Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતાપી પુર્વજો
પુષ્પ મીજી
સપાદકઃ
શ્રીયુત ડુગરશી ધરમશી સપઢ કાંચી
પ્રકાશક :
આસિ
ભાવનગર.
જન
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
* મુદ્રકશેઠ દેવ ચદ દા મ . આ નં ૬ પ્રિ. એ સ
લા વ ન ગ ૨.
મૂલ્ય. કાચું પૂંઠું રૂા. ૧-૮-૦
પાકું , રૂ. ૨–૦–૦ પ્રથમાવત્તિ ૧૯૪૧
સર્વ હક પ્રકાશક સ્વાધીન રાખ્યા છે.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
હું જન્મ જેન નથી, પરંતુ જેનોના સમાગમમાં હું ઘણાં વર્ષો સુધી રહ્યો છું. રંગુન, કલકત્તામાં યુવાનીમાં વેપારને અંગે મને જેન ભાઈઓ સાથે પુષ્કળ સંસર્ગ રહ્યો હતો. આથી મને જેન ધર્મ વિષે જાણવાની જિજ્ઞાસા થઈ. વેદાંત વિગેરે કઠીન વિષયો જાણવા સમજવાની જિજ્ઞાસા પહેલેથી જ હતી. એટલે રંગુનમાં ઉપલબ્ધ ઘેાડું જેને સાહિત્યનું અવલોકન કર્યું હતું. મારા જૈન વેપારીબંધુઓને જૈન ધર્મના શુદ્ધ સિધાન્તો સંબંધી જ્ઞાન હતું નહિ. માત્ર બાહ્ય ક્રિયાઓને શ્રદ્ધા અને પ્રેમથી આચરતા હતા. મારી ધર્મભૂખ એમનાથી ભંગાય તેમ નહોતી. તે સમયે શ્રી વાડીલાલ શાહની સાથે પણ ચર્ચા થઈ હતી.
એક સત્યશોધક તરીકે મારે તે અસલ જેન સિદ્ધાન્તો જાણવાં હતાં. અંગ્રેજી લેખો વાંચીને મને ખેટ ભ્રમ થયો હતો કે જનધર્મ એ મુહ ધર્મની શાખારૂપ છે, પરંતુ ત્યારપછી મને પૂજ્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજે શ્રી વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીને
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમેરિકાની ધર્મપરિષદમાં ભાગ લેવા જતાં કેટલાક પ્રશ્નોત્તરધારા જૈનધર્મનું ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ બતાવ્યું હતું તે મારા વાંચવામાં આવ્યું, પછી બીજા ધર્મોના અભ્યાસ સાથે જૈનધર્મનો સિદ્ધાન્ત પણ મને સમજાયાં. મારા મનમાં ખાત્રી થઈ કે સર્વ ધર્મોમાં સત્ય રહ્યું છે. પોતપોતાના ધર્મમાં સૌને ઊંચું આધ્યાત્મિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. શ્રી ભગવદ્ ગીતામાં યોગ્ય જ કહ્યું છે–
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धं लभते नरः। . પિતપોતાના સ્વધર્મમાં પ્રેમીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
સત્તિા પરમો ધર્મ એ સર્વથી પ્રાચીન અને તત્વરૂપ સિદ્ધાન્ત જેનધર્મમાં શાશ્વતરૂપે વિદ્યમાન છે. એમાં ઉચ્ચ પ્રકારનાં મને બળ યુક્ત સહનશક્તિને સંપૂર્ણ ઉદય છે. આથી જ એનું
સર્ગિક સંદર્ય દીપી નીકળે છે. જે સંદર્ય પ્રાચીન કાળમાં પ્રકાશનું હતું તે અસલ સ્વરૂપમાં આજે પણ છે. માત્ર સમજદાર જોઈએ છીએ. જૈનધર્મમાં વિશુદ્ધિનું મહત્ત્વ ખૂબ મોટા પ્રમાણમાં સમજાવ્યું છે તે પણ ગ્ય થયું છે. આત્મિક ભાવનાની સુધારણા અર્થે જેનધર્મના સિદ્ધાએ પુષ્કળ ભાર મૂક્યો છે તે નિર્વિવાદ છે.
જેનધર્મો વિષયાસક્તિને કદાપિ સ્વીકાર્ય ગણી નથી. વિલાસિતાને એમાં સ્થાન નથી. અહિંસા અને સદાચાર ઉપર ભારે ભાર મુકાયો છે. “જિન” એટલે વિજેતા–પોતાની આસુરી શક્તિઓના વિજેતા એમ જેને સમજાયું છે તે જૈન ધર્મના ખરા જ્ઞાતા છે. એ વ્યાખ્યા ક્યા સત્યશોધકને અપીલ ન કરે ?
જે ધર્મના પ્રાચીન આદર્શ જીવન મળતાં હતાં. એ એમના ચરિત્રના અભ્યાસથી જણાય છે. મારે એક કડવી ફરિયાદ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫ :
કરવાની રહે છે. ભગવાન બુદ્ધના અનેક સુંદર ચરિત્રો લખાયાં છે. શ્રી તીર્થકરોનાં એવાં સુંદર ચરિત્રે આધુનિક દષ્ટિ અને શક્તિથી લખાયાં નથી. મહાન વિભૂતિ શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ચરિત્ર પણ આકાંક્ષા થવા છતાં લબ્ધ થયું નથી, એ મટી ફરિયાદ છે. જૈન ધર્મમાં મહાન લેખક થયા છે, છતાં પ્રાચીનોનાં ચરિત્ર સંબંધી એમણે પુરુષાર્થ કર્યો જણાતો નથી.
હું તે જૈનધર્મના મહાન અનુયાયીઓને પ્રશંસક છું. જે ધર્મમાં શ્રી વસ્તુપાળ, તેજપાળ, ભામાશાહ, વિમળ મંત્રી, મુંજાલ મંત્રી, સાન્ત મહેતા, સજજન મંત્રી જેવા તેજસ્વી શુરવીરો થયા છે, મહાન વેપારીઓ અને સાહસિકો જેમાં થયા છે, જેમાં આ છેલ્લી સદીમાં બરવાળાના ઘેલાશાહ જેવા ક્ષત્રિયવૃત્તિવાળા વૈ થયા છે તે ધર્મ ઢીલાઓ અને પચાઓને કદી પણ થઈ શકે જ નહિ. હું માઇસેરમાં શ્રી ગોમટેશ્વરની ૫૮ ફીટ ઊંચી પર્વતમાંથી કોતરેલી મૂર્તિના દર્શનાર્થે ગયો હતો. ત્યાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે ઘણું વર્ષો સુધી રહી જૈનધર્મની છેલ્લી ગતિ પ્રાપ્ત કરી હતી. આવા મહાન સમ્રાટ પણ જૈનધર્મમાં થયા છે ત્યારે એ ઢીલા પચાનો ધર્મ છે એમ કેમ કહેવાય? હમણાના જૈન ભાઈઓ આ દષ્ટિથી પિતાના ધર્મને પાળે-વિચારે એવું હું ઈચ્છું.
જૈનધર્મના સાધુઓ ખરેખર વૈરાગ્ય અને તમય જીવન પાળે છે. સર્વત્ર ખુલ્લા પગે પગપાળા વિચરવું, ટાઢ, તડકા, વરસાદ, ચેર, લૂંટારા, હિંસક સર્વે, પશુઓ, ખાડા, ખાબોચીયાં, ખાઈઓ, નદીઓ, તળાવો વિગેરેની પ્રદક્ષિણ કરીને જે વિહાર કરે છે તે બળવાન આત્મા વગર બનતું નથી. ઉપનિષમાં બરાબર કહ્યું છે કે નાયતમાં વધીને ૪તે પ્રમાણે એ બળવાન આભાઓ છે. જૈન સાધુઓએ વિસ્તૃત સાહિત્ય હિંદની દરેક ભાષામાં લખ્યું છે. ગુજરાતી ભાષાના વિકાસમાં એમને અમૂલ્ય ફાળો છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
: :
આ શ્રી જૈન સાધુપુરુષને મારી એક નમ્ર વિન ંતિ છે ક્રૅમ્પ એમણે હવે જૈન દૃષ્ટિએ વિશ્વ સાહિત્યને અવલાકી, દેશકાળ અને સૌંદાએ સમજી, બાહ્યાચારને વિશ્વ દૃષ્ટિએ યેાજી લેાકકલ્યાણના માર્ગ પ્રવૃત્તિએ આદરવાનુ અનુકૂળ છે કે નહિ તે વિષય ઉપર વિચાર કરવા જોઇએ.
જૈનસ'ધે હંમેશાં ભારે સમાધાનતિ જાળવી ખીજા ધર્મો સાથે મૈત્રી અને સહિષ્ણુતા દાખવી છે. આજે પણ ગુજરાતમાં જૈના, વૈવા, શૈવા એકરૂપ થઈને પેાતાનેા પ્રજા તરીકેના ભાગ અજાવે છે. પાતાના ધર્મ ઉપર શ્રદ્દા રાખીને પારકા ધર્મો ઉપર આદર બતાવે છે. હવે એમના દાનપ્રવાહ પણ બદલી લેાકકલ્યાણના માગે વહેરાવવા માંડ્યા છે. જૈના મુખ્યત્વે વેપારી કામ છે. એમના દાનપ્રવાહ હંમેશાં અતિ સુંદર રીતે વહ્યો છે. એ દાનપ્રવાહ હજી પણ વિશેષ એ તરફ વહી આધુનિક જમાનાને યેાગ્ય શિક્ષણુવૃદ્ધિ, રાગશાંતિ, અનાશ્રિતાની પાલન, એકારીનિવૃત્તિ, ઉદ્યોગવૃદ્ધિ વિગેરેના મંદિરે સ`વવા અને સુજવાના કાડા પૂરા કરે એવી પ્રાથના છે,
શ્રીયુત મેાતીચંદભાઇ ગિરધરલાલ કાપડીયાએ તસ્દી લઇ આ ગ્રંથના આમુખ લખી આપ્યા છે તે માટે એમના અંતઃકરણપૂર્ણાંક ઋણી છું.
પણા
ભાઈશ્રી દેવચંદ દામજી શેઠે મને નિષ્કામભાવે જૈન મહાજનેાના ચિરત્રા લખવાની જે તક આપી છે તે માટે હુ એમને આભારી છેં.
ડુગરસી ધરમશી સપષ્ટ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ
મુ
ખ
રાજનગરના રાજરત્નનાં શરૂઆતનાં મળેલાં પૂછો વાંચતાં મને ખૂબ આનંદ થશે. શ્રીયુત ડુંગરશી ધરમશી સંપટને અભિનંદન આપતાં મને તેટલો જ આનંદ થાય છે. એક કલ્પિત વાત કે નવલ લખવામાં અને જીવનચરિત્રનું ચિત્ર રજૂ કરવામાં બહુ તફાવત છે. લખવાની ટેવ હોય અને ભાષા પર કાબૂ હોય તે કલ્પનાના ઘેડા દોડાવી નવલકથાનાં પૃષ્ઠો ભરી શકાય છે, પણ જીવનચરિત્રમાં તે દરેક પ્રસંગ માટે આધાર જોઈએ, એને સંગ્રહ કરવો પડે, એનાં મૂળ સ્થાને તપાસ કરવી પડે અને એને સંકલનામાં જોડવાં પડે. પ્રમાણિક તપાસને પરિણામે લખાયલાં જીવનચરિત્રે તેટલા માટે ઘણું ઝીણવટતપાસ અને પૃથક્કરણ માગે છે અને એની પ્રત્યેક પંક્તિ લેખનમાં ઉતારવા પહેલાં જવાબદાર લેખકને તે વખતના સમાજને ઈતિહાસ, ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ, ક્રિયાની પદ્ધતિ, રીતરિવાજ આદિ અનેક બાબતેને વિગતવાર અભ્યાસ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
.: ૮ ;
કરવો પડે છે અને કેટલીક વાર તો દિવસ સુધી તપાસ કરવાને પરિણામે ઘણું જ થેડી હકીકત પ્રાપ્ત થાય છે અને તેને વાંચી સમજી શકાય તેવા આકારમાં મૂકતાં ભારે વિચાર અને પરિશ્રમ કરવો પડે છે.
જે યુગનું ચિત્ર શ્રીયુત સંપટ દોર્યું છે તે યુગના એક વ્યાપારીનેતાનું ચરિત્ર હું આલેખવા હમણાં પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છું, તેથી મને આ કાર્યની વિષમતા અને મહત્તા બરાબર સમજાય છે. વિર્ય શ્રીયુત ડુંગરશી સંપટ, જેન ન હોવા છતાં જૈન રત્નને જે ન્યાય આપ્યો છે તે માટે તેમને હાર્દિક અભિનંદન આપવામાં મને જરા પણ સંકેચ થતું નથી. શેઠ શાંતિદાસ, હેમાભાઈ શેઠ, હઠીભાઈ શેઠ અને શેઠાણી હરકુંવરની નાની મોટી અનેક વાત મેં નાનપણમાં સાંભળેલી હોઈ, એ વાતેમાંની કેટલીકને અક્ષરદેહ ધારણ થતા જોઈ મને ભાઈ સંપટની શિલી માટે માન થાય છે અને આદરેલ પ્રવૃત્તિ માટે અંતરના પ્રેમેગાર નીકળી પડે છે.
નવલકથા વાંચવાની શરૂઆત કરતાં એ કલ્પનાચિત્ર છે એ ધારણે આપણું માનસ તેને સ્વીકાર કરે છે, પણ જીવનચરિત્રને મહિમા તદ્દન અલગ છે. એના પ્રત્યેક પાત્રને જીવતાં બનાવવાં પડતાં નથી, એ તો એમ જ જીવ્યા હતા એ ધોરણે જ એનો સ્વીકાર થાય છે અને તેથી નવલકથાકારના ક્ષેત્ર કરતાં ચરિત્રલેખકનું ક્ષેત્ર બહુ સુંદર અને તેટલા માટે જ વધારે જવાબદારીથી ભરપૂર ગણાય છે. ઐતિહાસિક નવલકથાકાર હાલમાં એ ક્ષેત્રમાં ઘણું વધારે છૂટ લેવા લાગ્યા છે એ અધિકાર ક્ષમ્ય ગણાય કે નહિ એ સાહિત્યને તકરારી વિષય છે. એમાં ઊતરી પડવાનો આ પ્રસંગ નથી, પણ ભાઈ સંપટે તે નવલકથાનું ખમીર જાળવવા છતાં એતિહાસિક નવલકથાકાર જેવી એક પણ વધારે પડતી છૂટ લીધી નથી એમ વગરસંકેચે કહી શકાય છે. એમણે પાઠ ભજવી ગયેલા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૯ :
પાત્રોને મજબૂત કલમથી સજીવન કર્યા છે અને એમનું પાત્રાલેખન એવું સુંદર છે કે એમના ચિરંજીવ કરેલા શાંતિદાસ શેઠને આપણે અકબરના દરબારમાં ઊભેલા આંતરચક્ષુથી જોઈ શકીએ, અને હરઠેર શેઠાણીને પતિના વ્યાપારમાં સલાહ આપતી નજર સન્મુખ કરી શકીએ, એમાં વેલજીશાહને ભરદરિયે મનવાર જોતાં સમયસૂચકતા અને વૈર્યથી મદદની બૂમ પાડતા આંખ સન્મુખ રજૂ કરી શકીએ, એક કુશળ કાર્યવાહક શેઠાણને કરોડેને મઝીઆરો એક રાતમાં ફતેહમંદ રીતે વહેચવાની કળામાં નિપુણ તરીકે તારવી શકીએ.
આખા ગ્રંથનું પાત્રાલેખન મજબૂત, તથ્ય અને સમયને ઓળખનારું છે. ખબર ન હોય તે લેખક જૈનેતર છે એમ શેધવું પણ મુશ્કેલ પડે તેવું છે. અને ઊંડા અભ્યાસ અને ખંતભરી શોધક દષ્ટિને ન્યાય આપનારું છે. જેનો તો આ પુસ્તકને રસભરી રાતે વાંચે તેમાં નવાઈ નથી. એમને તે પોતાના પૂર્વજોને અણુ આપવાની આ અમૂલ્ય તક સાંપડી છે. એમને શાંતિદાસ શેઠથી માંડીને પ્રેમાભાઈ શેઠ સુધીના નગરશેઠોએ તીર્થસેવા કેવા ખેલદિલ અને હદય ઊમિથી કરી છે તે પચાવવાની આ સારી તક મળી છે; પરંતુ જૈનેતર પણ આ ઈતિહાસ ગુજરાતની સમૃદ્ધિ તરીકે ગણે એમાં જરા પણ નવાઈ નથી.
સાહિત્યની નજરે પાત્રાલેખન સાદુ પણ યથોચિત થયું છે. વચ્ચે વચ્ચે વર્ણને પણ યથાચિત સ્થાને અપાયાં છે અને પુસ્તક હાથમાં લીધા પછી વાંચવાનું મન થાય તેવા આકારમાં તૈયાર થયું છે. મુસલમાની સમય કેવો આકરો હતો, ઝનૂનમાં શી અંધવૃત્ત હતી અને ચારે તરફ દવ લાગ્યો હોય ત્યારે તીર્થરક્ષા કરવાનું બીડું ઝડપવું એ કેટલું મુશ્કેલ કાર્ય હતું એને ખ્યાલ આ ચરિત્ર આપે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. વ્યાપારમાં જેનો કેટલા સાહસિક હતા, દરિયે ખેડવામાં કેટલા કુશળ હતા, મુત્સદ્દીગીરીમાં કેટલા કાબેલ હતા અને ધર્મભાવનામાં કેટલા મશગૂલ હતા એનો ખ્યાલ કરાવનાર આ પુસ્તકમાં મને ઠામઠામ સુંદર પુષ્પો વેરાયલાં માલુમ પડ્યાં છે અને એનું એકથી વધારે વખત પઠન થતાં એ હદય પર અવનવી અસર કરનાર થઈ શક્યા છે એ ખ્યાલથી આ પુસ્તકને વધારે પ્રચાર કરવા આગ્રહ કરે તો તે અયોગ્ય નહિ કહેવાય. ઘણી વાર આવા સફળ પ્રયત્ન જેનને લગતા હેવાને કારણે એને સાહિત્યક્ષેત્રમાં પૂરતો ન્યાય નથી મળ્યો અને કેટલીક વાર અન્યાય થયો છે એવો મારે આધીને મત હાઈ, આ પુસ્તક સર્વગ્રાહી અને સર્વગ્ય હોઈ એને લાભ જનતા વગર ભેદભાવે છે તેવા પ્રકારની એને જાહેરાત આપવાની વિજ્ઞપ્તિ કરી, ભાઈ ડુંગરશી સંપટને તેમણે કરેલા પ્રયત્ન માટે અને દાખવેલી સાહિત્યરસિકતા માટે ફરીવાર અભિનંદન આપી અત્ર વિરમીશ.
પાટીઃ સફેસઃ મલબાર સ્ ) મોતીચંદ ગિરધરલાલ હાળી પડઃ તા. ૧૪-૩–૧૯૪૧ ન
કાપડિયા
-
-
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન.
ઇતિહાસ યુગસર્જનમાં હંમેશા મહત્વને ભાગ ભજવે છે. સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિનું એ પ્રેરણા બળ છે.
ભારતવર્ષના ઘડતરમાં અનેક જેન-વીરેએ સુયોગ્ય ફાળે આપ્યો છે. બંગ, મારવાડ, માળવા, ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્ર, હિન્દના પ્રત્યેક પ્રાન્તમાં જૈન તપસ્વીઓ, શ્રીમતો અને રાષ્ટ્રસેવકોએ ભારતવર્ષના ઘડતરમાં સુંદર ફાળો આપ્યો છે. કેવળ જેના દ્રષ્ટિએ નહિ પરંતુ સમસ્ત રાષ્ટ્રની, માનવ-સમાજની વિશાળ દ્રષ્ટિએ એ વીરેનું વીરત્વ એટલું જ ગૌરવભર્યું છે.
દૂર દૂરના ભૂતકાળ કે મધ્યયુગમાંથી જેમ અનેક પ્રભાવિક પુરુષોની ઐતિહાસિક કથાઓ મળી આવે છે, તેમ છેલ્લા કેટલા વિસરાતા યુગના પ્રસંગેનું સંશોધન કરવામાં આવે છે તેમાંથી પણ વિવિધ સંસ્કારી જીવનની હારમાળા મળી શકે તેમ છે–નવી પ્રેરણા આવી શકે છે. પરંતુ તે વણી લેવાની ભાવના હજુ આપણામાં જોઈએ તેટલા પ્રમાણમાં જાગી નથી.
લોકકથાઓ, રાસાઓ, કાવ્ય પ્રશસ્તિઓ અને એવા સાહિત્યને ઐતિહાસિક સરાણે ચઢાવી, યુગ-ચિને અનુરૂપ સાહિત્ય સર્જવામાં આવે તે અનેક અપ્રગટ વીરપાત્ર આપણને મળી આવે એમ છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જૈન”ના વાર્ષિક ભેટ પુસ્તક માટે આવું જ સાહિત્ય તૈયાર કરવાની અમારી હંમેશની દ્રષ્ટિ છે તેની પૂતિ રૂપે છેલ્લા બે-ચાર સૈકાના જીવંત પાત્રાનાં મૂર્ત કથાનકેને સંગ્રહ ગત વર્ષે વાચક સમક્ષ રજૂ કરવા પછી આ દિશામાં વધુ પ્રયાસ કરતાં આ બીજુ પુષ્પ સમાજ સમક્ષ રજુ કરવાનું સદ્ભાગ્ય સાંપડયું છે. કોઈપણ પ્રાંત કે ગામના ટીંબેથી અણખેડાયેલ પ્રખર વ્યક્તિત્વને આદર્શ ઈતિહાસ જળકતો હોય છે. ફક્ત તે તરફ જનતાની રૂચ જાગૃત થવી જોઈએ.
ઐતિહાસિક પાત્રોના સંશોધનમાં રસ લઇ રહેલા બે-ચાર સાહિત્ય પ્રેમીઓ સાથે પત્રવ્યવહાર શરૂ કરવામાં આવતાં, શ્રીયુત ડુંગરશીભાઈ ધરમશી સંપટે અમારા મનોરથને પહોંચી વળવાનું ઉત્સાહપૂર્વક બીડું ઝડપ્યું. ઐતિહાસિક સંશોધક તરીકે તેઓની સેવા જાણીતી છે. વાચકામાં રસવૃત્તિ જગાવવા ખાતર અતિહાસિક પ્રસંગોને કેવળ નવલકથાના તરંગોથી રંગવાનું તેઓ પસંદ કરતા નથી. ઈતિહાસ એ તે જગતની આરસી છે. તે હંમેશા શુદ્ધ અને તેના યથાર્થ સ્વરૂપમાં જ શોભે-આ રાહે તેઓ કોઈ પણ ઐતિહાસિક પાત્રને ઉપાડે છે, અને તેની મહત્તાના પ્રસંગેની ગુંથણું સાદા સરળ છતાં રસિક રૂપમાં, કોઈપણ જાતની અતિશયેક્તિ વિના રજૂ કરે છે. આ પુસ્તકમાં જે કથાનકે તેઓએ રજૂ કર્યા છે તે પણ એટલી જ ચીવટપૂર્વક એક સત્ય શોધકને છાજે તે રીતે તેઓએ આલેખ્યાં છે. તેને પરિચય અન્યત્ર આપવામાં આવેલ છે. તેમાં કંઈપણ વધુ શબ્દો ઉમેરવા કરતા વાંચક પિતે જ રજૂ થએલ રસ સામગ્રી વાંચી લેખકના પ્રયાસની કદર કરે તે વધારે ઈષ્ટ છે. એમ છતાં આ પ્રસંગે એટલું કહ્યા વિના નથી રહી શકાતું કે આવું સુંદર અને જરૂરી સાહિત્ય પૂરું પાડવા, તેમજ ભવિષ્યમાં વધુ તૈયાર કરવાની જે સેવા–ભાવના તેઓએ દાખવી છે તે માટે સમસ્ત જૈન સમાજ તેઓને ઋણી રહેશે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
': ૧૩ :
સાથેસાથ એક અગત્યની વાત રજૂ કરીએ. ઉપર દર્શાવ્યું તેમ ભારતના ખૂણે ખૂણે અનેક લોકકથાઓ, અક્ષરદેહ ધારણ કર્યો વિનાની વિસરાતી જાય છે, અનેક જીવનપ્રભાઓ અપ્રગટ રૂપમાં જ અદશ્ય થતી જાય છે. એ કથાઓ, એ જીવનપ્રભાઓમાં છેલ્લા સૈકા સુધીનો જ્વલંત ઈતિહાસ છે, આપણું સામાજિક, આર્થિક, ધાર્મિક કે રાષ્ટ્રિય જીવનની અનેરી પ્રેરણું મળી રહે તેમ છે. સમસ્ત રાષ્ટ્રના સળંગ ઈતિહાસના ઘડતરમાં એ અગત્યના અકડાઓની ગરજ સારે છે. માત્ર જૈન દૃષ્ટિએ નહિ, પણ ભારતના બૃહદ ઇતિહાસના સર્જનમાં તેનું સ્થાન મહત્વનું છે. ભલે એ જૈન પાત્ર રહ્યાં પરંતુ તેઓને સેવાપ્રવાહ કેઈપણ જાતના ભેદભાવ વિના એક જ રાષ્ટ્રના સંતાન તરીકે લોકકલ્યાણની દષ્ટિએ વહેતો રહ્યો છે. - જે પિતાના વિભાગનું આવું લોકસાહિત્ય, ઇતિહાસપ્રેમીઓ યોગ્ય સ્થળેથી મેળવીને, અમને મોકલી આપે તો તે સુવ્યવસ્થિત કરી, યોગ્ય અક્ષરદેહ આપવાનું કાર્ય અમે કરવા ઉત્સુકછીએ. પ્રાન્તપ્રાંતના સમાજસેવાને સહકાર આમાં જરૂરી છે.
- દેવચંદ
-
--
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ • નું . # . મ ૧ રાજનગરના રાજરને ... ... ... - (૧) શનિદાસ ઝવેરી ... ... ...
(૨) લખપતિ લક્ષ્મીચંદ ••• ••• • • (૩) ખુશાલશાની ખાનદાની (૪) વખતશાનું વહીવટીતંત્ર ... (૫) રાજરત્ન હેમાભાઈ .... ...
(૬) પ્રજાકીય પ્રમુખ પ્રેમાભાઈ... ૨ સાહસિક શ્રીમંત ... ••• • • • • • ૩ ખાનદાનીનાં ખમીર - ... .. ... - (૧) વફાદાર વાલી (મહેકમભાઈ) .... .... . (૨) હાથીયા હાકેમ ....
(૩) વ્યાપારકુશળ વનિતા (હરકુંવર શેઠાણી) ૪ મલબારના મલકા વાણિયા ... ... ૫ છાપરીયાની શેઠાઈ .... ... ... .... ૬ ચીનને પહેલો પ્રવાસી .... ....
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતાપી પૂર્વ
પુષે બીજું
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના રાજરત્નો (૧) શાંતિદાસ ઝવેરી
એક ઘોડેસ્વાર મેવાડના ડુંગરો વટાવીને નીચેની સપાટભૂમિ ઉપર ઘોડો દેડાથે જ હતો. એણે ખેતરમાં દૂરથી હરણનું એક ટાળું જોયું. તેને આવતે જોઈને હરણે ચેતી ન જાય તે માટે ઘડાને આડે રસ્તે લઈને તે ખેતરના દક્ષિણ તરફના સેઢા પાસે આવી પહોંચે. ત્યાં ઘડાને વૃક્ષ સાથે બાંધ્યો ને પોતે ચુપકીદીથી સરકત સરળે એ હરણાની સમીપ જવા લાગ્યા. નાના નાના છોડવાની એથે છુપાતો લપાતો એ આગળ વધીને જ્યારે સે એક ફીટ નજદિક આવી પહોંચ્યો ત્યારે ત્યાં ઉભેલા આકડાના એક છોડની ઓથે બેસીને પોતાની સાથે રાખેલ તીરકામઠું હાથમાં લીધું. ને ભાથામાંથી એક કાતીલતીર્ણ તીર લઈને, ધનુષ્ય ઉપર ચડાવી, કાન સુધી દેરી ખેંચી એ તીર નેમ લઇ એણે છોડયું. સડસડાટ કરતું તીર પવનમાં છૂટયું. એક નાના હરિણને એ લાગ્યું. એની છાતીમાં એ ઘુસ્યું. બચું ચીસ પાડીને જમીન ઉપર પડયું. બીજા હરિણે પવનવેગે નાઠાં,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
જ્યારે તે બચ્ચાની માતા હરિણું બચ્ચાને વહાલથી ચાટતી ઊભી રહી. ને તીરંદાજને આવતો જોઈ તેના સામે ટગર ટગર જોઈ રહી. રાજપુતે હરિષ્ઠ બચ્ચાની પાસે જઈ તેને ઉપાડયું. તેના કુમળા દેહમાં ખુંચી ગએલા તીરને ખેંચીને એણે ભાથામાં પાછું નાખ્યું. એણે જોયું તે તે બચ્ચે થડી ખેંચતાણ પછી મરણ પામ્યું હતું. એની મા ત્યાં ઊભી ઊભી ટગર ટગર જોયા કરતી હતી. રાજપુત બચ્ચાંને ઉપાડી ઘોડા પાસે ગયો ને તેને પલાણની પીઠે બાંધીને છેડા ઉપર ચડી બેઠો. હરિણી પણ તેની પાછળ આવી ઊભી હતી. તેથી એણે ઘડાને દેડાવી મૂકે ને દૂર જઈ પાછું વળીને જુએ છે તો હરિણી એની પાછળ દોડતી આવતી હતી. પુત્રવાત્સલ્યથી પાછળ દેડી રહેલી હરિણીની આંખમાંથી આંસુઓ વહેતાં હતાં. તે ધીમે સાદે આઝંદ કરતી હતી. રાજપુતે કઠેરતાથી પહેલી નજરે હરણ તરફ ઉપેક્ષા કરી. પરંતુ વારંવાર હરિણીને દયાર્દ રહેશે અને આંસુભીની આંખો તરફ જતાં એના મનના ભાવો બદલાવા લાગ્યાં.
એણે ઘણા શિકાર ખેલ્યા હતા, પરંતુ આવી તેને મનની નબળાઈ કઈ વખતે થઈ નહોતી. હું રાજપુત છું. અનેક પેઢીઓથી અમે મૃગયા ખેલતા આવ્યા છીએ. શા માટે અમારે એનાથી કંપવું જોઈએ ? બીજી તરફથી એનો અંતરાત્માને અવાજ કહેવા લાયોઃ “અરે ! આ કામ તે સારું કર્યું નથી. બીચારી મૂંગી હરિણીના દયાદ્ર મુખ તરફ તે જે. એનાં બચ્ચાને જીવ તેં લઈ લીધે. કુમળા ફૂલની પેઠે ઊગતી કળીને ચુથી નાખી. એ તેં ઠીક ન કર્યું. એનાં મનમાં કંઠ જગ્યું.
એણે એવા વિચારે અટકાવવા પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ વારંવાર એ કરુણ દ્રશ્ય તેની સામે ખડું થવા લાગ્યું.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા
હરિણીનું ઢીલું, કરમાયેલું અને દુઃખી મેં જોઈ એના મનમાં ફરી ઠંદ્વયુદ્ધ જાગ્યું. કઈ રીતે એના વિચારોએ એને કેડો છોડ્યો નહિ. હરિણીની આંસુ ઝરતી આંખ એના હૃદયમાં પ્રતિબિંબ પાડવા લાગી. એણે ઘોડાને ખૂબ દોડાવ્યો. હરિણી પાછળ રહી ગઈ, પરંતુ એની કરુણાજનકમૂર્તિ એના અંતઃકરણમાં ચોંટી રહી.
