ati moTA pAyA upara karatAM te prasaMge paNa pAMceka lAkhano kharca karyAnuM kahevAya che. kadAca A yuganA yuvAnene A kharca karavo anukULa nahi lAge. paraMtu AvA kissAmAM sthiti, saMga ane sthAnanI daSTie jovAnuM rahe che, eka rajavADuM ke deva darabAranI kAryavAhIMne Ama janatAne kATale jakhI zakAya nahi. harakuMvara zeThANI samajatAM hatAM ke "lakSmI caMcala che, tene dAna ke bhegathI upayoga na thAya te aMte vinAza to che ja.' tene bhoganI spRhA nahotI. tema zeThe traNa lagna karavA chatAM saMtatI nahotI. ane hoya tenA nAma paNa amuka peDhIe bhuMsAI-bhulAI jAya che. jyAre AvA tIrtha-sthApatyathI AtmasAdhanA thAya che ane yAvatacaMdradivAkara nAma-smaraNa rahe che. A rIte A bhavanuM sAdhavA ane parabhavanuM bhAthuM bAMdhavAne je taka maLI hatI tenI sArthakatAmAM saMkoca na kare temAM temanI viziSTatA hatI. kahyuM che ke - nAma rahaMtAM kAkarAM, nANuM nahiM raheta; kIrtikerAM keTaDAM pADavAM nahiM paDaMta, uparokta kahetInI vAstavikatA batAvatuM sadarahu haThIbhAInuM maMdira Aje paNa amadAvAdanA suMdara sthApatyamAM mazahura che. kharekhara e abhuta maMdira che. A uparAMta sadgata haThIsiMha zeThanA nAma-smaraNArthe temanA vaDIla vhena rukimaNuM zeThANInA hastaka zeThanA nAmathI amadAvAdamAM 10 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 khAnadAnInAM jAhera hespITAla 'khAlavAne rUA. 51000) kalekaTarane sAMpIne sarakArI AMhedharI nIce zeTha haThIsiMha kezarIsiMha sIvIla heAspITAla kheAlAvI hatI, je atyAre paNa aneka dardInA AzIrvoda laI rahela che, temaja amadAvAdamAM gujarAta DhAleja kheAlatAM temAM rU. 10000) zrI rUkimaNI zeThANI hastaka bharyAM hatA. banne vhenAmAM sArA saMpa hatA. te sAthe ja rahetAM, jamatAM ane dareka jAhera sakhAvatamAM tema ja dharakAmamAM harakuMvara zeThANI tenAM mATAM vhena rUkimaNIne pUchatAM te temane yaza apAvatAM hatAM. paraMtu satyayugamAM paNa rAmacaMdrajInI aparamAtA kaikeyInA mAnasane dUSita karanAra maMtharA nIkaLI hatI, te| pachI A kaliyuga( pAMcamA ArA )mAM ane zeThANI vacce vaimanasya karAvanArane trATo krama hAya ? eka vakhata vighnasa teASI khAie taka maLI jatAM rUkimaNI zeThANI pAse vAta cheDI: -~ . "hA zeThANI, tame mATAM kharAM, paraMtu tamArUM zuM calaNu che ? badhuM nAnI zeThANInA hAthamAM che. " "mane harakuMvara badhuM pUche che. mArI saMmati vagara kAMI pagaluM bharatI nathI. ' "9 " e teA hAthInA dekhADavAnA dAMta che, cAvavAnA judA hoya. temAM tame zuM samajo ? " 98 "nA nA ema aa na heAya, tArI bhUla thAya che. " hajI AvaDAM meTAM thayAM chatAM kAMI samaje nahiM, tamane zuM kahevu ? lAkhAne vahIvaTa harakuMvaranA hAthamAM che. tenuM cAre kAra thApyuM thapAya te sthApyuM... uthApAya che. temAM tamane krANu oLakhe che? pAkI che, e tA tamane ramADe che-mADe. tame tamArU peAtAnu hita Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 147, samajatAM nathI, haiyAkuTAM che. mAre zuM? A to mArAM che te A badhuM joine jIva baLe che. A vAta mAre tamane nahetI kahevI chatAM kahevAya jAya che. tamane game tema karo mAruM nAma na leje. nahi te mArA jevA garIba mANasane jIvavuM bhoM bhAre thaI paDaze. mArA sama, koIne vAta na karatAM che ke bena." sAMsArika saMyukta kuTuMbamAM asateSa vadhAravAnA aneka khaTAsAcA prasaMgo maLe che. AjasudhI je gama khAine AvA prasaMge nibhAvI levAmAM AvatA hatA temAM maMtharAonA prayatnathI ghI homAyuM. harakuMvara zeThANIne paDakhe paNa AvI maMtharAo caDatI, paraMtu enA vizALa sAgara jevA hRdaya pAse koI asara karI zakatuM nahiM. tene uzkeravAnA prayatno e havAmAM tIra mAravA jevA niSphaLa prayatna hatA. paraMtu rUkimaNIbAInI thoDI vyavahArakuzaLatA ane apaMgapaNane lAbha maMtharAe jarUra letI hatI. dhIme dhIme agnine pavana nAMkhI prajavalita karavAmAM Avato hato. kusaM5 dhuvADAvALA agninI peThe dhuMdhavA hatA. jyAre bhaDake prajavalita thaze tenI rAha jovAtI hatI. kaI kAraNasara eka dhArmika kAmamAM phALa bharatI vakhate rukimaNInI salAha levAnuM harakuMvarabAIthI bhulAI javAyuM. rukimaNIbAIe lAga joI maheNuM mAryuM. harakuMvarabAine A maheNuM khaTakayuM, baMne vacce saheja caDabhaDATa thayo. A rIte jherI bIja jamInamAM ropAI gayuM. have paraspara khATAM mana thavAnA prasaMge vadhavA lAgyA. paraspara abolA jevuM thaI paDyuM. harakuMvara sthiti samajI gayAM. temaNe A sthiti sudhAravA prayatna karyo, paraMtu bahu moDuM thayuM. pahelI taka Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 khAnadAnInAM prayatna chatAM saMdhAI nahi. phATa pahoLI thatI cAlI. have baMne vidhavAone judI judI rahevA mATe sagavaDo thaI. harakuMvarane AnA pariNAme bhayaMkara lAgyAM, paNa manuSya saMgene AdhIna hevAthI bhAvI upara choDavA vinA bIje upAya rahyo nahote. zeTha haThIsiMhanI milakata vahecavAnI vAto cAlavA lAgI. prathama vAtAvaraNamAM paDaghA thavA lAgyA, pachI kharekhara mAMgaNI thaI. korTa darabAre vAta caDavA jevI sthiti AvI pahoMcI. vakIlenI salAha levAI. vistRta vepAra-vyApaka dhaMdhAo ane bahoLI sthAvara jaMgama milkatanA bhAge karavA sahelA nahetA. dezadezAvaromAM pathAro hate. harakuMvarane AvI rIte judA thavuM na gamyuM, paraMtu manane meLa thaI zake tema dekhAyuM nahi. teonI muMbaImAM moTI milkata hatI. te saMbaMdhI saMpUrNa hakIkata emane samajavAnI jarUra hatI. bAkI to sarve vahIvaTa emanI AMgaLIone Terave hato. harakuMvara zeThANI mAvitre javAnuM bahAnuM kADhI ghadhe pahoMcyAM. tyAMthI muMbaI jaI badhI milkatanI yogya vyavasthA ane samajaNa meLavI lIdhI. cAra mAsanA pravAsa pachI teo pAchA pharyA. emaNe vibhakta thavAnI badhI taiyArIo karI rAkhI. saMvata 1908 nA eka sAro divasa joI harakuMvara zeThANI sAMjanA pAlakhImAM besI temanA bhAI nagarazeThanI havelIe pahoMcyAM. vALu karIne zeTha premAbhAI mukhavihAra karatAM hIMcake beThA hatA. "Avo Avo nAnI bahena, atyAre kema AvavuM thayuM?" "mAre jarUranuM kAma che, tethI AvI chuM. bhAI " " zuM che kaha? sAMbhaLavA taiyAra chuM." "meTAM bahena Aje tamAre tyAM rokAyAM che emane bolAve eTale kahuM." Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - khamIra 19 rUkimaNI bahena Aje pIyara AvyAM hatAM. tene bolAvatAM tyAM AvIne beThAM. harakuMvare abelA bhUlI jaI praNAma karI AzIrvAda meLavyo. have moTAbhAI koI paNa ApaNane vikSepa na nAMkhe tevI sagavaDa karI Ape. mAre ghaNuM ghaNI vAto karavI che." "zenI vAto karavI che bahena, kAMI samajaNa te Apa." "e pachI. pahelA khAnagI beThakanI vyavasthA kare." zeThe oraDAnuM bAraNuM baMdha karyuM. bahAra mANasa besADyo. "ju moTAbhAI mAruM ane moTI bahenanuM mana nirmaLa che, paNa amArA baMnenA hitasvIo judAInA raste amane dorI jAya che. have kaI rIte AmAM bIjo upAya mane jovAmAM Avato nathI. eTale chUTA thavuM e vAta nakkI che. bAkI rahI milakatanI vahecaNI. te saMpasalAhathI thavI joIe. trIjA kAnane sAMbhaLavAnI jarUra nathI. tamArAmAM amAro baMnene vizvAsa che, te tame vaheMcaNI karI Ape. huM tamane lakhI ApavA taiyAra chuM." AvaDuM moTuM kAma mArA ekalAthI upaDI zake nahi. tamArA taraphathI bIje kaI paMca joIe, bahena." meM pahelethI ja kahyuM che ke trIjA mANasanuM AmAM kAma nathI. huM cAlI calAvIne bhAIne ghera AvI chuM. bhAI, mane eTalI bhIkha nahi Ape?". * "vahIvaTa ghaNuM maTe che bahena. cepaDA tapAsavA paDaze. kiMmata karAvavI paDaze. sthAvara milkato ghaNuM che te paNa aMkavavI paDaze." Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAnadAnInAM " tamAre kAMIpaNa karavu' nahi paDe. ahIM eThe sarva vyavasthA eka paLamAM thai zakaze. tame mAtra ahIM besI amane baMnene yAgya salAha ane dAravaNI Apo eTale ahI ja badhu patI jaze." " e kema bane ? A kAMi baccAnA khela nathI, mhena ? " 150 " are meATAbhAi AvI DhIlI vAtA zu kare che? jIve A vahI vAMce. AmAM amArI deza-dezAvaranI saMyukata milkatAnI yAdI che. emanI AMkaNI vAjakhI rIte karAvI kimata mAMDI che. nIce dezadezAvarAkhAtenA mAlanI kimmata vigatavAra lakhI che. tenI nIce udharANInA bAkI nANAMnI vigatavAra tapasIla che. peDhIenA pharanIcaranI kiMmata paNa nakkI karI che. ahIMnA gharanAM phranIcara ane dara dAgInA emAM gaNyAM nathI, kemake te jenI pAse hoya te bhale bhAgave. juo, AmAM kAMi pUchavA jevuM che ? me peAtAnA hAthe banatAM sudhI cokkasa karIne lakhyuM che, " anubhavI nagarazeThanI vepArIbuddhie vahI khArIkAIthI vAMcI. joi. ThIsi'ha zeThanA kArabhAra saMbaMdhI premAbhAi zeThane dhaNI hakIkata jANavA-jovAne taka maLI hatI. baheneAnA ka`kAsa pachI ghaNu puchaparacha karI jANyuM hatuM. paraMtu harakuM vare taiyAra karelI yAdI jovAthI te cha thai gayA. temAM evuM dhaNuM hatuM ke je te jANI zakela naheAtA. emaNe yAdInAM pAnAM be kalAka sudhI cIpI cIpIne pharI pharI vAMcyAM. adhu niyamita ane vyavasthAsara nAMdhelu` hatu`. " nAnI bahena, hajI sudhI me' evA munIma joyA nathI ke AvI sAmdha ane cAkasAvALI vahI taiyAra kare. have tArU zuM kahevuM che ? " " mAre zuM kahevAnu hoya meTA bhAI? A khIne kAgaLIe Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 151 lyo, emAM milkatanI vaheMcaNuM samAna bhAge mArI TUMkI buddhi pramANe karI che. AmAM badhI amArI milakata nedhelI che. tame e amArA cepaDAo joI khAtrI karI zake che. A milakatonA be bhAgamAMthI eka bhAgamAM vahIvaTa dhaMdhe ane amuka milkata tathA rokaDa jAya che. bIjA bhAgamAM badhI sthAvara mIlkata ane thoDI rokaDa che AmAM rukimaNuM bahenanI IcchA je vahIvaTa ane rokaDa saMbhALavAnI hoya to te paNa laI zake che, ane sthAvara milakato saMbhALavI hoya te te paNa temane chUTa