________________
.: ૮ ;
કરવો પડે છે અને કેટલીક વાર તો દિવસ સુધી તપાસ કરવાને પરિણામે ઘણું જ થેડી હકીકત પ્રાપ્ત થાય છે અને તેને વાંચી સમજી શકાય તેવા આકારમાં મૂકતાં ભારે વિચાર અને પરિશ્રમ કરવો પડે છે.
જે યુગનું ચિત્ર શ્રીયુત સંપટ દોર્યું છે તે યુગના એક વ્યાપારીનેતાનું ચરિત્ર હું આલેખવા હમણાં પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છું, તેથી મને આ કાર્યની વિષમતા અને મહત્તા બરાબર સમજાય છે. વિર્ય શ્રીયુત ડુંગરશી સંપટ, જેન ન હોવા છતાં જૈન રત્નને જે ન્યાય આપ્યો છે તે માટે તેમને હાર્દિક અભિનંદન આપવામાં મને જરા પણ સંકેચ થતું નથી. શેઠ શાંતિદાસ, હેમાભાઈ શેઠ, હઠીભાઈ શેઠ અને શેઠાણી હરકુંવરની નાની મોટી અનેક વાત મેં નાનપણમાં સાંભળેલી હોઈ, એ વાતેમાંની કેટલીકને અક્ષરદેહ ધારણ થતા જોઈ મને ભાઈ સંપટની શિલી માટે માન થાય છે અને આદરેલ પ્રવૃત્તિ માટે અંતરના પ્રેમેગાર નીકળી પડે છે.
નવલકથા વાંચવાની શરૂઆત કરતાં એ કલ્પનાચિત્ર છે એ ધારણે આપણું માનસ તેને સ્વીકાર કરે છે, પણ જીવનચરિત્રને મહિમા તદ્દન અલગ છે. એના પ્રત્યેક પાત્રને જીવતાં બનાવવાં પડતાં નથી, એ તો એમ જ જીવ્યા હતા એ ધોરણે જ એનો સ્વીકાર થાય છે અને તેથી નવલકથાકારના ક્ષેત્ર કરતાં ચરિત્રલેખકનું ક્ષેત્ર બહુ સુંદર અને તેટલા માટે જ વધારે જવાબદારીથી ભરપૂર ગણાય છે. ઐતિહાસિક નવલકથાકાર હાલમાં એ ક્ષેત્રમાં ઘણું વધારે છૂટ લેવા લાગ્યા છે એ અધિકાર ક્ષમ્ય ગણાય કે નહિ એ સાહિત્યને તકરારી વિષય છે. એમાં ઊતરી પડવાનો આ પ્રસંગ નથી, પણ ભાઈ સંપટે તે નવલકથાનું ખમીર જાળવવા છતાં એતિહાસિક નવલકથાકાર જેવી એક પણ વધારે પડતી છૂટ લીધી નથી એમ વગરસંકેચે કહી શકાય છે. એમણે પાઠ ભજવી ગયેલા