વખત ઘણો થઈ ગયો હતો. સવારના વહેલાં એ નીકળ્યો હતે. હવે તડકે ધૂમ ધગતો હતો, પર્વતમાં લૂની જ્વાળાઓ ઊઠતી હતી. રાજપુતે ઘર તરફ ઘોડે મારી મૂકે, પરંતુ ઘર દૂર હતું. પાણીની તૃષા ખૂબ લાગી હતી. કંઠ સુકાતો હતો. એનું શરીર પરસેવાથી તરબોળ થઈ ગયું હતું. એ ખૂબ શ્રમિત થઈ ગયા હતા. રસ્તા ઉપર બાજુએ થોડાં વૃક્ષોને છાંયો જોવામાં આવ્યો. એટલે ઘોડા ઉપરથી નીચે ઊતરી, વિશ્રામ લેવા ઘેડાના છનની ગાદી પાથરી બેઠે. પરંતુ તરસ એને હેરાન કરવા લાગી. એણે આસપાસ જોયું. તો પાસેના વૃક્ષ નીચે એક સાધુ પિતાના શિષ્યવૃંદ સાથે આરામ લેતા હતા.
મને પીવાને જળ મળશે ? હું ઘણે તરસ્ય છું.” રાજપુને ત્યાં જઈને પૂછયું.
“ અવશ્ય મળશે. ભદ્ર એમને જળ પાઓ.” સાધુપુરુષે શિષ્યને આજ્ઞા કરી. રાજપુતે પાણી પીધું. તે તૃપ્ત થયો. એણે સાધુને અભિવંદન કર્યા.
વત્સ, કયાં ગયા હતા? આ બપોરે ધખધખતા તાપમાં! - “હું મૃગયા ખેલવા ગયો હતો. બહુ સમય થઈ ગયો. માત્ર એક જ હરિણીનું બચ્ચું મળ્યું.” રજપુતે ખુલાસો કર્યો.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
વત્સ, રજપુત છો ?”
“ જી હા. અમારું કુળ સીસોદીયા રજપુતનું છે. હું પાસેના ગામને જમીનદાર છું.”
. “ તમને એક વાત કરું ? માડું નહિ લગાડે ? બહુ ઉપયોગી છે.”
“ ખુશીથી કહે. આપ તે ઉપકારી પુરુષ છો.”
વત્સ! નિર્દોષ, શાંત અને અસહાય પ્રાણિના પ્રાણ લેવામાં ખેલવા જેવું શું છે તે સમજાવશે?”
“ગુરુદેવ, અમારો ક્ષત્રિયને એ ધર્મ છે. ” " “ ક્ષત્રિય ધર્મ તે પ્રાણિનું રક્ષણ કરવાનું છે તે ભૂલીને જે રક્ષક જ ભક્ષક બને તે તેમાં ક્ષત્રિય ધર્મ ક્યાં રહ્યો” - “ અમારા પુરોહિત તે અમને મૃગયા ખેલવાને ઉપદેશ આપે છે.”
પરંતુ તમારું હૃદય તમને શું કહે છે? જે પ્રાણ આપી શકતો નથી તેને પ્રાણ લેવાને શું હક છે? અને આ તે તમારું બેલનનિર્દોષ હરણાં ખેતરોમાં ચરતાં હોય, પોતાના કુટુંબ અને બચ્ચાઓથી વીંટાઇ નિર્દોષ ગેલ કરતાં હોય તેવાં મૂંગા પ્રાણું ઉપર અકસ્માત તમારું ક્રર તીર છોડીને એકનાં પ્રાણ , તેની છાતી વીંધી નાખે ત્યારે એની માના હૃદયમાં કેવું દુઃખ થતું હશે ? તેને વિચાર કરે અને તેની પાછળ તેના નિર્દોષ સંબંધી હરણે આક્રંદ કરી, તરફડીઆ મારતાં મારતાં ઝુરીઝૂરીને મરે તેને વિચાર કર્યો છે? આપણું બચ્ચાંને કોઈ નિર્દય કસાઈ કાપી નાંખે તે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
આપણને શું થાય? તે શે. લાગણું તો મનુષ્ય અને પશુપંખીઓને એક સરખી જ હોય તે તમે જાણતા હશે?”
રજપુતને આ ઉપદેશ રગેરગ વ્યાપી ગયો. એની નજર આગળ કરુણામયી હરિનું દયાજનક દૃશ્ય ખડું થયું. એનો આત્મા પૂર્વજન્મના પૂર્યોદયથી પીગળ્યો. એ ગળગળો થઈ ગયો. એણે ઊભા થઈને સાધુના ચરણમાં પ્રણામ કર્યા, અને હવે પછી કયારેય પણ મૃગયા ન રમવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી.
સાધુજી મહા વિદ્વાન, વયોવૃદ્ધ, ભવ્ય, તેજસ્વી અને સૌમ્ય મૂર્તિ હતા. જેના કલ્યાણ માટે વિચારતા હતા. એમની દૃષ્ટિમાંથી અમી ઝરતાં હતાં.
રજપુત આગ્રહ કરીને આ સંતપુરુષને પિતાને ગામ તેડી ગયો. એમનું ઘણું સન્માન કર્યું. પિતાના મુકામ ઉપર ચાતુમસ કરવા રોકયા, તે દરરોજ એમને ઉપદેશ સાંભળતા હતા. સંતપુરુષે એને સદાચરણ, સૌજન્ય, સદવર્તન, સભ્યતા, દયા, પ્રેમ, સેવા, પરોપકાર, સત્ય, ન્યાય, ભ્રાતૃભાવ, મૈત્રી, કરુણ, અહિંસા, સતિ કણુતા, નમ્રતા, ગંભીરતા, ધીરતા, વીરતા, નિર્ભયપણું, ભૂતદયા, ક્ષમા, ઉદારતા અને ત્યાગનો ઉપદેશ આપ્યો. સંસારના દુઃખની રૂપરેખા બતાવી. કર્મક્ષયની જરૂરિયાત બતાવી. કલ્યાણમય જીવનની સાર્થકતા દેખાડી. દેવપૂજા, ગુરુસેવા, સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપના, ગૃહસ્થના ધર્મોના પાઠ વર્ણવ્યા. ઈન્દ્રિયોને દમન કરવાના માર્ગે દેખાડ્યા. પવો (પદ્રસિંહ) ગુરુજીને અનન્ય ભકત બન્યો એણે એમની પાસેથી અહિંસા, સત્ય, અદત્તાદાન, બ્રહાચર્ય અને પરિરૂ ગ્રહને સંયમ રાખવાને પાંચ મહાવ્રત અંગીકાર કર્યો. ત્યારથી એના કુટુંબીઓએ પણ અહિંસા ધર્મ સ્વીકાર્યો.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના એ પવસિંહની જીવનલીલા પૂરી થયે પેઢી દર પેઢી વંશવેલ ચાલતો રહ્યો,
પ
–પડ્યાદેવી
ક્ષમા ધર—–જીવની
સાહુલવા——પાટી
હરપતિ
–પુનાઈ
વાછા––સાગરદેવી
સહસ્ત્રકિરન (સહસો)
કુમારી સૌભાગ્યદેવી
વર્ધમાન (પ્રદ્યોતન) વિરમદેવી-શાંતિદાસ-રૂપમ, પંજીકા અને દેવકી
પવની છઠ્ઠી પેઢીએ સહસ્ત્રકિરણના સમયમાં મેવાડમાં મુસલમાની આક્રમણથી ઉથલપાથલ થઈ. સહસ્ત્રકિરણનું ગામ અને જમીનદારી મુરલીમ આક્રમણકારીઓએ ઝુંટવી લીધાં. એ ત્યાંથી બૈરી છોકરાંઓને લઈ અનેક દેશદેશાવરે ભમતા અસહાય અને એકાકી અમદાવાદમાં આવી પહોંચ્યા. એની પાસે કાંઈ સાધન-સંપત્તિ નહતાં. હજી પંદર સતર વરસની અવસ્થા હશે. એક મારવાડી ઝવેરીની દુકાન બહાર સહસ્ત્રકિરણ ઊભો રહ્યો.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
છેકરા, કેમ ઊભા છે ?” “નાકરીની લાલચે આવ્યું। છું.
""
કયાંના છે? શું નામ ?”
“અસલ તે। મેવાડના છીએ. નામ સહસ્રકિરણ રાખેલું છે પરંતુ અધાં મને સહસા કહી ખેાલાવે છે. મને નાકરીએ રાખશેા છ “તારી પાસે કાં ભલામણપત્ર કે ક્રાફ્ટની એળખાણ છે”
“હું અજાણ્યા દેશમાં તે ઓળખાણુ કાની આપું ? અત્યારે તે મારું કામકાજ જોઇને ગમે તે રાખશે. આજે જ પરદેશથી અહીં આવ્યા ’
“હિસાબકિતાબ કાંઇ જાણે છે ?”
“જાણું છું. વેપારીના પુત્ર છું.”
66
મારવાડી શેઠ સંતપુરુષ હતા. છેકરાની ખેલવાની રૂઢી અને મુખાકૃતિ એને ગમ્યાં. એણે કહ્યું. જા આ દ્રવ્ય લઈ જા. અમે ઘરમાં પાંચ માણુસ છીએ તે અજારમાંથી શાક લઇ આવ. એમ કહી રૂમાલ આપી એને બજારમાં મેકલ્યા.
""
થેકડીવારમાં શાક લઇને એ આવ્યા. ઝવેરીએ પરીક્ષા કરી જોઇ. શાક બધું તાજું હતું. મેાસખી લીધી હતી. કિંમત યાગ્ય હતી. વજનમાં પૂરું હતું. પાંચ છ જણાને પૂરું પડે તેટલું હતું. માંથુ પણ નહાતું. ઝવેરીની પરીક્ષામાં છેાકરે। સફળ નિવડ્યો.
“ જા દિલ્લી દરવાજે જને આજે કેટલી પેાઠ અનાજની આવી છે તે જોઈ આવ. ',
કરે ક્લાર્ક બાદ પાા કર્યાં.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
રાજનગરના
છે કેટલી પાઠ આવી છે ?”
એકસો ને અગીઆર પિઠો છે.” શું શું અનાજ આવ્યું છે?”
“ ૪૧ પિઠ ગેધમની, પર પિઠ કદની અને ૧૮ બાજરી ને મગની છે.”
“શું ભાવો આજે પરઠાયા?”
ગેધમ બે રાળને ફરે અને કદ રાળની પણ ફરેને ભાવ નીકળે છે. બાજરી-મગનો ભાવ એક રાળને કહેતા હતા પણ માલ ને કાંકરીવાળે હો.”
છોકરાની ચતુરાઈ જઈ ઝવેરોએ એને પેટવડીએ રાખી લીધે.
ધીમે ધીમે એ ઝવેરાતને ઓળખવા માંડશે. ઝવેરી સુજ્ઞ માણસ હતો. એણે આ ચતુર છોકરાને પોતાનો ધંધો શીખવવા માંડવ્યો. હીરા, માણેક, મોતી, નીલમ, લાલ પરવાળાં, લસણીઓ વિગેરેની કિંમત આંકતાં શીખવ્યું. છોકરે પ્રથમથી જ ચતુર અને સૂમ બુદ્ધિને હતો. આ ઝવેરીએ તેને શીખવીને તેના ઉપર એપ ચડાવ્યો. પાંચ છ વરસમાં એ પાવર થઈ ગયો. એને દેશદેશાવર મોકલવા માંડશે. ઝવેરીને વૃદ્ધાવસ્થા આવી હતી. એને પોતાને પુત્ર નહોતો. એક જ પુત્રી હતી. એણે યુવાન ઝવેરી સાથે એને પરણાવી દીધી. દુકાન પણ એને સંપી દીધી. પોતે ધમના કામમાં સમય ગાળવા માંડયા. કાળે કરીને એ કાળધર્મ પામ્યો. દુકાન હવે ખૂબ જામી ગઈ હતી. યુવાનના ખંત, ઉત્સાહ અને સાહસે એના કામમાં યશ અપાવ્યું. તેનો ધંધો વિકાસ પામ્યો અને તે લક્ષાધિપતિ થયો.
યુવાને તે સમયના રિવાજ મુજબ બીજી સ્ત્રી કરી. પ્રથમ સ્ત્રી કુમારીને વહેંમાન કરીને બહુ સુશીલ, શાણે અને બુદ્ધિમાન પુત્ર હતો.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
બીજી સ્ત્રીને પેટે શાંતિદાસ અવતર્યો. શાંતિદાસ ગુજરાતી તેમજ ફારસી સારું શીખ્યો હતો. પિતાના ધંધામાં એણે નામ કાઢવું હતું. તેણે ધંધાને અંગે અનેક દેશદેશાવરોમાં જવું શરૂ કર્યું. સીલોનમાંથી મોતીઓ ખરીદવા જતા, ગોળકેડાના હીરા વેચાતા લાવતા, બ્રહ્મદેશથી માણેકે મંગાવતા હતા. પિતા કાળધર્મ પામ્યા બાદ બંને ભાઈઓ પિતાનો ઝવેરીને ધધો ઘણી હોંશિઆરીથી ચલાવતા હતા. વર્ધમાન દુકાનને વહીવટ સંભાળતો હતો, શાંતિદાસ દેશદેશાવરે ફરી માલ ખરીદતો અને નવાબો, રાજાઓ તેમજ પાદશાહોને ત્યાં જઈ માલ વેચતો હતો. એની પ્રસન્ન મુખમુદ્ર શાંત સ્વભાવ, મીઠી આકર્ષક વાત કરવાની ઢબ અને સજન વ્યવહાર સહુને મુગ્ધ કરતાં હતાં. એનું પ્રમાણિકપણું ખરેખર વખાણવા જેવું હતું. કોઈને પણ ન ઠગવાનું એમનું પણ હતું. એ ભારે શ્રદ્ધાળુ પુરુષ હતો. મુસાફરીયે જતો ત્યારે તે તે તરફના તીર્થો શ્રી પાર્શ્વનાથ, સમેતશિખર શ્રી કેશરીઆઇ,પાવાપુરી અને શત્રુંજયની એણે યાત્રાઓ કરી હતી. દેવના દર્શન વગર એ દાણે પણ મોઢામાં મૂકતા નહિ. ગૃહસ્થના ધર્મો પિતાના ગુરુના ઉપદેશ મુજબ એ પાળતો હતો. - પાદશાહ અકબરનો દરબાર આગ્રાના દિવાનેઆમમાં ભરાયો હતો. અમીર, ઉમરાવ, રાજા, નવાબો, સેનાધ્યક્ષોથી વીંટાઈ પાદશાહ તખ્ત ઉપર બેઠા હતા. પાદશાહની આજ્ઞા થતાં જ દિલીના મુખ્ય ઝવેરીઓને ત્યાં ભેગા કરવામાં આવ્યા. આખા હિંદના મશદૂર ઝવેરીઓ ત્યાં ભેગાં થયાં હતાં. પાદશાહને કેટલુંક ઝવેરાત ખરીદવાનું હતું. પાદશાહ પિતે ઝવેરાતની સૂક્ષ્મ સમજ ધરાવતો હતો. એના શેખે એ ચતુર પાદશાહને એક સરસ ઝવેરી બનાવ્યો હતો. એણે બારીકીથી જાતજાતના અમૂલ્ય જવાહિરને તપાસ્યાં. બાદશાહ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
રાજનગરના
ની પસંદગીનું કેટલુંક ઝવેરાત પાસે રાખી લઇ તેના કિંમતનાં નાણાંની ચીઠીઓ થવા લાગી. એચીંતા બાદશાહે પેાતાના પાસે પડેલી પેટીમાંથી એક ઉત્તમ હીરા કાઢયેા. આખી સભામાં ઝળઝળાટ થઇ ગયા. ક્રાઇ શુક્ર જેવા મેટા તારા હાય તેની પેઠે હીરા ચમકવા માંડયા. પાદશાહે વૃદ્ધ ઝવેરીને ખેાલાવી કહ્યું :
""
“ પનાલાલજી ગૃહ હીરા દેખીએ. '
ઝવેરીએ હીરા જોઇ કહ્યું: “ હજુર પરવર, યહુ બડા નામાંકિત ઝવાહીર હૈ. ”
“ ઇસકા દામ કત્ચા હૈ?
""
પન્નાલાલે એ ચાર અનુભવી ઝવેરીઓને મેલાવી એને તાલ્યા. ૩૫૦ રતીના એ મેટા હીરા હતા. આંખાને આંજી નાંખે એવું એનું તેજ હતું. ઝવેરીએ એને બહુ બારીકીથી તપાસીને એની કિંમત આંકવા બેઠા. એનું પાણી, એનું તેજ, એને સુંદર ઘાટ, પાસા અને મેટાથી સર્વે અંજાઇ ગયા. કયારેય પણ આવું મહાન જવાહિર એમના હાથમાં આવ્યું નહોતું. ક્યારેય સાંભળ્યું કે જોયું પણ નહે।તું. તે અંદર ઘુસપુસ કરવા લાગ્યા, પરંતુ કિ ંમત કરવાની કાઈની હામ ચાલી નહિ. એનું પાણી, તેજ, મેાટાઇ, વાટ અલૌકિક હતાં. ઝવેરીઓ કિ`મત કરી શકયા નહિ.
કયાં પન્નાલાલજી હીરેકા દામ કયા હુવા ?”’
“જહાંપનાહ, હમ લેાગ યહ જવાહિરકા દામ ઠીક કહ નહિ સકતા. હમને ઐસા પાનીવાલા ઔર ખડા હીરા કભી દેખા નહિ. હમ લેાગઇકા દામ કા ખુલાસા કર સકેંગે નહિ,
99
66
ઇતને હિંદભરકે નામી ઝવેરીઓમેં સે છતની લાયકાત કાકી નહિ હૈ ?'' બાદશાહે નિરાશાથી પૂછ્યું.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
“ગરીબ પરવર હમ લોગ બાળપનસે હી ઝવેરાત કા ધંધા કરતે હૈ, લેકિન યહ જવાહિર હમારી અક્કલ સે બડા હૈ.”
બાદશાહ નારાજ થયો. એણે હીરો હાથમાં લીધે. ઝવેરીઓને સંબોધીને કહ્યું કે “ અછા આપ લોગ ફીર તજવીજ કીજીએ. - આપકી હુન્નરમંદી જરૂર કુછ રાસ્તા નીકાલેગી.” પાદશાહે ફરી હીરે પન્નાલાલજીના હાથમાં મૂક્યો.
ઝવેરીઓ ફરી પોતાની તર્કશકિત ચલાવવા માંડયાં, પરંતુ કઈ રીતે એકમત થયા નહિ. સૌ અનુમાનથી જુદા જુદા ભાવો બતાવવા માંડ્યાં. પરંતુ શાસ્ત્રિય પરીક્ષામાં અનુભવીઓ પાસે અનુમાને શું કામ આવે ? ગોલકોંડાની ખાણમાંથી આવો હીરો અગાઉ ક્યારે પણ નીકળ્યો નહોતો. એઓ વિમાસણમાં પડયા. કેઈ નિશ્ચય ઉપર આવવાનું બન્યું નહિ..
એટલામાં એક યુવાન ઝવેરી આગળ નીકળી આવ્યો. એ દમામદાર દેખાવને, ગૌર ચહેરાને, તેજસ્વી મુખમુદ્રાવાળો યુવાન હતું. પન્નાલાલજી એને ઓળખતા હતા. એની સાથે લાખોની લેવડદેવડ થતી હતી. પાદશાહને કુરનસ બજાવીને એ આગળ આવ્યો.
પન્નાલાલજી, મેં યહ હીરાકું દેખું?”
પાદશાહના મેં સામું જોઈ પન્નાલાલે કહ્યું: “હમારી નજદિક મેં આકર ખુશીસે હીરાકું દેખ સકતે હે.” - શાંતિદાસે તરત જ કાંટલા કાઢી એને જે. એના પાણીને સૂર્યનો તડકા અને છાયામાં જોયું. કોઈ એબ કે ખોડખાપણું. નથી એ પણ તપાસી જોયું. ઉપર કાચ માંડી એનું નિરીક્ષણ કર્યું.. એના પાસા તપાસી જોયા. એની પહેળાઈ ઊંચાઈ માપી લીધી.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૨
રાજનગરના
મેં યહ હીરા કા દામ કહ સકતા હું.” શાંતિદાસે શાંતિથી જણાવ્યું.
બાદશાહ સહિત સૌ દરબારીઓની નજર એની ઉપર ચેટી.
યહ ઝવેરી કૌન હૈ? પન્નાલાલજી.” “જનાબે હજુર, યહ અમદાબાદ કે ઝવેરી હય. બડે લાયક સ્થાના હૈ. મેં ઉસકું અચ્છી રીતસે પીછાનતા હું.”
અચ્છા શાંતિદાસ ઈસ હીરા કા કયા મૂલ્ય હૈ?” “સપ્તલક્ષ મુદ્રા ઇસકા મૂલ્ય છે.” “કાન હિસાબ મેં?”
શાંતિદાસે પિતાની ભેટમાંથી તાડપત્ર ઉપર લખેલું એક પુસ્તક કાઢીને બાદશાહને ચરણે પહોંચતું કર્યું. એ અપભ્રંશ પ્રાકત ભાષામાં એક સાધુએ લખેલ ગ્રંથ હતો. એ સાધુ પૂર્વે કઈ નામાંકિત ઝવેરી હતા. પછી વૈરાગ્ય આવતાં સાધુ થયા હતાં, પરંતુ પિતાની વિદ્યા પાછળ કોઈને પ્રાપ્ત થાય એવા ઉદાર આશયથી એમણે આ ગ્રંથ લખી રાખ્યો હતો. એનું નામ હતું “રત્નપરીક્ષા મિમાંસા.” એ ગ્રંથમાં અનેક રત્નોની પરીક્ષાના નિયમો આપ્યા હતા. ભારે મેંઘા મૂલના જવાહિરની પરીક્ષાની રીતે એમાં શાસ્ત્રિય રીતે બતાવી હતી. શાંતિદાસે એ ગ્રંથમાંના ફકરા વાંચી પિોતે કઈ પદ્ધતિથી હિસાબ કર્યો હતો તે વર્ણવી બતાવ્યું. સૌ આશ્ચર્યચકિત થયા. શાંતિદાસ તરફ બાદશાહે પ્રસન્ન દૃષ્ટિ કરી.
એક હજુરીઓ કાશ્મીરી મહામૂલી શાલ અંદરથી લાવ્યો. પાદશાહે પિતાના હાથે એ શાંતિદાસને ઓઢાડી. આ બાદશાહી મહેરબાનીથી તેને “પાદશાહી ઝવેરી” તરીકે ઓળખાવવાની સંજ્ઞા મળી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
- -
- -
-
-
શાંતિદાસ હવે પાદશાહને જાતજાતનાં જવાહિરો પૂરા પાડવા લાગે. જમાનામાં પણ એને અવરજવર શરૂ થયે.જનાનામાં રાજ્યાશ્રિતને પડદે થોડા પ્રમાણમાં પળાતું હતું. બાદશાહ અને બેગમેની હવે શાંતિદાસને પુષ્કળ ઝવેરાતની વરદીઓ મળવા લાગી. શાંતિદાસના સૌજન્યથી અમીર ઉમરાવની ઝવેરાતોની ખરીદીમાં એને ભાગ મળવા લાગ્યો. થોડા વખતમાં એ હિંદને પ્રસિદ્ધ ઝવેરી થઈ પડશે. એને અઢળક લક્ષ્મી મળી. એણે પોતાને ઝવેરાતને વેપાર ખૂબ વધારી દીધો. જવાહિરે એવી વસ્તુ છે કે તરત ખપે નહિં. એ વેચવા નીકળે તો એના ભાવો ધાર્યા ન મળે, પરંતુ જ્યારે કોઈ અમીર ઉમરાવના કુટુંબમાં વિવાહાદિક પ્રસંગે આ જવાહિરો પસંદ થાય એટલે તેની મનમાનતી કિંમત મળે. ઝવેરીનું દારિદ્ર પૂર્ણ થાય.
જૂના ઝવેરીઓ પાસે ૫૦ થી ૧૦૦ વરસો ઉપરનાં જવાહિરે રહે છે. એને વેચવા ગયે લેનાર મળે નહિ. એના ઉપર રોકાતી મૂડીનું વ્યાજ ગણાય નહિ. ઘરાક મળે એની અસલ કિંમત કરતાં અનેકગણું વધારે કિંમત પેદા થાય છે. જવાહિરો અમૂલ્ય છે. એની કિંમત લેનાર અને વેચનારની ગરજ ઉપર રહે છે. શાંતિદાસ શેઠ હવે હિંદના મહાન ધનવાન અને અમીર તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. હજી એની પચીશી વીતી નહોતી તેટલામાં તે તેણે હિંદભરમાં વિખ્યાતી મેળવી લીધી. એણે જનાનખાનામાં પણ બેગમોની પ્રીતિ, વિશ્વાસ અને સન્માન મેળવ્યાં હતાં. પાદશાહ પિતાના વૃદ્ધ ઝવેરીની સાથે શાંતિદાસની પણ ઝવેરાતની બાબતમાં સલાહ લે. શાંતિદાસ વારંવાર દિલી અને અમદાવાદ વચ્ચે અવરજવર કરતા હતા.
શાંતિદાસ અમદાવાદમાં હતા.એચતા ખબર પડી કે પાદશાહ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
અકબરની બેગમ સાહેબા અમદાવાદ પધાય છે. પાદશાહ સાથે વાંધો પડવાથી બેગમ રીસાયાં હતાં. એમણે ખાનગી થોડાં દાસદાસીઓ સાથે લઈને પ્રવાસ કર્યો હતો. પાદશાહની અનુમતિ વગર એઓ અમદાવાદ ચાલ્યાં આવ્યાં હતાં. પાદશાહના ફરમાન વગર આજમખાન અમદાવાદને મોગલ સુબે એમનું સન્માન કરી શકે નહિ તેમ મોટાં બેગમને અનાદર પણ ન થાય. શું કરવું? એમણે મધ્યસ્થ માર્ગ શો. શાંતિદાસની લાગવગ અને દિલ્લીના સન્માનને સૂબે જાણતો હતો. એણે શાંતિદાસને બેલાવી બેગમના સન્માન અને સત્કારનો ભાર એના ઉપર મૂક્યો. શાંતિદાસે એ આનંદથી સ્વીકારી લીધે.
શાંતિદાસ પિતાની હવેલી ખાલી કરી પિતાના નાના મકાનમાં રહેવા ગયા. હવેલીમાં બેગમ સાહેબને ઉતારે આપવામાં આવ્યો. દાસદાસીઓ મોટી સંખ્યામાં તહેનાતમાં રોકવામાં આવ્યાં. પુષ્કળ રથ, ઘોડાઓ, સિગરામો, બેગમ સાહેબા માટે રાખવામાં આવ્યાં. ઉત્તમ ભેજને, પકવાને અને શ્રેષ્ઠ સામગ્રીએ પહોંચતી કરવામાં આવી. ઇટલીના-ઉત્તમ ગાલીચા મોટી સંખ્યામાં પાથરવામાં આવ્યા. દરેક જાતની રાજાશાહી સગવા અને સાધનો પૂરાં પાડવામાં આવ્યાં. ફૂલે, અત્તર, સુગંધી પદાર્થો મોટા પ્રમાણમાં હમેશાં હાજર થવા લાગ્યાં. બેગમની આગતાસ્વાગતા અને માનમરતબામાં કાંઈ ખામી રહી નહિ. શાંતિદાસ મોગલ દરબારની રાહ રસમ અને અમીરાતથી જાણીતું હતું તેથી તે પોતે જાતે વારંવાર આવી બેગ મની સગવડની દરેક વ્યવસ્થા કરતો હતો. બેગમ સાહિબાએ એને એક વખત પિતાની પાસે બોલાવી ચકમાંથી વાત કરી. -
“ઝવેરી તમે અમારી અત્યંત સુંદર આગતાસ્વાગતા કરી છે. હું પ્રસન્ન થઈ છું.”
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
૧૫
“બહેન ! મારી એ ફરજ છે. તમારાં પગલાં મારે ઝુંપડે કયાંથી?”
કદાચ પાદશાહ સલામત મને આશ્રય આપવા બદલ ગુસ્સે થાય તો?”
“એ ગુસ્સો અને એના ફળ પણ હું આનંદથી ભોગવીશ. આતિથ્ય અને તે અમારો ધર્મ છે અને બાદશાહ સલામત તો અમારાં માવતર છે. માવતર તો માથું માગે છે તે દેવામાં પણ આનંદ માનીશ. ''
“ભાઈ શાંતિદાસ, તમે જે લાગણી બતાવો છે તે માટે અંતઃકરણથી ધન્યવાદ દઉં છું. ”
“બહેન, મારી એક નમ્ર અરજ સ્વીકારશે?” “કહે. ભાઈ, ખુશીથી કહે.”
“ આજે તમે મને ભાઈનું માન આપ્યું છે. મને બહેન નહોતાં, આજે તમે નામવર મારી મોટી બહેન થયાં છે તે ભાઇની પસલી સ્વીકારશો ?”
બેગમ સાહિબાને આ વાત ખૂબ પસંદ આવી. કોઇપણ સ્ત્રીને બડેન થવું ખૂબ ગમે છે. બેગમને પણ ખૂબ ગમ્યું.
“શું પસલી આપશે ભાઈ?” બેગમે હસતાં હસતાં પૂછ્યું. મારા ગજા પ્રમાણમાં જે માંગશો તે આપીશ બહેન.”
ત્યારે તમારે હાથ લાંબો કરે. હું રાખડી બાંધું. ભાઈબીજ હોવાથી મેં રાખડી મંગાવી રાખી છે.”
શાંતિદાસે હાથ લાંબો કર્યો. બેગમ સાહિબાએ સ્વહસ્તે રાખડી બાંધી.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
શાંતિદાસે તરતજ ભેટમાંથી રત્નજડિત કંકણે કાયાં, ખાસ સુંદર હીરાઓનાં એ બનાવ્યાં હતાં. બહુ જ મૂલ્યવાન હતાં.
બેગમ સાહેબા પ્રસન્ન થયાં.
બે માસ પછી દિલ્ટિપતિ અકબર પાદશાહે બેગમ સાહેબાને તેડવા શાહજાદા સલીમને મૂકો. બાદશાહ અને બેગમ વચ્ચે શાહજાદાની બાબતમાં જ વિવાદ હતો. શાહજાદે ભારે ઉચ્છખલ અને ઉદ્દત હતો. બાદશાહની આજ્ઞાઓને વારંવાર તેડત, ખૂબ દારૂ પીતે અને હલકા સંગીઓ ભેગાં કરી અનાચાર ચલાવતા હતા. બાદશાહે એને સુધારવા માટે સારા વિદ્વાન શિક્ષકોની નિમણુક કરી હતી, પરંતુ શાહજાદો કેઈને ગાંઠતો નહોતે. શિક્ષકેની ક્રુર મશ્કરી કરતો હતો. અકબરે સખ્ત પગલાં લેવા નિશ્ચય કર્યો, પરંતુ બેગમ પિતાના લાડકા કુંવરની સામે સખ્તાઈ પસંદ કરતાં નહોતાં.
એમણે પિતાને વિરોધ નેંધાવ્યો. બાદશાહ શાહજાદા સલીમના દુષ્કાર્યોથી કંટાળી ગયા હતા. એમણે બેગમનું કહેવું માન્યું નહિ. આથી બેગમ રીસાઈ અમદાવાદ ચાલ્યાં આવ્યાં હતાં. આ પછી બાદશાહ અને સલીમ વચ્ચેની તકરારમાં સલીમના મામા માનસિંહ જયપુરનરેશે વચ્ચે પડીને સમાધાન કરાવી દીધું. પાદશાહે બેગમને તેડવા માટે સલીમને મૂકો.
કુમાર સલીમ ! શાંતિદાસ ઝવેરી તમારા મમ્મી ગીના જાતા હય.” - “યહ કૈસા માદર જાન ?”