che. moTAM bahena A baMne bhAgamAMthI emanI icchA thAya te kaI paNa laI zake che." gaMbhIra bhAvathI nagarazeThe khata laI joyuM. AmAM arthe ardha vahecaNI karavAnI goThavaNa jema bane tema saphAI ane niSpakSapAtabhAve karavAmAM AvI hatI. nagarazeThe dareka milkata ane vahIvaTane aMge bArIka UlaTapAlaTa tapAsa karI lIdhI. darekanA javAba saMtoSakAraka ane pUrI vigata sAthe maLyA. vigate pUchatAM pUchatAM ane javAba letAM detAM savAranA pAMca vAgyA. vacamAM rukimaNI bahena paNa kAMIka hakIkate thoDI thoDI jaNAvatAM rahetAM hatAM. nagazeThe rUkimaNIne hAtha jhAlI bIjA oraDAmAM teDI jatAM harakuMvarane kahyuM. nAnI bahena, dAtaNa pANI, devadarzana, sevA-pUjA karI lyo. huM tathA rukimaNuM thoDI vAtacIta karI AvIe chIe. are chokarIo, nAnI phaIne badhI sagavaDa karI Ape, phaIbA Aje ahIM jamaze." bahena, tuM badhuM samajI? have zuM karavuM che?" " bhAi, jema tamane mArA hakakamAM phAyado lAge tema karo. huM te apaMga rahI." chatAM tuM badhuM samaje che. AvA moTA vahIvaTamAM badhuM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15ra khAnadAnInAM te sarakhuM kayAMthI vahecAya, chatAM harakuMvare sArI vaheMcaNI karI che." je tamane vyAjabI lAgatuM hoya te mAre nAhakane jhagaDe karavo nathI. " A vaheMcaNI saMge jotAM mane yogya lAge che. tuM zuM laIza? vahIvaTa ke milkata ?" vahIvaTa-vepAra mArAthI kema saMbhALAya? huM apaMga chuM. chokaro (dattaka) nAne rahyo. dezAvaranuM kAma mArAthI nahi saMbhALAya." kharUM che. tuM rathAvara milkata le ema huM paNa IcchuM chuM. milkato bahu kiMmatI che. bhale phAragatIo lakhAvI lyo.' "bhAI jevI tamArI marajI." harakuMvara devadarzana karIne bhAI pAse AvyAM. eTale premAbhAI zeThe nAnI bahenane AvakAra ApatAM kahyuM "nAnI bahena meM rUkamaNI sAthe vAta karI che. vahIvaTa tAre saMbhALa. milakata rUkimaNunA bhAge rahe. phAragatIo lakhAvI leje, bahena" pAchaLa zA mATe? hamaNAM tame lakhI Ape. emAM vakIlonuM kAma nathI." - phAragatIo lakhAI, temAM sahIo thaI gaI. meTA munIma ane nagarazeThanI sAkSIo thaI. ene rajIsTara karAvavA ane milkatanA kAgaLI -ocarIA nAme caDhAvavA munImane sUcanAo apAI. eka ja divasamAM vahIvaTanI vahecaNI thaI gaI. rukimaNI zeThANuM prajJAcakSu hovA chatAM potAnA patinI miktamAMthI moTI rakama emaNe kharcavAne pitAnI zokyane saMmati ApI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamIra 153 hatI. A rakama lAkhAnI hatI. A uparAMta sa`. 1915nA vaizAkha suda 14 ne ravivAre kimaNIbAinI mAMdagI vadhI jatAM temaNe aMtima samaye dharmAMdAmAM rUA.50000 ane sagAM-sabadhIone rUA. 10000 ApavAne harakuMvarane bhalAmaNu karI ane paraspara khamatakhAmAM karIne nibhe bhAve svagamana karyu hatu. A prasaMge temanA bhAi nagarazeTha premAbhAi hemAbhAie peAtAnA padarathI pAMca hAra rUpiyA bahenanA puNyArthe dharmAMdAmAM kharco hatA. harakuvarabA e dhadhA-vahevArane vahIvaTa saMbhALI lIdhe. emAMthI temaNe sArA lAbha meLavyeA. lAkho rUpiyAnA naphA apINu ane rezamanA vepAramAMthI maLatA hatA. zeThANI have pAkA ane jUnA vepArI anyAM hatAM. saM. 1920 sudhI vepAra cAlu hateA. zAmATe baMdha karavA paDayA te cAkkasa jANavAnuM maLyuM nathI, paraMtu pedAza jema vadhavA mAMDI tema tema te sarve dharmodrAmAM vAparavA mAMDayuM. patie Apela mUDImAMthI je vadhe te dharmAMdAmAM vAparavu evA zeThANIe pAA nizcaya karyAM hatA. cha harakuMvarabAi bahu hiMmatavAna hatAM. dharmanA vAtAvaraNumAM relAM ane dhArmika zikSaNu temaja sAdhu-sAdhvInA saMsa mAM bAlyakALa ane prauDhAvasthA vItAvanAra harakuMvara zeThANIe uttarAvasthAmAM aneka derAsarAnA jIrNoddhAra karAvavAmAM lAkhA rUpiyA ApyA hatA. teo bhAre udAra hatAM. te dara khIje trIje varase jAtrAe jatAM. temaNe siddhAcaLanA saMdha kADhyo tyAre zatruMjaya caDatAM hIMgaDAjanA haDAnuM caDhANu muzkela heAvAthI dhaNA leAkeAne caDatAM agavaDa paDatI, te temaNe meATA khaca karI pagathiyA aMdhAvI dUra karI. mAMDavInI peALamAM ne TakazALamAM derAsarajI baMdhAvavA mATe emaNe lAkhA rUpiyA kharce lA hatA. phatAzAnI peALanA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154. khAnadAnInAM derAsarajIne jIrNoddhAra karatAM kahevAya che ke emaNe lagabhaga poNA be lAkha kharcA hatA. ane te badhAmAM potAnA patinuM nAma joDAvyuM hatuM. TaMkazALamAM zeThanA nAmathI kanyAzALA kholI ane saMvata 1921 nA duSkALa prasaMge sastA anAjanI dukAna ughADI ne tenA nibhAvamAM sIttera hajAra kharcelA hatA te noMdha maLe che. A uparAMta temaNe TheTha sametazikharajI(baMgALa)ne. saMgha ajaba hiMmatathI kADhela hato. temanI vyavarathAzakti bahu UMcA prakAranI hevAthI, teo agamacetIthI sarve taiyArIo AgaLathI karAvatAM hatAM. taMbu ane rAvaTIonI bevaDI jeDI rAkhI AgaLanA mukAme taiyArI rakhAvatAM, bhajana, gADAM, ArAma ane regInI sAravAra mATe vyavasthA rAkhelI hatI. badhA hukamo zeThANuM jAte ApatAM hatAM. relave nahetI eTale gADAmAM musApharI karavI paDatI hatI. nadI nALAM oLaMgavAM, gAmaDAomAMthI vastuo bhegI karavI, agAuthI rastAonuM samArakAma karAvavuM, cekIyAta levAM, adhikArIo pAsethI rakSaNapatro meLavavAM evAM evAM aneka kAmo zeThANInI hiMmatathI pUrAM thatAM hatAM. sametazikharajInI yAtrA dUra hovAthI te pravAsamAM mahinAo lAgyA hatA. zeThANInA saMghane bhapake bahu bhAre hato ke mahArANI yAtrAe nIkaLe tevo gauravavaMta ThATha hate. gheDA, pAyadaLa, pAlakhIo, sIgrAmanI hAre ne hAra pravAsamAM sAthe hatI. zeThANa harakuMvarabAI bahu samaju hatAM. paraMtu temane svabhAva Akaro hovAthI teonI pAse keI je te TakI zakate nahi. patie potAnA bhatrIjA maganabhAIne kheLe besAryA hatA, paraMtu bane vacce mananI ekyatA sthApAI nahi. svabhAva baMnene garama Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amIra 155 hAvAthI kaMkAza thavA lAgyA, AthI maganabhAi pAtAnA hakka mUkIne peAtAnI paitRka saMpattinA bhAgIdAra anyA. te pachI zeThanAM bahenanA putra umAbhASane dattaka lIdhA. umAbhAne traNa vakhata paraNAvyA hatA. emanI pahelI paraNetara sAthe emane haMmezanA amelA hatA, chatAM temanA taraphanI rakhAvaTamAM samabhAva jALavI rAkhyA hatA. nAmadAra sarakAre A bAinI sakhAvatAthI prasanna thai emane "nekanAmadAra sakhAvate bahAdura" nA ilkAba ApyA hatA. ( te vakhate cAlu hatA ) A ilkAba eka strIne maLyo e ati mahattvanA prasaMga hatA. tAzAnI pALa sAmenA rastA upara harakuMvarabAinI havelI atyAre paNa temanI atyAre samRddhi ane zilpakaLAnA khyAla ApatI. najare paDe che. tenI nIce jAtajAtanA dukAnadArAnI dukAne che. harakuvarabAi gujarAtanI putrI hatI. gujarAtane eNe ujaLu karyu che. dhanya che e mahAbhAgyazALI khAine ! . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malabAranA malakA vANiyA khaMbhAta ati jUnuM zahera che teTaluM ja jUnuM baMdara che. Aje enI jAherajalAlI ghaNI ghaTI gaI che. Aje khaMbhAtanA akhAta purAI javAthI tyAM sTImare AvI zakatI nathI. moTAM vahANe paNa AvatAM nathI. khaMbhAtathI sAgara dUra ja jAya che. enI khIlavaNuM karavAnI tyAMnA navAbanI moTI IcchA chatAM e khIlavaNa thaI zaktI nathI. navAba dhana vAparavA taiyAra che. e juve che ke bhAvanagaranI pacAsa lAkhanI pedAza baMdarane lIdhe rA karoDa lagabhaga pahoMcI hatI. jAmanagare paNa beDI baMdara khIlavI dara varase cokhe eka karoDa rUpiyA naphe meLavyuM hatuM. merabIe paNa pitAnI pedAzamAM 30 lAkhane vadhAre thoDAM varasa bhogavyo hato. pitAne paNa jUnuM ane jANItuM baMdara che. enI khIlavaNI na thAya ? eNe eMjInIarone mata lIdho, paraMtu dariAnA bharatI oTanA pANu tapAsI eMjInIyaree DokuM dhuNAvyuM. akhAta purAI gayo che. paraMtu eka vakhata khaMbhAta mahAna baMdara hatuM. enA moTA vepArIo hajAronI saMkhyAmAM vahANa upara caDIne paradeze sevatA hatA. paradezathI moTI lakSmInA pura khaMbhAtamAM lAvatAM hatAM. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakA vANiyA 1pa7 gujarAta-kAThiyAvADamAM khaMbhAtanuM baMdara moTuM gaNAtuM hatuM. A jAhojalAlI saikAo sudhI cAlu hatI. khaMbhAtamAM vepArane lIdhe samRddhinI choLo UDavA lAgI. vepArIo moTA vepAra karI dhana kamAyA. dhana ane buddhinI madadathI eoe rAjyakAryamAM citta parAvyuM. rAjakAryamAM kuzAgra buddhi temaja zaktiothI khUba unnati pAmIne daMDanAyaka jevI UMcI padavI meLavI udayana mahetA jevA mahAna amAtyo A rIte vepAradhArA AgaLa vadhyA hatA. emanA pue paNa e ja mArganuM anukaraNa karyuM hatuM. gujarAtamAM bharUca, surata prAcIna kALanAM moTAM baMdaro hatAM, je badhAM hamaNuM vRddhAvasthAnI azakti bhogave che. zrI khaMbhAtathI chaso sAtaso varaso pahelAM vahANe vepArane mATe malabAra jatAM hatAM. malabArakhAte sAganuM lAkaDuM, suMTha, marI, nALIera, tela, elAyacI, kAtho, sIMdarI thAya che. tyAMthI e vastuo lAvavAmAM AvatI hatI. ahIMthI hAthanuM vaNeluM kApaDa, mATInA vAsaNa, rezama, jhaverAta vagere tyAM nikAsa thatI hatI. khaMbhAtanA aneka vahANe seMkaDo varase thayAM malabAra jatAM hatAM. puSkaLa vepAra cAlato hato. sAganuM lAkaDuM to tyAMthI ja AvatuM hatuM. khaMbhAtanA vaNike sAhasika hatA. sAthe dharmacusta paNa hatA. sAgaranA pravAse nIkaLI padezomAM khUba pharatA. tyAMnA lakenA rItarivAja viSe anubhava meLavatA, aneka bhASAo jANatA, aneka dezanI pedAzane oLakhatA, dezAvaranA kharcA, paDatara viSe paNa anubhavI hatA. khaMbhAtanA jena vepArIo jema vepAra karI jANatA hatA tema hathironA upayogamAM pravINa hatA. yuddha laDatA, sainikanA nAyaka thatA. pATaNanA mahAmaMtrIo sAMtu mahetA, sajana, muMjAla Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ salamAnanA jema mahAmatrI, hatA tema