ઉને મેરેકું પસલી દી હૈ. મેરેકું બહેન કરકે બેલાયા હૈ. મેરી બહુત આગતાસ્વાગતા કી હૈ. મૈને ઉલ્લુ ભાઈ કરેકે રક્ષાબંધન કીયા હૈ. ઇસી તરહ યહ તુમેરા મમ્મા હો ગયે હૈ.”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
૧૭ ~
~
~ “અચ્છા, તભી તે શાંતિદાસ ઝવેરી હમારા છેટા મમ્મા હોને પર મુઝે આનંદ હોતે હૈ. મમ્મા માનસિંહને મેરે લીયે બાપુજીકા રોષ નીકાલ દીયા, ઇસી લીયે મમ્માકી મહાબત મેં અછી તરહ સમજ ગયે હું.”
આજથી શાંતિદાસ શેઠ દીલીના બાદશાહી કુટુંબમાં “ઝવેરી મમ્મા” તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા.
બેગમે દિલ્લી જઈ બાદશાહ પાસે શાંતિદાસ ઝવેરીના ઔદાર્ય અને અતિથિ–સત્કારની વાત કરી. બાદશાહ એના ઉપર પ્રસન્ન થયા. પિતાના દરબારની પ્રથમ પંક્તિના અમીર તરીકે એની નિમખૂક કરી, પોશાક અને પાઘડી મોકલ્યાં અને આજમખાન સૂબાને આજ્ઞા કરી કે શાંતિદાસને અમદાવાદના નગરશેઠ તરીકે સ્થાપી. એ રીતે શાંતિદાસની દિનપ્રતિદિન ચડતી થવા લાગી.
રાજકારણમાં શાંતિદાસની બુદ્ધિ કુશળ હતી, તેમજ તેઓ વેપારમાં ભારે રસ લેતા. એમણે ધંધાને ઘણે વિકાસ કર્યો હતો. દેશ-દેશાવરમાં એમણે જવેરાતની પેઢીની શાખાઓ ખેલી દીધી. વધતી જતી સમૃદ્ધિને લીધે એમણે શરાફી પેઢીઓ ખેલી વેપારીમાં ધીરધાર કરવા લાગ્યા અને આગળ વધીને પાદશાહના સૂબાને પણ એમણે ધીરધાર કરવી શરૂ કરી દીધી હતી.
શાંતિદાસ સાદા વેપારી હતા, ઝવેરી હતા, શરાફ હતા, રાજકારણી પુરુષ હતા, દયાળુ હતા, અમીર હતા; છતાં એમનું મન રાજકારણ, વેપાર કે શરાફીમાં નહોતું. તેઓ સાચા જેન હતા. પ્રભુસેવામાં જીવન ગુજારવું એ એઓ અહોભાગ્ય સમજતા હતા.
અમદાવાદમાં આવેલા ભવ્ય જિનમંદિરનો વહીવટ શાંતિદાસ શેઠ સંભાળતા એટલું જ નહિ પણ સેરઠમાં આવેલ સિદ્ધાચલજી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
AAAAAAAA
તીર્થ, પાટણ પાસે આવેલ શંખેશ્વરજીનું તીર્થ, મેવાડમાં આવેલ શ્રી કેશરીયાજી તીર્થ વગેરે દૂર દૂરના તીર્થસ્થાનોની વ્યવસ્થાવહીવટ શાંતિદાસ શેઠ કરતા. મુગલાઈ સત્તા ગુજરાતમાં જામવા છતાં શેઠની લાગવગ અને પ્રતિભાને લીધે જૈન તીર્થે તેમની દેખરેખ નીચે સુરક્ષિત હતાં.
એક ભાવિક શ્રાવક તરીકે એઓ નિયમિત ઉપાશ્રયે જઈ ગુરુને ઉપદેશ સાંભળતા હતા. તે, પચ્ચખાણ કરતા અને ગુભક્તિમાં અતિ ઉત્સાહથી ભાગ લેતા. એમના ગુરુ મુનિ મુક્તિસાગરજી મહારાજ મહાન વિદ્વાન ને ઉપદેશક હતા. સાગર ગચ્છના - વિકાસ માટે શેઠની લાગણી અનન્ય હતી.
શાંતિદાસ શેઠે અમદાવાદ, રાધનપુર, ખંભાત, સુરતમાં ખરતરગચ્છના ઉપાશ્રયો બંધાવેલા અને પદવી પ્રદાન–મહેન્સમાં પુષ્કળ દ્રવ્ય ખર્ચેલ હતું.
* મહાજનના અગ્રેસર અને નગરશેઠ તરીકેની ફરજો બજાવવામાં એમને ઘણે સમય જતો, વેપારીઓના પરસ્પરના ઝગડામાં ઘણું કરી એઓ પંચ તરીકે નીમાતા હતા. વેપારનું ઊંડું જ્ઞાન, સારી સમજાવટ, ન્યાય કરવાની સાદી સમજ અને સ્નેહથી તેઓ અનેક વાંધા, તકરારોને સંતોષકારક નિવેડે લાવતા હતા. પિતે હજી યુવાન હતા તથાપિ એમનામાં વૃદ્ધો જેવી ગંભીરતા હતી. ધીરજ અને શાંતિથી વિચારપૂર્વક કાર્ય કરતા હતા. અમદાવાદની પાંજરાપોળને વહીવટ પણ તેઓ જ સંભાળતા અને નિખાલસ ભાવે કામ કરતા હતા.
એમના ભાઈ વદ્ધમાન પણ બુદ્ધિમાન પુરુષ હતા. શાંતિદાસ જ્યારે બહારના, રાજ્યકારણના અને જાહેરના કાર્યો સંભાળતા હતા ત્યારે વર્ધમાન શેઠ પેઢીને વહીવટ સંભાળતા હતા અને તેમાં શેઠને પુત્ર પરિવાર સહાય કરેતો.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
શ્રી સિદ્ધાચલ તીર્થને વહીવટ તેઓ કરતા. સને ૧૬૧૨ માં તેઓ ત્યાં યાત્રાર્થે ગયા ત્યારે પહાડ ઉપર જીણું થઈ ગયેલ દેવાલયને પિતાના તરફથી જીર્ણોદ્ધાર કરવાને વ્યવસ્થા કરતા આવ્યા હતા.
ઉપરોક્ત કામ પૂરું થવાના ખબર પડતાં સને ૧૬૧૮ માં મુનિશ્રી મુક્તિસાગરજી મહારાજને આ વાત કરી. મહારાજશ્રીએ સંધ સહ વર્તમાન સિદ્ધાચલજી જઈને પ્રતિષ્ઠા કરવાને ઉપદેશ કર્યો, તેથી શાંતિદાસ શેઠે પોતાના મોટાભાઈ વર્ધમાન શેઠની સંમતિ મેળવી શ્રી સિદ્ધાચલજીનો સંધ કાઢવાનો નિર્ણય કર્યો. .
એ સમયે સંઘ કાઢવો એ આજના જેટલું સહેલું અને સુગમ નહતું. સંઘ કાઢવાનું નક્કી થતાં તેમણે સૂબા આજમખાન પાસે વાત કરી. સૂબે એને અંગત મિત્ર અને ભારે કાર્યદક્ષ પુરુષ હતો. એણે બંદેબસ્ત કરવાનું વચન આપ્યું. બાદ શેઠે લગભગ ત્રણેક હજાર ગાડાઓ તૈયાર કરાવ્યાં. સૂબાએ રક્ષણ માટે ૫૦૦ માણસનું સિન્ય આપ્યું. જુદા જુદા સૂબાઓ ઉપર આ સંધને સહાય કરવા માટેના આજ્ઞાપત્રો દિલ્લીથી જહાંગીર પાદશાહે મોકલ્યાં. સેંકડો તંબુઓ રાખવામાં આવ્યા હતા, કે જેથી એક ઠેકાણે મુકામ હોય તે વખતે આગળના મુકામે પણ તૈયારી કરવાને સગવડ રહેતી. આશરે પંદરેક હજાર માણસ માટે ઉતારા રસોઈ અને બીજા પ્રબંધ કરવામાં આવતા હતા. સાધુ-સાધ્વીને મેટ સમુદાય સાથે હતો અને દેવદર્શન-પૂજન માટે જિનાલયની પણ સાથે સગવડ રાખી હતી.
સંઘમાં ઘણું દેશના અને વિધવિધ સ્વભાવના માણસે ભેગાં થયાં હતાં. એમનામાં કેઈ વખત તકરારે, ઝગડાઓ થતા કે ચેરી-ચપાટીના પ્રસંગે જણુતા ત્યારે સંઘપતિ શાંતિદાસની કુનેહ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
અને સમજાવટથી સંતોષકારક શાંતિ જળવાઈ રહેતી. સંઘમાં જે કઈ બીમાર પડે તે તેની સારવાર માટે વૈદ્યો સાથે લીધા હતા. રસ્તા ન હોય ત્યાં ગાડાઓને પસાર કરવા નવા રસ્તાઓ પણ બાંધવામાં આવતા હતા.
આ સમયમાં સંધ કાઢવા માટે થતા લાખો રૂપિયાના ખર્ચને પહોંચી શકે તેવા કે કોઈ શ્રીમતિ હતા, પરંતુ રાજદ્વારી સહાયના અભાવે માર્ગમાં નાના નાના ઠાકોર, કાઠીઓ, કેળીઓ, મીયાણાઓ વગેરે ચોરી અને લૂંટફાટને ધંધે નિયમિત રીતે કરતા હતા. ક્યારે ક્યારે મોટા ઠગે અને લૂંટારાઓનાં ધાડાં લૂંટફાટ માટે ભટકતાં હતાં. ચેપી રોગો વારંવાર ફાટી નીકળતા હતા. તેથી આ સમયે સંઘ કાઢવો એ રાજ્યસત્તાના સંપૂર્ણ સહકાર અને લાગવગ વગર બને તેમ નહોતું. શાંતિદાસને બાદશાહ જહાંગીરે લશ્કર અને સાધનસામગ્રીની દરેક સગવડ આપવાથી સારી શાંતિ જળવાઈ હતી.
શેઠને સંધ છ-રી પાળતો પાલીતાણે પહોંચ્યા. સિદ્ધાચલજીની તળેટી પાસેના મેદાનમાં તંબુ નખાયા, જીર્ણોદ્ધાર થયેલ દેવમંદિરોમાં મહોત્સવ કર્યો ને આદીશ્વર ભગવાનના મૂળ મંદિરમાં પ્રભુના બિંબની બે તરફ ગેખ* બંધાવેલા ત્યાં શુભ મુહૂર્તે નવાં બિંબોની પ્રતિષ્ઠા કરી.
આ પ્રસંગે શાંતિદાસ શેઠે સંઘભક્તિ તથા સ્વામીવાત્સલ્યજમણમાં છૂટા હાથે ખર્ચ કર્યો હતો.
શાંતિદાસની સંપત્તિ હવે ઘણું વધી ગઈ હતી. તે હિંદને એક મોટામાં મોટે સમૃદ્ધિવાન પુરુષ હતો. એણે અખૂટ ધન ભેગું
* શ્રી શાંતિદાસ શેઠે પ્રતિષ્ઠા કરેલ આ બને ગેખ અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
૧
કર્યું હતું. એની હુંડીએ હિંદ મહાર પણ ચાલતી હતી. એના વેપાર ખૂબ નફે લાવતું હતું.
તેમની આવક વધવાની સાથે ધર્માંકાર્યોમાં પણ તે અહેાળે વ્યય કરતા હતા. તેઓ કહેતા કે સારા કામમાં જે વપરાય તે જ સાચી કમાણી છે. તેમણે તીર્થાંમાં અને પેાતાની હવેલી પાસે પ્રભુભક્તિ માટે ભવ્ય જિનાલયે। બંધાવ્યાં, પૌષધશાળાએ બંધાવી, સંધ કાઢવા, વિવિધ મહોત્સવેા કર્યાં. ગરીબ-ગુરબાને ગુપ્ત મુદ્દ૬ તા શરૂ હતી. દુષ્કાળમાં અન્નક્ષેત્રા ખેાલતા. તેમને આંગણે આરખાની બેરખ રહેતી. એક મેટાં રજવાડાંને છાજતી સાહેબી તેમને આંગણે હતી. મહેમાન–પરાણા અને સ્વામીભાઇઓને પ્રેમથી સત્કાર કરતા. તે જમવા સમયે સેા-પચાસ પાટલા સાથે જ પડતા અને નિભેદભાવે તે સૌની સાથે બેસી ભેાજન કરતા.
સિદ્ધાચળના સંધ કાઢીને ઘરે આવ્યા પછી એક વખત તેમની ઇચ્છા અમદાવાદ નજીકનાં પરામાં ભવ્ય જિનાલય બંધાવવાની થઇ. તેમણે આ વિચાર પેાતાના માટા ભાઇ વર્ધમાનને જાગ્યેા. બન્ને ભાઈઓએ મળી સરસપુર નજીક બીબીપુરમાં એક ભવ્ય બાવન જિનાલયનું દેરાસર બંધાવવા નક્કી કર્યુ. તેમાં લાખા દ્રવ્ય ખરચીને આણુ જેવું શિલ્પકામ કરાવવાનું નક્કી કરીને ગુરુશ્રી મુક્તિસાગરજી પાસે પેાતાની ભાવના વિદિત કરવા અન્ને ભાઇ ગયા.
શ્રી મુક્તિસાગરજી મહારાજ વિદ્વાન અને નિઃસ્પૃહી સંત હતા. એમનું તપ પણ ઉગ્ર હતું. એએ જૈન શાસ્ત્રા ઉપરાંત હિંદુ શાસ્ત્રોના પણ પૂરા અભ્યાસી હતા. એએ સારા ઉપદેશક અને તેજસ્વી મૂર્તિ હતા. જૈનોમાં એમનું અત્યંત સન્માન હતું એટલું
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
રાજનગરનાં
જ નહિ પણ બ્રાહ્મણ વિદ્વાનો પણ એમની વિદ્વત્તા માટે સન્માન દર્શાવતા હતા. તેઓ બુદ્ધિમાન, જીતેન્દ્રિય, શાસ્ત્રાભ્યાસી, વિવેકી અને વિચારવંત પુરુષ હતા
બન્ને ભાઈઓ ગુરુવંદન કરી બેઠા. ગુરુજીએ ધર્મલાભને આશીર્વાદ આપે.
“ ગુરુદેવ અમે એક વિનંતિ કરવા આવ્યાં છીએ. શાંતિદાસ આપને અમારી વિનંતિ રોશન કરશે.” વર્ધમાન શેઠે વાતની શરૂઆત કરી.
“શું કહેવાનું છે શાંતિદાસ?” મહારાજશ્રીએ મીઠાશથી પૂછયું.
શાંતિદાસે ભાઈ સાથે થયેલી વાતચીત મુજબ પિતાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી એમનો અભિપ્રાય માગ્યો.
દેવાનુપ્રિય વર્ધમાન તથા શાંતિદાસ, તમારી ધર્મભાવના જાણું મારે અંતરાત્મા પ્રસન્ન થયો છે. જાઓ, તમે ફતેહ કરે. મારા આશીર્વાદ છે.”
ગુરજીની સંમતિ મેળવી શાંતિદાસ ઘરે આવ્યા. તરતમાં જ પાદશાહ પાસેથી જમીનને પરવાને લેવાને શાંતિદાસ દિલ્લી ગયા. આ વખતે બાદશાહ જહાંગીર આગે હતા, એટલે શાંતિદાસે આગ્રે જઈ બાદશાહની હજુરમાં મુલાકાત લીધી. “કેમ ઝવેરી મમ્મા કુશળ છે ને ?”
આપ જહાંપનાહની નિગાહથી સૌ ક્ષેમકુશળ છીએ.”
“બેગમ સાહિબાને (નુરજહાન બેગમ) ઉચા હીરા જોઈએ છીએ. કુમાર શેરીસાહ માટે માળા બનાવવી છે.”
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરતા
૨૩
“હુ નામદાર બેગમ સાહિબાની તહેનાતમાં તે માટે હાજર ચઈશ. મારે આપ હજુરને એક અરજ કરવાની છે.”
99
“ શુ છે ? કહે.
“ અમદાવાદમાં અમારા ધનુ એક મંદિર બાંધવાનુ છે તે માટે જમીન જોઈએ છીએ. આ રહ્યો નકશો. સૂબા સાહેબને ઉપર શેર છે. આ અરજી ઉપર નિગાહ કરવાથી જણાશે.
99
પાદશાહે બધું વાંચી લીધું. કાગળીઆ મીર મુનશીને સ્વાધીન કર્યાં અને તે માટે રૂક્કો મળી જશે એવી પાદશાહે ખાત્રી પણ આપી.
શાંતિદાસે આગ્રા અને દિલ્લીમાં આરસપહાણ ઉપર સરસ ક્રાંતરકામ કરનારા મીસ્ત્રીઓને શેાધી એમને અમદાવાદ મેાકલ્યા. જયપુર જઇ મોટી રકમના મકરાનના આરસપહાણુ ખરીદી અને અમદાવાદ રવાના કરવાને દાખસ્ત કર્યાં. અમદાવાદ આવી શાંતિદાસ ખંભાત ગયા. ત્યાં જાતજાતના અકીકના પથ્થા ખરીદ કર્યાં. આખા ગુજરાતમાંથી શ્રેષ્ઠમાં શ્રેષ્ઠ કારીગરા મેલાવ્યા. સેમપુરા સલાટે એ આવીને શિલ્પશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ નકશા તૈયાર કર્યાં. ગુરુદેવ મુક્તિસાગરજી બહુશ્રુત અને અનુભવી પુરુષ હતા.એમણે ધાર્મિક નિયમે! સમજાવી દેરાસરજીમાં ભોંયરાં અને ક્રૂરતાં બાવન જિનાલય આંધવા કેવા પ્રબંધ રાખવે! તે સમજાવ્યું. શાંતિદાસે હવે પેાતાના સમયના માટે। ભાગ આ દેરાસરજીની તૈયારી પાછળ ગાળવા માંડ્યો. એ એના રસના વિષય હાઇ એમાં એ તન્મય થઇ ગયા. અને દિલ્હીથી પાદશાહને રૂક્કો મળી જતાં એ મહાન મંદિરનુ સને ૧૬૨૧ માં ખાતમું કર્યું. ચાર વરસ એને બાંધતાં લાગ્યાં હતાં. એ મદિરનું નામ મેરુતુ`ગ રાખવામાં આવ્યું અને વાચકેન્દ્ર નામના વિદ્વાન સાધુના નેતૃત્વ નીચે સને ૧૬૨૫ માં તેમાં મૂળનાયક ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિષ્ઠા કરી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
એ નિઃસંશય વાત છે કે આ મંદિર આખા હિંદનું મહાન પ્રસિદ્ધ મંદિર બન્યું હતું. એના સૌંદર્ય અને આકર્ષકપણ વિષે અનેક પરદેશી વિદ્વાનેએ પ્રશસ્તિઓ લખી છે. તે સમયે યુરોપના પ્રસિદ્ધ મુસાફરે હિંદની મુસાફરીએ આવતા હતા. એમણે આ મંદિરનું વર્ણન લખ્યું છે. તેઓ મુખ્ય મુખ્ય હિંદમાં જોવા-જાણવા જેવી હકીકતોના વર્ણને લખી ગયા છે. તે સમયના હિંદની પરિસ્થિતિ આપણને એમાંથી જાણવા મળે છે.
આલ્બર્ટ ડી. મેન્ડેલઑએ સને ૧૯૩૮ માં હિંદને પ્રવાસ ખેડડ્યો હતો. તે આ મંદિર માટે લખી ગયેલ છે કે
આ મંદિર જગતમાં અતિ સુંદર હતું. મેં જ્યારે અમદાવાદને પ્રવાસ કર્યો ત્યારે આ મંદિરના બંધાવનાર શેઠ શાંતિદાસ જીવતા હતા. એમણે તરતમાં જ આ મંદિર બંધાવ્યું હતું. મંદિરની આસપાસ ઊંચી દિવાલ હતી. વચ્ચે માટે વિશાળ ચોક હતા. મુખદ્વાર પાસે કાળા આરસપહાણના બે મોટા હાથીઓ પુરા કદના સ્થાપેલા હતા. તેના ઉપર શેઠની મૂર્તિ બેસાડી હતી. મંદિરના ઉપર છત હતી. ભીંતે ઉપર શ્રેષ્ઠ કારીગરીવાળી અનેક વેલે, પક્ષીઓ, અપ્સરાઓ, રાજ્યદરબાર, દેવક્રીડાઓ કોતરવામાં આવી હતી. ચારે તરફ અનેક નાની દેરીએામાં તીર્થકરોની અસંખ્ય મૂર્તિઓ હતી. મધ્ય ભાગમાં ત્રણ મોટાં ગર્ભદ્વાર અને આંતરમંદિર હતાં. તેમની વચ્ચે પ્રતિમાજીઓ હતી. પીત્તળની દીવીઓ ઉપર દીપમાળા ત્યાં પ્રકાશ નાંખતી હતી. ”
પ્રસિદ્ધ ફ્રેંચ મુસાફર ટ્રેવેનીઅરે પિતાના પ્રવાસનું વર્ણન લખતાં જણાવ્યું છે કે
“શાંતિદાસના બનાવેલા મંદિરની અંદર પ્રવે કરતાં ત્રણ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
------
-
-
મોટાં આંગણુઓ એક પછી એક આવતાં હતાં. એ આંગણામાં સંગેમરમરની લાદીઓ જડેલી હતી. તેની ચારે તરફ અનેક ગેલેરીઓ આવેલી હતી. અને પોતાના બુટ કાઢવા સિવાય અંદર જવાની રજા નહતી. ભીંતે અને છત ઉપર જાતજાતના ખંભાતના અકીકના પથ્થરોના ટુકડા બેસાડી રમ્યતા વધારી હતી.”
“ચિંતામણુ પ્રશસ્તિ” નામે સંસ્કૃત ગ્રંથમાં આ દેરાસરનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે કે
સંવત ૧૬૭૮ (સને ૧૯૨૧માં વર્તમાન અને શાંતિદાસ અતિ વિપુલ લક્ષ્મીના સ્વામિત્વને પામ્યા. એમના કુટુંબનાં મનુષ્યો સાથે તેઓ અતિ ચારિત્રવાન જીવન ગાળતા હતા. એમણે મંદિર બાંધવાથી ભાગ્યને વિકાસ થાય છે એવા મંતયથી મહાન સુંદર મંદિર બાંધ્યું હતું. બીબીપુરમાં આ મંદિર બાંધવામાં આવ્યું હતું. મંદિરના દ્વાર પાસે આશીર્વાદ માટે પંચ પત્ર હતાં. ઊંચા વિશાળ પગથિયાં સ્વર્ગ તરફ લઈ જવાની સંત બતાવતાં હતાં. મંદિરમાં છ આવાસ હતા. તે મેઘનાદ, સિંહનાદ, સૂર્યનાદ, રંગમંડપ અને ગઢગોત્ર એવાં નામોથી ઓળખાતા હતા. બે મિનારા અને ૪ મંદિરો તેની આસપાસ હતાં. નીચે ભેંયરામાં મૂર્તિઓ પધરાવવામાં આવી હતી.”
સને ૧૬૨૫માં મંદિર બંધાઈને તૈયાર થયું તે પછી બે દાયકે શાંતિથી પસાર થયા. દરમિયાન પાદશાહ અકબર અને જહાંગીરને અમલ હિંદુ પ્રજાને માટે ઘણું સરળ અને સહકારનો હતા. આ બંને પાદશાહે સમદષ્ટિ અને ધમધપણુ વગર રાજ્યશાસન ચલાવતા હતા. એમના સમયમાં હિંદુ અને જૈન મંદિરોની રક્ષા થતી હતી. કોઈ પણ ધમધ કામ કરનાર મુસલમાનને સખ્ત નસીઅત મળતી હતી.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
પાદશાહ જહાંગીર પછી શાહજહાન ગાદીએ બેઠે. આ પાદશાહ આગળના બે પાદશાહ જેવો સમભાવવાળો નહોતો. એટલે શાંતિદાસને જૈન તીર્થસ્થળો અને પિતાના ધર્મસ્થળોના સંરક્ષણની ચિંતા થઈ પડી. શત્રુ જય ઉપર ઘણાં સરસ કારીગરીવાળાં મંદિર આવેલાં હતાં. આ મંદિરની પવિત્રતા અને રક્ષણ માટે એના ઉપર ચોકીયાતે નિભાવવા પડતા હતા. જો કે ગુજરાતને સૂઓ આજમખાન શેઠને સંબંધી તેમજ સંસ્કારી અને પ્રજાપ્રિય હોવાથી અહીં સારી શાંતિ જળવાઈ રહી હતી. કાળક્રમે આજમખાન વૃદ્ધ થવાથી બાકીનું જીવન બંદગીમાં વીતાવવાને તે દીલ્હી જવાથી પાદશાહ શાહજહાનને ત્રીજો પુત્ર સુલતાન ઔરંગઝેબ સને ૧૬૪૫ માં ગુજરાતને સૂબે નીમાયે.
ઔરંગઝેબ અતિ ધમધ, ઈસ્લામને ચૂસ્ત અનુયાયી અને હિંદુઓના મંદિર તથા દેવોને ધિક્કારનાર હતો. પાદશાહ શાહજહાં પિતે પણ ધમધ મુસ્લીમ હતો, પરંતુ રાજ્યદ્વારી બાબતમાં તે ધર્મને આડે આવવા દેતો નહતો. વગર કારણે મંદિરને નાશ એને ઈષ્ટ નહે, પરંતુ સુલતાન આરેગઝેબ સ્વભાવે જ ક્રૂર અને દયા, વગરને હતું, જે કે એ ચતુર, બુદ્ધિમાન, કાર્યસાધક, પ્રપંચી અને મુત્સદ્દી હતી, પરંતુ એ સર્વે શકિતઓ બીજા શાંત ધર્મોના વિનાશ માટે એ વાપરતો હતે. એનું ધર્માધપણું અમર્યાદિત હતું. | ઔરંગઝેબ એક વખત ઘેડા ઉપર બેસીને શહેર જેવા નીકલ્યો. તે બીબીપુર તરફ જઈ ચડે. જ્યાં એની સામે એક સુંદર અને ભવ્ય સ્થાપત્ય જોવામાં આવ્યું. તેના દ્વાર પાસે આરસપહાણના બે મેટા કાળા હાથીઓ ઊભેલા જોયા. '
“ આ શું છે? આ જગ્યા કેની છે?” ઔરંઝેબે પૃચ્છા કરી. “ આ તે શેઠ શાંતિદાસ ઝવેરીનું બાંધેલું દેરાસરજી છે. ”
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
“ શાંતિદાસ કયા? ઝવેરી મમ્મા?” “હા. એઓ અહીંના નગરશેઠ છે.” “મંદિરમાં શું છે ?”
તેમને બંદગી કરવાના સ્થાને છે નામવર !”
“ આપણું મુસ્લીમ રાજ્યમાં આ બુનપરસ્તી? અલ્લા ! અહા ! આ શું થવા બેઠું છે ?”
“ જહાંપનાહે શાંતિદાસને મંદિર બાંધવા દીધું છે. આપ જાણે છે તેમ એ બાદશાહના માનીતા અમીર છે.”
ડી ઈ ઈ ઈ ક...”
આરંગઝેબ બીબીપુર ફરવા આવ્યો હતો અને દેરાસરજી માટે કડક વાત કરી હતી તે ખબર શાંતિદાસ શેઠને તુર્ત પહોંચી ગયા. શેઠે દેરાસર બંધાવ્યું ત્યારે જ મુગલ બાદશાહીના તેરી. સ્વભાવના અનુભવથી રક્ષણ માટે તેમાં છુપા મેયર બંધાવ્યાં હતાં, તેથી વખત વિચારી તત્કાળ મૃતિઓને ભયરામાં છુપાવી. દેવામાં આવી અને પોતે કંઈ જાણતા જ ન હોય તેમ બહારનો. દબદબો રહેવા દીધા.
ઔરંગઝેબ પિતાના મહેલમાં આવ્યો, પરંતુ એને તે ભવ્ય ઈમારત ખટક્યા કરતી હતી. એના દિલમાં કાંટા ભોંકાયા કરતો હતો એનું મન હાથમાં રહ્યું નહિ. એણે કેટવાળને બોલાવ્યો.
કેટવાળ, શાંતિદાસનું મંદિર કયાં છે?” “ બીબીપુરમાં છે જનાબ.” “ એવા કાફરના મંદિરને અહીં કેમ રહેવા દીધું છે?”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
=
રાજનગરના
નામવરે હજુર જહાંગીરશાહ બાદશાહની મંજૂરીથી એ બાંધવામાં આવ્યું હતું. બાદશાહ પિતે અહીં જોઈ ગયા છે, પરંતુ કંઈ જાતને એને ધ્વંસ કરવાનો હુકમ કર્યો નથી નામદાર.”
“એ મંદિરમાં કેટલા ચેકીઆતે છે?”
પચાસ હથિઆરબંધ માણસો છે.”
“જાઓ, બસે માણસની એક ટુકડી સલામતજંગની સરદારી નીચે લઈ એ મંદિરને કબજે . હુકમ લખી આપું છું.”
પરંતુ મહાજન વિરોધ કરશે. કોઈ સામા પણ થશે જનાબ.”
“સામા થાય તેને કોરડાને માર માર. છતાં ન માને તેને દેજખમાં મૂકજો. લ્યો આ હુકમ સેનાધીશને આપજે. બસે માણસની ટુકડી તમારી સાથે આવશે.”
“જી હજુર’ કહી કેટવાળ કુરનસ બજાવી ચાલ્યા ગયે.
એણે બસ સૈનિકની ટુકડી લઈ મંદિરને ઘેરી લીધું. અંદરથી રક્ષકોને બહાર કાઢી મૂકવામાં આવ્યા. કેટલાક સામા થયા તેમને પરહેજ કરી મુસ્લીમ સિનિએ મંદિરને કબજો લઈ લીધો.
એક કલાક પછી શાંતિદાસ શાહજાદા સૂબાની મુલાકાતે આવ્યા. મુલાકાત આપવા માટે પરવાનગી મંગાવી, પરંતુ અંદરથી જવાબ મળ્યો કે મુલાકાત હમણાં મળશે નહિ, તેમજ જે થયું છે તેમાં કાંઈ ફેર થશે નહિ માટે ઘેર જાએ.
શાંતિદાસે કહેવરાવ્યું કે શાહજાદા સાહેબને કહે કે જેટલી મુદ્રાએને દંડ કરવો હોય તેટલો હું ખુશીથી દેવા તૈયાર છું. મારાં ઘર, ધંધે, ઝવેરાત-એ સૌ બાદશાહને ભેટ આપવા હું ખુશ છું. માત્ર મારા પ્રાણપ્રિય દેરાસરજીનું રક્ષણ કરવા શાહજાદા આજ્ઞા ફરમાવે. હું રાજ્યનો
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
જૂનો–બાદશાહ અકબરના સમયનો-નોકર છું. મારી ખાનદાની, સેવા અને સંબંધ વિચારી શાહજાદો મારી માંગણું સ્વીકારે એવી અરજ કરું છું. એણે લેખિત અરજી આપી.
જૂના ફરાસના હાથમાં સોનાની મુદ્રા મૂકતાં એણે ઔરંગઝેબને આ અરજી આપી. ઔરંગઝેબનું દિલ જરા પણ પીગળ્યું નહિ. એણે કહ્યું કે જાઓ કહે, એમાં કાંઈ ફેરફાર થશે નહિ.
ભગ્નહદયે વૃદ્ધ ઝવેરી ઘરે આવ્યા. જ્યાં સુધી દેરાસરજીના પ્રશ્નને નિર્ણય ન થાય ત્યાં સુધી એમણે આયંબિલ કરવાનું વ્રત લીધું.
આ મજબૂત હૃદયને માણસ પણ આજે છેક નિરાશ થઈ ગયો. ઘરના બધા માણસો ગાઢ શોકમાં ડૂબી ગયાં.
સાંજે શાહજાદા ઔરંગઝેબે મંદિરમાં પ્રવેશ કર્યો. એને સ્થાપત્યના સૌંદર્ય જોવાની આંખ નહોતી. એને દેવમંદિરની આધ્યાત્મિકતા સ્પર્શ કરી શકે તેમ નહોતું. એને પ્રજાની લાગણું દબાવી શકે તેમ નહોતું. એની પાસે તો માત્ર એક જ વિધ્વંસકની આંખ હતી. ભયંકર, વિનાશ કરનાર અને પરધર્મોને મહાન વંસક કાળરૂપે તે ત્યાં આવ્યો હતે.
બુનપરસ્તેએ મંદિર બહુ વિશાળ બનાવ્યું છે.” - “ હા નામવર. લાખ મુદ્રા એની પાછળ ખર્ચાઈ છે.”
“એને કાંઈ સારો ઉપયોગ તે થે જઈએ.” શાહજાદાની કરકસર વૃત્તિએ એના ધર્માધપણું ઉપર વિજય મેળવ્યો.
મંદિરને આપણને શો ઉપયોગ? હુકમ કરે તે જમીનદોસ્ત કરી નાખીએ. ” * “એ ઠીક નથી. એથી વધારે સારે રસ્તે છે. કારીગરોને
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
રાજનગરનાં
હુકમ કરે! કે જેટલી ભીંત ઉપરની કાતરણી છે તેને નાશ કરી સાદી ભીંતા બનાવે. આપણે એને મસ્જીદ તરીકે ઉપયેગ કરશું. આ મેટાં આરસપહાણનાં ચેાગાને આપણને નમાઝ પઢવા માટે ઘણાં ઉપયાગી થશે. મારા મીસ્ત્રી નુરૂલાને મેલાવી કહે તેવા ફેરફારા કરી એને મસીદ બનાવી દ્યો. અહીં પાણીના કુંડ બનાવો. આ સ્થળે મહેરાબ કરાવજો. પણે એ ઠેકાણે મીનારા બનાવજો. એના ઉપર ઊભીને માંગી માંગ પાકારશે. અહીં શાહી ખેઠક રાખજો. “ભલે નામવર તેમ થશે, આજ્ઞા મુજબ બધી વ્યવસ્થા કરાવું æ.” નાયકે કહ્યું, “ આવતા અધું તૈયાર થવુ જોઇએ. હું જાતે મસીદ ખુદાને અ`ણુ કરવા આવીશ.”
18
મહિને રમજાનને
સાંજે "દિરની તડફડ થવાના સમાચાર વિજળી વેગે ગામમાં ફેલાયા. મહાજને ત્રણ દિવસની હડતાળ જાહેર કરી. શાંતિદાસ અને એનાં કુટુંબીઓએ ત્રણ દિવસા સુધી ઉપવાસ (અઠ્ઠમ) કર્યાં.
પવિત્ર મહિના છે. તે પહેલાં મૌલવી *તેહલ્લા સાથે આ
""
મેટી લાંચા આપી પહેરેગીરે અને અમલદારા પાસે આંખભીંચ કરાવી પ્રતિમાજીઓને બચાવી લેવામાં આવી હતી, પરંતુ મંદિરના તે કાષ્ઠ રીતે બચાવ થઇ શકે તેમ નહેતું. આખુ કુટુબ શાકસાગરમાં ડૂબેલુ ખેડુ· હતુ. એચીંતા શાંતિદાસના અંતરમાં સ્ફુરણા થઇ આવી. એમના મુખ ઉપર દૃઢ નિશ્ચય તરવરતા હતા. મોટાભાઇ હુ· લિી જાઉં તે ?
39
66
દિલ્લી જઈ શું કરશેા? કંઇ આશા લાગે છે ? ”
“ કાંઈ કહેવાય નિહ. કદાચ કાંઇ થઇ શકે. નિરાશામાં પણ આશા રહી છે. '
""
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજર
૩
બાપ કાંઈ દિકરાનું કર્યું રદ કરશે? એ બનવું અસંભવિત છે.”
બાપ નહિ કરે પણ ભાઈ ફરશે. યુવરાજ દારા શિરોહમાં મારી આશા છે.”
“એ ખરું છે. જાએ ફતેહ કરે. શાસનદેવ તમને વિજય
આપે.”
શાંતિદાસ દિલ્હી પહોંચ્યા પછી તરત જ સુલતાન દારા શિરેહને મળ્યા. એ શાહજહાનના મોટા કુમાર હતા. એઓ અકબર પાદશાહ જેવા ઉદાર સંસ્કારવાળા હતા. હિંદુઓના સાધુઓની એમણે સેવા કરી હતી. ઉપનિષદોનું એમણે ભાષાંતર ફારશીમાં કરાવ્યું હતું. કાંઈક ઉતાવળા પણ સર્વે ધર્મો તરફ સમદષ્ટિ રાખવાવાળા આ રાજકુમારની શાંતિદાસે મુલાકાત લીધી. ઔરંગઝેબ સાથે એને બીસ્કુલ બનતું નહોતું એટલે એને હલકે પાડવાની તકનો લાભ જવા દે તેમ નહોતું. એણે સહાનુભૂતિથી શાંતિદાસ ઝવેરીની વાત સાંભળી. આશ્વાસન આપી પાદશાહને સમજાવવાની કબુલાત આપી.
ત્રીજે દિવસે પાદશાહ શાહજહાનના ખાનગી દરબારમાં શાંતિદાસ ઝવેરીને મુલાકાતને લાભ મળ્યો. એણે બહુમૂલા ઝવેરાત પાદશાહ પાસે ધર્યા. પાદશાહે પ્રસન્ન મુદ્રાથી પૂછયું.
“ક શાંતિદાસ ભમ્મા, સબ અચ્છા હૈ ને?”
“ખુદાવિંદ મેરી જિંદગી બરબાદ હુઈ. મેરે સફેદ બામેં મિટ્ટી ડાલ ડી. મેરા ખાના ખરાબ હ ગયા.” શાંતિદાસે રડતા ચહેરે વાતની શરૂઆત કરી.
ક્યા હુઆ ? ઝવેરી મમ્મા બાત તે કીજીયે.”
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
રાજનગરનાં
શાંતિદાસે યુક્તિથી પોતાના દેરાસરજીના વંસને ઈતિહાસ કહ્યો. પિતાની નેકરી, સેવા, રાજ્યકૃપાની વાત એણે પાદશાહ પાસે તાજી કરી.
કયા, યહ મંદિર જુનાહ હે ગયા ? તમારા કયા અરજ હય?”
મુજે યહ મંદિર કા કબજા મલે, ઈસ લિયે હુકમ મીલના ચાઈએ ?”
લેકીન મસીદકી જગહ પર મંદિર કૈસા હે શક્તા ? યહ બાત સરહ સે ઉલ્ટી હૈ.”
બાદશાહ સલામતકી મહેરબાની સે હો શક્તા હય. મેં યહ મંદિર પાદશાહ હજુર જહાંગીર શાહ પાદશાહી નીગાહસે બંધા હુઆ હૈ. ઉસકા નકશા દેખને પર સબ ખુલાસા હ સકતે હય.” પાદશાહે ન જે. થોડીવાર વિચાર કર્યા પછી કહ્યું.
મેં તુમારી પુરાની સેવા જાનતા હું. તુમકે મરે વડીલોને માન્ય કીયા હૈ, તો મેં ભી તુમારા ભલામેં હું. જાઓ મેં અમદાવાદ ફરમાન ભૈજતા હું. સબ ઠીક હેગા.”
શાંતિદાસ પાદશાહની હજુરમાં મુલાકાત લઈ આશાપૂર્વક ફરી સુલતાન દારા શિરેહને મલ્યા. પાદશાહ ઉપર યુવરાજની મેટી લાગવગ હતી. એણે વધાઈ આપી કે ઔરંગઝેબને ગુજરાતની પદવીમાંથી ખસેડી દક્ષિણમાં મોકલવામાં આવશે. એની જગ્યાએ મને (સુલતાન દારા શિરોહને) નિમવાનું ફરમાન છે, પરંતુ હું પોતે દીલ્લી છેડી શકું તેમ ન હોવાથી ભારાવતી વિશ્વાસુ અધિકારીને શાસન કરવા અમદાવાદ મોકલવામાં આવશે. આ સારી ખબરે લઈ ઝવેરી શાંતિદાસ અમદાવાદ પાછા આવ્યા.
અમદાવાદમાં ગેરતખાન સૂબા તરીકે આવ્યો. બાદશાહી ફર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
૩૩
માન પણ એને મળી ગયું. ફરમાન તા. ૩ જુલાઈ ૧૬૪૮ નું નીચે મુજબ હતું.
તેગ્રા (સેનેરી શાહીમાં ફરમાન) અબ્દુલ મુઝફર, શાહબુદીન મહમદ સાહિબ કરાનસાની શાહજાદા બાદશાહ ગાઝી.
નિશાન–આલીશાન શાહઝાદા બુદેલ અકબાલ મહમદ દારા
સિકોહ.
મુદ્રા-મહમદ દારા સિકાહ ઇબ્ન શાહજહાન બાદશાહ ગાઝી
સર્વે સુબાહ, સુબેદારે, મુત્સદીઓ, હાલના અને ભવિષ્યના પ્રત્યે જણાવવાનું કે અમદાવાદના નગરશેઠ શાંતિદાસ ઝવેરીના મંદિર માટે શાહસ્તખાન ઉનદ–તુલ-મુલ્ક તરફને અમારા માનવંતા ગેરતખાનને ફરમાન મૂકવામાં આવે છે કે –
શાહજાદા, સુલતાન ઔરંગઝેબ બહાદુરે આ ઠેકાણે થોડાં મહેરાબી કરાવી એની મસીદ બનાવી હતી, પરંતુ મુલ્લાં અબ્દુલ હકીમે અમારી હજુરમાં એવું જાહેર કર્યું છે કે પારકાની મિલ્કત ઉપર ગેરહની મસીદ બનાવી શકવાનું કાનૂનથી વિરુદ્ધ છે. આ મિલ્કત નગરશેઠ શાંતિદાસની છે. માત્ર નામવર કુમારના કરેલાં મહેરાએથી એ મસીદ કરી શકતી નથી. અમે આજ્ઞા કરીએ છીએ કે ઉપલા શખ્સને ખોટી રીતે સંતાપવામાં ન આવે. આ મહેરાબાને અહીંથી કાઢી નાંખવા અને આ મિલ્કત શાંતિદાસને સ્વાધીન કરી દેવી.”
હવે એવી રીતે આજ્ઞા કરવામાં આવે છે કે શાંતિદાસ ઝવેરી પ્રત્યે મહેરબાનીની રાહે તેના ઉપર નિગાહ કરી આ મિલ્કત શાંતિદાસને સોંપી દેવી. ત્યાં એને ભેગવટો અને ધાર્મિક ક્રિયાઓ પિતાના
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
રાજનગરનાં
ધર્મ પ્રમાણે ભલે ખુશીથી કરે. કેટલાક ફકીરે આ જગ્યામાં પડયા રહે છે તેમને કાઢી મૂકવા. તેમને શાંતિદાસ સાથે કાંઈ ઝગડો કરવા દેવો નહિ.”
“નામદાર શહેનશાહને જણાવવામાં આવે છે કે કેટલાક વહેરાએ આ મંદિરનો તેડી પાડેલો સામાન ઉપાડી ગયા છે. આથી ફરમાવવામાં આવે છે કે આ વહોરાઓ પાસેથી એ સામાન મેળવિને શાંતિદાસને સંપ. જે ન મળે તેની કિંમત વહોરાઓ પાસેથી વસુલ કરી લેવી અને શાંતિદાસને આપવી. આ ફરમાન અત્યંત અગત્યનું હોવાથી એનો અમલ તરત કરો. આ ફરમાનમાં જરા પણ ફેરફાર કે અવજ્ઞા કરવી નહિ.” હીજરી સન ૧૦૫૮ ના જુમાહઆર–શાંની ૨૧ તારીખે આ ફરમાન જાહેર કરાયું.
શાહી ફરમાન મુજબ આ મિલ્કત શાંતિદાસ ઝવેરીને સોંપાઈ, પરંતુ એનો ફરી પુનરુદ્ધાર કરવાની વાત વધારે ગંભીર થઈ પડી. કેટલાક એન મજીદ તરીકે ઉપયોગ થવા બાદ અને ત્યાં ગૌવધ થવાથી ફરો એને જિનાલય તરીકે ઉપયોગ ન થઈ શકે એવી દલીલ કરવા લાગ્યા. કેટલાકે ધાર્મિક ક્રિયા કરી શુદ્ધ થઈ શકશે એવો મત આપે. છેવટે શાંતિદાસે મહાન સાધુસંધને ભેગા કર્યો. તેમાં ઘણા દિવસ સુધી વિવાદ ચાલ્યો. પરિણામે આ સ્થાનમાં ફરી દેરાસર
જીની પ્રતિષ્ઠા ન થઈ શકે એવો નિર્ણય મળ્યો. શાંતિદાસે આ મિલ્કત એમની એમ જ રહેવા દીધી. શાહી ફરમાન પછી મુસલમાનો પણ એને ઉપયોગ કરી શકે તેમ નહોતું. આ રીતે જ્યાં લાખો ખર્ચાઈ મોટું દેરાસર બન્યું હતું ત્યાં આજે ઉજજડ ખંડીયર પડયું છે.
આ મંદિર વિષે છેવટ નેટ નામને પ્રસિદ્ધ પ્રવાસી નીચે મુજબની નેંધ પિતાના પ્રવાસ પુસ્તકમાં કરી ગયો છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
" "૩૫
- “અમદાવાદમાં ઘણું મોટાં મંદિર છે. મૂર્તિઓની પૂજા કરે છે. એ સૌમાં શાંતિદાસે સ્થાપેલ મંદિર અતિ મહાન હતું. આરંગઝેબે એની ભસીદ બનાવી દીધી. ત્યાં ગૌવધ કરી એનું લોહી છાંટવામાં આવ્યું. આથી જૈનો હવે ત્યાં પૂજા કરી શકતા નથી. ચારે તરફ મંદિરમાં નાની નાની સુંદર દેરીઓ છે. છત અને દિવાલો ઉપર સુંદર કોતરકામ અને કારીગરી છે, પરંતુ ઔરંગઝેબના ધર્મધપણાને લીધે એણે સર્વે મૂર્તિઓ( કોતરકામની પુતલીય વગેરે)ના નાક તોડાવી નાખ્યાં છે.”
આ રીતે શાંતિદાસ ઝવેરીની મોટી લાગવગ અને ધનસમૃદ્ધિ છતાં મહેઓના હાથમાંથી દેરાસરજીનો બચાવ કરાવી શકયા નહિ. આ વાત તેમને મરણ સુધી ચાલી હતી.
મીરાતે અહમદીના જણવવા મુજબ આ મંદિરની બે મૂર્તિઓ જે દરેક સે સો મણના વજનની હતી એમને શાંતિદાસ ઝવેરીવાડામાં તેનાં રહેણાકના મકાન પાસે જમીનમાં ભેયર્સ બનાવી રાખી હતી. સને ૧૭૩૪માં બાદશાહ મહમદશાહ દિલ્લીની રાજગાદી - ઉપર હતો તે સમયે ફકરૂદીનખાન ગુજરાતનો સૂબો નીમાયો હતે. એણે જવાંમર્દખાનને પોતાના વતી ગુજરાતના શાસન માટે મૂકો હતો, ત્યારે કોઈ એક ઈતિહાસકાર જણાવે છે કે ઇસ્લામની નબળાઈ અને ધર્માધપણાનો નરમ વલણ જોઈ શાંતિદાસના વંશજોએ એમની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા* કરાવી હતી.
* અમદાવાદના ઈતિહાસમાં જણાવે છે કે ચિંતામણિના દેરાસરમાંથી નગરશેઠ જે પ્રતિમાજીઓ લઈ આવ્યા હતા તેમાંથી મૂળનાયક ચિંતામણિ પાશ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા ઝવેરીવાડામાં સુરજમલના દેરાસરમાં કરેલ છે, જ્યારે ચૌમુખજીના ચાર મોટા બિંબે માંનાં ત્રણ પ્રતિમાજીની ઝવેરીવાડામાં આદીશ્વરજીના ભોંયરામાં અને એક પ્રતિમાજીની નીશાપોળના દેરાસરે પ્રતિષ્ઠા થયેલ છે જે અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
શાંતિદાસના ઝવેરાતના ધંધા હતા. તે સિવાય તેઓ શરાષ્ટ્રીના ધંધા પણ કરતા હતા. એમના શરાકીને ધા વિકાસ પામતાં પામતાં બહુ વિશાળ પાયા ઉપર મૂકાયેા. હવે શાંતિદાસ પાદશાહના શરાક્ અન્યા હતા શાહજહાન પાદશાહ બહુ શાખીન હતા. ઊંચા ઝવેરાતના એને ભારે શાખ હતા. એણે છ કરાડ રૂપિયાના ખર્ચે મયૂરાસન નામનુ સિંહાસન પેાતાને માટે અનાવરાવ્યું હતું.. મારની મેરપીછીએમાં અતિશ્રેષ્ઠ રત્ના આખા હિંદમાંથી એણે ભેગાં કરાવીને ગેાઠવ્યાં હતાં. શાંતિદાસ ઝવેરીએ બાદશાહને ઘણાં રત્ન ભેગાં કરી આપ્યાં હતાં. આથી પાદશાહની એના ઉપર મહેરબાની ઉતરી હતી. તે સિવાય બાદશાહે કંટ્ઠહાર ઉપર છ વખત મેાટી ચડાઇએ માકલી હતી. એમાં એ નાશીપાસ થયા હતાકંદહાર લેવાઈ શકાયું નહિ; પરંતુ એ ચડાઈઓ પાછળ મોટા ખર્ચ થયા હતા. આ રીતે શહાજહાન ખાદ્દશાહને જ્યારે જ્યારે મેટી રકમેાની જરૂર પડતી ત્યારે ત્યારે શાંતિદાસ ઝવેરી તેને એકી રકમે ધીરતા હતા.
૩૬
શાંતિદાસ શેઠને ધન કરતાં ધમ વહાલા હતા. પાદશાહને તેઆ મેટા પ્રમાણમાં નાણાં ધીરતા હતા, જેમાં તેમનુ લક્ષમિન્દુ પેાતાના ધર્માંના મંદિરનું રક્ષણ મેળવવાનું હતું. તેઓ બાદશાહને મેટી રકમો ધીરવાની કબુલાત ત્યારે જ આપતા કે જ્યારે બાદશાહે એમની અરજ ઉપરથી એમના ધર્મસ્થાનનુ રક્ષણ કરવાનું ક્રમાન કાઢનાનુ સ્વીકાયુ` હાય. આવું પહેલું ક્રૂરમાન બાદશાહે ગાદીએ આવવા પછી એ વર્ષે તા. ૨૧ મે. ૧૬૨૯-૩૦ માં કામુ` છે કે જે ક્રમાન શેઠ આણુ દજી કલ્યાણજીની પેઢી પાસે માજીદ છે. તેમાં જણાવ્યું છે –
નામવર પાદશાહને ખબર મલી છે કે શેત્રુંજો પહાડ અને
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરતા
સખેશ્વરના દેવળા તેમજ પ્રેસરીઆછના દેવળેા ધણાં પ્રાચીન વખતથી અસ્તિત્વમાં છે. તે સિવાય ત્રણ પાશાળા અમદાવામાં, ચાર ખંભાતમાં, એક સુરતમાં અને એક રાધનપુર પાશાળ ( ઉપા– શ્રય શાંતિદાસના વહીવટ અને અજા નીચે છે. આ સ્થાને જૈનોને આપવામાં આવ્યાં છે, એટલે કાઇએ તેમાં દખલ કરવી નિહ.
૩૭
આ ફરમાનમાં અમદાવાદમાં જહાંગીરની પરવાનગીથી ઐતિહાસિક ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથના દેરાસરજી માટે પણુ કાઇએ દખલ ન કરવા જણાવેલ છે.
શાંતિદાસ શેઠે માત્ર અમદાવાદના નગરશેઠ અને પાદશાહના અમીર નહાતા, પરંતુ તેઓ આખા હિંદના શ્વેતાંબર જૈનાના મુખ્ય નાયક અને વડીલ હતા. ઘણાં મેટાં તીર્થી—મદિરાના વહીવટ તેમના હાથમાં હતા. તેએ જેનાના પ્રતિનિધિ તરીકે પાદશાહ પાસે અરજી કરી એમના ક્માતા મેળવતા હતા. તેએ એ માટે ભારે સ’પત્તિ અને શક્તિ ખતા હતા.
પાલીતાણા જૈનેાનુ મેટામાં માઢુ તી સ્થાન હતુ અને હજી પણ છે. મુગલાઇ સત્તા દરમિયાન એની સલામતી માટે જેમને અત્યંત ચિંતા ભાગવવી પડતી હતી, કારણ સૌરાષ્ટ્રમાં રાણપુર અને પાલીતાણા પાસેના માંડવી ગામે મુગલાઇ થાણા મુકાવાથી ધર્માંધ મુલ્લાઓની કદાચ ત્યાં દખલ થવાના ભય રહેતા હતા.
આ સમયમાં તીથ રક્ષણ માટે કેટલી મુશીબતા ભાગવવી પડતી હતી તેને હમણાં આપણુને સહેજ પણ ખ્યાલ આવે નહિં. જેના અને હિંદુને માટે એ ભયંકર સમય હતેા. એવા અત્યાચારના સમયમાં એમણે પેાતાના ધર્મસ્થાનનુ રક્ષણ કર્યું એ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
રાજનગરનાં
મહાન ચમત્કાર છે. ચારે તર અગ્નિના દવ લાગ્યા હાય તેવા સમયમાં ધરાને મચાવવા જેટલુ આ કઠીન કામ હતું, છતાં શાંતિદાસ શેઠે કુનેહથી અકબર અને જહાંગીરના રાજ્યઅમલ દરમિયાન રાજ્યસ અધ વધારીને સનદો મેળવી હતી. આટલું જ નહિ પણ ધર્માંધેલા શાહજહાંન પાસેથી પણ શાંતિદાસ શેઠતક મળ્યે તેવા તીર્થ સ્થળવાળાં ગામ ઇજારે રાખતા અગર તા તે તે તીર્થીના સ્વતંત્ર જૈનોના કબજા ભાગવટાની સનદા મેળવી લેતા. સને ૧૬૫૬ ની એક સનંદમાં રાધનપુર તરફ આવેલ જૈન તીવાળું શ્રી સંખેશ્વર ગામ શાંતિદાસે ઇજારે રાખવાનું જાણ્યુ છે અને તે જ અરસાના ખીજા ક્રમાનમાં ગુજરાતના બધાં અધિકારીઓને ઉદ્દેશીને લખવામાં આવ્યું હતું કે “ શાંતિદાસ ઝવેરી જે અમારા અમીરામાં મુખ્ય છે તેમણે એવી રીતે અરજ કરી છે કે માઝે પાલીતાણામાં શેત્રુ ંજયના દેવાલય છે. ત્યાં યાત્રાળુ માટી સખ્યામાં આવે છે. આથી સૌને જાહેર કરવામાં આવે છે કે આ ગામ ઇનામ તરીકે મજકુર શેઠને આપવામાં આવ્યું છે. આથી અધિકારીએએ એના કામની વચ્ચે આવવું નહિ. સર્વે યાત્રાળુઓને આ સ્થળે શાંતિથી યાત્રા કરવા દેવામાં આવે.”
સને ૧૬૫૭ માં શાહનશાહ શાહજહાને એક વધુ ફરમાન બહાર પાડી આ શેત્રુંજય પરગણું એ લાખ દામ લઈને વંશપરંપરા શાંતિદાસ ઝવેરીને આપવાનું જણાવવામાં આવ્યું છે. આ ફરમાન વશપરપરાનું કાયમી હેાવાથી દર વરસે નવી સનંદની માગણી કરવી નિહ. તેમજ કાઇ પણ જાતના કર અથવા લાગા લેવા નહિ એવી. તેમાં આજ્ઞા કરી છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
૩૯
શાંતિદાસ શેઠની હૈયાતીમાં જ એના પુત્રો વહીવટ કરતા હતા. જ્યારે તેઓ માત્ર કોઈ ધાર્મિક હિતનું રાજ્યઠારી કામ હોય તો જ સલાહ દેવા સિવાય બધે વખત પૂજાપાઠ, ધ્યાન, સ્મરણ અને વ્યાખ્યાન-વાણુ સાંભળવા(દેવ-ગુરુભક્તિ)માં પસાર કરતા હતા. એમના મેટાભાઈ અલગ થઈ ગુજરી જવાથી તેના પુત્રની પણ અલગ પેઢીઓ ચાલતી હતી. આ રીતે શાંતિદાસને છોકરાને ઘરે છોકરાં એટલે પૌત્ર-પરિવાર બહોળો અને સુખી હતો. એમની લત હવે કરોડની ગણાતી હતી. એમણે પોતાના હાથે ખૂબ દાન કર્યું, મંદિર બંધાવ્યાં, સંઘ કાઢયા હતા અને સાધુઓની સેવા કરી હતી, એટલું જ નહિ પણ દુકાળીઆઓને નિભાવ્યાં હતાં, પાંજરાપોળ સ્થાપી હતી. મહાજનમાં તેઓ અગ્રપદે હતા. પાલીતાણું અને ગિરનારના મંદિરોને વહીવટ પણ તેમણે સંભાળેલ.
નગરશેઠની મોટી હવેલી હતી. સિંહદ્વાર પાસે રાજદ્વારની પેઠે નાબતે વાગતી હતી. એને ત્રણ ડેલીએ હતી. પહેલી ડેલી ઉપર હથિઆરબંધ આરબની બેરખ બેસતી હતી. બીજી ડેલી ઉપર ભૈયાઓની ચોકી હતી. ત્રીજી ડેલી ઉપર રાજપુતોની ચેકી હતી. શેઠને મસાલ તથા છડી રાખવાની શાહી પરવાનગી હતી. ભારે દબદબા અને ઠાઠમાઠથી શેઠનું કુટુંબ રહેતું હતું. પાંચસો ઘડાં, તેટલી જ ગાયો, ભેસો શેઠને ત્યાં રહેતાં. પાર વગરના માકા, સીગ્રામ, રથ, પાલખીઓ રાખતા હતા. જ્યારે જનોને રથયાત્રાને વરઘોડો નીકળતો ત્યારે સોના ચાંદીના સાજવાળા વાહને શેઠને ત્યાંથી આવતાં હતાં. શેઠની હિંદના ઘણા ભાગોમાં આડતો અને દુકાન હતી. ઝવેરાતને વેપાર અને શરાફીની બેંકે શેઠ નીભાવતા હતા.
શાંતિદાસને વંશવિસ્તાર નીચે મુજબ હત– .
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
રાજનગરનાં
શાંતિદાસ-ચાર સ્ત્રીઓ
૨૫
પુર
કુલા
વાછી
પન્નાજી રત્નાજી
કપુરચંદ લક્ષ્મીચંદ ૧૬૨૯
૧૬૩૮ ૧૬૪૦ આ સિવાય પાછળથી એમને માણેકચંદ નામને પુત્ર થયો હતો, જેને વંશપરિવાર અત્યારે સુરતમાં નિવાસ કરી રહ્યો છે.
શાંતિદાસના મૃત્યુ માટે જુદા જુદા મત છે, પરંતુ રાજસાગરસૂરિ નિર્વાણ રાસ નામના પુસ્તકમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે – સંવત સતરસિ વરસ પનોત્તરિ, અમહારાઈ પ્રાણ આધાર, શાહ શાંતિદાસ સુરલેકિંગ, તિહાં અહે જાવું નિરધાર.
આ ઉપરથી શેઠ શાંતિદાસને સને ૧૬૫૯ (સંવત ૧૭૧૫) માં સ્વર્ગવાસ થયો હતો. આ વખતે શાંતિદાસની વય ૭૦ વરસ લગભગ હોવી જોઈએ. આ રીતે ચાર પેઢીઓ મોગલ શહેનશાહની એમણે જોઈ. તેમાં ઝવેરી, અમીર અને શરાફ તરીકે મોટી નામના મેળવી. છેવટે સૈન્ય ને રાશન પૂરું પાડવાનું કામ પણ કરતા હતા. બાદશાહ પાસેથી સનંદ મેળવવી એ અતિ મોટી લાગવગ અને મોભા વગર બનતું નથી. શાંતિદાસ એ સમયને સૌથી મહાન ગુજરાતી હો તે નિર્વિવાદ વાત છે. શાહજહાન બાદશાહે એને હાથી–ઘોડાને નજરાણે ભેટ આપ્યો હતો. એ પ્રમાણે પૂર્ણ પાદશાહી કૃપા એણે મેળવી હતી. એના વિષે ફેંચ, જર્મન અને અંગ્રેજ મુસાફરો ખૂબ લખી ગયા છે, તેમજ તેના માટે ગુજરાતી અને સંસ્કૃતમાં કાવ્યો રચાયાં છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) લખપતિ લક્ષમીચંદ
શાંતિદાસ શેઠે ધંધા વહીવટની ઉપાધિ છોડી દીધી એટલે તેને વહીવટ તેમના પુત્ર લક્ષ્મીચંદે સંભાળી લીધો હતો.
દરમિયાન સને ૧૬૫૭ માં પાદશાહ શાહજહાં સખ્ત બીમાર થયું. એ વખતે તેના ચાર પુત્રો પૈકી પાટવી દારાદશાહ દિલ્લીમાં હતો, બીજો સુજા અબદુલ્લા બંગાળને સૂબો હતો, ત્રીજો આરંગઝેબ દક્ષિણને સૂબો હતો અને ચોથે મુરાદશાહ ગુજરાતને સૂબે હતે. પાદશાહની માંદગીના ખબર સાંભળીને અને પાટવી કુંવરની નરભાઈને લાભ લઈને શાનશાહત સ્વાધીન કરવા સૌએ તૈયારી કરી. મુરાદબક્ષે પણ અમદાવાદમાં પોતાને પાદશાહ તરીકે જાહેર કર્યો. મરજીદમાં એને નામે ખુતબા પઢાવવામાં આવ્યા. શાહજહાનના ચારે પુત્રો રણે ચઢ્યા. મોટા સૈન્ય તૈયાર થવા માંડ્યાં. આ સમયે મુરાદબક્ષને આર્થિક મદદની જરૂર પડી, જે લક્ષ્મીચંદ શેઠે પુરી પાડી. આ પ્રસંગે મુરાદબક્ષે શ્રી શત્રુંજય તીર્થ માટે નવી સનંદ કરી આપી. તેમાં એણે પિતાને બાદશાહ ગાઝીના નામથી ઓળખાવ્યું છે. એ સનંદમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે તાલુકે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
પાલીતાણા જેને શેત્રુંજય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે શાંતિદાસ ઝવેરીને ઇનામ તરીકે આગલી સનંદથી બક્ષવામાં આવેલ છે. તે સનંદ છતાં પણ શાંતિદાસ ઝવેરીએ નવી સનંદની માંગણી કરી છે. આથી ફરમાવવામાં આવે છે કે આ પરગણાને શાંતિદાસ ઝવેરીના ઇનામી પરગણું તરીકે ગણવું. તા. ૨૦ જુન ૧૬૫૮ ના આ નવી સનંદ કાઢવામાં આવી છે. નવી સનંદ કરાવવાનું કારણ નવા બાદશાહનું રક્ષણ આગળથી મેળવી લેવાનું હતું.