bhaDavIrA paNu kalama ane samazera baMnene 158 mahetAnA khaMbhAta sAthe saMbaMdha hatA. te meTA vepArIo ane mutsaddI hatA. sainyanI saradArI te letA hatA. upayoga jANatA hatA. vimalazAhu maMtrI, vastupALa-tejapALa e sarve hatA. pAchaLathI moTA buddhimAna maMtrIe, deza prathama vepArI netAo, zAsanakartA ane zUrA thai gayA che. vepAra, mutsaddIgIrI, zAsana ane zauya badhI dizAomAM te pragatizIla hatA. dhama mAM jevA custa hatA tevA ja bIjA kAryomAM pravINa hatAM. sAtasAeka varSInI vAta che (varasa ane vyaktionAM nAmeAnI khabara nathI. emanA vaMzajo paNa jANatA nathI). eka vahANamAM e traNa vaNika gRhasthA vepAra mATe khaMbhAtathI ravAnA thayA. te malabAra lAkaDuM levA mATe AvyA hatA. emaNe kalIkaTanA baMdare UtarIne tyAMthI sAganuM lAkaDuM kharIdI peAtAnA vahANumAM caDAvyuM. " meATAbhAi huM te| deza hi AvuM, mane ahI rahevuM che. '' " ahIM zuM karIza ? zA mATe rAkAvuM che ? " A malabArane lIlAchama deza mane gamyA che. jyAM tyAM aDhAre bhAra vanaspatio jhUkI rahI che. nALIerInAM vana che. samudra kinAre kevA suMdara sUryodaya ane sUryostanA dekhAve dekhAya che. mane te ahI gAThI gayuM che. tame tamAre jAva, huM te ahI rahIza. "" " gAMDA che gAMDA, pArake paradeza rahIne zuM karIza ? ahIM ApaNuM kAi saguM ke vahAluM nathI. ApaNA krAi nAtabhAi paNa nathI. mAMde sAje tArI krANu saMbhALa leze ? cAla cAla, mUkha ana nahi. " Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakA vANiyA - bhAgya yAM vecI khAdhAM che ? tame gabharAva nahi. mArI ciMtA karo nahi." bhAIonI samajAvaTa eke ya kAma lAgI nahi. jIddI yuvaka kalIkaTamAM rahyo. vahANa haMkArI gayuM. yuvaka vepArIne chokare hate. enI pAse thoDA rUpiyA hatA. eNe dukAna mAMDI. bhASA geDI geDI be mAsa rahIne zIkhyo. vadhAre anubhavathI malabAranI malayAlama bhASA bolatAM zIkhI gaye. nAnI dukAna ane nAnA gharamAM tyAM rahyo. eke ya gujarAtI nahe. eka nAyara gRhasthanA pADozamAM rahyo. vepArIne kare, zAMta prakRtine ane eke ya kharAba lakSaNa nahi. sIdhe mArge javuM ane sIdhe mArge AvavuM. dukAnamAM kApaDa rAkhe. bIjI paracuraNa cIjo paNa rAkhe. bAreka mAsamAM gharAkI baMdhAI. dukAna ThIka cAlavA mAMDI. malabAra e bahu saste pradeza che. emAM jhAjhuM kharca paNa nathI AvatuM. traNa varasamAM eNe kharca kADhatAM be hajAranI mUDI A nAnI dukAnamAMthI pedA karI. traNa varase bhAIo pharI lAkaDuM kharIdavA vahANa laIne AvyA. "bhAI have ghare cAla." "paNa mArI dukAna keNa saMbhALe ?" "tAro malabArI mANasa saMbhALaze. thaDe mAla rAkhaje. hAla tArA vivAhanI ame badhI goThavaNa karI rAkhI che." bhAIo samajAvIne deza teDI gayA. ene paraNAvyo, paraMtu cAra cha mAsa thayA tyAM ene pharI malabAranI laganI lAgI. merA bhAI mAre dukAna saMbhALavA malabAra javuM che." "dukAna ghaDAne jAya. ahIM su pAko roTalo maLe che te sukhethI khA." Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malabAranA "nA ApaNane te malabAramAM majA che. roja pAMca mudrA pedA karuM chuM. ahIM ardhI mudrA paNa pedA karatuM nathI, mAre te tyAM javuM che." paNa ke bairuM bAMdhyuM che tenuM zuM?" " e paNa sAthe cAlaze." 2 "mALA mUrkha, bairAMne kadI I mulakamAM rahevAnuM phAve kharUM ?" jyAM dhaNI tyAM dhaNIANI. ahIM ekalI rahIne zuM karaze? tyAM huM sAthe ja chuM ne? tene bIjuM phAvavAnuM zuM che ?" tuM dhAryuM karavAne. tuM jANe ne tArI gharavALI jANe. paNa amArI te bhalAmaNa che ke AvA kheracha mulakamAM vasavATa sAro nahi" "mane I mulakane anubhava che, tyAM koI khAI jatAM nathI." eNe yukitao sAdhI, strIne navAM navAM vastrAthI raMjana karavA mAMDI. malabAranA khUba vakhANa karavA mAMDyAM. tyAM jANe svarga hoya tema sAcA khoTA AMbA AMkhalI dekhADavA mADyAM. bahu samajAvaTa ane mIThAzabharelI vartaNuthI e strIne samajAvI sAthe laI vahANa upara caDI beThe. kalIkaTamAM eNe ghara mAMDayuM. strIne prathama bhAre akaLAmaNa ane ekAMta lAgavA mAMDyAM. pAse rahelA nAyara kuTuMba sAthe gharobo thaye. be cAra mAse strI malayAlama bhASA bolatAM zIkhI gaI. eTale nAyara strIo sAthe bheLAI gaI nAyara loke malabAranI rAjya karanArI kAma che. chellAM be hajAra varSo thayAM cIna, trIvendrama, pudakeTA, kalIkaTamAM emanAM rAjyo hatAM. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakA vANiyA nAyara kema bahu bahAdura ane tejasvI jAti che. paraMtu emanA sAMsArika rItarivAje vicitra che. prathama dareka kanyAnuM pANigrahaNa naMbudarI brAhmaNa sAthe nAma mAtra thatuM hatuM, paraMtu pAchaLathI tarata ja te kanyA nAyara yuvakane soMpavAmAM AvatI hatI. nAyarAmAM pitAnA putrone vArasA hakka ApaNI peThe maLato nathI, paraMtu dehitra athavA bhANejane maLe che. pitAnA chokarAne enA nAnAmAmA taraphathI vAraso maLe. pitAne vAraso pune nahi paraMtu bhANeja ke dehitrane maLe. rAjAthI raMka sudhI A prathA kAyadAnI jema cAle che. trAvaNakeranA ane kecInanA mahArAjAe bhANeja ke dehitra hoya che. vaNika yuvaka sAhasika hatA. teNe dukAna jamAvI sAro paiso pedA karyo. nANunI dhIradhAra paNa karavA mAMDI. bagIcAvALAone nANAM dhIravA mAMDyAM. AthI veLAsara mAla ane sArUM vyAja maLavA lAgyuM. vaNike potAnA dhaMdhAne vikAsa karavA mAMDayo. teNe vahANomAM ADatIyAne mAla caDAvavA mAMDyuM. tene kule-phAlelo je bIjA eka be kuTuMbe khaMbhAtathI AvI vasyAM. A rIte A vaNika kuTuMbe ahIM AnaMdathI rahevA lAgyAM. prathama yuvaka te have sAre dhanavAna thayo hato. malabAramAM te lAkho kamAya hate. ene ghare traNa putro hatA. bahoLI milkata hatI. "bApA, kAMI icchA hoya te kahI nAMkho." maraNapathArIe paDelA pitAne pue pUchayuM. hA, mArI eka IcchA che. tamArAthI te pUrI thaze ?" jarUra pUrNa karazuM. pitAjI sukhethI kahe." Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malamAranA "" kAma kaThaNu che, chatAM kahu chu. A dezamAM eka derAsarajI bAMdhI temAM prabhu padharAvavAnI ane derAsaranA kharca nibhAvavAnI mArI pRcchA hatI, te pUrI karaze!? ' 77 162 r "" paNa A dezamAM ? kahe teA ApaNA khaMbhAtamAM baMdhAvIe. A dezamAM ja ApaNe phUlyA-kAlyAM chIe, A dezamAM ja dhana, AbarU, milkatA meLavI che; mATe ahIM ja khAMdhavuM tevI mArI abhilASA hatI, ane che. ,, "" AjJAMkita che|karAoe pANI ApyuM. chekarAoe bApanI chellI icchA mujaba derAsarajI bAMdhavA vicAra karyo-joke paradezamAM-paradharmAMnA kSetramAM e ati kaDIna kAma hatuM. pahelAM teA rAjAnI paravAnagI meLavavI joie. malabAranA nAyara rAjAe udAra hatA. dhArmika bAbatamAM emanA vicArA bhAre udAra hatA. khAje be hajAra varSo thayAM yAhudIone AcInanA rAjAe Azraya ApyA che. yAhudIonu khUnu sthAna AcInamAM vastu che. cheka chaThThA sakAthI prIstIe kAcIna-trAvaNukAramAM vasyA che. sIrIana khrIstIonAM jUnAM devaLe malabAramAM baMdhAyAM che. A rAjAe tyAM pahelAM AvanAra prIstI dharmaguruone peAtAnI adbhuta prajAmAM prIstI dharmanA phelAvA karavA mATe taka ApI hatI. A phelAvA eTalo meTA ane vizALa pAye thayeA che OM Aje malabAramAM ceAthA bhAganI prajA khrIstI thai gai che. te sivAya A rAjAoe ArAne vepAra karavAnI malabAramAM chUTa ApI hatI. pariNAme Araba vepArIo ane adbhuta malabArI strIomAMthI mAlA jAtinI prajA utpanna thai che. e prajA paNa vizALa pramANamAM malakhAramAM pracAra pAmI che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakA vANiyA 163 paMdaramI sadImAM sauthI prathama yura|pIyanA hiMdamAM AvyA. vAsakeADI gAmAe malakhAranA kalIkaTa baMdare peAtAnA vahANune lAMgarIne kalIkaTanA rAjA-jhAmeArInanI pAse vepAra karavAnI para vAnagI mAMgI hatI. te rAjAe udAra manathI emane paravAnagI ApI. pAchaLathI DacA paNu AvIne ahIM moTA vepAra karatA hatA. vaNikaputrA paNa malabAranA vepArI hatA. emaNe meTA vepAra cAlu rAkhyA hatA. rAjA ane meTA adhikArIo vacce sArI pratiSThA meLavI hatI. emanI meATI milkatA kalIkeTamAM hatI. e bhAIoe jhAme rInanA darabAramAM lAgavaga lagADI. eka vakhate emane jhAmerIne peAtAnI hajuramAM lAvIne jaina dharma viSe pUchyuM. jaina dhama e hiMdu dharmanA virodhI nathI paNa sahakArI che ema viSNukAe rAjAne samajAvyuM. rAjAe tapAsa karAvI tA jaina dharmAMnA ahiMsA, satya, tyAga, brahmacarya, sayama, yama-niyama, vigere siddhAntA hiMdu dharmane anurUpa jAyAM. vaNikaputrAne derAsarajI bAMdhavAnI paravAnagI maLI. eka vaNikaputra vahANamAM besIne khaMbhAta gayA. tyAMthI sArA mistrIone meTA daramAyA nakkI karI sAthe teDI lAvyeA. badhu kAma paththaranuM ati majabUta ane suMdara banAvavAnuM hatuM. sArA sutaeN pAyA nAkhyA. mistrIe bahu anubhavI ane praviNa hatA. zeThIAo udAra hatA. zilpazAstranA niyameA mujaba nakazA taiyAra thayA. dhArmika niyameA, AjJAo ane sUcanA mujaba derAsarajI bhoMyarA sAthe taiyAra thayuM. kalIkaTanA madhyamAM gujarAtIenA vasavATanA madhya vibhAgamAM A derAsarajI kheMdhAvyu che. hajI te aNuizuddha hAlatamAM UbhuM che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 malabAranA emane thaye chaso varasa thayAM che, paraMtu eka kAMkare paNa khA nathI. e derAsarajImAM khUba moTI dhAmadhumathI mUrtinI pratiSThA thaI hatI. bheMyarAnI mUrtio te anupama che. A lekhaka e joI AnaMdAzcarya pAmyo hate. kAkAsAheba kAlelakare paNa enI khUba prazaMsA karI hatI. derAsarajImAM sAruM kAtarakAma che. kalIkaTa zaheranuM e mukhya AkarSaNa che. zikharabaddha ane kArIgarI yukta e sthApatya apUrva che. hamaNanA klIkaTasaMghanA AgevAna ati samRddha zeTha amarasI. (mANekalAla parazotamanI ku. vALA)e derAsarajIne vahIvaTa saMbhALe che. vizALa jagyA enA mATe vALavAmAM AvI che. kalIkaTamAM pacAseka jaina kuTuMba vase che. teo sArA vepArI kuTuMbo che. zAMtapaNe vepAra karI derAsarajInI ati zraddhAthI saMbhALa rAkhe che. jo ke derAsarajImAM chele ITAlIyana lAdI vAparIne jarA visaMvAditA karavAmAM AvI che, chatAM jaina sAhasa, samRddhi, paradezagamana ane zaktinA pratIkarUpa A derAsara kalIkaTamAM pravAsIone AmaMtre che. khaMbhAtanA A vaNika gRhasthanA vaMzajo hajI hayAta che. sAta ATha kuTuMba hajI tyAM vase che. emanI sthiti sAmAnya che. AgalI jAherajalAlI have nathI. malabAramAM e "malakA vANiyA" tarIke oLakhAya che. jaina saMghe temanA pratye udAratA batAvI emane gAMdhIyugamAM apanAvI potAnA bhegA meLavyA che. malabAramAM A prAcIna derAsarajI suMdara hAlatamAM UbhuM che-je ke banAvanArAnA nAmanI emanA vaMzajone paNa khabara nathI. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kalakattA(baMgALa) mAM - chAparIyAnI zeThAI zrI kAThiyAvADamAM mAMgarelanuM baMdara sAhasika vaNika gusthAthI vikhyAta thayuM che. mAMgarolanuM rAjya ghaNuM nAnuM che. jUnAgaDhanA bhAyAte eTale musalamAna bAbIenuM e rAjaya che. enA rAjakartA "zekhasAheba" kahevAya che. emanA cAlI zeka gAmonI pedAza bethI aDhI lAkha rUpiyAnI che. mukhya vastImAM dazAzrImALI vaNika graha che. emAM keTaleka bhAga vaiSNava dharma pALe che, keTaloka bhAga jaina dharma pALe che; paraMtu baMne vibhAge khUba saMpathI ekatra thaI rahe che. arasaparasa kanyAvyavahAra rAkhe che. dharmane nAme jarA paNa dveSa nathI. hajI sudhI mAMgarolamAM A udAra dhArmika sahiSNutA cAlu che. mAMgarelanI jamIna bhAre phaLadrupa che. TheTha muMbaI, karAMcI sudhI zAkabhAjI ane phaLone nikAza kare che. zrI mAMgarelanA vaNike ane nAvike sAhasika che. tyAMnuM vahANavaTuM ati prasiddha che. mAMgarelanA vaNiko Aje basothI aDhIsa varasa thayAM paradezagamana kare che. emane mATe vepAra bukhArA, samarakaMda ane bakha sudhI hato. mAMgarelanA vaNike Aje paNa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAparIyAnI muMbaInI zera bajAramAM agatyanI lAgavaga dharAve che. rAtA samudranAM baMdaro eDana, suyAkima ane heDIDAmAM emanI peDhIo che. mAMgarolanA vepArIoe paradezathI khUba lakSmI ApyuM che. Aje teo dhana, aizvarya ane sukhasaMpattimAM mahAle che. enuM mukhya kAraNa sAhasikatA che. nAnapaNathI vaNikaputra muMbaI, kalakattA athavA rAtA samudranA baMdaro khAte nIkaLI paDe che. ne tyAM yazakIrti meLave che. A vaNika yuvake bahu thoDuM bhaNyA hoya che. emanuM jJAna gujarAtI ane aMgrejI cAra-pAMca dhoraNa sudhInuM ja mAtra hoya che. nAnapaNathI ja vepArInI nokarImAM dAkhala thaI prathama sAdA - kAma, ugharANuM ane nAmuM zIkhe che. dhIme dhIme nekarImAMthI rajA laine pachI potAnA paga upara svataMtra UbhA rahevAnuM zIkhe che. - teo pAkA vepArI che. karakasarIA heya che, paraMtu khAdhepIdhe ke sArAM vastro paheravA mATe lebha karatA nathI. teo dhIme dhIme pitAnA vepArane vikAsa kare che. thoDA varasamAM sAro paiso meLave che. emane uttarAvasthA mAMgarolamAM gALavI game che. mAMgarolanA zekha potAnI vastInI kiMmata ane kadara jANe che ane emane hamezAM mAnathI rAkhe che. " mAMgaroLamAM saMvata 1830 eTale AjathI 167 varSo pahelA nAnajIzAne janma zA. jekaraNa khImajIne tyAM thayo hate. teo jJAte dazAzrImALI ane jaina dharmanA anuyAyI hatA. pitAnI nAnI dukAna hatI, paraMtu mUDInA abhAvathI e dukAna sArI cAlatI nahotI. nAnajI zAha gAmaThI nizALamAM jaI thoDA AMka ane lakhavA vAMcavAnuM sAdhAraNa zIkhyA hatA, paraMtu emane vizeSa jJAna nahotuM. ghaNe vakhata pitAnI dukAne besI rahevuM paDatuM hatuM. pitAnI tabIyata barAbara nahotI. chokaro bahu cAlAka ane udyogI ho, Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seDAi 167 paraMtu saMyeAgA bahu pratikULa hatAM. te nizALe ja zakatA nahAtA. daramahine paDayAne thADu' anAja ApavuM paDatuM hatuM te paNa nAnajI zAhe mAtA pAsethI meLavI zakatA nahAtA. dukAna paNa ThIka cAlatI nahatI. nAnajInA sAhasika svabhAvane A pasaMda paDatu nahi. samaya joi teNe ekadivase pitA pAse vAta ukheLI " bApA, huM muMbai jAu tA ? '' "" muMbaI jaI tuM zuM karIza ? ApaNA kAMi lAgavaga ke vagavazAle tyAM nathI. "" " game tyAM kamAi khAiza. ahIM te saune bhUkhe maravAnA visA Avaze. 99 66 nA bhAi, ardho zaTaleA haLImaLIne khAzuM. cAra AMkhe| maLe e ja zAMti che. ApaNe kayAMye javu' nathI." nAnajIne te mubainI laganI lAgI hatI. teNe vAravAra vAta cheDI. peAtAnA jJAtinA khIjA yuvA muMbai jai kamAtA hatA. peAte paNa zA mATe na kamAya ? te mATe tene lAgI Avatu' hatuM. muMbai janArane te samaye seAnAnA pAsA maLatA hatA evI saunI samajaNa hatI. mAMgareALa sAthe muMbainA vepArI saMbaMdha hatA, chatAM muMbai te vakhate laMDanathI paNa vadhAre dUrane pradeza gaNAtA hatA. muMbai javu e te| ati dUranA paradeza javA jevuM hatuM. mAthAkalAM thADA tyAM jatAM hatAM. bApane rAjanI kaDAkUTa ane jIkarathI kaMTALIne ema thayuM ke bhale nAnajI muMbai zrI Ave. nAnajI mAMgarALa jevA nAnA gAmamAM ucharyAM hatA te khIjA anubhava ke zikSaNanI gerahAjarImAM taddana kAcA gaNAya. mAtra dukAna upara besIne pachanI pIparamITa ane kAMkarA vecatAM zIkhyA hatA. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 chAparIyAnI tArAcaMda zeThanuM vahANa dariAlata' kapAsa bharI muMbaI ravAnA thavAnuM hatuM. e vahANumAM lAgavaga lagADIne nAnajIne mekalavAnI jekaraNe goThavaNa karI. pitAnA nAtIlA pAsethI kAMi nera vahANadhaNIe lIdhe nahi. nAnajIne sAcavIne laI javAnI vahANanA mAlamane bhalAmaNa karI, vahANa tephAnane anubhava karI muMbaI pahoMcyuM. kadI bahAra na nIkaLelA bALaka chokarAne muMbaIne zuM anubhava hoya? koIne oLakhate nahato. baMdara upara bhAlame utArI mUkyo. sagAsaMbaMdhI keI nahotAM. hAthamAM pitAnI phATelI godaDI ane be jUnAM paheravAnAM lugaDAM laIne te baMdarethI nIkaLe. khIsAmAM paisA nahi. koInI sAthe saMbaMdha nahi. hebatAcalA jevo A kizora nAnajI ahIMtahIM bhamavA lAgyo. A vakhate muMbaImAM purI lAkha mANasanI vasatI nahotI. hajI pAkAM makAne thoDAM hatAM, bAkI gharo ghaNAM nIcAM ane upara jALIovALAM hatAM. ghaNuM upara to ghAsanI chAjalI chAyelI hatI. zahera eka mAIlanA gherAvAmAM hatuM. tenI bahAra khetaro hatAM. majagAma te te vakhate ghaNuM dUra gaNAtuM hatuM. te vakhate mAhIma tathA zIvanI ane muMbaInI vacce moTI khADI hatI. gavarnara pote baLadanI bagImAM besI nIkaLato hato. pAchaLathI ghoDAnI bagI karI. pAyadhunI AgaLa dariAne kIcaDa ane bharatI AvatI hovAthI tyAM paga devA paDatA. AthI enuM nAma pAyadhUnI paDayuM hatuM. sara jamazedajI hospITala sudhI heDIo ane beTe AvI zakatI hatI. lUMTaphATa paNa kyAreka thatI, tethI polisane baMdobasta thavA mAMDe hato. keNa cho chokarA? kayAMthI Avyo ?" ahIMtahIM rajhaLatA nAnajIne eka soraThI dukAnadAre prazna karyo. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeThAI "kAThiyAvADanA mAMgaroLa baMdarathI AvuM chuM. kAMI kAmadha Apaze ?" ' " kAmadhaMdhe te mArI pAse kAMI nathI. A nAnI dukAnamAM huM rahuM chuM, u . mane bIje mANasa paravaDe nahi." ahIM mAre koI sagA-saMbaMdhI nathI. tame mane jarA raste caDAvI dyo te huM bhAre nahi paDuM. cIle maLethI mAruM gADuM. cAlaze tene jaza tamane che." pitAnA dezane vatanI ane jaina bhAI joIne dukAnadArane dayA AvI. bhUkhe maratA nAnajIne eNe Azraya ApI pitAne tyAM khavarAvyuM. kApaDanA be traNa tAkI ApIne kerI karavA kahyuM. roko. paise mAla vecavA jaNAvyuM. chokare hAthavaNATanA tAkA laIne Akho divasa pharatA hate. gAdInA majUro ne mAchImAronAM jhuMpaDAomAM te pherI karavA lAgyo. dararoja 00 kamAI AvavA lAgyo. vaNika dukAnadArane enI pramANiktAnI khAtrI thaI. dukAna bahAra medAna hatuM, temAM traNa paththara mUkI nAnajI reTalA ghaDI leto hato. caTaNI ke zAka kaI divase banAvatA hatA. pherI karatAM karatAM rastAo ane mANasanI sAthe oLakhANa thaI. teNe have bene badale cAra tAkAnI pherI zarU karI. dhIme dhIme cAra cha mAse enI pedAza rU. 01 dararojanI thaI. eka mahArASTranA bhaMDArInA gharanA eTale makAna dhaNInI maherabAnIthI besI teNe kApaDanA tAkA rAkhavA mAMDayAM. have vilAyatathI theMkezAyaranI milanuM kApaDa paNa AvavA mAMDyuM hatuM. nAnajInA oLakhAtA pahelA dukAnadAre paNa ene jagaDa mAla vecavA ApavA mAMDa. nAnajIne bhAva Apato temAM dukAnadArane paNa kasa rahe. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 chAparIyAnI Ara mAsa pachI nAnajIne dararAja eka rUpie maLavA lAgyA. eNe eka rUSinA mAsika bhADe svataMtra eraDI lIdhI. mAbApane mAMgarALathI teDAvI lIdhAM. te divase ATalI pedAza khAdazAhI gaNAtI hatI. nAnajI rAkaDe mAla vecatA hatA. khUba pramANika hatA eTale enu gADu sAruM cAlatu hatuM. vepArIe mAla udhAra ApatA hatA. A rIte pherIAnA dhaMdhAmAM enA udaranirvAha cAlatA hatA, paraMtu nAnajI zAha sAhasika vRttinA hatA. emane ATalA nAnA kAmathI satASa na thayA. hiMdamAM te vakhate ratAe nahAtA, gADAMvATA paNa gheADI hatI. pravAsa karavA mATe sIgrAma-pAlakhIonA upayeAga mukhya rAjamArgo upara thai zakatA hatA. bAkI patamaya ane kaThIna mArgo upara javAnI keDIe hatI. gADAMe ke bIjA vAhanA evA kaThIna rastAAnI keDIo upara cAlI zakatAM nahi. te samaye pAThA cAlatI hatI. hajAre baLadonI pITha upara mAla lAdIne vaNujArAe karatA hatA. eka gAmathI bIjA gAme sudhI AvI vaNajArA pharIne anAja, gALa, kApaDa vigere letA vecatA hatA. vaNajArAe baLadonI baMne bAjuee bakarAMnA vALAnA banAvelA e chAlakAM (celA) ekathI doDha maNu aMgAlI mAla nAMkhIne tene baLadanI e bAjue samatAlapaNe caDAve che. pachI gAme gAma karI eka ThekANe joitA mAla vecI tyAMnI pedAzanA bIjo mAla kharIdI le che. mAravADanA raNamAM haju AvI Atano pATha| cAle che. himAlayanI keDIe upara paNa AvI akarAM ane gheTAMnI pAThe cAlatI me najare joi che. hamaNAM relve, meTarI ane vimAnAnA jamAnAmAM AvI pAThAnA upayeAga lagabhaga badha thayA che, paraMtu dADhasA varasA upara yAMtrika vAhananA abhAve AvI vaNajArA khUba nIkaLatI hatI. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 ~~~ ~-~ ~ zeThAI -~-~ nAnajI zAha AvI vaNajAronI sAthe saMbaMdhamAM AvyA. teo savAranA vahelAM UThIne evI vaNajArAe rAtre jyAM paDAva nAkhyA hoya tyAM pahoMcI jatA hatA. prathama emaNe hAthanuM vaNeluM kApaDa gAmaDAomAMthI AvatuM te kharIda karavA mAMDayuM. pitAnA vepAra pUratuM kApaDa laIne te chUTaka vecavA lAgyA. temAM be paisAnI tAravaNI ThIka thavA lAgI. pAchaLathI gedhama, goLa, ghI, maga paNa kharIdavA mAMDyAM. A mAla laI teo bIjA vepArIone vecavA mAMDyA. emanI pAse baso traNaso rUpiyAnI mUDI thaI gaI hatI temAMthI vepAra karavo zarU karyo. A samaye dareka vepAramAM sAre kasa hate. muMbaI zahera vikAsa pAmatuM jatuM hatuM. dezAvarathI kapAsa, gALa, kApaDa vigere aneka jAtane mAla moTA pramANamAM Avato hato. sAhasika vepArI mATe A sAre moke hato. nAnajI zAha cAlAka hatA. vepAranI emane laganI lAgI hatI. rAtridivasa vepAranA ja khyAla AvatA.. bhAva pADa, paDatara, kharca e badhuM AMgaLIne Terave ramavA lAgyuM. vepAramAM e talIna thaI gayA hatA. bApanA ane mAtAnA AgrahathI emaNe vivAha karyo hato, paraMtu khare vivAha vepAra sAthe hato. emane muMbaI Avye daza bAra varSo thayAM hatAM. mUDI vadhIne pAMca hajAranI thaI hatI. temaNe have vaNajArAone vyAje nANuM dhIravA mAMDyAM. vaNajArA mAla laI Ave te paNa emane sauthI prathama maLe. temane saste bhAve mAla maLavA lAgyo. teo khUba sAhasika hatA ane vepArane zekha paNa bhAre eTale kAmakAjane vikAsa thavA mAMDe. jeTalI vaNajAro Ave te sau have nAnajI zeTha hastakaja vecAya. temaNe badhA vaNajArAone dhIradhAra karavA mAMDI. kAma ghaNuM vadhI gayuM. pitAnI zAkha sArI baMdhAI hatI eTale gAma Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 chAparIyAnI mAMthI puSkaLa nANuM ochA vyAje laI ne meTA vyAje nAnajI zAhe dhIravA mAMDayu. te have zrImaMtanI gaNutrImAM AvyA. dharanI gADI lIdhI. mALA kharIdavAnI vAtacIta paNa cAlato hatI. nAnajIzAhe joyuM ke mAla tarata lai tarata vecavAthI napha bahu thADA rahe che. AthI temaNe vakhArA bhADe rAkhI mAla bharavA mAMDyo. tejIe mAla kADhI vece; maMdImAM vakhArA bharI rAkhe. paraMtu haMmezAM vepArIne e "pAra " che. jema napho maLe che tema AtmAnI sultAnIe nukazAnI paNa thAya che. kayAreka kAi kA lAge che tyAre vepArI gAla paMpALatA taddana bhUkhaDI khArasa jevA thai jAya che. unnati pAla avanati ghaTamALanI peThe cAlI Ave che. nAnajI zAha chellAM paMdara varasa thayAM UMce UMce caDayA ja jatA hatA, tevAmAM ecIMtA vidhAtAe meATA phaTakA lagAyeA. hakIkata evI banI ke saM. 1858 nI sAlamAM cIMca baMdara upara mATI Aga lAgI. ahiM nAnajI zAhanI save` vakhArA AvI hatI. myunisipAlITI paNa naheAtI. ke naheAtA babAone badaasta. vakhArA lagabhaga kAcI bAMdhelI hatI. AganI cINagArIe bhayaMkara svarUpa lIdhuM. vakhArAmAM jAtajAtanA rasa-kasa, ghI, gALa, tela, kApaDa, anAja bharyAM hatAM. jotajotAmAM Age bhayaMkara svarUpa lIdhuM. AkAzagAmI zikhA joi mAla bharanAra vepArIonAM hRdayAmAM vALAo saLagavA lAgI. sainyanA mANasA AvI paDeAMcyAM. temaNe AgathI patharAelA bhAgane gherI lIdhA. tamAsakhInAne mArI kADhayAM. cAre tarapha dhULanA TApalA nAMkhIne Agane maryAdita karavAmAM AvI. kUvAomAMthI pANI kADhI chAMTavAmAM Avyu. e divasa pajaraNu cAlu rahyuM. chevaTe Agane kAbUmAM levAI. A AgamAM nAnajI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAI 194 zAhanA adhA jathA bhasmIbhUta thai gayA. varaseAnI mahenate meLavelA dhanathI kharIdelA mAlanI rAkha thaI gaI hatI. nAnajIzArDane Aje nardikanA kuTuMbInAM maraNa karatAM paNa vadhAre gamagInI thai. paMdara varasanI sakhta tanamananI mahenata pachI akSaya ane sa`pattinI UbhI karelI imArata karaDa........ bhUsa karatI dhasI paDI hatI. AzAonA aMbAra upara pANI pharI vaLyuM hatuM. javAMmarda nAnajI zAhanI AMkhe jhaLajhaLI AvI gayAM. khAvA--pIvAnuM bhAvatuM nahAtu". meAtIzA zeThanA mATA bhAi temacaMdna amIcaMda sAthe ene maitrI hatI. baMne derAsarajI darzane jatA tyAre sAthe thai javAthI temanA vacce vAtacItanA vyavahAra zarU thayeA. tenA svabhAvanA meLa jAmyA. pachI te sAthe haravA pharavAnu thatu. sukhaduHkhanI vAta eka bIjAnI sAthe karatA. baMne vacce gADha maitrI badhANI hatI. cIca baMdaranI AganA banAva pachI darzane jatAM nAnajI zAhane temacaMda zeTha maLyA. temaNe pUchyuMH nukazAna thayuM? " AgathI tamane kai " nemacaMda zeTha, hu. te marI gayA. mAru' sarvasva khalAsa thayuM. huM khAlI khama thai gayA. savA lAkha rUpiyAnI mArI legI thayela mUDI te! gaI, paNa pANA lAkha gAmanA udhAra lIdhA hatA te paNa rAkha thai gayA. tenI ciMtA mane mujave che. "" tr nAnajI bhAi ema nAhimata zu thAo phera lar3eMge. chAtI majabUta rAkhe. vepArIne nasIbamAM lakhyAM ja hoya che. " " che ? UbhA thAva. naphe nukazAna tA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 chAparIyAnI "paNa mArA upara te bahu vItI che. karajanA DuMgara kema pAze te sujhatuM nathI." emAM te zuM thayuM? konA upara nathI vItatuM. amArI upara kevuM vityuM hatuM ? mArA bApAne vepAramAM moTuM nukazAna thayuM. bhAre karaja thayuM, bApA ocIMtA marI gayo. huM ane motIzAha baMne nAnA hatA, mArI mAtA rUpabAIe kamara kasI. teNe leNadArane ghare teDAvIne kAMdhAM karI ApyAM. karakasara karI gharane kharca ghaTADI nAMkhe. dhIme dhIme paMdara varasamAM karaja sApha karI nAkhyuM. amane baMne putrone yogya rIte ucheya. Aje emanA pUNyapratApe pAchI lIlA lahera thaI gaI che. UTho UbhA thAva. mArA mAtAjI pAse cAlo. te yogya salAha Apaze." baMne rUpabAI pAse AvyA. praNAma karI azrubhInI AMkhe nAnajIe badhI vAta karI. "beTA nAnajI, hiMmata zuM hAre che? mATI thA. leNadArone kAMdhA karI Apa, bhAI nemA tuM sAthe jaIne leNadAro sAthe patAvI de. nirAza thaIza nahi. nazIbanuM navuM pAnuM uthalAva. puruSanA kapALa ADuM pAMdaDuM hoya che. dhIraja, khaMta ane pramANiktAthI kAme lAgI jA. zuM mANasa upara duHkha nathI paDatuM ? kayo mANasa duHkhathI chUTyo che? prabhunuM nAma laI Ubho thaI jA. bhalabhalAene paNa Aphata AvI paDI che. sau leNadArone pAIe pAI dUdhamAM dhoIne devAnI tArI dAnata che te sAruM thaze. jA bhAI muMjAIne besI na rahe. mAre tane AzIrvAda che. nemA, ene madada karaje. 5 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziThAI 175 nemacaMdazAhe sAthe jaIne badhA leNadArone bhegA karyA. badhAnA leNunI cekasI karI pharIthI navAM khAtAM paDAvI dIdhAM. nAnajIbhAI kalakatte jaze?" eka vakhata nemacaMda zeThanA bhAI motIzAha zeThe nAnajI zAhane prazna karyo. kalakatte jeTaluM chejaIne zuM karuM? mAMDa mAMDa mAe sukha joyuM hatuM tyAM Aphata AvI paDI. temAM temane rajhaLatAM kenA othAre mUkuM ?" juo nAnajIbhAI, baMgALanI kharIdanuM moTI rakamanuM ApaNuM aphINa cIna caDe che. kalakattAne ADatIo badhuM haIyA karI jAya che, mATe vizvAsu mANasanI jarUra che. tyAM tame jaI zake te baMnene lAbha che. bairAMnI phIkara na kare? tame marada thaIAvI DhIlI vAta kema karo cho. jAzo te ghara jevuM ja lAgaze. " "paNa tyAM ApaNuM kAI saguMsaMbaMdhI, jJAtibhAI ke kaI gujarAtI nathI. baMgALIeAnI huM bhASA jANuM nahi. ApaNe koI gujarAtI baMgALa gayo meM sAMbhaLyo nathI. ajANyAM huM zuM karuM ?" "nAnajI zAha, AvA DhIlA kema paDI gayA che? muMbaI AvyA tyAre keNa hatuM? tyAM ApaNuM jaina mAravADIo ghaNuM che. jinAlaya paNa che. huM kAgaLa lakhI ApIza. jAo phateha kare. baMgALamAM maMgaLa vartAva mUDI mArI, mahenata tamArI, ardho bhAga tamAre, artho mAro. mAla kharIdI tyAMthI sTImaramAM cInanA zRMgAI ke kenTona baMdare caDAvaje. tyAM ApaNuM ADatIA saMbhALI leze. kasIne mAla kharIdavAnI tyAM sagavaDa che. mAravADI pUnamacaMda hakamIcaMdanI peDhI upara eka lAkha rUpiyA sudhI tamane dhIravA mATe kAgaLa lakhI daIza. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 chAparIyAnI Ama nirAza na thAo, tame dhULamAMthI dhana pedA karI zakyA hatA, te Aja mujhAI kema gayA che? jAo, puruSArtha jarUra yArI deze." saMvata 1859mAM nAnajI zAha kalakattA tarapha ravAnA thayA. relve to hajI baMdhAI nahotI. eTale pagaraste pravAsa zarU karyo. rastAmAM aneka saMkaTa bhogavyAM. jaMgalomAM vaLAvA laIne moTI vaNajAre sAthe musApharI karI. dararoja paMdara vIza mAilone pravAsa thata hato. cora lUMTAruo, hiMsaka pazuono bhAre bhaya hate. jaMgalI bhIlo, gAMDa, saMthAla vigere anArya jAtionAM mANaso tIrakAmaThAM laIne tUTI paDatAM hatAM. emanAthI rakSaNa mATe baMdUkavALA vaLAvIo hatA. vaLAvI A chatAM paNa kyAreka kayAreka jhapA-- jhapIo thatI hatI. eka rAjAnI sarahada uparathI bIjA rAjAnI sarahada upara jatAM jakAtano moTo trAsa hato. jaMgalamAM kyAreka jaMgalI hAthIonAM ToLAMe bhAre gabharATa phelAvatAM hatAM. vAgha cittAe paNa baLado upara hallA karavA nIkaLI paDatA hatA. rAtre moTA tApaNAM karIne tenI vacce sUvuM paDatuM hatuM. hAthamAM bharelI baMduke laI vaLAvI ceka karatA hatA. .. jaMgalamAM kyAM kyAMI maccharone trAsa bhAre rahe tyAre saune eka be vakhata tAva AvI jato hato. kyAreka kyAreka kIcaDamAM gADAMnAM paiDAM kheMcI jatAM te kADhavA bhAre mahenata karavI paDatI. retImAM paNa musApharI bhAre takalIphavALI thatI. sauthI moTI muzkelIo nAnI moTI nadIo oLaMgatAM thatI hatI. heDIo upara