ઔરંગઝેબે કુરાન ઉપર સોગંદ લઈ પોતે રાજ્ય કરવા વિચાર રાખતા નથી અને મક્કા જઈ ફકીર થવા ઈચ્છે છે એવી રીતે મુરાદબક્ષને સમજાવી એને પોતાના પક્ષમાં લીધે એ ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ વાત છે. ઔરંગઝેબ અને મુરાદના સંયુક્ત સૈન્યએ દારા શિકોહને સામગઢ પાસે સખ્ત હાર આપી. દારા નાઠે. સંયુક્ત સેન્ચે એની પૂઠ પકડી. ઔરંગઝેબે મુરાદના મદદગારોને લાંચ આપી મુરાદને ખૂબ મદ્યપાન કરાવ્યું.એ કપડાંલત્તાંના ભાન વગરનો અને યાતકા બકવા લાગ્યો. ઔરંગઝેબે મોટા સૈનિક અધિકારીઓ અને સેનાધ્યક્ષોને બોલાવી મુરાદની કફોડી સ્થિતિ બતાવી. આ પુરુષ રાજ્ય કરવા લાયક નથી એવો સૌના મનમાં અભાવ ઉત્પન્ન કર્યો. એણે મોટી લાલચ આપી અધિકારીઓને વશ કરી લીધા ને મુરાદબક્ષને પકડી કેદમાં નાંખે. અને ખુદ શાહજહાંને આગ્રાના કિલ્લામાં કેદ પૂરી ઔરંગઝેબ ભપકા અને ધામધુમ વગર ગાદીએ બેઠો. (૨૧ જુલાઈ ૧૬૫૮).
લક્ષ્મીચંદે મુરાદબક્ષને અમદાવાદથી ચઢાઈ લઈ જતી વખતે સાડાપાંચ લાખ રૂપીયા ધીય હતા જે મુરાદે ગુજરાતના પાદશાહનું .. પદ ધારણ કરી ઉજ્જૈન સર કરવા પછી ત્યાંથી જ ગુજરાતની આમ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
૪૩
દાની પૈકી સુરતની ઉપજમાંથી રૂ. ૧૫૦૦૦૦, ખંભાતની ઉપજમાંથી રૂા. ૧૦૦૦૦૦, ભરૂચની ઉપજમાંથી ૫૦૦૦૦, વીરમગામની, ઉપજમાંથી રૂા. ૫૦૦૦ અને મીઠાની ઉપજમાંથી રૂા. ૩૦૦૦૦ એ રીતે ૫૫૦૦૦૦ લમીચંદ શેઠને ભરી દેવાને ગુજરાતના સૂબા ઉપરનો રૂકો લખી મોકલ્યા હતા.
પરંતુ ધાર્યું કોઈનું થતું નથી. મુરાદને ઔરંગઝેબે દગાથી મથુરામાં પકડીને કેદ કર્યો છે તેવા ખબર મળતાં લક્ષ્મીચંદ વગેરે ભાઈઓએ મળી શાંતિદાસ શેઠને બધી વાત કરી. - શાંતિદાસ ઝવેરી રાજકુટુંબના સ્વભાવ, રીતભાતના ખૂબ પરિચિત હતા. તેમણે પુત્રોને શાંતિથી સમજાવ્યું કે
ધીરધાર એ તો આપણે ધંધે છે. મુરાદબક્ષને નાણું આપી આપણે તીર્થરક્ષાના ફરમાનો એની પાસેથી મેળવ્યાં છે. હવે એ તો કેદમાં પડયો છે. હું સમજું છું ત્યાં સુધી આરંગઝેબનો ડંખીલો સ્વભાવ જોતાં હવે મુરાદ જેલમાંથી નીકળે તેમ નથી. આપણા નાણાં અને આપણા ધર્મ બંને ઉપર મહાસંકટ આવ્યું છે. આપણે મુરાદબક્ષના પક્ષના છીએ એમ મનાય છે, એટલે આપણા માટે કસોટી છે. આ બાબતમાં લક્ષ્મીચંદ તમારું ધ્યાન શું પડે છે?”
“બાપુજી, ઔરંગઝેબ ખારીલો અને અંટસવાળો માણસ છે. તે આ ધમ્યું સેનું ધૂળ મેળવે તેવો છે તેથી જ આપની સલાહ લેવા આવ્યા છીએ. ”
ખરૂં છે. ઔરંગઝેબ ભયંકર માણસ છે. આપણું ધર્મને મહાન શત્રુ છે. મને તો આપણું નાણું કરતાં આપણું મંદિરોની ભારે ચિંતા થાય છે. એ પાપી શું નહિ કરે તે કહેવાય નહિ.”
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
“બાપા, કોઈને મોકલી અથવા વચ્ચમાં રાખીને આપણે એને મનાવી ન શકીએ?”
નહી તેમ બની શકે તેવું નથી. વચ્ચલે આદમી માત્ર દબાવી ખાશે અને કામ કરશે નહિ. ઔરંગઝેબનો કોઈ મિત્ર નથી. એની પાસે કોઈનું ચલણ નથી.”
કઈ બેગમ મારફતે લાગવગ ન લગાવી શકીએ? બધી બેગમો આપણને ઓળખે છે. થોડા દાગીના ભેટ કરશું તે બેગમો ખુશીથી એ કામ કરશે.”
“મને તે પણ ગ્ય લાગતું નથી. ઔરંગઝેબની આ બેગમો માત્ર રમકડાં છે. એનું પ્રિય પાત્ર કોઈ નથી. એ ભારે સ્વાર્થી છે. કેઈનું પણ માને તેમ નથી.”
બાપા, એમના વચેટ કુમાર સુલતાન આજમની મારા ઉપર સંપૂર્ણ મહેરબાની છે. પાદશાહને એના ઉપર અત્યંત પ્રેમ છે. એને કામે ન લગાડીએ ? મારા કહેવાથી ઔરંગઝેબ એ પૂરતી ભલામણ કરશે. ” નાના પુત્ર માણેકચંદે કહ્યું.
ગાંડ છે. ઔરંગઝેબ બેગમને પણ સગા નથી તેમ કુમારોને પણ સગો નથી. ઊલટું કામ કથળી જશે. એ મને ચતું નથી.”
ત્યારે શું કરીશું બાપા ?” છોકરાઓએ પૂછ્યું.
શાંતિદાસે જરા વાર વિચાર કર્યો. તેમણે નિશ્ચય કરી લીધો હોય તેમ જણાવ્યું : “હું જાતે જઈશ, હું બાદશાહને મળીશ.”
“ તમે ? જેણે આપણું મંદિરનો નાશ કર્યો હતો. અને તમારી હજારે વિનંતિઓને ઠોકર મારી હતી. તેને પાસે આ ઉમરે આપને જવા કેમ દેવાય?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
૪૫
“ નહિ એ જ ઉત્તમ રસ્તો છે. વાઘને એના પીંજરામાં જઈને પકડવો જોઈએ. ના પાડશે તો પણ આજ છે તે કરતાં સ્થિતિ બગડવાની નથી. મહેનત કરવી તે આપણું કામ છે. મને ખાત્રી છે કે હું તેને સમજાવી શકીશ.”
શાંતિદાસ પાદશાહને મળવા દીલ્હી ગયા. ઔરંગબને તરફથી વિજય મળવાના ખબર આવવાથી આજે તે ખુશ મીજાજમાં હતો. શાંતિદાસ આ તકે તેમને મળવા ગયા અને કુરનસી બજાવી ઊભા રહ્યાં.
કેમ શાંતિદાસ ઝવેરી કુશળ છે ને? તમે તો બહુ વૃદ્ધ થઈ ગયા લાગો છો ? ”
હા જહાંપનાહ, મને વૃદ્ધાવસ્થાએ ઘેર્યો છે ખરે, પરંતુ પાદશાહ સલામતની ફતેહથી નવું જોમ આવતાં આપ હજુરની સલામીને લાભ લેવા આવ્યો છું.”
“ અચ્છા, ઝવેરી તમે તો અમારી શહેનશાહતના જૂના ને વફાદાર સેવક છે તે અમારા ધ્યાનમાં છે.”
હા, નામવર.બડાદાદાજી અકબરશાહ પાદશાહ અને દાદાજી જહાંગીર શાહના વખતથી અમને બાદશાહી ઝવેરી અને અમીરાતનું માન આપવા માટે અમે શહેનશાહતના રાણી છીએ.”
તમારી હકીકત બરાબર છે, મોગલ બાદશાહી સાથેનો તમારે પચાસ વર્ષને ઝવેરીને સંબંધ અને અમીરાતને દરજજો અમારા ધ્યાનમાં છે. ને અમો પણ તે સંબંધ ચાલુ રાખવાને ફરમાન કાઢવાના છીએ.”
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
આપ નામવરની નીગાહને માટે અહેસાન માનું છું. ને આપ પાદશાહની ચઢતી ઈચ્છતાં આપ હજુર નજરાણું ચરણે ધરવા આવ્યો છું તે સ્વીકારવા વિનંતિ છે. ”
ઔરંગઝેબને નાણાની ઘણું જરૂર હતી. એટલે શાંતિદાસે નજરાણુની વાત મૂક્તાં તેના મન ઉપર અજબ અસર થઈ. અણીને ટાંકણે ખુદાએ જ શાંતિદાસને મોકલેલ હોય તેમ તેને લાગ્યું. તેણે હસતે વદને કહ્યું : “ઝવેરી ભમ્મા તમારો શહેનશાહત સાથે નિકટ સંબંધ છે, તેમાં આવા વિવેકની શું જરૂર હતી ? ”
નામદાર, અમારો શાનશાહત સાથેનો સંબંધ ઝવેરી ને અમીરનો જ નથી પણ સરાફીને છે. જો કે હાલમાં અમારી ધીરધારમાં લાખોની રકમ પથરાઈ ગઈ છે. તે ધારી ન પતવાથી અમારી દેશ-દેશાવરમાં ચાલતી હુંડીઓનું કામ ધાર્યું થતું નથી. તે બધું આપ. નામદારની કૃપાથી આગળ ઉપર થઈ રહેશે, પરંતુ આપ નામદારની શાનશાહતની ફતેહ છવાની અમારી ફરજ છે તેથી બનતા પ્રયત્ન એકઠી કરેલ આ થેલી આપના ચરણે ધરવા લાવ્યો છું, તો તે ફૂલ નહિ તે ફૂલની પાંખડી માનીને સ્વીકારવા કૃપા કરશે.”
“અચ્છા, તમારા વિવેક અને વફાદારી માટે અમને માન છે. અમારા લાયક કંઈ કામકાજ હોય તે કહે.”
“ અમારી સંભાળ આપ જ રાખતા આવ્યા છે ને રાખશો. આપની શાનશાહતની અમારા ઉપર જ હમેશાં મીઠી નજર રહી છે. અમારા તીર્થસ્થાને અને બંદગીસ્થાને ચાર લૂંટાથી રક્ષિત રહે તેની કાળજી કરીને શાહી મહારના સનંદ સીકકા રૂકકા અમને મળ્યા કરે છે તેમ આપ નામદાર પણ તેવી સનંદ આપીને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
સંભાળશો તેવી મને ખાત્રી છે.”
નવા રાજ્યઅમલમાં દરેક કામને રાજી રાખવાની નીતિની કિંમત ઔરંગજેબ સમજતું હતું અને આજે અણીના વખતે શાંતિદાસે વગરમાગી મદદ કરી આપી નિઃસ્વાર્થ માગણી કરવાથી તેના તરફ માન વધ્યું. જવાબમાં પાદશાહે જણાવ્યું કે –
ખુદાના દરબારમાં રજ ન થાય તે અમારી ઇચ્છા છે. તે માટે તમને સનંદ મળી જશે. તમારા જેવા શાનશાહતના સરાફ છે તે માટે અમારે મગરૂર થવા જેવું છે. તમે ખરે વખતે ધીરેલા લાખો રૂપીયાની રકમો પતતી નથી તેમ કહ્યું તેમાં કંઈ સમજાતું નથી. કહે તેમાં અમારી મદદની કઈ જરૂર છે ?”
અમારા તીર્થરક્ષણ માટે સનંદ કાઢવાને આપ નામદારે અભય વચન આપીને જૈન જેવી શાંતિપ્રિય અને વફાદાર કોમની કદર કરી છે. અમારી લાખો રૂપીઆની ધીરધાર પતાવવામાં આપ નામદારે બતાવેલ લાગણી માટે ઋણી છું. અમારી ધીરધાર વેપારીઓ ઉપરાંત આ શાનશાહતમાં પણ છે. મુરાદબક્ષે શાનશાહતના નામે સાડાપાંચ લાખ રૂપિયા ઉપાડેલાં છે, તે આપ નામદારના જાણવામાં હશે.”
પિતાના વિરોધી મુરાદબક્ષનું નામ સાંભળીને ઔરંગઝેબ ચમક હોય તેમ પૂછયું. “મુરાદબક્ષને એ નાણાં શા માટે આપ્યાં? એવા ઉપાડને શાનશાહત સાથે શું સંબંધ ?”
જહાંપનાહને મારી નમ્ર અરજ છે કે રાજ્યસત્તા પાસે અમારું બળ શું ? ગુજરાતના સૂબાપદેથી એ નાણાં અમારી પાસેથી લેવાયાં હતાં. એના દસ્તાવેજો ઉપર પાદશાહી સહી સિક્કો મારવામાં આવ્યાં છે. અમે કોઈ વ્યક્તિને આપ્યાં નથી. અમે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
રાજ્યને ધીર્યા છે. આપ નામદાર અમારી સ્થિતિ વિચારી જુવો. સત્તા પાસે શાણપણ શું કામ આવે ? આપ અમારા વેપારને ટેકે આપવા ધારે છે, તે માટે અહેસાનમંદ છું. અમારી દાદ સાંભળવી તે આપના હાથમાં છે. ”
તમે અરજી રાખી જાઓ. હું વિચાર કરી જઈશ.”
શાંતિદાસ પાદશાહને નમન કરી રાજી થઈ પાછા ફર્યા. થોડા દિવસમાં નીચે મુજબનું બાદશાહી ફરમાન બહાર પડ્યું. - તેગ્રા ( સોનેરી અક્ષરમાં) શાહ મહમદ ઔરંગઝેબ બહાદુર ગાઝીનું મહાન ફરમાન.
અમારી મહેરબાની મેળવનારા રહેમતખાનને ફરમાવવામાં આવે છે કે અમીરોમાં મહાન શાંતિદાસને મહાન પાદશાહની મુલાકાતનું મોટું માન મલ્યું હતું. એને રાજ્યદરબાર માંથી હમણાં અમદાવાદ જવાની પરવાનગી મહેરબાનીની રાહે બક્ષવામાં આવી છે. એમણે જાહેર કર્યું છે કે કુમાર મુરાદબક્ષે એમની પાસેથી સાડાપાંચ લાખ રૂપીઆ ઉધાર લીધા હતા એમાં ૪૦૦૦૦૦ શાંતિદાસના પુત્ર લક્ષ્મીચંદને નામે લીધા છે, દર હજાર એના ભાગીદાર રખીદાસ પાસેથી લીધા હતા અને ૮૦ હજાર એના સગાંસંબંધીઓ પાસેથી લીધા હતા આથી શાંતિદાસને ભારે ચિંતા ભોગવવી પડે છે.
આથી અમારી ઉદારતા અને દયાના ઝરાના પીનાર તરીકે હવે એને એક લાખ રૂપિયા રાજ્યના ખજાનામાંથી આપવા આજ્ઞા કરીએ છીએ. ૪૪ર૦૦૦ની રકમ બાબત સંતોષકારક પુરાવા મેળવી દેવાને એક લાખ રૂપિઆ સૂબા શાહ નવાઝખાનની પરવાનગી મેળવી આપી દેવાં. આ નાણું તરત આખવાનાં છે. આથી એને ધંધે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરતા
ચાલવામાં કામ લાગે. ( ઓગસ્ટ ૧૦, ૧૬૫૮)
બીજી' ક્રૂરમાન તારીખ ૩૦ જાનેવારી ૧૬૫૯ નીકળ્યું જેમાં ખુદાના દયાળુ અને પવિત્ર નામથી અમુલ મુઝાફર મહમદ ઔર'ગઝેબ બાદશાહ આલમગીર ગાઝી બહાદુરની સહી–સીક્કાથી જણાવ્યુ` છે કે–
૪૯
“ અમારા હમણાના અને ભવિષ્યના અધિકારીઓને જણાવવામાં આવે છે કે શાંતિદાસના પુત્ર લક્ષ્મીચંદે જાહેર કર્યું" છે કે તેના ધણા પૈસા આ પ્રાંતના અધિકારીએ અને લેાકાને ધીરવામાં આવ્યા છે. તેઓ એ નાણાં આપતા નથી અને ખાટાં બહાનાં કાઢે છે. આથી એ નાણાં અપાવવા એણે મહાન્ શાહી સરકારને નમ્ર અરજ કરી છે.
આથી ફરમાવવામાં આવે છે કે આ મહાન માન જે જગત આખામાં માન્ય છે તેથી પૂરતી તપાસ કરીને હિસાબ દસ્તાવેજો જોઇ તપાસી એને નાથુાં અપાવવામાં મદદ કરવી. ક્રાઇ પણ ખાટી રીતે નાણાં અટકાવે નહિ તે માટે ધ્યાન દેવું.
"
ઔરગઝેબે જૈન તીર્થીની સ્વતંત્રતા અને રક્ષણ માટે સને ૧૬૬૦ માં એવુ મહાન ફરમાન કાઢયુ' હતું કે—“સહસ્રકિરણના પુત્ર શાંતિદાસ ઝવેરી-જે જૈન છે. તેણે પાદશાહ પાસેથી ખાસ મહેરબાની માંગી છે. એણે સૈન્યને કૂચ કરતી વખતે રાશન અને ખારાક પૂરા પાડવાની મેાટી નાકરી મજાવી છે અને બદલામાં શાહી મહેરબાની માંગે છે. આથી પાલીતાણા (જે અમદાવાદ નીચે - આવ્યું છે) ગામ, તેમાંનું મંદિર જે શેત્રુંજા ડુંગર’ના નામથી ઓળખાય છે તે સ` અમે ઉપલા ઝવેરીને આપી દૃએ છીએ. ત્યાં
૪
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
રાજનગરનાં
જે ઘાસ ઊગે છે તેમાં શ્રાવકેનાં જનાવરો ચરે. આ પર્વત ઉપરના લાકડાં અને બળતણ પણ શ્રાવકેના ઉપયોગ માટે છે. ભવિષ્યના કોઇપણ અધિકારીઓએ આમાં ફેરફાર કરે નહિ.
તે સિવાય જૂનાગઢમાં ગિરનાર અને શિરોહીમાં આખું નામે પર્વ છે. આ બંને પર્વતે પણ અમે શાંતિદાસ ઝવેરીને આપીએ છીએ. આથી અધિકારીઓને ફરમાવવામાં આવે છે કે એને ભોગવટે તેને કરવા દેવો અને કોઈ રાજાએ એમાં તકરાર કરવી નહિં. એની પાસેથી દર વર્ષે સનંદ માગવી નહિ. આ બાબતમાં કોઈ કાંઈ દાવો કરશે તે ઠપકાપાત્ર અને ઈશ્વરને ગુન્હેગાર ઠરશે. આ સંબંધી જુદી સનંદ એને આપવામાં આવી છે.” માર્ચ ૧૨, ૧૬૬૦
શ્રી શાંતિદાસ શેઠ પિતાની છેલ્લી પાદશાહી મુલાકાતના ફળ જેવા હૈયાત નહોતા.
લખમીચંદે પણ રાજકારી ક્ષેત્રમાં પોતાના પિતાની મોટી લાગવગ ચાલુ રાખી હતી. આરંગઝેબ પાદશાહ કોઈની સાથે અંગત સંબંધ ભાગ્યે જ સાચવતા. તે સંપૂર્ણ સ્વાર્થી હતું, છતાં આ કુટુંબ સાથેનો ચાર પેઢીનો નાતો તે પણ નીભાવી શકયો હતો. લખમીચંદ શેઠને એણે અમદાવાદના નગરશેઠને નો પટો કરી આપ્યો હતા. આ કુટુંબ પાસેથી તેને વારંવાર નાણુ બાજુ લેવાં પડતાં હતાં. લખમીચંદ શેઠ વારંવાર દિલ્લી જતા-આવતા હતા. એમની જાહોજલાલી પિતાના જેવી જ ઉચ્ચ હતી.
આરંગઝેબના સમયથી જ મેગલ રાજ્યની પડતી શરૂ થઈ ચૂકી હતી. રાજપુત અને મરાઠાઓ એની વિરુદ્ધ થઈ ગયા હતા. ઔરંગઝેબે પિતાના આયુષ્યની છેલ્લી પચ્ચીસી દક્ષિણમાં મરાઠાએને નમાવવામાં ગાળી હતી. મરાઠાઓને આજે પરાજય થાય
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
પ
અને કાલે પાછા બીજા તૈયાર થઇ જાય. ઔરંગઝેબ દક્ષિણને સર કરી શકયેા નહિ. એનું સામ્રાજ્ય નબળું અની ગયું. બહારથી જેવી ને તેવી જ જાહોજલાલી દેખાડવા છતાં અંદરથી પેાલાલુ થઇ ગયું. હતું.
ઔર’ગઝેબના અવસાન પછી એમના પુત્રા મુઆઝીમ, આજીમ અને કરમખક્ષ વચ્ચે કુટુબકલેશ થયેા. રાજ્યગાદીને માટે ત્રણ પેઢીએ થયા ચાલ્યું આવતું હતું તેમ લડાઈ થઈ.
તે વખતે મુઆઝીમ કાબુલ અને લાહારના ચ્યા હતા. તેણે ઔરગઝેબના મરણ પછી પાતાને પાદશાહ બહાદુરશાદ તરીકે રાજ્યાભિષેક કરાવ્યેા.
ઔર'ગઝેબના બીજા પુત્ર આજ઼મે પણ પેાતાને પાદશાહ તરીકે જાહેર કર્યાં હતા તેથી બને ભાઈઓ વચ્ચે ચંબલ નદી પાસે મેાટી લડાઇ થઇ. જેમાં આશ્રમના પરાજય થયા નેતે માર્યાં ગયા. બહાદુરશાહે વિજયી થઇ દિલ્લીના કબજે લીધેા. બીજાપુરમાં ઔરંગઝેબને ત્રીજો પુત્ર કરમબક્ષ ગવર્નર હતા. એણે પણ પાદશાહ તરીકે પદાભિષેક કરાવ્યે। પરંતુ ખહાદુરશાહે એના પણુ પરાજય કર્યાં. હૈદ્રાબાદમાં મેાટુ યુદ્ધ થયું. ક્રર્મઅક્ષ માર્યો ગયા. છેવટે બહાદુરશાહ નિષ્કંટક પાદશાહ થયેા.
શેઠ લખમીચંદ બહાદુરશાહને લાડેાર જઇ મળ્યા. સારી રકમની ધીરધાર કરી લશ્કરને લઇ જવા લાવવા માટે સાધના પૂરાં પાડ્યાં. રાશન પણ પૂરું પાડયું.
આ રીતે શેઠ લખમીચંદે ઔર્ગઝેબ અને તે પછી પાદશાહ બહાદુરશાહની મહેરબાની મેળવી હતી. પાદશાહ માટે અને એગમે માટે કુલ ઝવેરાતની ખરીદી શેઠને ત્યાંથી થતી હતી. શેઠે પાદશાહને નાણાં પણ ધીરતા હતા.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
બહાદુરશાહ પે।તે વિદ્વાન, શાણા, ઉદાર, દયાળુ અને ધર્માંની બાબતમાં સમભાવી હતા. આથી તે લેાકપ્રિય થયા. નગરશેઠને પાદશાહી સંબધમાં પહેલી કાળજી પાલીતાણા વગેરે તીર્થાંનું રક્ષણ જળવાય તે માટે બાદશાહી સનંદ મેળવવાની રહેતી. બહાદુરશાહે પણ તેને જૈન તીર્થીના સંરક્ષણ અને નગરશેઠના અધિકારની સનંદ આપ્યું. એના માન અકરામ ખૂબ વધાર્યાં અને પ્રથમ પંક્તિના અમીર અનાવી પાલખી અને છત્રી–મશાલનું માન આપ્યું. લખમીચંદ શેઠે પિતા કરતાં પણ વધારે જાહેીજલાલી અને માન–મરતએ ભાગવ્યાં. લશ્કરી છાવણી હાય તેમ પાંચસેા હથિઆરબંધ સિપાઇએ તેની હવેલીએ તેની તહેનાતમાં રહેતા હતા. તેના રાજશાહી દૃક્રમે હતેા. પાદશાહની તેમના પરત્વે પૂરી મહેરબાની હતી.
બહાદુરશાહે સને ૧૭૦૭ થી સને ૧૭૧૨ સુધી માત્ર પાંચ વરસ જ રાજ્ય કર્યું. તે રાજ્યગાદી ઉપર આવ્યા ત્યારે પણ વૃદ્ધ હતા. એની પાછળ એનાં ચાર પુત્રામાં રાજ્યગાદી માટે યુદ્દો થયાં. આમાં જહાંદારશાહ સૌથી મેાટા અને શૂરવીર હતા. શેઠ લખમીચંદે એના પક્ષ લીધેા. મેાટી લડાઇએ લખ્યા પછી જહાંદારશાહને રાજ્યગાદી મળી. શેઠ લખમીચંદ્રના માન વધ્યાં. જહાંદારશાહ રાજ્યગાદીએ આવ્યા પછી મેાજશાખ અને વ્યસનમાં ઊતરી ગયે. તેને અગ્નીણુ અને દારૂનું વ્યસન થયું. આથી ક્રેમાં એ ગમે તેવી અવિચારી અને ક્રૂર આના કરી બેસતા હતા. એની એક રખાતના કહેણ મુજબ તે રાજકારભાર ચલાવતા હતા. આથી લખમીચંદ શેઠે એની સાથેના વ્યવહાર આ કરી નાંખ્યા જો કે એના અમલમાં શે કુટુંબનાં માનમર્યાદા પૂરેપૂરાં જળવાયાં હતાં.
જડોદારાહ પ્રદાહના વખતમાં અંધાધુંધી થવા લાગી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
પૂર
એના નાના ભાઈ આઝીમશાહ એના હાથે માર્યાં ગયા એટલે પેાતાના પિતાનુ` વૈર લેવાને માટે એના પુત્ર ક્રૂશિયરને એની રાજપુત માએ ચડાવ્યા. એણે ખંડના ઝંડા ઉપાડ્યો. આ વખતે દિલ્લીમાં રહેતા સયદ હુસેનઅલીખાં તથા તેના ભાઇ સૈયદ અબદુલાખાં (અલ્હાબાદના સૂએ) માથાભારે માણસા હતા. તેઓ કુરૂશિયરની પડખે ચઢયા અને લખમીચંદ શેઠ પાસેથી નાણાની મદદ માગી. લખમીઅે સમય વતા નાણાં ધીર્યાં. સન્યને માટે વાહન અને રાશન પૂરાં પાડ્યાં. શિયરે બાદશાહને હરાવી મારી નખાવ્યા. પેાતે શાહની પદવી ધારણ કરી. આ સમયે લખમીચંદ શેઠે વૃદ્ધાવસ્થાને અંગે વ્યવહારિક તેમજ રાજદ્વારી કામકાજ પેાતાના પુત્ર ખુશાલચંદને સોંપીને તે આત્મસાધના અને ધાર્મિક પ્રવ્રુતિમાં શેષ જીવન વીતાવ્યું હતું.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) ખુશાલશાની ખાનદાની
લખમીચંદ શેઠ પછી ખુશાલચંદ શેઠ નગરશેઠ થયા. એમણે વડીલોની જાહેરજલાલીમાં ખૂબ વધારો કર્યો હતો. ખુશાલશાની ધાર્મિક ભાવના, અને દેવ-ગુરુભક્તિ અનુકરણીય હતી. એમણે પણ પાલીતાણાનો સંઘ કાઢેલો. પાદશાહની મુલાકાતે તેઓ વારંવાર દિલ્લી જતા હતા. એના ઉપર ફરૂખશિયર પાદશાહના ચારે હાથ હતા. પાદશાહ એમનું મોટું સન્માન કરતા અને એમની વાતને બહુ વજન આપતા હતા. ખુશાલચંદ શેઠ પણ મેટું સૈન્ય રાખતા હતા. તેઓ મહાજનના નગરશેઠ અને જૈન તીર્થોના મુખ્ય વાલી પણ હતા.
આજે મહાવીરસ્વામીના મંદિરથી તમારો મહોત્સવને વરઘડે નીકળવાનું છે તે માટે પરવાનગી લઈ જવાનું સૂબાસાહેબે કહેવરાવ્યું છે.” સૂબાના માણસે શેઠને ખબર આપ્યા.
“અમને તેમાં સૂબાસાહેબની પરવાનગીની જરૂર નથી." ખુશાલચંદ શેઠે પ્રત્યુત્તર આપ્યો.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
૫૫
“ આદશાહ સલામતના પ્રતીનિધિ ખાસાહેબની પરવાનગીની
શું તમને જરૂર નથી ? ”
“ ના, ખીલ્કુલ જરૂર નથી. '’
86
હું માસાહેબ પાસે જઇને આપની વાત કહું ? હાથી, ઘેડાં, રથા સાથેની સ્વારી સૂબાસાહેબની પરવાનગી વિના નીકળી શકે નહિ તેમ તેઓ નામદારે કમાન કર્યુ છે.
99
“ ઠીક છે. તમે તમારે ખાસાહેબને કહો કે ખુશાલશા આવી પરવાનગી લેવાની સાફ ના પાડે છે.
39
“ ઠીક છે. હું તે। કહીશ, પરંતુ આવી સાદી પરવાનગી મેળવતાં તમને શું નુકશાન છે ? ખાસાહેબ કઇ તેના માટે કર કે નાણાં લેવા માંગતા નથી.
99
“ ખરી વાત, પરંતુ એક નવું લાકડું સ્યુ. એટલે તેની પાછળ ખીજી લાકડું તૈયાર રહે છે. આજે કર કે પૈસા નહિ યેા, પરંતુ ભવિષ્યમાં એવું નવું લફરુંં ઘુસાડતાં શી વાર લાગે? ભગવાનની ભક્તિમાં આવા નવા રિવાજ અમે નહિ કરીએ.
"9
“ પરંતુ તે દેશના ખેા છે એટલે એવુ માનતા જાળવવુ જોઇએ ને ? ’
“ તે અમે જાળવતા આવ્યા છીએ અને જાળવતા આવશું. પણુ આ બાબતને અમે ધણી ગંભીર ગણીએ છીએ, એટલે નવું લાકડું' સ્વીકારવા કબૂલ થતુ નહિ.
"9
66
શા માટે બળવાનના રાષ વહારી વાણીઆભાઇ છે. તમારે વળી સૂબા સાથે કરશે! તે નુકશાની ખમવી પડશે. ” સંદેશવાહકે
લ્યે છે! ? તમે તે। વેપારી તકરારા કેવી ? જોરાવરી દમદાટી આપતાં કહ્યું.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
અમે ખુશીથી બધી મુશ્કેલીઓ સહન કરશું. ફીકર કરશો નહિ. વેપારીવાણુઆ જરૂર છીએ, પણ કાંડામાં ચૂડીઓ નથી પહેરી.”,
પરિણામ ઘણું ખરાબ આવશે.” “ભલે આવે. અમને અમારે ભરોસો છે.”
પિતાના પ્રતિનિધિની સાથે થયેલી ઉપલી વાત સાંભળી સૂછે રાતે પીળે થઈ ગયો. તેણે શેઠને પિતાની પાસે બોલાવવા માણસ મે કહ્યું.
સૂબાસાહેબ તમને બોલાવે છે.” માણસે કહ્યું. હમણાં મને કામ છે. આવી શકીશ નહિ.” “ક્યારે આવશે ? પાદશાહી તેડાને આ શું જવાબ છે ?”
પાદશાહી ફરમાનને માથા ઉપર ચડાવું છું, પરંતુ સૂબાસાહેબના મનસ્વી ફરમાનને નહિ. સૂબાને કહો કે નગરશેઠ ખુશાલશા આવવા ના પાડે છે.”
સૂબાને આ જવાબ પહોંચતાં જ તે ગાદી ઉપરથી ઊભો થઈ ગયો. એણે લેખિત ફરમાન લખી નગરશેઠને દશ હજાર મુદ્રાને દંડ કર્યો. પચાસ ઘોડેસ્વારોને એ દંડ વસુલ કરવા નગરશેઠની હવેલીએ મોકલ્યા. જે ખુશીથી દંડ ન ભરે તો જોરાવરી કરવાનો હુકમ અને સહી–પરવાનગી પણ આપી દીધાં.
સૂબો અખત્યાર ખાન નવો જ આવેલો હતો. પાદશાહનો દૂરને સગો હતો. યુવાન, મગરૂર અને જોહુકમી ચલાવવાને શોખીન હતે. પાદશાહને સંબંધ અને મોટી સત્તાને એને નશો ચડ્યો હતો. એક વેપારી એના હુકમને તડછોડે એ વાત તેને તુંડમિજાજ સહન કરી શકે તેમ નહોતું. મૂછે આમળીને વારંવાર ઉશ્કેરાઈ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
પs
જતાં સૂબાએ કડક હુકમો છોડ્યા. એના પેટા અધિકારીઓએ ધીરજથી આને ઉકેલ લાવવા વિનંતિ કરી જોઈ, પરંતુ સૂબાએ એમને ધુત્કારી કાઢ્યા. તેણે આજ્ઞા કરી, “જાએ હુકમ પ્રમાણે અમલ કરે ને એ વેપારીને પકડી મારી હજુરમાં હાજર કરો.”
સુબેદાર દિલાવરખાન પચાસ ઘોડેસ્વાર સિનિકને લઈ ઝવેરીવાડમાં પહોંચ્યો. પોળમાં પ્રવેશ કરવા જાય છે ત્યાં તો સામેથી અવાજ આવ્યો.
ખબરદાર, પરવાનગી વગર અંદર આવશે નહિ.” ' “અમે શાહી પાયગાના સ્વારે છીએ.”
“ ગમે તે હો પણ અંદર આવી શકશે નહિ.” પચાસ લાંબી બંદુકેની નળીઓ તેમની છાતી સામે બેંધાઈ રહી હતી.
“તમે કોણ છે? કેાની પરવાનગી જોઈએ છીએ?” દિલાવરખાને આગળ આવી પૂછયું.
“અમે આરબ છીએ. અહીં દાખલ થવા માટે નગરશેઠની પરવાનગી જોઈશે.”
“અમદાવાદના પાદશાહી શહેરમાં બાદશાહી સિન્યને અટકાવવાના પરિણામો તમે જાણે છે?”. - “તે સાથે અમારે સંબંધ નથી. અમે માલીકનું લૂણ હલાવ કરીએ છીએ.”
“તમને એક એકને પકડીને ભયંકર રીતે રીબાવવામાં આવશે. શાહી ફરમાનની વિરુદ્ધ ચાલી તમારે અમારા દેશમાં રહેવું છે? તમે જાનમાલથી માય જશે. શાહી સિન્યને રસ્તો આપ."
અમારી બંદુકે સાજી છે. દારૂગોળો પુષ્કળ છે. હમણાં જ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
રાજનગરનાં
તમારાં મુડદાં કૂતરાં કાગડા ચૂંથી નાખશે, માટે ધમકી આપ્યાં સિવાય ચાલ્યા જાઓ.”
| દિલાવરખાને ચારે તરફ આરઓને ભારે જમાવ જે. લડવાથી લોહી રેડાશે. અંદર જઈ શકાશે નહિ એવી એને પાકી ખાત્રી થઈ. તે આરબાને ઓળખતે હતો. પ્રાણુ આપશે પણ અંદર જવા દેશે નહિ. શું કરવું ? તે માટે એ વિમાસણમાં પડયો. જે પાછો જાય તો સૂબે એને બાયલો કહી એની બેઆબરૂ કરે. એને લશ્કરી નોકરીમાંથી બરતરફ કરે. આગળ વધે તે આરઓની બંદુકોની ચેકસ તેમની તેને ખબર હતી. સૂડી વચ્ચે સોપારી જેવી એની વિષમ સ્થિતિ હતી.
એણે વચલો રસ્તો લીધો. પોતે ઝવેરીવાડની બહાર રસ્તા ઉપર ડાંઓ ઊભાં રાખ્યાં અને સૂબા પાસેથી વધારે સૈન્ય મંગાવ્યું.
“સૂબાસાહેબ, ઝવેરીવાડમેં શેઠને આરબ સૈન્ય ખડે રખે હે. વહાં દાખલ હોને પર ભારી તોફાનકા સંભવ છે.”
“ શાહી સૈન્ય કયા પરવા હૈ ? ચલો, બંદુક ઔર શમશેર ચલાઓ. કાયકે વાસ્તે લશ્કરકે રોક રખે છે?”
“આરબ બહોત હૈ, હમ છેડે હૈ. દિલાવરખાન જસ્તી મદદ મંગવાતે હૈ.”
યહ બાત ઠીક હૈ. કીતની મદદ ચહીએ?” “પાંચસે લકરકી.”
ઈતની હેત ! આરબ કીતને હે?” “મેં નહિ કહ શકતા હું લેકિન પાંચ ઉપર હશે.” સૂબાને પણ આ વાત ગંભીર લાગી. એણે પોતાનો સૈનિક
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરનો
પ૯
પોશાક પહેરી લીધા. પિતાને ઘેડ મંગાવીને તે પણ ઝવેરીવાડ તરફ ચાલ્યો.
ઝવેરીવાડની આસપાસ ચારે તરફ ખાઈઓ ખોદીને ઉપર લાકડાના બીઓને ઊભાં કરી તે ઉપર રેતીની ગુણીઓ ખડકીને આરબ પિતાની લાંબી બંદુકે તાકી ઉભેલા જોયા. એ મનમાં વિમાસી રહ્યો, પરંતુ હુકમ નીકળી ગયો હતો તે કેઈ રીતે ન પળાય તે આબરૂ જાય. એણે અમદાવાદમાં રહેતું કુલ પાંચસેનું સૈન્ય આ ઠેકાણે જમા કરવાનો હુકમ છેડ્યો. અહીં જ શાહી છાવણું મંડાઈ ગઈ. અમદાવાદના મધ્ય ચેકમાં મેટાં ધમસાણની તૈયારીઓ થવા માંડી. નગરશેઠ મક્કમ હતા. સૂબો પણ મક્કમ હતો. મોટા યુદ્ધને આવતું જેમાં શહેરીઓ થરથરવા લાગ્યા. શહેરની વચ્ચે-વચ્ચે આવું યુદ્ધ ભારે આદતકારક હતું. ચારે તરફ બજાર, ઘરે, હવેલીઓ, મંદિર, મરદો આવેલાં હતાં.
ચાર પાંચ કલાકની અંદર શાહી પાંચસો માણસો હાજર થઈ ગયાં. તેઓ સૌ ગોઠવાઈ હથિઆરબદ્ધ થઈ ઊભાં. આ તરફ આરબ પણ પિતાની બંદુકે જામગીરીઓ હાથમાં લઈ છોડવા તૈયાર થઈ ગયા. યુદ્ધ જામવાની પળો ગણાઈ રહી.
દિલાવરખાન સૂબાની નજદિક આવ્યું. એણે લશ્કરી સલામ કરી કહ્યું: “આપે જોયું ? આ આરબો ખાઈઓ ખોદી પડ્યા છે. રેતીની ગુણીઓ આસપાસ ગોઠવી દીધી છે. આપણા ઘોડેસ્વારો એના ઉપર કેવી રીતે હલ્લો કરી શકશે? ખાઈમાંના આરબ આપણને સખ્ત નુકશાનીમાં ઉતારશે. તેઓ કેવા બંદૂક તાકનાર છે તે તે આપને માલૂમ છે. આપણે આવી રીતે એમના ઉપર આક્રમણ કરીએ તે લશ્કરી નજરે મોટી ભૂલ ગણાશે.”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
રાજનગરનાં
“તારી વાત ખરી છે. ત્યારે હવે શું કરીશું?” “એમના ઉપર તેને મારો કરવો જોઈએ.” “એ વાત ઠીક છે. તે મંગાવો.” તરત જ હુકમ છૂટયા. ચાર તોપ લાવવામાં આવી.
પરંતુ બીજી તરફ આરબે પણ ચૂપ બેઠા નહિ. તેઓ પણ નહુડેલહમ કરતાં દેડ્યા. નગરશેઠના વાડામાંથી અંગ્રેજી બે તોપ ઘસડી લાવી તેને મોરચાઓ ઉપર ગોઠવી દીધી ને તેમાં દારૂગોળા ભરવા લાગ્યા.
શહેર વચ્ચે ભયંકર ઉત્પાત થઈ પડે. શહેરના મધ્યભાગમાં તપમારે! વસ્તીના જાનમાલને ઘાણ જ નીકળી જાય.
મહાજનના મેટા અગ્રેસરો તરત સૂબા પાસે આવ્યા.
“નામદાર, શહેર વચ્ચે ગોળાઓ છૂટશે. શહેરને નાશ લઈ ' જશે, વસ્તીના બાલ બચ્ચાંને વિનાશ થશે.”
હું શું કરું? તમારે નગરશેઠ માનતો નથી. શાહીહુકમને નમવાની સને ફરજ છે. એ માનતો નથી તેના ફળ સૌને ભોગવવાં પડશે.''
તમારે તે નગરશેઠ સાથે તકરાર છે. તેમાં શહેરની પ્રજાને મરે શા માટે થવો જોઈએ? અમે પાદશાહનું કે તમારું કાંઈ અપમાન કર્યું નથી.”
નગરશેઠની હવેલી શહેર વચ્ચેવચ છે. એ શાહી સિન્યની સામો થાય છે, એટલે એને ગર્વ ઉતારવાની મારી ફરજ છે.”
શહેરને કચ્ચરઘાણ નીકળશે. તમારી જીદ પૂરી કરતાં લાખે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
કરોડોનું નુકશાન થશે. પાદશાહને દિલ્લી પુછાવી લ્યો. આવું જોખમ ઉપાડવા જેવું નથી.”
“પાદશાહને ભારે પુછાવવાની જરૂર નથી. મને સંપૂર્ણ
સત્તા છે. ”
ત્યારે અમારે શું કરવું? વખત આપે એટલે ગાંસડા પિોટલાં બાંધી અમે રવાના થઈ બીજે ક્યાંઈ જઈ વસીએ. બે આખલાઓની લડતમાં ઝાડોને ખો થાય. ભયંકર નુકશાન થશે. શહેરને ગીચોગીચ બજારને ભાગ નાશ પામશે. કાંઈ વિચાર કરો.”
શહેરના કોટવાળ, સુબેદાર, મનસબદાર સૌએ મહાજનની અરજને ટેકો આપે. સૂબો વિચારમાં પડ્યો,
“જાઓ ત્રણ દિવસનો સમય આપું છું. તેટલામાં કાં તે નગરશેઠને શરણે લાવો અથવા શહેરનો આ વિભાગ ખાલી કરી બીજે ચાલ્યા જાઓ. મારે આ નગરશેઠને મદ ઉતારવો છે. તેમાં ફેર નહિ પડે.”
મહાજન નગરશેઠ ખુશાલચંદ પાસે ગયું. સર્વે માન આદર સાથે બેઠા.
“ શહેરનું આ સત્યાનાશ જવા બેઠું છે. કાંઈ ઉપાય કરો. તમે મહાજનના નગરશેઠ છે. આ સૂબો રૂઠે છે.
હું જાણું છું. પણ એક વખત એને નમવાથી સૌની કમબખ્તી છે. એ વગરવિચારને યુવાન છે. એને ગમે તેમ જુલમ કરવા નહી દઈએ.”
“પણુ શાહી સૈન્યની સાથે લડાઈ કરશો તે મોટો ગુન્ડે નહિ ગણાય ? સત્તા સામે શાણપણ કયાં સુધી ચાલશે?”
મારા હાથ લાંબા છે. હું પહોંચી વળીશ.”
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
તે અમે પણ જાણીએ છીએ. પણ તમારી પહેલી ફરજ શહેરને બચાવવાની છે, માટે તેને યોગ્ય રસ્તો લ્યો.”
“પરંતુ આ જીદી માણસને હું જરા પણ નમતું દેવા નથી માંગત. ”
કાંઇક વચલો રસ્તો ન નીકળે?” વૃદ્ધ સાકરચંદે પૂછયું. તમે શું સૂચવે છે?” નગરશેઠે ઈંતેજારીથી પૂછ્યું.
જ તમે તમારું સિન્ય લઈ અમદાવાદની બહાર કઈ રથને ચાલ્યા જાવ. ત્યાં સૂબો લડવા આવે તે હાથનો ચમત્કાર બતાવજે. નહિ તે તમારે જે બીજા ઉપાયો લેવા હોય તે લેજે, પરંતુ શહેરને આથી બચાવ થશે. ”
નગરશેઠ વિચારમાં પડ્યા. “ પણ એ મારી હવેલીને કબજે લઈ બધું તેડી ફેડી નાંખે તો ?”
અમે એને સમજાવશું. તમારી હવેલી કે માલમિલ્કતને જરા પણ નુકશાન ન કરે, છતાં ન સમજે તો શહેરના બચાવ ખાતર એટલું નુકશાન સહન કરજે. ”
“ભલે તેમ થાઓ.” નગરશેઠે વિચાર કરી જવાબ આપે.
પાછું મહાજન સૂબા પાસે ગયું. પોતે જે ગોઠવણ કરી હતી તે વાત કરી. એની હવેલીને માટે અભયદાન માંગ્યું.
“ એમ કેમ બને ? એ તો હવે સરકારી મિલ્કત કહેવાય.”
સરકારી મિલકત ભલે કહેવાય, પરંતુ એને નાશ તે કરવો ન ઘટે. એમાં તો ઊલટું નુકશાન થશે. ”
“ નાશ તો હું નહિ કરે. પણ હું એમાં સરકારી થાણું રાખી વસવાટ કરીશ.”
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
“બે માસની મુદત આપે. પછી તેમ ખુશીથી કરજે. અમારો એટલે આગ્રહ કબૂલ કરો.”
સૂબાએ કબૂલ કર્યું. નગરશેઠે તડામાર હવેલી ખાલી કરાવી લીધી. એમણે ૨૧ દિવસમાં અમદાવાદમાં પાછા આવવાની ચેલેન્જ ફેકી. પિતાની સાથે ૫૦૦ આરબો લઈ સરસામાનના સેંકડો ગાડાંઓ ભરી પેથાપુર નજદિકના તેમના વાસણ ગામમાં તંબુ તાણ્યા.
ખુશાલચંદ શેઠે તરત પાદશાહને અરજ લખાવી. તેમાં પોતાની સ્થિતિ સંપૂર્ણપણે દેખાડી. સૂબાને અન્યાયી હુકમ, તે માન્ય ન કરવાના કારણે, તે સિવાય સૂબાએ કરેલી જબરદસ્તી અને પિતાને અમદાવાદ ત્યજવાની ફરજ-તે સંબંધી સર્વે વિગત અરજ સાથે લખી. પાદશાહની પિતાના ઉપરની મહેરબાની અને કરેલા ઉપકારો જણાવી અમદાવાદમાં પિતાને પાછા ફરવાની અને બાદશાહી રક્ષ
ની માંગણી કરી. પોતાને થતાં નુકશાન અને તકલીફો જાહેર કર્યો. પિતાના લાગતાવળગતા ઉમરાને પણ ખબર આપ્યા અને ખાસ કરીને પાદશાહી રાજતંત્રમાં તે વખતે પુરતી લાગવગ ધરાવનાર સિયદ હુસેન અલીખાં તથા અબ્દુલખાંને પણ સર્વે હકીકતથી વાકેફ કર્યા. સૂબાને રિપોર્ટ પણ દિલ્હી પહોંચ્યો. સિયદ ભાઈઓ આ વખતે સર્વસત્તાધીશ હતા. તેમની સલાહથી અમદાવાદના સુબાને દિલ્હી બોલાવવાનું શાહી ફરમાન છૂટયું. તેને ઠેકાણે સૈયદ હસનઅલીના આશ્રિતની નિમણુંક થઈ. બરાબર ૨૧ મે દિવસે ખુશાલચંદ નગરશેઠ ધામધુમ અને ગાજતેવાજતે અમદાવાદ પધાર્યા. જૂને સૂબે ત્રણ દિવસ પહેલાં છાનોમાને દિલ્હી ચાલ્યો ગયો હતો.
દિલ્હીમાં ફરૂખશિખર બાદશાહ માત્ર નામને જ હતો. સત્તા
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
સર્વે સૈયદ ભાઈઓના હાથમાં હતી. પાદશાહ સાથે એમને અણુબનાવ થયે. પાદશાહ પિતાને પક્ષ ઊભો કરીને સૈયદ ભાઈઓને નાશ કરવા કાવતરું કરવા લાગ્યો. સૈયદ ભાઈને એ ખબર પડી ગઈ. તેઓએ મરાઠાઓની મદદ મેળવી દિલ્હી લઈ લીધું. સને ૧૭૧૯માં ફરૂખશિયુરનો વધ કરવામાં આવ્યો ને અનુક્રમે બહાદુરશાહ પાદશાહના બે નાના પૌત્રોને ગાદીએ બેસાડ્યાં. પણ તેઓ તરત મરી ગયા એટલે ચોથા પુત્રને મહમદશાહના નામે ગાદીએ બેસાડયો. આ વખત ભારે અંધાધુંધીને હતો. દિલ્હીની સત્તા શિથિલ થઈ ગઈ હતી. સૂબાઓ સ્વતંત્ર જેવા હતા. દક્ષિણમાં નિઝામ અને મરાઠા એમ બે નવી સત્તાને ઉદય થયો હતો. તેઓ થોડીવારમાં ભેગા થઈ જતા અને થોડીવારમાં પરસ્પર લડતા હતા. લૂંટફાટ, અત્યાચારો અને મારામારીએ ખૂબ થતી હતી.
મુગલ શહેનશાહતમાં ગૃહકલેશ અને કાપાકાપીના આ વિષમ કાળ દરમિયાન ગુજરાતને પણ બેવડી કસોટીમાંથી પસાર થવાનું હતું. સૈયદ ભાઈઓએ મરાઠાઓને ગુજરાતમાં ચોથ ઉઘરાવવા હક્ક આપવાનું કહી તેની મદદ મેળવી ફરૂખશિયર પાદશાહને હરાવ્યો હતો તે સમયથી મરાઠા ઘોડેસ્વારે ગુજરાતમાં ચોથ ઉઘરાવવા “હરિ બેલ, હરિ બોલ પિકારતા ઘૂમી રહ્યા હતા. તેઓ ગમે તે હિંદુમુસલમાનેને લૂંટી લેતા. શહેરો ને ગામડાંઓ ઉપર રાત્રિના આક્રમણ કરી લૂંટફાટ ચલાવતા અને કોઈ કોઈ વખત તો ભક્ષ ન મળવાથી ગામના ગામે સળગાવી દેતા.
બીજી તરફથી મુગલ શહેનશાહતે ગુજરાતમાં પિતાને પગદડે જમાવી રાખવાને નિઝામ–ઉભુલ્કને સૂબાગીરી સોંપતાં તેના તરફથી તેના કાકા હમીદખાન અમદાવાદમાં રોકાયા હતા.
આ રીતે ગુજરાતની સ્થિતિ બે ધણની બેરી જેવી વિષમ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
થઈ પડતાં જાનમાલના રક્ષણ માટે ખુશાલચંદ શેઠે સમયસૂચકતાથી પિતાને ત્યાં રહેતી આરબની બેરખમાં ભરતી કરી ને હથિવાર-સામગ્રીમાં જરૂરી વધારો કરી દીધો હતો.
પાંચેક વર્ષો રીતે પસાર થયાં. દરમિયાન મુગલ શહેનશાહતને ગુજરાતની સત્તા પિતાના પગ નીચેથી સરકી જતી હતી તેનું ભાન થયું અને પિતાને આંગણે પણ અધિકારીઓની અથડામણું થવા લાગી. પરિણામે ગુજરાતમાં હાલ સૂબો અને મરાઠા મળી ગયા છે તેમ પાદશાહને સમજાવી શાહ બુલંદખાને ગુજરાતની સૂબાગીરી મેળવી ને લશ્કર સાથે પોતાના તરફથી સુજાદીખાનને મોકલ્યા.
આ આંતરયુદ્ધમાં સુજાદીખાન પાસે લશ્કરીબળ જોઈ હમીદખાન દાહોદ પહોંચ્યો ને મરાઠી સિન્યની મદદથી અંદરઅંદર અથડાતાં સુજાદીખાન મરાયો.
આ પ્રસંગે અમદાવાદને કીલેબંધી હોવાથી અને તેના દરવાજા બંધ હોવાથી વરતી બહારના તોફાનથી સુરક્ષિત હતી, પરંતુ વિજયની ધૂનમાં મરાઠા સૈન્યને શહેર લૂંટવાને ઉન્માદ જાગ્યો.
મરાઠા સૈન્ય ગઢના કીલ્લા તોડી શહેરમાં પ્રવેશ કરવા–ગામ લૂંટવા ઈચ્છે છે તેવા ખબર ખુશાલચંદ શેઠના જાણવામાં આવ્યા. તેમની પાસે પૂરતાં સાધન અને સમૃદ્ધિ હતાં, હિંમત અને મુત્સદ્દીગીરી હતી. મરાઠા સૈન્યને લાવનાર હમીદખાન ઉપર તેના ઘણું ઉપકાર હતા. તે હિંમત કરીને અમદાવાદને ઘેરે ઘાલી પડેલી મરાઠા છાવણીમાં ગયા. હમીદખાનને મળી તેના અંગત તોફાનમાં પ્રજા પાયમાલ થઈ જવાથી તેને જ નુકશાન છે તેમ સમજાવીને પોતાના પદરથી મેં–માંગ્યું દ્રવ્ય આપી મરાઠા સૈન્યને પાછું વાળ્યું.
નગરશેઠ ખુશાલચંદે તન-મન-ધનને મેંટો ભોગ આપીને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
શહેરના વેપાર અને વસ્તીનું રક્ષણ કરવાથી તે વખતના અમદાવાદ શહેરના મોટા વેપારી અને મહાજનના મોવડી હિંદુ મુસ્લીમ તમામ કેમના આગેવાનોએ મહાજન એકઠું કર્યું ને ખુશાલચંદ શેઠના આ ઉપકારના બદલામાં અમદાવાદમાંથી રાજહકકની લેવાતી દામદસ્તુરી (જમાબંધી) ઉપરાંત દરેક વેપાર મશરૂ વણાટ વગેરે ઉપર દરસેંકડે ચાર આના મુજબ* નગરશેઠને વંશપરંપરાને માટે તૈયત નિબતે પાઘડી આપવાને પ્રજાએ કરારનામું કરી દીધું તથા વજીર કમરૂદીને તે કરારને અઘાટ પરવાનો-રૂકો કરી આપે.
મુગલાઈ સૂબાની આ અથડામણીના પરિણામે તેનું બળ વેડફાઈ જતાં ગુજરાતની ચોથ ઉઘરાવવાના મરાઠાઓએ મેળવેલા હકને આગળ ધરી તેને પગપેસારો ગુજરાતમાં વધવા લાગ્યા.
પેશ્વાએ આ કામ પીલાજી ગાયકવાડને સોંપ્યું. એના પુત્ર દામાજી ગાયકવાડે પિતાનાં શૌર્ય અને ચતુરાઈથી ગુજરાતમાં ગાદી નાખી. ધીમે ધીમે ગુજરાતમાંથી મેગલોની સત્તા ઓસરવા લાગી.
નગરશેઠ ખુશાલચંદે મરાઠાઓ સાથે પણ દોસ્તી બાંધી હતી. એ ચતુર પુરુષ હતો. એણે ગાયકવાડની સાથે આર્થિક સંબંધ બાંધી પિતાના લાભને નિર્ભય બનાવ્યા. એ સમયે વેપાર ઘણો ઘટી ગયો હતો. અંધાધૂંધી અને લૂંટફાટમાં વેપારને વિકાસ નહતો, પરંતુ નગરશેઠની ધીરધાર મોટી હતી. ઘણી વખત રાજતંત્ર બદલવાની સાથે મેટી ખોટ આવતી હતી, નાણાં સમૂળગાં જતાં પણ હતાં; છતાં નવી સત્તાને મળી જઈ તેઓ આગલાં નાણાં પણ વસુલ કરી લેતા હતા.
* શેઠકુટુંબને આપવાની આ પાઘડીના કંપની સરકારે ઉઘડા રૂ. ૨૧૩૩ આપવાને ઠરાવ્યું છે, અને તે ચાલુ રાખવાને લંડન-પ્રીવી કાઉન્સીલના તા. ૩૧-૫-૧૯૬૧ ના ઠરાવ મુજબ હજી પણ શેઠ કુટુંબને આ ૨કમ સરકારદ્વારા મળે છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) વખતશાનું વહીવટીતંત્ર
નગરશેઠ ખુશાલચંદ પછી તેના પુત્ર વખતચંદ શેઠ નગરશેઠ થયા. મુગલ અને મરાઠા એ બન્ને સત્તાઓએ એમને માન્ય રાખ્યા. સમય બહુ જ કપરો હતો. બે સત્તાઓને પ્રસન્ન રાખવાની હતી. વખતશાહ પિતાના હાથ નીચે રાજ્યકારી મુત્સદ્દીગીરીમાં કેળવાયેલા હતા. એમણે શ્રી દામાજી ગાયકવાડ સાથે તેના ઝવેરી તરીકે સંબંધ બાંધી વડોદરામાં પણ પેઢી ખેલી. ગાયકવાડ સરકાર તરફથી પણ એમને છત્ર, મશાલ તથા પાલખી મળ્યાં હતાં. એમણે પાલીતાણા, આબુ અને ગિરનારના મેટા સંઘ કાઢ્યા હતા, જેમાં તેમને ગાયકવાડ તરફથી સૈનિક રક્ષણ મળ્યું હતું. એમણે કાઠિયાવાડના રાજાઓને ધીરધાર કરવાની શરૂઆત કરી. તેના ગામડાંઓ લખાવી લઈ તેઓ નાણું ધીરતા હતા. કાઠિયાવાડના મોટાં દેશી રાજ્યો સાથે ઝવેરી કુટુંબને ગાઢ સંબંધ બંધાવા લાગ્યો હતો. એ સમયે બેંકે અસ્તિત્વમાં નહોતી, પણ આવા શાહુકારે જ રાજ્યને મોટી રકમે નાણાં ધીરતા હતા. આખા ગુજરાતમાં ઝવેરી-નગરશેઠ જેવા મોટા શરાફે નહેતા. ઠેઠ દિલી સુધી એમની ધીરધાર ચાલતી હતી. અકબર, જહાંગીર, શાહજહાન, ઔરંગઝેબ, બહાદુરશાહ, જહાંદારશાહ, ફરૂખશિયર સુધી સર્વે બાદશાહને એમણે નાણાં ધીયાં હતાં. તે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
રાજરત્નો
સિવાય ગાયકવાડને પણ એઓ ધીરધાર કરતા હતા. આવી રીતે આખા હિંદની મહાન સત્તાઓના શરાફ તરીકે નગરશેઠનું કુટુંબ આગળ પડતું હતું.
વખત શાના મોટાભાઈ નથુશા અમદાવાદમાં રહેતા હતા. તેઓ પણ રાજકાજ તથા મહાજનમાં આગળ પડતો ભાગ લેતા હતા.
ગુજરાતનું રાજતંત્ર હવે પેશ્વાઈ અને ગાયકવાડી (મરાઠી) સત્તાના હાથમાં હતું. તેઓ ગુજરાત અને સોરઠમાં ફેરો ખાઈને પેશકશી ઉઘરાવતા અને છૂટાછવાયાં થાણાં રાખી કામ લેતા. ધીમે ધીમે હિંદમાં અંગ્રેજ સત્તાની જમાવટ થવા લાગી હતી. મરાઠી સત્તામાં આંતરકલહ દાખલ થતાં તેમણે પણ કંપની સરકારની દખલ નેતરી. પરિણામે અંગ્રેજ સત્તાએ સને ૧૭૮૦ માં અમદાવાદમાં પગપેસારો કર્યો. આ પ્રસંગે નથુશા શેઠ તેમજ અમદાવાદ મહાજનના બીજા આગેવાનોએ કંપની સરકારના સેનાપતિને મળી–સમજાવીને પેશ્વા સાથેના આ યુદ્ધમાં કંપની સરકારના સૈન્ય તરફથી વસ્તીને રંજાડ કે લૂંટફાટ થવા દીધી નહોતી.
હવે ગુજરાતનું રાજતંત્ર ગાયકવાડને સુવાંગ મળ્યું હતું. કંપની સરકારે ગાયકવાડ સાથે દસ્તીના કરાર કર્યા. તેફાન-તકરારોને લૂંટફાટના પ્રસંગે ઓછા થઈ ગયા.
એ સમયે મુંબઈમાં બ્રિટિશ સત્તા સ્થપાઈ હતી. પિર્ટુગીઝ રાજાએ પોતાની બહેનના વિવાહ બ્રિટિશ રાજા સાથે કર્યા હતા તેની પહેરામણુમાં તેણે મુંબઈને ટાપુ અંગ્રેજોને આપ્યો હતો. અંગ્રેજોના રાજા ચાર્લ્સે આ મુંબઈનું બંદર વાર્ષિક દશ પાઉંડના ભાડાથી ઇસ્ટઈન્ડીઆ કંપનીને સોંપ્યું હતું. વિલાયતથી આ બારું સીધુંનજદિકમાં અને તરતું હોવાથી એના ભવિષ્ય માટે મોટી આશાઓ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
બંધાઈ. અંગ્રેજોની મોટી પેઢી સુરત ખાતે હતી તે બદલીને મુંબઈ લાવવામાં આવી. મુંબઈને વેપાર વધવા માંડ્યો. પશ્ચિમ હિંદમાં એ સૌથી મોટું બંદર બન્યું. જે ગામમાં થોડા માછીમારોનાં ઝુંપડાં હતાં તેમાં લાખોની વસ્તી વસવા લાગી. વખતશા શેઠે પણ મુંબઈમાં પોતાની પેઢી ખોલી અને શરાફીનું કામ શરૂ કરી દીધું. મુંબઈ ખાતે પોતે ગયા જ નહોતા પણ પોતાના પુત્રોને ત્યાં રાખવામાં આવ્યા હતા.
વખતશેઠના વહીવટ દરમિયાન ઉપર મુજબ મુગલ, મરાઠા, ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ વગેરે રાજસત્તાના યુગપલટામાંથી પસાર થવાનું હતું, જેમાં તેમણે કુશળતાથી રાજ્યસંબંધ, ધંધાદારી અને નગરશેઠને માન-મરતબો જમાવી રાખ્યો હતો તે તેમની કાર્યદક્ષતા અને સમયજ્ઞતા સૂચવે છે. વખતશેઠને સાત પુત્રો એક પુત્રી(ઉજમ)અનેબો પરિવાર હતો.