gADAMo tathA baLado caDAvIne bIje pAra laI javAM paDatAM. koI sthaLe yuddhanA chabakalAM thatAM te sthaLe sainike gADAMone veThe pakaDI letA hatA. A vaNajAranAM gADAo paNa eka vakhata pakaDAyAM hatAM. tyAre tene hAthe page lAgI lAMca ApI choDAvyAM hatAM. jyAM kyAMI vaNajAra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAI 177 mATe divasA sudhI khATI thavuM paDatuM hatuM. eka be vakhata eka e aMgreja sainika amaladArA pAlakhImAM besIne jatA hatA. temane sAtha meLavI nAnajI zAhe AgaLa pravAsa karatA hatA. AvI aneka hADamArI bhAgavIne te traNa mahine lako pahoMcyA hatA. kalakattAmAM mAravADI AtIAnI pUchaparacha karI tene zeAdhI kADhyA. mAravADI bhAie pAtAnA dhaMkhane AvakAra ApyA. e vakhate hiMdI bhASAnA pracAra muMbaimAM ja hatA. nAnajI zAhu prathama gujarAtI tarIke klakattAmAM AvyA hatA. temane sau navuM navuM lAgavA mAMDayuM. mAravADI ADatIAne e ADakhIlI jevA jaNAyA. ADatIyA temane kAmakAjamAM vAkepha karatA nahAtA. tenI khUba khuzAmata-sIphArasa karavA mAMDI, paraMtu kAmakAja batAve nahi. nAnajI zAha jamAnAnA khAdhelA hatA. temaNe dhIme dhIme khIjA vepArIe sAthe dAstI karI lIdhI. AkhA divasa dalAleAnI sAthe karavA mAMDayuM. vepAranI sarve bAjue joi lIdhI. tyAMthI aINu Ave che, krANu meTA vepArIo che, krANu pramANika dalAleA che, kayAre keTalA mAla maLe che e badhI khakharA meLavI lIdhI. e cAra mAsamAM te pote jUnA thaI gayA. have teNe svataMtra peDhI khAlI dIdhI. mANase rAkhI lIdhAM. mAravADI ADatI pAse lAkha rUpiyA lai enA mAla paNa kharIdI lIdhA. sTImara mAse be mAse cInanI jatI hatI. temAM nUra bAMdhI mAla caDAvI dIdhA. kAsadAnI mAraphate muMbai TapAla jatI hatI. tyAM e badhI hakIkata lakhI meAkalI. pahelI saramAM 50 peTI meAkalI dIdhI. pachI sTImara maLI gai temAM 100 peDhI caDAvI. cInakhAte vecANu sAru 12 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 chAparIyAnI AvyuM eTale mAla cAlu sTImaramAM 100 thI 150 peTI caDavavAnuM cAlu rAkhyuM. mAlanA paisA cInanuM calaNa (gIlDara) laMDanamAM vaTAvIne laMDananI beMka mAraphate muMbaI AvatA hatA, paraMtu hegaDaeNga ane zRMgAI beMkanI kalakattAmAM zAkhA thatAM e takalIpha maTI gaI. nAnajI zAha vepAramAM bahu rasa laI rahyA hatA. je vecANa AvyAM temAM sAro nake pitAne bhAge Avyo. nAnajI zAhanI araja uparathI nemacaMda zAhe eka lAkhane badale be lAkhanI kreDITa kalakatta mokalI. pahele ja varase cokhkhA aDadho lAkha rUpiyA baMne bhAgIdArane napho malyo. na joI bIje varase nAnajI zAhe sAre vepAra kheDyo, temAM kaMpanIne lAkha rUpiyA na malyo. A rIte naphAmAMthI nAnajI zAhe pitAnA leNadAronAM kAMdhAM bharyo. pachI emaNe potAnI mUDI bhegI karavA mAMDI. pAMca varasane Akhare temanI gAMThamAM kharca tathA deNuM kADhatAM eka lAkha rUpiyA thaI gayA. pite muMbaI tarata javAne vicAra rAkhyo hato, paraMtu kalakattA emane anukULa paDI gayuM. kalakattAne aphINane vepAra emanI AMgaLIone veDhe AvI gayo. emane joI bIjA be-traNa mujarAtIo paNa cokhA tathA jAranA dhaMdhAne vAste kalakattAmAM AvI pahoMcyA hatA. jyAM vepAra heAya tyAM gujarAtIo deDe che. jyAM kAMI paNa napho meLavavAnI vAta hoya to vaNiputrane tarata sugaMdha Ave ne ekadama tyAM pahoMcI pitAnuM nasIba ajamAve che. nAnajI zAhe gADI-De rAkhyA. emaNe pitAnA kuTuMbane kalakatte teDAvI lIdhuM. bairAMone prathama te mAravADI kuTuMbamAM bhASAnA ajJAnane lIdhe takalIpha thaI, paraMtu paricayathI bhASA AvaDI gaI eTale jIva maLI gayuM. nAnajI zeTha have kalakattAnA vAsI thaI gayAM. sTImaranI AvajAva zarU thaI gaI hatI eTale muMbaI vivAhA. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeThAI 17 dika prasaMge pAMca sAta varSe jatA AvatA hatA. nAnajIzAha cInane vepAra karatA hatA eTale vepArIomAM teo bAbu nAnajI cInAI tarIke oLakhAvA lAgyA. eTalAmAM muMbaIthI samAcAra AvyA ke nemacaMda zAha svargavAsI thayA che. nAnajI zAhane AthI ghaNuM dilagIrI thaI. teo emane kharakhare muMbaI jaI AvyA. temacaMdazAhane gulAbacaMda nAme nAnuM bALaka putra hatA. vahIvaTa badho motIcaMda zAhe saMbhALI lIdhe. paMtIALAnI goThavaNe sarve metIcaMda amIcaMda sAthe karI. pahelAnI goThavaNamAM nAnajIzA bIje kAMI vepAra na kare, mAtra aphINane ja kare evI sarata hatI, have motIzAha sAthe emaNe saratamAM bIje vepAra paNa karavAnI chUTa rakhAvI. pachI emaNe kalakattAmAM ADatano dhadho cAlu karyo. pitAnAM keTalAMka saMbaMdhIone lakatte bolAvIne nAnA bhAga ApIne dhaMdhe caDAvyA ne dekharekha pitAnI rAkhI. * muMbaI kalakattA vacce have relave baMdhAtI hatI. vepAra vadhatuM nahato. muMbaI ilAkAmAM cekhA bahu thoDA thatA hatA. UMcA rekhA garIbane anukULa AvatA nahatA. baMgAlI pAkA cekhAnI muMbaImAM sArI mAMgI hatI. nAnajIzAhe vepArIone pitAnI ADatamAM A mAla mokalavA mAMDyo. juTanA vaNATanA kothaLA paNa mokalavA mAMDyA. khajura khAreka vigere basarA, baherAnathI magAvavA mAMDyAM. malabArathI kAthAnA doraDAM, karI ANuM, suMTha, marI, elacI AvavA mAMDyAM. muMbaImAM kApaDanI milonI zarUAta thaI hatI eTale tyAMthI kalakatte kApaDa AvatuM hatuM. A rIte pitAnI ADatanI dukAna sArI cAlatI joI nAnajIzAhe muMbaImAM zAkhA kholI. tyAM potAnA moTA chokarAne kAma soMpyuM. gharane vepAra kAMI kare nahi. A tanuM kAma karavuM evo prabaMdha rAkhavAmAM Avyo hate. . Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAparIyAnI muMbaInA sara jamazedajI jIjIbhAI pahelA beroneTa jAte pAMca vakhata cInanI musApharI karI AvyA hatA. emaNe aphINane moTe vepAra zarU karyo hato, paraMtu kalakattAmAM emane ADatI A mATe purate saMteSa nahe. ADatIo bajArane kasIne kharIdI karato nahoto. AthI sara jamazedajIe potAnI kharIdanuM kAma nAnajIzAhane ApavA pUchayuM. nAnajIzAhe emane lakhI vALyuM ke A vepAramAM amAro paNa rasa che. AthI ame tamAruM kAma karI zakazuM nahi. amAre vepAra na hoya evI vastuo ame mokalI zakazuM. sara jamazedajI ane motIzAhane gharebA je saMbaMdha hato. motIzAhe sara jamazedajInI bhalAmaNathI nAnajIzAhane muMbaI teDAvyA. temane samajAvI zaramAvIne traNe jaNAno sarakho bhAga TharAvI navI kaMpanI UbhI karIne te rIte kalakattethI aphINanI kharIdI karavAnuM ane cIna caDAvavAnuM cAlu rAkhyuM. A kuM. ne vahIvaTa paNa sarvane mATe yazasvI nIvaDyo. ADatIAone hisAbe paNa aphINa kharIdavAnI chUTa lai lIdhI hatI. - have nAnajIzAha kharekhara zAha sodAgara thayA. emane lAkha rUpiyAnI mUDInI chUTa hatI. ADatIAonI puSkaLa kharIdI AvatI hatI. pitAno vepAra paNa moTe pAye cAlato hato. aphINanA sauthI moTA kharIdIyA nAnakazAha thayA. emanA hastaka have aphINano ardhI ardha jaththo kharIdavA lAgyo. moTA ane pramANika vepArI tarIke teonI bhAre khyAti thaI. seMkaDo mANase emanI peDhIomAM kAma karavA mAMDyAM. nAnajIzAhe jagatanI lIlI-sukI joI hatI. satata udyoga ane neka nikA temanA jIvanamAM vaNAI gayAM hatAM. puSkaLa dhana chatAM e mAjazekhane AdhIna thayA nahi. savAre derAsarajImAM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeThAI 1 darzana-pUjA karI AvyA pachI vakhAre AvI jAte kAmakAja jue, nAmuM reja tapAse. Akho divasa udyogaparAyaNa rahe. koI divase emaNe nATaka joyuM nahotuM. jyAre paNa samaya maLe tyAre pitAnA dharmanA niyamo mujaba japa, tapa kare. vizeSa bhaNyA nahatA eTale emane bIjuM vAMcavA ke vicAravA jevuM nahotuM. yAtrAo to ghaNI vakhata karI AvyA hatA. dAna punya paNa sAruM karatA. jUnA jamAnAnA ekeya kharAba lakSaNa vagaranA sAdA sIdhA dhanavAna gRhastha hatA. karakasara paNa bahu game. chokarAone lAMbe paga bharavA Ape nahi. teo have cAlu klakattA khAte rahevA lAgyA. vepArI samAja sivAya bIje vadhAre oLakhANa nahi. varasonAM varaso kalakattAmAM rahyA chatAM baMgALI vAMcatAM lakhatAM AvaDatuM nahotuM. adhakacaryuM baMgALI bolatA hatA. baMgALIe vepArI prajA nathI. emanAmAM jamInadArIne bhAre mAnamaratabo che. game tevo dhanavAna haze te paNa vadhArenA paisA gavarnamenTa zeramAM rokaze. emane deza bahu samRddhakAcI dhAtuone bhaMDAra che. gaMgA ane brahmaputrA jevI vizALa nadIo baMgALamAM vahe che. eTale jamInamAM mAthA vAve te paNa Uge tevI -rasALa che. juTa te e jamInamAM khUba pramANamAM thAya che. cekhA meTI rakame pedA thAya che. baMgALIomAM hajAre jamInadAre che. kolaso paNa puSkaLa maLe che. chatAM e sarve udyoga moTe bhAge aMgrejo ane thoDe bhAge mAravADIo tathA gujarAtIonA hAthamAM che. baMgAlIo dhanavAna hovA chatAM udyoga-vepArane paDakhe caDayA nahi. have thoDo thoDo rasa le che, chatAM udyogamAMthI bAra AnA sTAca lokenA hAthamAM che. nAnakazAha gujarAtI tarIke sauthI pahelA baMgALamAM AvyA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAparIyAnI tyAre koI gujarAtI vepArI tyAM rahetuM nahotuM, paraMtu emanA AvyA pachI dhIme dhIme gujarAtIo AvyA. karImabhAI IbrAhima aphINanA vepAra mATe tyAM AvyA. temanI sAthe keTalAka pArasI gRhastho paNa vepAra mATe AvyA. zeTha caMdA rAmajIe eka juTa milanI sthApanA karI. kacacha-mAMDavInA pAMca bhATIA gRhae peDhI sthApI. suratanA be vaheArA gRhasthoe peThIo kholI. e rIte ApaNuM gujarAtIo kalakattAmAM AvavA lAgyA. have IsTa IDIyA relave baMdhAI gaI hatI. jabalapura bhAge loko AvatAM hatAM. pitAnA kuTuMbane paNa teDI lAvatAM hatAM. mAravADIo vadhAre saMkhyAmAM AvyA hatA. gujarAtIo paNa 500 jeTalAM AvI gayA hatA. nAnajI zAha kalakattAmAM 38 varase rahyA te daramyAna 2000 gujarAtIonI vastI thaI gaI hatI. hamaNuM (1941 mAM) vIza hajAra gujarAtIo kalakattAmAM vase che. e samaye gujarAtIonI mAtra 300 strIe kalakatte AvI hatI, bAkI sau chaDAM eTale ekalAM AvatAM hatAM. vIzImAM sau jamatAM hatAM. badhuM satuM hatuM eTale mAsika pAMca rUpiyAmAM vIzIvALo jamADatA hatA. bAra mAsa rahI AmAMnAM ghaNAMkharAM deza mArIne pAchA AvatA hatA. keI vivAha ke bIjA sAMsArika kAryo tyAM thatAM nahotAM. gujarAtIo pAkuM saMsthAna vasAvI rahyA nahatA. ghaNA dukAnadAro hatA, ghaNA mahetAo hatA, ghaNA dalAlI karatA hatA, soeka vepArIo hatA. behada gujarAtamAMthI dhIme dhIme lakattA tarapha pravAha Avato hato. mAravADIo sAthe zeDo milApa hato, baMgALIo sAthe juja hatuM. gujarAtIomAM ekasapI sArI hatI. bhATIAo vepAramAM kAMIka AgaLa vadhelA hovAthI gujarAtIone latte bhATIApaTIne nAme oLakhAto hato. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThAI mmmmmmmmmmmmm nAnajI zAha ADatrIsa varSo sudhI kalakattAmAM cAlu rahyA. have teo bAbu nAnajI cInAIne nAme oLakhAtA hatA. dharmamAM bhAre custa hatA. bAkIne samaya vepAramAM gALatA hatA. ekamArgI pramANika, vyavahArika caturAIvALA gRhastha gaNAtAM hatAM. puSkaLa paiso hevA chatAM sAdAthI rahetA. jAte mahenata karavAne vRddhAvasthA sudhI paNa emano svabhAva hato. motIzAhanI bhAgIdArI pA saikAthI upara cAlI hatI. motIzA zeTha saMvata 1892 mAM svargavAsI thayo. temanA vAsa khImacaMda zeThanuM dhyAna saTTA upara kheMcAyuM hatuM. nAnAzAha 28 varasa kalakattAmAM rahyA chatAM saTTAnI najadika gayA nahotA. emane saTTA pratye dhRNa hatI. dezakALa have pharato joIne vicAra thatAM dUdhamAM mIThuM nAkhI bagADavA karatAM sAkara nAMkhI arasaparasa chUTA thaI javuM sAruM che tema tenA anu bhavI vRddha magajane lAgyuM. tethI nAnajIzAhe dIrdhadaSTi vAparIne saM. 1897 mAM khImacaMda zeThane maLI rAjIkhuzIthI patyALuM juduM karI nAkhyuM ne pite muMbaI temaja kalakattAne svataMtra vepAra pitAne nAme karavA mAMDe. motIzAha zeThanI sAthe judA thayA pachI nAnajIzAhane kalakattAmAM rahevuM gamyuM nahi. aphINanA vepAramAM hariphAI vadhI javAthI kAMI kasa rahyo nahoto. AthI ADatanuM kAma rAkhI gharane vepAra baMdha karI dIdho. nAnajIzAha have vRddha thayA hatA. sItteranI lagabhaga emanI umara thaI hatI. bAkIne samaya svadezamAM gALIne tyAMnA paMcabhUtamAM maLI javAne vicAra rAkhe. teozrI muMbaI AvI cheDA mAsa rahyA. tyAM anukUla na AvyAthI dezamAM (mAMgarolamAM) AvI rahyA. je bhUkhaDI bArasa chokaro traNa lugaDe vahANamAM bAvana varase upara nIkaLyo hato te mAMgarolamAM ati dhanavAna thaI meTI sAhyabI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 chA5rIyAnI sAthe pAcho pharyo. teNe have peDhIe pitAnAM karAMone soMpI hatI, dekharekha paNa rAkhavI mUkI dIdhI hatI. emaNe have pitAnuM badhuM dhyAna dharma upara reDayuM. sAdhu munine nitya upadeza sAMbhaLo ane dhyAna temaja dAna karavAmAM vakhata gALavA mAMDyo. yuvAnImAM sArI rIte mahenata karelI. sAduM jIvana gALeluM eTale emanI taMdurastI chevaTa sudhI sacavAI rahI. devadarzana, pUjA tathA vyAkhyAna-vANI sAMbhaLIne pachI pitAne hAthe zAka kharIdI ghare AvatA hatA. bapore suvAne abhyAsa nAte. eTale beThA beThA sAmAyaka karatA hatA. khuzI samAcAranA kAgaLa patro paNa chevaTa sudhI pitAne hAthe ja lakhatA hatA. gADI ghoDo rAkhyAM hatAM temAM besI sAMjanA mitro sAthe pharavA jatA hatA. AvI rIte sAta varase pasAra thayAM. nAnajIzAha ati sukhI hAlatamAM svargavAsI thayA. vRha umara, sAdhAraNa sArI taMdurastI, sAruM dhana, vADI, gADI, putra, pautra, dIkarIe, dohItrAM, kuTuMba-parivArathI vIMTaLAI 74 varasanI pAkI umare bhAgyazALI DosA potAnA sakarmanA suMdara phaLo bhegavavA cAlI nIkaLyA. saMvata 1904nA mAgazara vada 4 zanivAranA roja 74 varasa sudhI A saMsAramAM rahI emaNe vidAya lIdhI. AvA sukhI jIvaDAM hajAromAMthI ekAda maLe che. nAnajIzAha pitAnI pAchaLa cAra pU mukI gayA hatA. temAM moTA makanajI pitAnI haiyAtImAM chUTA thayA hatA. nAnA traNa suMdarajI, jeThAbhAI ane madanajI sAthe eka saMpe rahIne zA. nAnajI jekaraNane nAme peDhI calAvavA lAgyA. kAmakAja sAruM cAlatuM hatuM. dhana, delata, jAgIra badhuM hatuM. vepAra hatuM. paraMtu saMtoSa nahe. hajAravALAne daza hajAra meLavavAnI, daza hajAravALAne lAkha meLa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeThAI vavAnI, lAkhAvALAne daza lAkha meLavavAnI ane daza lAkhAvALAne karoDa meLavavAnI tRSNa jAge che. hiMdIomAM vaDIloe pedA kareluM dhana sAcavavAnI darakAra bahu thoDA ja rahe che. sAta peDhIe sAsukAra bahu ceDAM ja nIkaLe che. bAkI to sado, vezyAo ke resamAM nANuM gumAvI nAMkhe che. nAnajIzAhanA chokarAone dharmasaMskAra hatA. emane kharAba raste javAnI kubuddhi te sujhI nahi, paraMtu ati dhanavAna thavAne lAga jevA lAgyA. eo sadAne nAde caDyA. sane 1865 mAM muMbaImAM ekabene darie puravAne mATe sado upaDayo. e krUra pavananA vegamAM nAnakazAhanA traNa putro AvI gayA. pitAnI sakamAIne paiso esIDanI peThe havAmAM UDI gayo. peDhIne nAdAra banavuM paDayuM. adhUrAmAM pUruM bhAIo vacce kaleza jAgyo. suMdarajI sajajana hato, paraMtu kalezanA vaNathI tene bhAI bhAInA jhagaDAmAM ghaNuM sahana karavuM paDayuM. nAdArI meLavatA cAra varasa lAgyAM. chevaTe nAdArI maLI eTale kalakatte jaI nAne pAye vepAra karavA -lAgyA. nAnajI bAbuno sukhada samaya to have saMbhAravAne ja rahyo, chatAM kalakattAmAM nAnajIzeThe je pratiSThA saMpAdana karI hatI tenA pariNAme kalakattAmAM jamInadAre, zrImaMta ane rAjyamAnya bAbuone vasavATa che chatAM paNa saMghapatinuM sthAna (bhAna-maratabo) atyAre paNa mAMgaroLI (chAparIyA) AgevAnane maLatuM AvyuM che. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cInano pahelo pravAsI cInAinI aTathI oLakhAtA zAha tArAcaMda metIcaMda mULa. kAThiyAvADanA vatanI hatA. emaNe muMbaInA sUryodayanI zarUAtamAM ja muMbaI AvIne sArA vepArI tarIke nAmanA ane samRddhi meLavI hatI. pAchaLathI teo aphINanI kharIdI karI cInakhAte caDAvatA hatA. A gRhastha mULa kayAMnA rahevAsI hatA? ane kyAre muMbaI AvyA? te kAMI jaNAyuM nathI. emane Agalo itihAsa paNa kAMI jaNAyo nathI paNa je hakIkata maLI che te jotAM teonI bhASA-paheraveza kAThiyAvADI hatA. raheNIkaraNImAM zraddhALu jena hatA. temane dhaMdhA rojagAra uparAMta vAMcavA, vicAravA ane javA-AvalokavAna zekha paNa hato. sAdhAraNa rIte vepArIone potAnA vepAradhaMdhAne ja khyAla hoya che ane paise pedA karavAnI ja tAlAvelI rahe che tyAre tArAcaMdanI daSTi vyApaka tI. te cInamAM aphINa vecavA mokalatA hatA paraMtu ethI emane saMtoSa na thayo. teoe cIna viSe ghaNuM sAMbhaLyuM hatuM. e deza. jevA-avalokavAnI emane icchA thaI. paraMtu cIna haju sudhI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelA pravAsI 187 kAI hiMduM gayA nahAtA. e deza taddana aparicita hatA. kAi krAi cInA muMbaimAM hatA. temanI sAthe prasaMga pADI teNe cInane lagatI. keTalIka hakIkata meLavI lIdhI. enuM jijJAsu mana cInanI saphara karavA kheMcAyuM. sagAMsa'adhI ane kuTuMbIonI salAha pUchI, teA evA ajANyA dezamAM ekalA javAnI sau nA pADavA lAgyA. cIna deza te vakhate duniyApAra bhAre bhayaMkara lAgatA hatA. enI strI kAI rIte rajA ApatI naheAtI. cIna javAnI tArAcane laganI lAgI hatI, paraMtu kuTuMbanA virethI e varasa nIkaLI gayAM. chevaTe cAlu samajAvaTathI ene rajA maLI. e vahANumAM besI kalakatte AvyA. tyAMthI aMgrejI vahANa maLyuM temAM besIne cIna tarapha ravAnA thayA. sAthe eka hiMmatavAna dhATI nAkara hatA. vahAmAM raseAi pANI mATe peAtAnI sagavaDa judI karI lIdhI hatI. raratAmAM teAAna naDayuM. meATA dhaDAkA sAthe vijaLI thavA lAgI. vana sAthe varasAda paNa AvyA. chIchIArA pavanane lIdhe samu dramAM vAvAjhoDu' umaTayuM. vaTALIomAM vahANanI gati badha jevI thaI paDI. meATAM hAthI jevaDAM meAjAe taNukhalAnI peThe vahANane Amatema phreMkavA mAMDayAM. cAre tarapha meAjA enA mArathI vahANu daDAnI peThe uchaLavA lAgyuM. cAre tarapha dhAra gajanAe te vijabInA jhabakAra thavA lAgyA. chIchIArA pavana vAvA lAgyA.. vahANanA kaptAna anubhavI hatA, chatAM AvA bhayaMkara jha MjhAvAta sAme enuM zuM khaLa? eNe vahANane bacAvavA aneka prayatna karyAM. teAphAna jevuM jaladI AvyuM hatuM hatuM tevuM ja jaladIthI baMdha thai gayuM. je sAgaramAM tAMDava nRtya cAlatu hatu. te have zAMta thai gayuM. pata jevAM moTAM meAjA have sAdA svarUpane dhAraNa karavA lAgyAM. vahANu dhavAyuM hatuM. paNa khacI gayuM. enA saDhA, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 cInanA deraDAM, sAmAna sarve nAza pAmyAM hatAM. vahANanA DakkA uparanI sarve cIjo samudra kheMcI gayA hatA. vahANu dhavAyalA pakSInI peThe lathaDI khAtuM hatuM. tarata ja kaptAnanI AjJAthI khalAsIe vahANanA tAtkAlika samArakAmamAM maDI gayA. traNa cAra divase sudhI thIgaDathAgaDa kAmacalAu samArakAma karavAmAM AvyuM. rastAmAM maLela eka vahANe emane gheADI bhojanasAmagrI ane bIjI vastue ApI. tArAcaMda paMdara divase zAMgahAi pahoMcyA. ahI` daza lAkhanI vastIvALA zaheramAM pAte ekalavAyeA lAgyA. kAI bhASA jANe nahi. peAtAne bhAMgI truTI aMgrejI AvaDe. eka badaranA aMgreja adhikArIne potAnA ADatIAnuM ThekANuM pUchyuM. aMgreja adhikArI sArA mANasa hatA. eNe gADI karI ApI. tyAMthI ADatIAne tyAM pahoMcyA. ADatIone dubhASiyA mAraphate aMgrejImAM potA mATe judAM makAnanI vyavasthA karavA kahyuM. eka dhara bhADe laIne rahyA. paraMtu cInAI bhASAnA jJAna vagara A dezamAM AgaLa kAmakAja cAlI na zakavAnI temane khAtrI thai. cIna ati vizALa deza che. A samaye evuM sAmrAjya ma'curIA, maMgAlI, kArIA, TIbeTa, inDAcAinA, cInAi turkastAna vigere ghaNA dezAnuM anela hatu. cInamAM hajI yurApIyanAnA praveza zarU thayA hatA. vepAra mATe AvelAM te musaddIoe hajI jamInAnA