વખતશા,
હેમાભાઈ પાનાચંદ મોતીચંદ સુરજમલ મનસુખભાઈ અનુપચંદ ઇચ્છાચંદ
પ્રેમાભાઈ
ફતેચંદ
માયાભાઈ,લાલભાઈ, મણીભાઈ ભગુભાઈ
વિમળભાઈ
કસ્તુરભાઈ
દલપતભાઈ (મંગાવવું) ઉમાભાઈ
લાલભાઈ–મણીભાઈ-જગાભાઈ
કસ્તુરભાઈ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) રાજરત્ન હેમાભાઇ તે વખતશાને વહીવટ બહાળો હોવાથી તેમના પુત્રને જુદી જુદી પેઢીનું કામકાજ વહેચી આપ્યું હતું. મોટા પુત્ર હેમાભાઈ અમદાવાદની પેઢી ઉપર રહેતા. ભાઈઓમાં સંપ સારો હતો અને વહીવટ તેમજ વસવાટમાં પણ આ સંયુક્ત કુટુંબ એક પંકતે જમતું–રહેતું એ તેમના ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યને પુરાવો હતો. આ વખતશેઠ પછી નગરશેઠાઈને ભાર હેમાભાઈએ સંભાળ્યો. હેમાભાઈ શેઠને જન્મ સંવત ૧૮૪૦ માં થયો હતો. પોતાની બસો વરસની જૂની પેઢીની આબરૂ સાચવવાનું એમને સંપૂર્ણ શિક્ષણ મળ્યું હતું. તેઓ અંગ્રેજી જાણતા નહતા. મુગલસત્તાના સહવાસથી એમના વડીલે બધા ફારસી શીખ્યા હતા તેમજ હેમાભાઈ શેઠ પણ થોડું ફારસી શીખ્યા હતા. વર્તમાનપત્રો અને પુસ્તકોને જમાને નહોતો. માત્ર ધાર્મિક પુસ્તકે (હસ્તલિખિત) વંચાતાં હતાં. હેમાભાઈ શેઠ દુનિઆદારીના ડહાપણુમાં સંસ્કારી અને પ્રૌઢ હતા.
હેમાભાઈ શેઠની જાહેરજલાલી પણ અદ્ભૂત હતી. તે ઉદાર, બુદ્ધિમાન, મોટા મનના અને ધાર્મિક વૃત્તિના માણસ હતા. તેઓ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
૭૧
ભારે સહનશક્તિવાળા હતા. આવડુ' મેાટુ' કુટુંબ હોવા છતાં એમની આમન્યા મેટાપ્રમાણમાં રહેતી હતી. સૌને હેમાભાંઇ શેઠે જુદાં જુદાં કામેા વહેંચી આપ્યાં હતાં. સૌના ચેકસ ઉપાડ નક્કી કર્યાં હતા અને વિવાહાર્દિક પ્રસંગેા સંયુકત કુટુંબની રીતે થતા હતા. હેમાભાઈ નગરશેઠની ફરજ તેમજ બહારનુ કામ સંભાળતા હતા. તીર્થોના વહીવટ કરવા, સરકાર દરબારમાં આવ-જા કરવી, મહાજનની ચેાગ્ય વ્યવસ્થા કરવી, પાંજરાપાળ ઉપર દેખરેખ રાખવી એ કામ એમનું હતું. તેઓના શાણપણથી સંયુકત કુટુંબને સંપ ચાલુ જ રહ્યો હતા. સૌ ભાઈઓ વિવાહિત અને બાળકાવાળા હતા, પરંતુ શેઠ હેમાભાઇના મેાભા એવા હતા કે સૌ એમની આમન્યા સપૂર્ણ રીતે જાળવતા હતા.
પેાતાના વડીલેાના ઝવેરાતના ધંધા હવે ગૌણ થયા હતા એટલે તેઓ શરાપીના ધંધા વધારે પડતા કરતા હતા. કાઠિયાવાડના ધણા રાજાએ અને જાગીરદારાને તેઓ સારા વ્યાજે ગામા અને તાલુકાની ઉપજ ઉપર નાણાં ધીરતા હતા. મુંબઇ સરકારના હુકમ વગર રાજાએ કાઈપણ ગામ વેચી શકતા નહિ પરંતુ ઉપજ ગીરવી મૂકવાને તેમના હક્ક હતા. તે સિવાય સુરત, મુંબઇ, પુના, રતલામ, જયપુર, દિલ્હી, આગ્રા, મેડતા, ચિતાડ, છુંદીકાટા, વડાદરા, ઘાધા, વઢવાણ, લીંબડી, નવાનગર, ધોલેરા, પાલનપુર, શીરાહી વગેરે ઘણા સ્થળે તેમની પેઢીએ અને આડતા હતી. તે વખતે એકા માત્ર હજી મુંબઇ ને કલકત્તામાં સ્થપાઇ હતી. એમની પાસે નાણાંની સારી છૂટ હતી. એટલે આ પેઢીએ ભારત હિંદના શાહુકારાને તેઓ મેાટી ધીરધાર કરતા હતા. તેમની ૩૦ શરારી પેઢીઓની વ્યવસ્થામાં એમના છએ ભાઇએ કામે લાગ્યા હતા. તેમની આંઢ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
રાજનગરનાં
ઘણી સરસ હતી. એમની સહીની હુંડી આખા ગુજરાતમાં નેટની માફક વટાવાતી હતી.
કુટુંબમાં સંપ પણ સારા હતા. હજી સા એક રસેાડે જમતા હતા. શેઠ હેમાભાઇના વડપણ નીચે દરરાજ ૧૫૦ ભાજન થાળા એક પંકતે પડતા હતા. શેઠ હેમાભાઇ સમદષ્ટિથી સાની ખબર રાખતા હતા. આથી ભાઇઓમાં સારા ને સ`પૂણું સંતાષ રહેતા હતા. શેઠ હેમાભાઈ જેમ સારા વેપારી હતા તેમ મીલનસાર સ્વભાવના હતા. એમનામાં એક પણ ખરાબ વ્યસન નહતું.
''
અમદાવાદ હવે અંગ્રેજ સરકારના હાથમાં હતું, એટલે જાનમાલની સલામતી ખાતર પેાતાને ત્યાં રહેતી આરએની બેરખ તથા તેને અંગે હથિયાર-સરંજામના ખર્ચે તેમણે કમી કર્યાં. સમય કરતાં સ્વારી ચડાવવા અને તેવા રાજ–રીયાસતી ખમા કાઢી નાખ્યા હતા, અને સમયને અનુકૂળ ગાડીએ, ઘેાડાઓ અને સિંગરામા, બળદો મેાટી સખ્યામાં રાખતા હતા. હજી વિવાહાદિક પ્રસંગે બાદશાહી ઠાઠ-ઠઠારા થતા હતા. તે સિવાય શત્રુ ંજય, ગિરનાર, આષુ વિગેરે તીથ સ્થળેાની યાત્રા માટે મેાટી સાહ્યબી અને દૃખખા સાથે સંધ કાઢતા હતા.
દરરાજ નિયમિત દેવદર્શને જવું, સાધુ મહારાજોની સેવા શુશ્રુષા કરવી અને મહાત્સવેા કરી તે કૃતકૃત્ય થતા. નગરશેઠની પાંચ પેઢીએ થયાં ઐશ્વ, સપત્તિ અને કીર્તિ અખૂટ ચાલ્યાં આવતાં. હતાં. શેઠ હેમાભાઇએ પણ વડીલેાની યશ—કીતિ માં વધારા કર્યાં હતા.
શેઠ હેમાભાઈ પરગજુ અને દાનેશ્વરી હતા. તેમણે વડીલેાની મૂડી–મીલ્કત અને વેપાર સમયાનુકૂળ ખીલવીને લાખા બલ્કે કરાડા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
પેદા કરી જાણ્યા હતા તેમજ ખર્ચા પણ જાણ્યા હતા. તેમની સખાવત વિશાળ દષ્ટિએ સાર્વજનિક કામમાં પણ સારા પ્રમાણમાં થયેલી જોવાય છે.
કંપની સરકારને અમલ શરૂ થયા પછી તેફાને ઓછા થયાં હતાં. ધન્ધાપે થાળે પડતે જતા હતા અને શાંતિ પથરાવાથી શિક્ષણ સંસ્કારના પ્રચાર તરફ લોકમત વળ્યો હતો. અમદાવાદમાં ગુજરાતી, અંગ્રેજી નિશાળો, કન્યાશાળા વગેરે જે જે શિક્ષણસંસ્થાઓ ખુલ્લી મુકાતી તેમાં હેમાભાઈને સાથ અને ટેકે મુખ્ય હતાં; એટલું જ નહિ પણ આવા શિક્ષણક્ષેત્ર તેમજ શહેર સુધરાઈ અને આરોગ્યને લગતાં પ્રજાહિતના કાર્યો સંભાળવાને મ્યુનિસીપાલીટી જેવા ખાતાની પ્રાથમિક યોજના તેમના નેતૃત્વ નીચે શરૂ થઈ હતી.
. અમદાવાદની પાંજરાપોળ એ શેઠ કુટુંબની પ્રાણદયાનું સુંદર સ્મરણ છે. ગાયકવાડ તરફથી તેમને મળેલ રાચરડા ગામમાંથી પાંજરાપોળને અમુક સગવડ તેમજ છૂટક મદદ આપવા ઉપરાંત પાંજરાપોળની ઉત્તરોત્તર વ્યવસ્થા તેઓ જાળવતા આવ્યા હતા.
ધાર્મિક દૃષ્ટિએ તીર્થરક્ષા માટે ગમે તેવા રાજદ્વારી પરિવર્તન તેમાં તેઓ મોટે ભોગ અને લાગવગને ઉપયોગ કરતા આવ્યા હતા. શાંતિદાસ શેઠ અને તેમના પુત્રોએ તીર્થોની વ્યવસ્થા જાળવવા ઉપરાંત અમદાવાદમાં પણ તેમના રહેઠાણ પાસે રતનપોળ-ઝવેરીવાડામાં તેમનાં કુટુંબમાંથી ઉત્તરોત્તર એક બીજાથી ચઢતા-બાવન જિનાલય અને વિશાળ રંગમંડપથી વિભૂષિત ૨૭જિનાલયોની હારમાળા આવેલી છે જેમાં શ્રી ખુશાલચંદ શેઠે સવાલાખના ખર્ચે બંધાવેલ આદીશ્વરજીના દેરાસરના ઊંડા ભોયરાં અને તેમાં બિરાજતા આઠ ફુટ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
ઊંચા ને છ ફુટ પહોળા ત્રણ અદ્ભૂત જિનબિંબની ભવ્યતા અત્યારે પણ શેઠકુટુંબની સમૃદ્ધિ અને ધર્મભાવનાને ખ્યાલ આપી રહ્યાં છે. ઉપરાંત હેમાભાઈ શેઠે એક લાખના ખર્ચે બંધાવેલ શ્રી અજિતનાથજીનું જિનાલય, નથુભાઈનું ચિંતામણિજીનું જિનાલય, શ્રી વખતચંદ શેઠે બંધાવેલ અજિતનાથ, વીર પ્રભુ તથા સંભવ-- નાથના ત્રણ ગભારાના જિનાલયો અને તેમના બેન ઉજમબેને બંધાવેલ ચૌમુખજીનું જિનાલય તથા ધર્મશાળા બંધાવી છે કે જ્યાં અત્યારે પણ ઉજમ ફઈની ધર્મશાળાના નામથી ઉપાશ્રય તરીકે ધમરાધના થઈ રહેલ છે.
હેમાભાઈ શેઠનું જીવન ધ્યેય દેવમંદિર અને ધર્મશાળાઓના આશ્રયસ્થાનના સ્થાપત્યમાં ઓતપ્રેત રહેતું. તેમણે અમદાવાદમાં જિનાલય બંધાવવા ઉપરાંત આસપાસના તીર્થસ્થળો માતર, સરખેજ, નરોડા વગેરે પંચતીર્થમાં અને પેથાપુર વગેરે ઘણા ગામોમાં તેમના તરફથી દેરાસર બંધાવવામાં આવ્યાં હતાં. - શ્રી શાંતિદાસ શેઠથી ઉત્તરોત્તર જેમ જિનાલય બંધાવવાને અને તીર્થયાત્રાના સંઘે કાઢવાને નિત્ય નિયમ શેઠ કુટુંબમાં જળવાય તેમ હેમાભાઈ અને તેમના આ પરિવારમાંથી શ્રી સિદ્ધાચલજી, ગિરનારજી, આબુ અને પંચતીર્થીના લાખના ખર્ચે ત્રીસ સંઘે નીકળ્યાને નોંધ મળે છે. હેમાભાઈ તરફના સંઘમાં વિશિષ્ટતા એ જેવાય છે કે પ્રવાસના ગામમાં જ્યાં જ્યાં ધર્મશાલા, દેરાસર, ઉપાશ્રય કે પ્રાણુરક્ષાના કામમાં જરૂર જણાતી ત્યાં તેઓ પૂરી પાડતા. જુનાગઢમાં તેમણે એક વિશાળ ધર્મશાળા બંધાવી, હતી કે જે અત્યારે પણ હેમાભાઈની ધર્મશાળા તરીકે જાણીતી છે.
શ્રી સિદ્ધાચલજીના સંઘે તે તેમણે ઘણું વખત કાઢેલા.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજને
૭૫
તેમની દેશી રજવાડામાં મોટી ધીરધાર હતી અને સરકાર વિદ્યમાન ગામે ઈજારે રાખતા. પાલીતાણાનું રાજ્ય તેમને ત્યાં ઈજારે હતું, તેથી પાલીતાણામાં તેમના દીવાન (કારભારી) રહેતા અને પોતે પણ વખતોવખત આવતા હતા. પેઢીની નજીક આવેલી હડીભાઈની વિશાલ હવેલી, તેની અંદર આવેલા કચેરી હેલ, જેલખાનું વગેરે અત્યારે પણ તેના રાજતંત્રના મરણુચિહ્નો મોજુદ છે..
શેઠના પાલીતાણાના શાસન દરમિયાન તેમણે સિદ્ધાચલજી ઉપર લાખોના ખર્ચે ભવ્ય ટુંક બંધાવી હતી જે “હિમાવસી'ના નામથી જાણીતી છે. સદરહુ ટુંકની નજીક આવેલી “ નંદીશ્વરજી”ની ટુંક તેમના બહેને મેટા ખર્ચે બંધાવી હતી જે “ઉજમફઈની ટુંક ”ના નામે ઓળખાય છે.
હેમાભાઈ શેઠ જેમ વ્યાપારકુશળ હતા તેમ રાજ્યકાર્યકુશળ પણ હતા. મહાજનમાં તેઓ આગેવાન નગરશેઠ હતા. વસ્તીમાં તેમનું માન અને વિશ્વાસ એવો હતો કે કોઈના કલેશ-કંકાસને નિકાલ તેમની ભાન ઉપર થત; એટલું જ નહિ પણ રાજકુટુંઓમાં અને રાજા-પ્રજા વચ્ચે પણ તેમને પંચ તરીકે નિર્ણય સર્વ પ્રિય થઈ પડત. સરકારમાં તેમને માન-મોભે આગળ પડતું હતા. તેમજ પોરબંદર, લીંબડી, પાલીતાણ વગેરે ઘણું દેશી રાજ્યોમાં તેમને સંબંધ અને સન્માન બહેળાં હતાં.
હેમાભાઈ શેઠ દરરોજ ગુવંદન, વ્યાખ્યાનમાં કે સામાયિક કરવા ઉપાશ્રયે છડી-ચપદાર વગેરે નગરશેઠને છાજતા ઠાઠમાઠથી જતા. સ્વજન પરિવાર અને આગેવાન વેપારીઓ તેમની સાથે ચાલતા અને ભાગમાં ગરીબને છૂટે હાથે દાન દેતા જતા.
હેમાભાઈ શેઠે પિતાના રહેવા માટે મોટી મહેલ જેવી હવેલી.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
રાજનગરનાં
બંધાવી હતી. એ સમયમાં અમદાવાદમાં એ સૌથી સરસ મકાન હતું. ઠેઠ માણેકચોકથી નાગરી સરાહ સુધી એની લંબાઈ હતી અને રતનપોળથી પરમશાહના રાજા સુધી એની પહોળાઈ હતી. એમાં નગરશેઠનું વિશાળ કુટુંબ રહેતું હતું. એ રાજ્યમહેલ જેવી મેટી અને સેંકડો ખંડવાળી હતી. તેમને ત્યાં નગરશેઠને છાજતો વૈભવ, ગાડીઓ, સુખપાલ અને નોકર-ચાકર હતાં. તેમને ઘરખર્ચ દરવરસે એક લાખ રૂપિઆને રહેતો હતો તે તેમની બાદશાહી જાહોજલાલીને ખ્યાલ આપે છે.
પિતાના વડીલોની પેઠે હેમાભાઈ શેઠ પણ દશેરાની સવારી ભારે ધામધુમ અને ભપકા સહિત કાઢતા હતા. પ્રથમ સુવર્ણ જડિત પાલખીમાં એઓ બિરાજતા હતા. તેમની પાછળ એમની ૫૦ -ઘેડાગાડીઓ ચાલતી હતી. ઢોલ વાજાં શરણાઈઓ વાગતાં. સવારી
- નગરશેઠની બાદશાહી હવેલીની વિશાળતાને ખ્યાલ એટલા ઉપરથી આવી શકશે કે વિ. સંવત ૧૯૩૧ ના અરસામાં કમનસીબે શેઠની હવેલીમાં આગ લાગી હતી ત્યારે તે આગને કાબુમાં લેતાં બે દિવસ થયા હતા.
જ્યારે તેમાંથી સામાન-કાટવળે ફેરવતાં ધુંધવાએલ અગ્નિની જ્વાળાઓ બુઝાવવા માટે બંબાઓને તેમજ તે સ્થળના રક્ષણ–ચેકી માટે પોલિસપાટી અને ડેસ્વારની ટુકડીને લગભગ એક મહિના સુધી દિવસરાત ખડે પગે રેકાવું પડયું હતું, એટલું જ નહિ પણ તે મકાનમાંથી સરસામાન-કાટવળ ફેરવી લેવા પછી ત્યાં પડી રહેલ રાખના જ લગભગ બે લાખ રૂપિયા ઉપજ્યા હતા તેમ કહેવાય છે. આ આંકમાં કદાચ ફેરફાર હોય છતાં એટલું તે સ્પષ્ટ થાય છે કે આ આંકડો શેઠ કુટુંબ સેકનું શ્રીમંત ઝવેરીનું ઘર હાઈને તેના ખેરા-ઝેરામાં બળીજળી ગયેલ જરઝવેરાત તેમજ ઝરીયાન-વસ્ત્રાભૂષણની રાખનું મૂલ્ય શેઠ કુટુંબની શ્રીમંતાઈને આબેહૂબ ખ્યાલ આપે છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ન
ધજાપતાકાથી ખૂબ શણગારવામાં આવતી હતી. એ સવારી જાણે કોઈ મહાન રાજાની હાય એ ભપકે જણ.
નગરશેઠ હેમાભાઇ સંવત ૧૯૧૨ માં પહેલી વખત તેમની મુંબઈની પેઢીની મુલાકાતે આવ્યા ત્યારે તેમને મુંબઈમાં વેપારીઓ તરફથી સારું માન મળ્યું હતું.
આ મુસાફરીમાં મુંબઈને સંઘપતિ મોતીશા શેઠ સાથે હેમાભાઇનો નેહ–સંબંધ ઘણે વધી ગયો હતો. શ્રી શત્રુંજય ઉપર મોતીશા શેઠે કુંતાસરને ગાળો પુરાવીને બંધાવેલ વિશાળ દેવનગર એ આ કુટુંબ વચ્ચેને સ્નેહ-સંબંધને યાદગાર દાખલ છે.
હેમાભાઈએ જીવનભર જેમ રાજવૈભવ અને કુટુંબવ્યવસ્થા જાળવ્યાં હતાં તેમ વૃદ્ધાવસ્થાએ પિતાને કુટુંબ પરિવારને મિલકતની સંતોષકારક વહેચણું પોતાના હાથથી જ કરી દઈને સૌને સંતોષ્યાં હતાં. આવી રીતે દરેક ભાઈઓને નિર્ભેદભાવે મિલ્કત અને ધંધાની વહેચણી કરી આપવા પછી એ સર્વ અમદાવાદમાં પિતપોતાને સ્વતંત્ર ધંધો કરતા હતા. તે સિવાય મુંબઈમાં પણ તેમના કુટુંબમાંથી શેઠ મનસુખભાઈ વખતચંદ, સુરજમલ વખતચંદ, ડાહ્યાભાઈ અનુપચંદ, સારાભાઈ મનસુખભાઈ, ગોકુળભાઈ ફતેચંદ, છગનભાઈ પાનાચંદ વગેરે નામથી શરાફી પેઢીઓ ખેલવામાં આવી હતી. શેઠ હેમાભાઈને રવર્ગવાસ સંવત ૧૯૧૩ ના મહા સુદ ૧૧ ગુરુવારે થયો ત્યારે તેમના માનમાં અમદાવાદ, મુંબઈ અને દેશદેશાવરમાં શેક છવાઈ ગયો. એમની પાછળ એક લાખ રૂપિયાનું પુન્યદાન કરવામાં આવ્યું હતું. શેઠ હેમાભાઈએ પિતાના વડીલની કીર્તિ, યશ, મે, ઐશ્વર્ય, ધન, સંપત્તિ સર્વમાં સારે વધારે કર્યો હતો.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) પ્રજાકીય પ્રમુખ પ્રેમાભાઈ
હેમાભાઈના ભવિષ્ય પછી તેમને વહીવટ અને નગરશેઠની ગાદી પ્રેમાભાઈને મળ્યાં. તેઓ સુશિક્ષિત અને વ્યવહારકુશળ હતા. તેમણે સમયાનુકૂળ અંગ્રેજી(રાજભાષા)ને અભ્યાસ કરેલો અને હેમાભાઈ શેઠના હાથ નીચે રાજદ્વારી તેમજ વ્યવહારિક તાલીમ લીધેલી હતી.
જેમ મીકત વારસામાં મળે છે તેમ ખાનદાનીનું ખમીર પણ ઉત્તરોત્તર વારસાગુણ છે. પ્રેમાભાઈમાં પણ અમીરાત અને ઉદારતાને મહાન ગુણ હતો. અમદાવાદમાં આવેલી સીવીલ હોસ્પીટેલ કે જે “હઠીસીંગ અને પ્રેમાભાઈ હોસ્પીટલ ”ના નામથી ઓળખાય છે તે તેમની યાદગાર સખાવતનું સુચિહ્ન છે. કેળવણુના ક્ષેત્રમાં પણ તેમને રસ હતો. અમદાવાદમાં “હેમાભાઇ ઇન્ટીટયુટ”ના નામે જાણતાં પુસ્તકાલયનું પ્રેમાભાઈએ પોતાના પિતાના નામથી વાવેલ સાહિત્ય-બીજ અત્યારે ખૂબ ફાવ્યું–કુલ્લું મેજુદ છે. આ ઉપરાંત ગુજરાત કોલેજ ફંડમાં “ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટી ફંડમાં તેમને ફાળે તેમજ મુંબઈની ગ્રાંટ મેડિકલ કોલેજમાં વિદ્યાથી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્ના
2
એને કાયમી ઉત્તેજન માટે સુવર્ણચંદ્રકની કરેલી યેાજનાથી તેમના કેળવણી પ્રત્યેના રસ જોવાય છે.
શેઠકુટુંબની વિશિષ્ટતા એ હતી કે તેઓ સમયસૂચકતાથી દરેક રાજ્યસત્તામાં માનનીય અને મહત્ત્વના અધિકાર મેળવી-ટકાવી શકયા હતા. વેપાર અર્થે આવેલ અંગ્રેજ પનીનેા રાજઅમલ કંપની સરકારના નામે જામી જવા પછી સને ૧૮૫૭ માં તેમના વિરૂદ્ધ હિંદમાં સત્તાવનને બળવા ફાટી નીકળ્યા ત્યારે રેલ્વે, તાર કે ટપાલના સાધને નહેાતાં. આવા અસંસ્કારી સમયે પણ નગરશેઠની પેઢીએ ચાતરક્ પથરાએલી હાઇને તેમની ખાનગી ધંધાની ટપાલ હમેશાં આવ-જા કરતી. અમદાવાદ અને ઇંદેર વચ્ચે પણ તેમની ટપાલના કાસદો નિયમિત દોડતા હતા. અમદાવાદના કલેકટરે નગરશેઠ પ્રેમાભાઇના આ પાસ્ટખાતાના લાભ માગ્યા ને કુપની સરકારને મધ્ય હિંદ અને ગુજરાત વચ્ચેના ખબર મેળવવા મેાકલવામાં શેઠની આ સગવડ ઉપકારક થઇ પડી હતી તેવી સરકારી દફ્તરે નોંધ છે.
નગરશેઠની આવી બહેાળી લાગવગ ને કાર્યવાહીને અંગે બળવા પછી અંધારણપૂર્વક બ્રિટીશ સરકારની સ્થાપના થતાં શેઠ પ્રેમાભાઈને વડી સરકારે ‘રાવબહાદુર'નું માન આપ્યું હતું અને મુંબઈ સરકારે મુંબઇમાં ધારાસભા ખાલતાં તેમને રાજસભાના એનરેબલ સભ્ય (માનવંત સલાહકાર) નીમ્યા હતા. તેમજ માનદ્ માજીસ્ટ્રેટની સત્તા આપી હતી. આ ઉપરાંત અમદાવાદના પ્રજાકીય રાજતંત્ર( મ્યુનીસીપાલીટી )નું પ્રમુખસ્થાન શેઠને મળ્યું હતું.
માનવયા અને પ્રાણીદયામાં તેમની ઉદારતા તેટલી જ નોંધવા જેવી હતી. અમદાવાદની પાંજરાપાળ અને પ્રાણીદયાના
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
કાર્યો શેઠ કુટુંબ સંભાળતું આવતું હતું તે ઉપરાંત ગરીબોમાં છુપી મદદ અને સ્વાનુભૂતિ જાળવતાં. સંવત ઓગણીસત્તરે (૧૯૧૭) દુષ્કાળ કે જે બે વર્ષ લંબાયો હતો ત્યારે તેમણે દુષ્કાળ હાયક ફંડમાં રૂ. વીશ હજારની મદદ આપી હતી.
તીર્થભક્તિ અને યાત્રિક ભક્તિના કાર્યોમાં પણ પ્રેમાભાઈની ઉદારતા સ્મરણીય છે. તેમણે કેસરીયા અને પંચતીર્થીનાં યાત્રાસંઘ કાઢ્યા હતાં.
અને અમદાવાદની આસપાસ આવેલ તીર્થસ્થળો કે જ્યાં હેમાભાઈ શેઠે દેરાસરેને જીર્ણોદ્ધાર કરાવે ત્યાં (માતર, નરોડા, સરખેજ વગેરે) તેમજ બરવાળા, ગુંદા, ઉમરાળા વગેરે ઘણુ સ્થળોમાં પ્રેમાભાઈએ ધર્મશાળા બંધાવી યાત્રિને આરામ–ઉતારાની સગવડ વધારી દીધી હતી. શ્રી પાલીતાણામાં પણ તેમણે ધર્મશાળા બંધાવી હતી જે સાત ઓરડાના નામે ઓળખાય છે. શ્રી સિદ્ધાચળજી ઉપર તેમના પિતાશ્રી અને ઉજમફઈની ટુંકની નજીકમાં પ્રેમાભાઈએ પણ એક ટુંક બંધાવી છે.
પાલીતાણું રાજ્ય સાથેની લેણ-દેણમાં અને ઘરોબા જેવા સંબંધમાં રાજ્યકારી સંગાએ પલટો લેવાથી તેમણે પોલિટીકલ ખાતાઠારા કામ લીધું અને તીર્થના વહીવટ માટે હિંદના તમામ દેશોના સંઘના પ્રતિનિધિઓને અમદાવાદ બેલાવીને જૈન તીર્થોનું સકળ સંઘના પ્રતિનિધિત્વવાળું શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના નામે કાયદાસર બંધારણ રચ્યું. તથા કાઠિયાવાડ એજન્સીમાં “એસ્ટેટ ” તરીકેનું પેઢીનું માન–સ્થાન મેળવ્યું.
રાજદ્વારી સ્થિતિસ્થાપકતાને લઈ જનતામાં ધીમે ધીમે ધંધાની ભૂખ જાગી હતી. મુંબઈને ટાપુ બ્રિટિશ રાજ્યનું પાયતખ્ત સ્થપા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
વાથી અહીં નવી નવી પેઢીઓ નખાતી હતી. શેઠ કુટુંબની પણ સાત પેઢીઓ અહીં ખેલાયેલ હતી.
વેપાર-ધંધાની અવનવી ગડમથલ ચાલતી હતી તેમાં કમનશીબે મુંબઈને સને ૧૮૬૨ થી ૧૮૬૫ સુધીમાં શેર–મેનીયાને રોગ લાગુ પડ્યો.
હકીકત એમ હતી કે–અમેરિકાનું યુનાઈટેડ સ્ટેટસ બહુ સમૃદ્ધ અને સાધન સંપત્તિવાળો દેશ છે. એ સમયે ત્યાં યુરોપીયનની વરતી ઘણું ઓછી હતી. ત્યાંના કપાસના ખેતરમાં વાવણું અને કાપણું કરવા એમને મજૂરની ઘણું જરૂર પડવા લાગી. અમેરિકાની નજર આફ્રિકાના સીદીઓ ઉપર પડી, તેથી સીદીઓનાં ગામડાઓ ઉપર આરબો અને બીજા રાત્રે ઓચીંતા છાપો મારીને યુવાન માણસો અને યુવતીઓને પકડી લેતા. એમના ઉપર અમાનુષિક જુલમ ગુજારીને એમને બંદર ઉપર લાવવામાં આવતાં હતાં. અહીં એમને ખુધી બજારમાં વેચવામાં આવતાં. અમેરિકન વેપારીઓ એમને ખરીદી લઇને સ્ટીમરદ્વારા યુનાઈટેડ સ્ટેટસખાતે ચડાવી દેતા હતા. બહુ મોટા જથ્થામાં આ રીતે સીદી ગુલામને મંગાવવામાં આવતા હતા. એમની સંખ્યા ધીમે ધીમે વધતાં એક કરોડ જેટલી પહોંચી હતી. આ ગુલામો ઉપર અમેરિકાના કેટલાક ગોરા માલીકે અમાનુષી જુલમ ગુજારતા હતા. ગુલામ એમની મિલ્કત છે તેમ તેઓ માનતા હેવાથી જાનવરની જેમ એમને ગમે તેમ મારવા, ઉપવાસ કરાવવાં, કેદમાં નાખવા અને અપમાન કરવા જેવા અમાનુષી જુલમ ગુજારતા હતા. - યુ. સ્ટેટસ અમેરિકાના બે વિભાગ છે: ઉત્તર અને દક્ષિણ.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
ઉત્તરના રહેવાસીઓ વધારે ધનવાન, સમૃદ્ધ અને સુસંસ્કૃત હતા. એઓ ગુલામોને મુક્તિ આપવા ઇચ્છતા હતા. દક્ષિણ તરફના ઘણાખરા ગોરાઓ ગુલામોને મુક્તિ આપવાને વિરોધ કરતા હતા. આ સમયે યુ. સ્ટેટસના પ્રેસીડેન્ટ તરીકે મહાનુભાવ અબ્રાહમ લીન્કન હતો. એણે ગુલામોને મુક્તિ આપવાને કાયદો પસાર કરાવ્યો. આથી દક્ષિણવાળાઓએ એમની સાથે યુદ્ધ આવ્યું. આ યુદ્ધ બે વરસ સુધી ચાલ્યું. પ્રથમ દક્ષિણવાળાઓને વિજય મળ્યો, પરંતુ પાછળથી ઉત્તરવાળાઓએ એમને પરાજય કરી શરણે આવવાની ફરજ પાડી. યુ. સ્ટેટસ જગતને કપાસ પૂરું પાડતું હતું પણ લડાઈને લીધે આ બે વરસ સુધી તે કપાસ વાવી શક્યું નહિ. આથી જગતમાં કપાસની મોટી તાણ પડી.