ane baMdarAne kamo saMpUrNa rIte lIdheA nahAtA. cInamAM bahu gIca vastI che. lagabhaga 40 thI 45 kare!Da cInAo cInamAM vase che. jamIna upara rahevAnI prajAne pUratI jagyA na maLavAthI vastInA kreTalAka bhAga nadIomAM--meTAmAM rahe che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahele pravAsI 189 AkhA dezamA eka bhASA, eka jAtanA lo ke, eka sAmrAjya ane eka samrATa hatA. leke atizaya udyogI hatA, paraMtu jUnA rItarivAjone cIvaTathI vaLagI rahenArA hatA. jUnA vicA-- romAM sudhAre na karavAne upadeza emane malyo hato. yuropiyana sudhArA tarapha emane ghaNuM hatI. - cInAo susaMskRta prajA hatI. emaNe dareka dizAmAM bhUtakALamAM moTI pragati karI hatI. pustako chApavAnAM bIbAMo ane mudraNAlayanI zodha emaNe sauthI prathama karI hatI. cInAoe ja prathama dArUgoLo ane tepo zodhI hatI. emaNe ja cAhanA cheDavA vAvyA hatA. jagatanI bIjI aneka zodhe cInAoe karI hatI. aneka prakAranA hunnara-rezama vaNavuM, cInI vAsaNa banAvavAM, suMdara kaLAyukta citro citaravAM vigere cInAoe bhAre pragatizIla pravRtionI zarUAta karI hatI. pAMca hajAra varSonI prAcIna emanI susaMskRti hatI. yuropa jyAre atyaMta aMdhakAra ane ajJAnamAM DUkhyuM hatuM tyAre cInAoe sudhArAnI UMcI saMskRti bhogavI hatI. eka pachI eka mahAna samrATee cInane atyaMta zreSTha sthAne mukayuM hatuM. cInI prajAe kAIpaNa sAmrAjya karatAM lAMbA samaya sudhI sukha-zAMti ane samRddhi bhagavyAM hatAM. sAhitya-saMgIta vagere lalita kaLAomAM cIna vikAsavAna hatuM. maMcu rAjyakartAonA hAthamAM cIna pachAta paDatuM hatuM. emaNe cInanI prajAne gulAmImAM rAkhavA mATe ceTalIo ane strIonA paga nAnA rAkhavAnI prathAo dAkhala karI hatI. cInamAM aphINa dAkhala thayuM hatuM. paradezIo dAkhala thayA hatA. gIdhanI mAphaka paradezIoe cInane phelI khAvA mATe bhAre peravIonI zarUAta karI hatI. cInAomAM evI mAnyatA hatI ke vaDIlonI kRtiomAM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 cInane kAMI sudhAro karavo nahi. je koI sudhAro karaze tene maraNa daMDanI sajA thaze. maMcu samrATonA baso aDhIso varasenA rAjyazAsanamAM cIna ghaNuM pachAta paDI gayuM. UMce zikhare caDeluM cIna have nIce gabaDatuM hatuM. vRddha vaDale aMdarathI saDe hate. tArAcaMde cInI bhASA zIkhavAnA prayatno karyo. e bhASAmAM jeTalA zabdo che teTalA tenA judA judA saMketa che. A rIte bhASA bahu kheDAyalI chatAM hajAre akSaro hovAthI zIkhavAne mATe bahu muzkelI che. jagatamAM evI adharI bhASAo bahu thaDI che. viza vIza varasanA abhyAsa pachI paNa emAM vidvAna thavuM muzkela hatuM. tArAcaMda mahenata karI bhASA bolatAM zIkhyA. ene dharma viSe jANavAne bahu zokha hato. pote jene dhama saMbadhI UDe abhyAsa karyo hato. sAdhu mahArAjenAM saMsargamAM khUba AvIne emaNe zakya eTalo jaina tatvajJAnane abhyAsa karyo hatA. emaNe sAMbhaLyuM hatuM ke bAddha dharma ane jaina dharmamAM bahu sAmya che. A mATe ja teo cInamAM AvyA hatA-alabatta vepAranuM nimitta te kharUM. cInI bhASA bolatAM zIkhyA pachI teo vidvAna buddha dharmanA sAdhuonAM paricayamAM AvyA. cothA saikAmAM buddha dharmanA eka sAdhu ane sAtamA saikAmAM bIjA sAdhu hyu-enaspaMga hiMdamAM AvI buddha dharmanAM seMkaDo pustake cIna laI gayA hatA. hiMdamAM A pustake maLavAM durlabha hatAM, paraMtu cInamAM sAdhuoe A graMtha bahu saMbhALathI sAcavI rAkhyA hatA. tArAcaMde e badhA graMthamAMthI thoDuM thoDuM pAna sAdhuedhArA karyuM. tArAcaMda cheDe "bhaNelA hatA, paraMtu bahuzruta hatA. emanI dharmabumukSA UDI ane Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelA pravAsI 191 vyApaka hatI. peAtAnA vepAra karavA uparAMtanA samaya sAdhuonI sAthe gALavA mAMDayeA. jaina dharma ane Adu dharmamAM emane ghaNuM sAmya jaNAyuM. anenA tattvajJAtA ane mULatattva bhinna bhinna havA chatAM khAla samAna bhAva puSkaLa jovAmAM AvyeA. ane ahiMsaka dhama hatA, anemAM nItinA ucca siddhAntAnA samanvaya hatA. temAM pUjA, pAThanI kriyAo hatI. baMnemAM cAvIsa cAvIsa tIrthaMkara ane muddo hatA. temAM pUrva kathAonuM vizALa sAhitya hatuM. anee mananA ane IMdriyAnA sayama paratve meru mahattva ApyuM hatuM.. ane yajJayAga vidhione, varNIne, jAtibhedezane tiraskAre che. e adhuM samajI tArAcaMda Azcarya pAmyA. hiMdamAM e samaye bahu dhanA lApa thayA hatA. pustakA ke siddhAnta samajAvanAra krAi nahAtA. teNe traNa varasa cInamAM gALyAM. kuTuMbamAM kAMi kAraNu banavAthI tArAcaMdane pAtru AvavuM paDayuM'. muMbaImAM AvI khAreka mAsa rahyA. cInamAMthI te nANu kamAi AvyA hatA--jo ke ati dhanavAna nahi, paNa samRddha sthiti hatI. muMbaimAM teo bAra mAsa rahyA, paraMtu emanuM mana te cInamAM cAMTayu` hatu`. cInamAM emane bauddha dharmanuM jJAna vadhAre pramANumAM meLavavAnI laganI lAgI hatI. AthI pAtAnA dhaMdhA ane kuTubanA yAgya dAbasta karI karI teoe cInane bhA` lIdhe. eka aMgrejI vepArI vahANa upara caDI be traNa mAse zaMgaDAi utaryAM. muMbaIthI bIjI vakhata tA. 27mI julAi 1814 nA ravAnA thayA hatA. zaeNgalAi mATuM zahera che. meTuM baMdara ane vepAranuM mathaka che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~~~ 19ra cInane ~~ paraMtu e zaheramAM aneka paradezIo vasatA hatA eTale pote cInAonI vastIvALAM zaheramAM javA IcchA rAkhI. AthI pitAnA munIma jahAMgIrajI kharazedajI lIkImanA nAmanA pArasI gRhastha (je temanI sAthe ja muMbaIthI AvyA hatA)ne pitAnI cInanI peDhIne vahIvaTa sa. pite kaMtAna gayA. A zahera paNa moTuM baMdara che. mAtra cInAonI vastI che. kaMtAnamAM teo cInA vezamAM rahetA hatA. zAkabhAjI khAvAne vanaspati AhAra karatA hatA. emanA rIta-rivAja bahu sAdA, nItimAna ane dharmiSTa hatA. svabhAva bahu maLatIo hato. rAjyaThArI ke bIjI khaTapaTamAM paDatA nahatA. sarala bhAve potAnA kAryamAM ane buddha sAdhuonI pAse besavA uThavAmAM emane samaya jate ho. teo have ahIM cInA thaI gayA hatA. chatAM pitAna jaina dharmanI AjJAo bhUlyAM nahetA. samaya pramANe dharma-dhyAna barAbara karatA hatA. bauddha sAdhuo sAthe gharobo saMbaMdha baMdhAyo hato. sAdhuone dAna paNa ApatA hatA. saunI sAthe mIThI vAtacIta karavAnI emanI Teva hatI. teo cInA vepArIo sAthe bahu salukAIthI vartatA hatA. AthI emanAmAM e lokapriya hatA. sAdhuo paNa emanA upara prIti rAkhatA hatA. sAdhuonI kRpAne lIdhe rAjyanA adhikArIo ane moTerAomAM paNa teo jANItA thayA hatA. sau emane dhArmika puruSa tarIke mAna ApatuM hatuM. sAdhuo ajANyAne dhama pustako batAvatA ke zIkhavatA nathI temAM tArAcaMda apavAdarUpa hatA. emanA upara sAdhuonI kRpA hatI. tArAcaMde lagabhaga ATha varaso tyAM gALyAM. raiddha dharma ane bauddhonI vacce rahyA chatAM jaina dharmane bhUlyA nahatA. moTA bauddhadharmanA vRddha mahaMta tenA upara putra jevI prIti rAkhatA hatA. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelA pravAsI 193 "" guruzrI ! eka namra vinaMti che. at vatsa ! zuM che ? kahI nAMkha." zurA, prabhuzrI mahAvIrasvAmI jIddanI peThe mahAna vibhUti hatA, ee paNuM jagatanA du:khA kApavA janmyA hatA. meM emanA jIvana ane medhavacAnI Apano pAse aneka vAra vAtA karI che. temanu UMDuM ane sUkSma tattvajJAna, UMce saMyama ane sarvajJapaNu, emanA mahAna vibhUti tarIke itihAsa, dharmagraMthAne pAne prakAze che. ApaNA hAnAnanA te mahAna maMdiramAM temanI mUrtinI pratiSThA karAvIe te| ? AvAM satkAryomAM sahakAra ApavA e tamArA jevA mahApuruSAnuM kAma che." dhamaguru vicAramAM paDI gayA. pA kalAka pachI temaNe dhIreudAtta avAje kahyuM: " huM tArI pAsethI e mahAna tIrthaMkaranI hakIkatA samajyA dhru. te pramANe nizaMsaya e jagatanA kalyANukartA hatA, paraMtu A kA navIna ane mahatvatAbharelu che. emAM yuddha saMdha, sAdhue ane rAjyasattAnI sa'mati joIe. ekalI mArI saMmati khasa nathI." gure, Apa AkhA kaMtAnamAMare uttara cInamAM sauthI mahAna mahaMta che. ApanA unnata AcAra, vidvattA, gRhavaya, mahAna adhikArathI Apa saune pUjanIya che. ApanA lAkhA anuyAyIo che. Apa ja A kAma na upADe!? mArA upara prasanna thAo. ATha varasanA sahavAsamAM A eka ja vara mAguM chuM. 66 99 "" 19 bhadra, tAruM kalyANa thAo. chu. peravI karIza. ' punamane divase meTA saMdha bharAyeA. moTA adhiSTha 12 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. cInane jaje, vepArI dhanavAna, vidvAne tyAM hAjara hatA. hajAro sAdhuo paNa tyAM hAjara hatA. kaMtAnane vAisareya caeNga paNa tyAM AvyuM hatuM. mahAna dharmagurUe bodha ApavAnuM zarU karyuM. teNe zrI mahAvIrasvAmI ane buddha devanI samakAlInatA ane dharma, siddhAntanA sAmya viSe laMbANathI zrotAo pAse vAta karI. paNa bhagavAna buddhanA dezanA mahAna vibhUti hatA. AcAra, saMyama, ahiMsAnA pAlaka hatA. pUjanIya ane zraddhAsaMpanna hatA. emanI mUrti honAnanA maMdiramAM pratiSThita karavAne pitAne abhiprAya jAhera karyo. dharmagurunI mahattAmAM saune vizvAsa hato. saue mUMgI saMmati ApI. Aje kArtika zudi pUrNimA che. moTe mahatsava henAnanA maMdiramAM che. zrI mahAvIra svAmInI pittaLanI suMdara mUrti hiMdathI maMgAvavAmAM AvI hatI. tArAcaMdanA kharca mATe utsava thayo hatA. hajAro sAdhuone bhikSA ane vastranuM dAna karavAmAM AvyuM. tArAcaMde hajAra Dolara kharca mATe mahatsava karAvyo hato. bhagavAna mahAvIranI suMdara pittaLanI mUrtinI pratiSThAnI kriyA kaMtAnanAhanAnanA maMdiramAM bauddha dharmagurunA hAthathI thaI. haju paNa honAnanA maMdiramAM e mUrtinA darzana, pUjA, arcAne lAbha hajAro mAnavI meLave che. tArAcaMda sane 1822 mAM muMbaI AvyA. temaNe vRddhAvasthA ArAmathI dezamAM gALI hatI. tenA viSe tethI vadhu hakIkata kaMi maLatI nathI. bauddhonA bauddhadharmanA vRkSa