લેંકેશાયરમાં તે વખતે પણ કાપડના કારખાનાં ધમધોકાર ચાલતાં હતાં તેને કાપડને માટે કપાસ યુનાઈટેડ સ્ટેટસ તરફથી ભળતા. તે લડાઈને લીધે બંધ થવાથી લેંકેશાયર હિંદમાંથી કપાસ ખરીદવા મંડી પડ્યું. કઈ પણ ભાવે કપાસ લાવો. મુંબઈમાં કપાસ માટે ભારે લેવાળી નીકળી પડી. કપાસના ભાવો કૂદકે અને ભૂસ્કે વધવા લાગ્યા. હિંદના સર્વે ભાગોમાંથી કપાસ તણાઈ તણુંઈને મુંબઈમાં આવવા લાગ્યો. લોકે પિતાનાં જૂનાં ગાદલાં ગોદડાં કાપીને તે કપાસ પણ મેક્લવા માંડ્યાં ને આંખ મીંચીને લીવરપુર અને માન્ચેસ્ટર કપાસ લેવા માંડયું. કપાસના ભાવ રૂ. ૨૫૦ થી વધીને રૂા. ૭૫૦) સુધી પહોંચ્યા. હિંદમાંથી કુલ કપાસ સફાચટ થઇ લંકેશાયર પહોંચી ગયો. આવા ભાવમાં હિંદના ખૂણેખાંચેથી કપાસ એકઠો કરવા માટે એજન્ટ ભમતા હતા. * કપાસના આવા ઊંચા ભાવથી હિંદમાં ભારે સમૃદ્ધિની રેલ આવી હતી. એવી ગણત્રી કાઢવામાં આવી છે કે હિંદમાં કુલ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
૮૩
કપાસને નફે રૂા. ૮૧) કરોડ જેટલો આવ્યો હતો. તેમાં રૂા. ૫૧) કરોડ તે મુંબઇમાં આવી પડ્યા. આ મોટી સમૃદ્ધિએ પૈસાદાર, મધ્યમ વર્ગ અને ગરીબોના ઘરમાં પણ સોનું, ચાંદી ભરી દીધાં. ને આ પૈસો રાખવો કયાં? એ પ્રશ્ન થઈ પડે.
તે વખતે લોકમાં સાદાઈ વધારે હતી એટલે પૈસો કયાં નાંખો તે માટે માણસે વિચારણામાં પડ્યાં. તે સમયે ઉદ્યોગ વધારે નહોતા. લે, ખાંડ, સીમેન્ટ વિગેરે ઉદ્યોગોના વિકાસને તે અત્યારે પૂરાં ૨૫ વર્ષો પણ થયાં નથી. આથી લોકોનું ધ્યાન નવી કંપનીઓ ઊભી કરવામાં ને તેના શર કાઢીને લેવા-વેચવા તરફ વળ્યું. આ રીતે શેરને વેપાર શરૂ થયો ને તેણે સટ્ટાનું રૂપ પકડયું. સૌએ પિતાના નાણાં શેર સટ્ટામાં નાંખવા માંડ્યાં.
આ સમયે શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદે મુંબઈના શેર બજારમાં દલાલી કરવા માંડી ને ધીમે ધીમે પ્રેમચંદ મુંબઈ બેંકના ડાયરેકટર થયા. તે સિવાય પ્રેમચંદને મેસર્સ ટીચી ટુઅર્ટ કંપનીનું દલાલીનું કામ મળ્યું. એશિયાટિક બેંકના પણ ડાયરેકટર થયા. બીજી ઘણી યુરોપીયન કંપનીઓ સાથે એમણે નીકટને સંબંધ બાંધ્યો. ધીમે ? ધીમે શેર બજાર ઉપર એમને કાબૂ વધતે ગયો. પ્રેમચંદ રાયચંદ શેર બજારને તાજ વગરને સમ્રાટુ બો.
શેઠ પ્રેમચંદે ચતુરાઈ અને હોંશિયારીથી મુંબઈ બેંક અને એશિયાટિક બેંકને પિતાના કાબૂમાં લીધી. એને અને એના મિત્રોને જોઈએ એટલું નાણું આ બેકાએ વગર સીકયુરીટીએ ધીરવા માંડયું. શેઠ પ્રેમચંદ જેના શેરના ભાવો ફુગાવવા ધારે તેના ભાવો એકદમ વધારી દેતા હતા. એમના હાથમાં બે બેંકનાં નાણું ગમે તેટલાં ઉપાડે તેની છૂટ હતી. એઓ બજારભાવે કઈ પણ શેર ખરીદ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરનાં
કરી ગમે તે પ્રમાણે ભાવો રખાવતા હતા. બંને બેંકની મૂડી એમણે નવા શેરો કાઢીને વધારી ને ભાવ ફુગાવી તેને બેવડાવી અને પછી ચોવડાવી. આથી એમના હાથમાં કરોડો રૂપિયા ગમે તેને ધીરવા માટે આવ્યા. બેંકના મેનેજર, ડાયરેકટર, એકાઉન્ટન્ટ સને શેઠ પ્રેમચંદ શેરોને વેપાર કરાવી ખૂબ ખટાવતા હતા. આથી એ સર્વે એમને વશ થઈ ગયા હતા. શેઠ પ્રેમચંદ જેને કહે, તેને લાખોની ધીરધાર સંકોચ વગર થતી હતી.
તેમને આટલાથી સંતોષ થયો નહિ, એમણે પિતાનું ક્ષેત્ર આગળ વધાર્યું. એમણે નવી નવી કંપનીઓ ઊભી કરવા માંડી. એની પિતાના હાથમાં કુલ સત્તા આવે એટલે એ નવી કંપનીના શેરના ભાવો વધારીને ડબલ, ત્રણગણ, ચારગણા કરાવી નાંખતાં તેને વાર લાગે નહિ. પ્રેમચંદ પિતે કરેડાધિપતિ થયા. અનેકને લક્ષાધિપતિ બનાવ્યા. એમણે ૩૭ નાની નાની નાણાંની કંપનીઓ કાઢી. તેના શેર બજારમાં વેચાવ્યા હતા. આઠ કંપનીઓ દરિઆ પુરવાની કાઢી, ૩૮ સરાફીની કંપનીઓ કાઢી, ૩૦ પરચુરણ કંપનીઓ કાઢી. આ સર્વે કંપનીઓમાં તેમની એકહથ્થુ સત્તા હતી. એની એકંદર મુડી ૩૦ કરેડની અંકાતી હતી. તે સિવાય એમના ભાવો ચડાવી ૩૮ કરેડને નફો મેળવ્યો હતો. આ ૬૮ કરોડને કુલ વહીવટ પ્રેમચંદ શેઠની બુદ્ધિ કરતી હતી. એમની યાદદાસ્ત શક્તિ એવી સરસ હતી કે દરરોજ હજારો સોદા તેઓ કરતા હતા, પરંતુ બધું કામકાજ પિતાની યાદદાસ્તમાં રાખી સાંજે લખાવતા હતા.
મુંબઈમાં બેકબેને દરિયે પુરવાની મોટી કંપની પ્રેમચંદ શેઠે સ્થાપી. કે એના શેરે મેળવવા પડાપડી કરવા માંડ્યા. ૫૦૦૦ રૂપિયાને શેર ૫૦૦૦૦ રૂપિયામાં વેચાય. સને ૧૯૬૩થી ૧૯૬૫ના માર્ચ સુધી પ્રેમચંદ શેઠ મુંબઈના નાણાખાતાના
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરત્નો
સર્વાધ્યક્ષ હતા, પરંતુ પાછળથી જેમ બનવા કારણ હતું તે પ્રમાણે બન્યું. અમેરિકાની લડાઈ બંધ થતાં ત્યાં કપાસની ખેતી ધમધેકાર શરૂ થઈ. લેંકેશાયરે હિંદને કપાસ વે બંધ કર્યો. ક્યાસના બજાર તૂટવા લાગ્યા ને તેની સાથે શેરબજારને પણ એકદમ શરદી આવી ગઈ. પ્રેમચંદ શેઠ કે બીજા કોઈની શકિત બજારને ટકાવી શકી નહિ. દાવાનળ સળગ્યો. વેપારીઓ, દલાલો, મોટા રાજ્યદ્વારી અમલદારો, કલાર્કો, ફુટકલી વગેરે હજારોની સંખ્યામાં નાદાર થયા. ભાવોમાં આટલો મટે ઘટાડે હિંદમાં અગાઉ ક્યારે થયે નહોતે. છેવટે જૂની મુંબઈ બેંક પણ પડી. પ્રેમચંદ શેઠની બીજી એવી કંપનીઓને પણ આ મોટા ધડાકાએ પહેલે જ ઝપાટે ઉડાડી દીધી. પ્રેમચંદ શાહ પણ ઊયા. એમની નુકશાની કરોડોની અંકાવા લાગી. એમણે પિતાની મિલકત લેણદારોને સોંપી દીધી.
આ મેટા શેર સટ્ટાના પવનમાં નગરશેઠના કુટુંબની મુંબઈમાં ચાલતી બધી દુકાને પણ સપડાઈ હતી. શેર મેનીયાએ ભલભલાને પણ તેમાં ખેંચ્યા હતા કેમકે જે કઈ તે વેપારમાં પડે તેને લાભ જ મળે. સદો વધારતા જાય તેમ લાભ વધતો જાય. શરાફીમાં તો જુજ લાભ રહે છે, માત્ર વ્યાજ કે હુંડીયામણુને નજીવો લાભ મળે છે, ત્યારે આ શેરસટ્ટામાં આજે ૫૦૦ રૂપિયામાં ખરીદ કરેલ શેરના આવતી કાલે રૂા. ૧૦૦૦ મળવા લાગ્યા. આવો મોટો લાભ જોઇને મુંબઈએ આંખ મીંચીને શેર સટ્ટામાં ઝુકાવ્યું હતું. ગરીબ, તવંગર અને બધાએ ખૂબ કમાયા. ઓચીંતી મંદીની અસર થઈ સૌને મુંઝવણને પાર ન રહ્યો. હજારેને દીવાળાં કાઢવાં પડ્યાં. કઈકને દુકાને વધાવી લેવી પડી. સૌને માથે તક્લીફ હતી. એટલે કઈ કઈને આર્થિક મદદ કરી શકે તેમ નહોતું.
આ ઉલ્કાપાતની અસર નગરશેઠની મુંબઈની પેઢીને
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજનગરના
પણ થઈ. એક વખત જે પેઢી મુંબઈમાં બેંકની ગરજ સારતી હતી, જે પેઢીનું સુકાન શેઠ વીરચંદ દીપચંદ સંભાળેલું તેને શેરમેનીયાને રોગ લાગુ પડી જવાથી શરદીનો વ્યાધિ થયો છે તેવા ખબર જાણે શેઠ પ્રેમાભાઈ મુંબઈ પહોંચ્યા અને તેમના સ્નેહી શેઠ મોરારજી ગોકળદાસ વગેરેએ મળી તેમને લેણદેણાને કુનેહભર્યો નીકાલ કરાવી દીધો. શેઠ પ્રેમાભાઈને પૈસા કરતાં પ્રતિષ્ઠાની કિસ્મત હતી. તેમણે મુંબઈને પોતાને ચીનાબાગ મોરારજી શેઠને સુપ્રત કર્યો, અને મુંબઇને વહીવટ કુશળતાથી સંકેલી લીધો. જ્યારે અમદાવાદની પેઢીનો શરાફી વહીવટ તેમજ માનમરતબાભર્યો વૈભવ અને સખાવતનો પ્રવાહ જીવનભર શરૂ હતું. સં. ૧૯૪૩ માં શેઠ પ્રેમાભાઈને સ્વર્ગવાસ થયો.
શેઠ પ્રેમાભાઈ પછી તેમના પુત્ર મણિભાઈ શેઠે શહેરસુધારાના પ્રમુખ તરીકેની જાહેર સેવા અને તીર્થોને વહીવટ કરતી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના પ્રમુખ તરીકેની કાર્યવાહી સંભાળી લીધાં હતાં.
ઉદારતા અને પરોપકાર એ શેઠ કુટુંબને વારસાસ્વભાવ હતો. સં. ૧૯૫૬ (છપનીઓ) દુષ્કાળ પડે, માણસોને અન્નના અને ઢોરઢાંખરને ઘાસના સાંસા પડ્યા ત્યારે ગરીબોના નિર્વાહ ફંડમાં અને નિરાધાર ઢોરઢાંખરને સંભાળવાને કેટલ કેમ્પ” શેઠ મણિભાઈની મદદ અને આગેવાની નીચે ખેલવામાં આવ્યાં હતાં. એટલું જ નહિં પણ આ સમયે દુષ્કાળની સાથેસાથ રેગચાળો પણ ફાટી નીકળતાં શેઠ મણિભાઈ નાત-જાતના ભેદ વિના નિરાધાર મનુષ્પો અને પશુઓની દવા તેમજ જાતિભોગથી સારવાર કરવામાં રોકાઈ જતાં તેમને શીતળાને ચેપી રોગ લાગુ પડયો ને અંતે તે સેવાકાર્ય કરતાં તેમને સ્વર્ગવાસ થયો.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજરના
સમયના વહેવા સાથે વહેવાર—વ્યાપાર અને રાજ–પ્રજાતંત્રમાં અનેકવિધ પલટા થતા રહ્યા છે. અમદાવાદ શહેરના વિસ્તાર અને વસ્તી માઇલે। અને લાખાની ગણત્રીમાં વધી ગયેલ છે. અનેક કુટું પરદેશ જઈ વસ્યાં છે તે અનેક કુટુંબે પરદેશથી આવીને અમદાવાદી તરીકે સ્થિર થયાં છે. પ્રજાત ંત્રની સકલના સકાચાતાં પાળેપાળની સંધવ્યવસ્થા ને જાતભાત કે સેાસાઇટીના સ્વતંત્ર વહીવટી તંત્રા રચાયાં છે છતાં શેઠ કુટુંબના નગરશેઠાઇના મેાભા તેમજ સરકારમાં તેમના માન-મરતમા જળવાઇ રહ્યાં છે.
૮૭
શાંતિદાસ શેઠના પરિવાર બહાળે છે. તેમાં શિક્ષણ, સંસ્કાર અને સમૃદ્ધિની વિપુલતા જળવાઇ રહી છે એટલું જ નહિ પણ એ પુણ્યપુરુષના પ્રતાપથી આ કુટુંબમાં અત્યારે પણ નગરશેઠાઇનું વારસાસ્થાન ઉત્તરાત્તર ચાલુ આવે છે.
શેઠ ચીમનભાઇ, શેઠ મયાભાઇ, મીલ માલેક સરદારબહાદુર લાલભાઇ, વડી સરકારની કાઉન્સીલના ઓનરેબલ મેમ્બર અને અમદાવાદ મીલ મ`ડળના નિયામક તેમ જ રીઝવ એકના ડાયરેકટર સર કસ્તૂરભાઇ લાલભાઇ વગેરે નગરશેઠ કુટુંબના અગ્રગણ્ય વારસદારાની ઉજ્જ્વળ કારકીદી, શિક્ષણ સંસ્થાએ અને ધર્મશાળાનું સ્થાપત્ય વગેરે ઉદારતા જાણીતી છે. જૈન તીની વહીવટી પેઢીનું પ્રમુખસ્થાન એ કુટુંબના આ પ્રતિષ્ઠિત વારસા સભાળતા આવ્યા છે, અને પેઢી હસ્તક ચાલતા શ્રી શત્રુંજય, ગિરનારજી આદિના વહીવટ ઉપરાંત તાર’ગાજી, આરાસુર, રાણકપુર, સમેતશિખર, મક્ષીજી વગેરે હિંદભરમાં આવેલાં અનેક પ્રાચીન તીર્થીના વહીવટ પેઢી હસ્તક સભાળે છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહસિક શ્રીમંત વેલા, નિશાળે જા.” ઊઊઊં કહી વેલે રડવા માંડ્યો. “નિશાળે જ છે નહિ? નહિ તે પંડ્યાને બોલાવું છું.” “મને પંડ્યો મારે છે.” વેલે જેસથી રડવા માંડયો.
ભણે નહિ તે પછી પડો શું કરે ? જરૂર મારે.” “મને ભણવું નથી ગમતું.”
હંઅ, હું જાણું છું કે તને ભણવું નથી ગમતું. રખડવું ગમે છે. તારા બાપા આવે તે તને ટાંગાટોળી કરી ઉપાડી જાશે. ભણશ નહિ તો શું ભીખ માંગીશ?"
માના કહેવાથી વેલો નિશાળે ગયો નહિ. બાપ માલુશાહ વખારેથી આવી જમીને બહાર નીકળ્યો. વેલે શેરીમાં રમતે હતે. એને પકડી તમાચા ભારત ભારત નિશાળમાં મૂકી આવ્યો.
બાપના ગયા પછી પંડ્યાએ પણ સારી રીતે લાતને વરસાદ વરસાવ્યો. એના હાથમાં લાકડાનું પાટીયું આપી એના ઉપર પાતળી ધૂળ નાંખી વતરણથી અક્ષર ઘુંટવા દીધા. ધૂળ પાથ- રવાની રમત તે તેને ગમી, પરંતુ લખવાનું ગમ્યું નહિ. પિતાના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~~
~
શ્રીમંત
~ જેવા રખડુ ભેરુબંધને ઈશારા કરી તૈયાર રહેવા સૂચના કરવા લાગ્યો. બે વાગ્યા એટલે મહેતાને ગાદી ઉપર ઝોકાં આવવા લાગ્યાં તે તકને લાભ લઈ બેત્રણ રખડુ ભાઈબહેને લઈને વેલો ધીમે ધીમે સરકી ગયો. ગામને છેડે આંબલીનું ઝાડ હતું. તે ઉપર ચડીને છોકરાઓ સાથે આંબલીના કાતરા તોડી મીઠાશથી ખાવા માંડયા. પીપર ઉપર ચડી ટેટીઓ ખાવા માંડી. બેરડી ખંખેરીને નીચે પડેલાં કાચાં-પાકાં બેરખાધાં. આંબલીની ડાળને છેડે બેસીને હીંચકા ખાધા. ભમરડા કુવા ઉપર જ કપડાં કાઢી કૂવામાં ઠેકડા માય. ખૂબ પેટ ભરી રમ્યા. ને અંધારું થતાં ધીમેથી ઘરમાં ઘુસી ગયા. વેલે પણ છાનામાને ઘરે આવીને ફળીઆમાં રમવા લાગે.
આ તેને નિત્યક્રમ થઈ પડયો. ગમે તેટલે માર કે ગમે તેટલી સતામણું છતાં વેલાનું ચિત્ત ભણવામાં ચોંટયું નહિ. બાપ પણ હવે કંટાળી ગયો. એક દિવસ તેને બહુ ધમકાવ્યા.
હરામખોર,નિશાળમાં નહિ શીખીશ તે શું કરીશ? હજામત?”
વેલે કાંઈ જવાબ દીધે નહિ, એટલે ટપોટપ તમાચા પડવા લાગ્યા.
માને જીવ મુંઝાયો. એણે તેને માલુશાહના હાથમાંથી છોડાવ્યા.
બીજે દિવસે માલુશા જમતા હતા ત્યારે વેલાની બાએ વાત શરૂ કરી– વેલો નિશાળમાં કાંઈ શીખતો નથી. ત્યારે હવે તેનું શું કરશું ?”
“ નિશાળે જાય તે શીખેના ? પંડ્યાજી કહેતા હતા કે ત્યાંથી પણ ભાગી જાય છે. ટોળીઓ ઊભી કરી લડાઈઓ કરે છે. હું તે નોકરી કરું કે છોકરાંના ગામના કજીઆ પતાવવા જાઉં ?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહસિક
મને કાંઈ સુઝતું નથી. હું એનાથી કંટાળે છું.”
હજી અગીઆર વરસને બાળક છે. મે થશે એટલે શીખી રહેશે. ધીરજ રાખે.”
મને અહીં શીખે એવો ભરોસો નથી. અહીં એના જેવા ખરાબ છોકરાઓની સેાબતમાં એ કાળો અક્ષરે શીખશે નહિ. હું તે પારકે ઘરે મુનીમગીરી કરવા જાઉં કે આખો દિવસ વેલા પાછળ ભમ્ ? ”
“ ત્યારે શું કરશું ? મારા ભાઈ શામજી પાસે મુંબઈ મોકલીએ તો ? ત્યાં એને ખરાબ સોબત પણ મળશે નહિ. છોકરો. સુધરી આવશે. વેપાર પણ શીખશે. ”
“છોકરાને એકલે મુંબઈ સુધી દૂર કેમ મૂકાય ?”
પારકે ઘરે ક્યાં મૂકે છે? શામજીને ઘરને ધંધે છે તેની સાથે કામ શીખશે ને મારી ભાભી પણ હેતાળ છે તે છોકરાને ઓછું આવવા દેશે નહિં. ” - “વિચારીશ. શામજી મહેનતુ અને માયાળુ છે ખરે. થોડા દહાડામાં વિચાર કરીને નક્કી કરશું.”
માંડવીના ગુલાબશાહ શેઠની મુનીમગીરી માલુશા કરતા હતા. વાર્ષિક પાંચસો કેરી (૧૨૫ રૂપિયાને) પગાર મળતો હતો. એ જમાનામાં એ પગાર ઘણું મટે ગણાતો હતો. બધું સસ્તું હતું.. બાવો દરેક ચીજના આજથી ઘણા ઓછા હતા એટલે અનાજ, ઘી, તેલ, દૂધ વાપરવા છતાં દસવીશ કેરીમાં માસિક કુટુંબનિર્વાહ થઈ શકતો. આડખરચ કે બાહ્ય આડંબર નહોતો. કચ્છના લોકે એ સસ્તાઈને લીધે તે સુખી હતો. માલુશા-કચ્છ કેરાના દશા. ઓસવાળ વણિક ગૃહસ્થ હતા. હમણાં કચ્છ-માંડવી ખાતે આવી રહ્યા હતા.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
શેનું વહાણ દેલતપશા કપાસ ભરીને મુંબઈ જવા રવાના થવાનું હતું. તેના માલમ લાખાને ભલામણ કરીને વેલજીને માલુશાહે સોંપ્યો. એના મામા ઉપર કાગળ લખી આપ્યો. તે વખતે હજી કચ્છમાં પોસ્ટ ઓફીસો આવી નહોતી. મુંબઈ તરફ પગરસ્તે રે પણ બંધાઈ નહોતી. માત્ર સાગરમાગે કચ્છને કપાસ અને એરંડીઓ લઈને વહાણે મુંબઈ જતાં-આવતાં હતાં. વેલજીને આ મુસાફરી આકરી લાગી. .
આકાશમાં ચીતાં વાદળાં ચડી આવ્યાં. ઘનઘોર આકાશ થઈ ગયું. પશ્ચિમથી કંટાળીઓ ઉપડે. વહાણુની ચારે તરફ મોટાં મોટાં મેજા ઉછળવા લાગ્યાં. ભારે ઉલ્કાપાત મચી રહ્યો. સમુદ્રમાં ગેબી અવાજે થવા લાગ્યાં. ચારે તરફ પવન ફૂંકાવા માંડયો. વહાણ તોફાનમાં સપડાયું, આકાશ કાળાં વાદળાંથી ઘનઘોર અંધકારમય થઈ ગયું. ઝંઝાવાત વાવા લાગ્યો. વિજળી ચમકારા મારી આકાશને થોડા વખત પ્રકાશિત કરી દેતી હતી. તેની પાછળ કાન ફાડી નાખે એવી ગર્જના થતી હતી. હાથી જેવડાં મોજાંઓ વહાણને સુકાં પાંદડાંની પેઠે આમતેમ નચાવતાં હતાં. નાવિકે આવા તોફાનમાં પણ ચપળ વાંદરાઓની પેઠે જેને તેને બાઝી-વળગીને પિતાની ફરજો અદા કરતા હતા.
આવા વિશાળ સાગરમાં જાણે દૈત્યો દડા ઉછાળતા હોય એવી રમત રમાઈ રહી હતી. વેલજીને તે ભંડારીયામાં પૂરી મૂકો હતો. એણે કે બીજા કેઈએ કાંઈ ખાધું નહોતું. માલમ લાખો પિતાના શરીરને દેરડાથી સુકાન સાથે બાંધીને સુકાન ચલાવતા હતો. તેને એક સાથી મદદ કરતે હતો, છતાં વહાણ આગળ ગતિ કરતું નહોતું. માજાઓ એને મગતરાંની પેઠે અહીંતહી પછાડતાં
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારિક
~
હતાં. વહાણ ઉપર અત્યંત સંકટ આવેલું જોઈ ખલાસીઓએ માલમના હુકમથી કપાસની ગાંસડીઓ સાગરદેવને અર્પણ કરવા (હેમવા) માંડી. વહાણમાં ભાર ઓછો થશે. હવે એના ઉપરથી પાણીના મોજાં પસાર થવા માંડ્યાં પરંતુ લાખાના કૌશલ્યથી વહાણુનું સુકાન ફેરવી મોજાંઓની હડફેટમાંથી તે દૂર જવા માંડ્યો.
તેફાન જેટલી જલદીથી આવ્યું હતું તેટલી જ જલદીથી વિદાય થયું. જાણે કાંઈ ન બન્યું હોય તેમ સાગર શાંત પડી ગયો. ચારે તરફ તોફાનની કાંઈ અસર રહી નહિ. ખારવાઓએ દરીઆ પીરની માનતા માની નાળીએર હેમ્યું. વેલજી અધમુઆ જેવો થઇ ગયો હતો તેને બહાર કાઢ્યો. સૌએ રાંધી ખાધું. વહાણના કેટલાંક સાધન તેફાનમાં તણાઈ ગયાં હતાં. વહાણને નુકશાન પણ થયું હતું. નાવિકે હાથમાં હથિઆરો લઈ જોઈતું સમારકામ કરવા મંડી પડ્યા. ત્રણ દિવસે જોઈતું સમારકામ કરી લીધું.
વિસમે દિવસે વહાણ મુંબઈ પહોંચ્યું. એ સમયે મુંબઈમાં એક લાખ માણસની માત્ર વસ્તી હતી. એ બંદર પહેલાં પોર્ટુગીઝોના ' હાથમાં હતું. અંગ્રેજોની પેઢી એ વખતે સુરતમાં હતી. બંને વચ્ચે ભયંકર હરિફાઈ ચાલતી. અંગ્રેજો અને પોર્ટુગીઝ હિંદમાંથી સરસ કાપડ, રેશમ, હાથીદાંત, મસાલા, કપાસ વિગેરે ચીજો ખરીદી જતા હતા. વેપારને અંગે બંને પ્રજાઓ વચ્ચે તીવ્ર વિરેાધ હતો.
અંગ્રેજોના રાજા ચાર્લ્સ બીજાને સંબંધ આ સમયે પિોટું. ગલના રાજાની બહેન ઈન્ફન્ટાની સાથે થયો. તેની પહેરામણુમાં અંગ્રેજોના રાજાને મુંબઇને બેટ ભેટ તરીકે મળ્યો. પોર્ટુગલનો રાજા તે સમયે અંગ્રેજો કરતાં વધારે ધનવાન અને શક્તિશાળી હતો. રાજાએ પિતાના ગવર્નરને નીચે મુજબ કાગળ લખી મોકલ્યો હતે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
૨
આનીઓ ડી. મેલે છે. કાઑ જેગ.
મારા દસ્ત,
તારા રાજાના સલામ વાંચજે. તને જણાવવાનું કે મારી પ્યારી અને માનવંતી બહેનના લગ્નની રીત અને પહેરામણ બાબતમાં મારા પરમ સ્નેહો ઈગ્લેંડના રાજા સાથે જે કોલકરારો થયા છે તેની એક નકલ આ કાગળ સાથે બીડી છે, તેથી મુંબઈને ટાપુ અને બંદર તે રાજાની મિલકત શામાટે કહેવાય અને તે તેને સ્વાધીન કરવા માટે શા સારુ તમને ફરમાશ કરવામાં આવી છે તે તમને જણાશે; માટે તમે ઇગ્લેંડના રાજાના કાગળની રાહ જેજે. તે લખે તેને–આ મુંબઈને હવાલો સોંપી દેવાનું જણાવે તેને–સોંપી દેજો. એ સાટાખત પ્રમાણેની દરેક સરત ચોકસીથી પાલન થાય તેનું ધ્યાન રાખજે. આ સઘળું કામ બજાવી તેની વિગતવાર હકીકત મને લખી જણાવો એટલે એનું બરાબર પાલન થયું છે તે હું જાહેર કરી શકું. લખતની નકલ તમને બીડી છે તે ઉપરથી જણાશે કે જે આપણે આ વિવાહ કર્યો છે તેથી આપણને જરૂરને સમયે ઇગ્લાંડને રાજા મદદ આપવા બંધાયેલો છે.
લીસબેન તા. ૯ મેહ ૧૬૬ર (સહી) રાજા
ઉપલે કાગળ કાસદ મારફતે મોકલવામાં આવ્યું. તેની સાથે અંગ્રેજી પાંચ મનવારે કાફલો અને ૫૦૦ માણસનું સૈન્ય મુંબઈ આવી પહોંચ્યું, પરંતુ પોર્ટુગીઝ સાથે વાંધો પડે. અંગ્રેજોને છાસ્ટી જીલ્લો પણ સાથે જ તો હતો, જ્યારે પોર્ટુગીઝોએ માત્ર મુંબઈને જ ટાપુ આપવાનું સ્વીકાર્યું હતું આથી મનવાર કાંઈ પણ કર્યા વગર પાછી વિલાયત ચાલી ગઈ. પાંચસો માણસેનું સૈન્ય ડેરાતંબુ તાણને દમણ પાસે ઊતરી પડયું હતું, એટલામાં આસૈન્ય વચ્ચે
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહસિક
મરકીએ કેર વર્તાવ્યા. એમની પાસે સેવા અને ચિકિત્સાની કાંઈ વ્યવસ્થા નહોતી. આથી અંગ્રેજોના ૩૦૦ માણસો અને સેનાધ્યક્ષ મરકીને ભોગ થઈ પડ્યાં. સુરત પેઢીના મેનેજર મી. કુકને આ ખબર પડતાં જ એણે પોર્ટુગીઝ પાસેથી માત્ર મુંબઈને જ કબજે લીધે અને બચેલાં માણસને ત્યાં રાખ્યાં. પોર્ટુગીઝોએ અંગ્રેજોની ગરજ જોઈ પિતાના માટે મુંબઈમાં વેપારની સ્વતંત્રતા લખાવી લીધી.
ઈંગ્લાંડના રાજાએ લંડનથી પહેલા ગવર્નર તરીકે સર જાવસ લ્યુકસને મુંબઈ મોકલ્યો. તેણે પમી નવેંબર ૧૬૬૬ માં મુંબઈના ચાર્જ લીધે. તે વખતે મુંબઈની પેદાશમાંથી ખર્ચ પણ પૂરું નીકળતું નહોતું. મોગલ, મરાઠાઓ, પોર્ટુગીઝ અને સીદીઓના મુંબઈ ઉપર આક્રમણ કરવાના વારંવાર પ્રયત્ન થતા હતા. આથી મુંબઈનું રક્ષણ કરવા ત્રીસ લાખ રૂપિયાના ખર્ચે મજબૂત પથ્થરને કિલ્લો બાંધવામાં આવ્યો. દરિયા પાસે મજબૂત દિવાલ ૧૫૦૦ ફટ ફરતી બાંધી. મજીગામ, શીવરી, શિવ, માહિમ અને વરલીના કિલ્લાઓને સુધરાવી મજબૂત બનાવ્યા. મુંબઈમાં દરિઆઈખાતું પણ સ્થાપ્યું.
રાજાને મુંબઈના વહીવટમાં પુષ્કળ ખર્ચ અને ઓટ આવવા માંડ્યાં. આથી આવા સફેદ હાથીને સંભાળતાં ઈગ્લેંડને રાજા કંટાળ્યા. આથી ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપની જે હિંદના વેપાર માટે અંગ્રેજોએ સ્થાપી હતી તેને આ ટાપુ સોંપવાની વાત ચાલી. તા. ૨૭ માર્ચ ૧૬૬૮ માં ઈગ્લાંડના રાજાએ એક વખત કરીને આ ટાપુ ઈસ્ટ ઈડીઆ કંપનીને આપવાનું નક્કી કર્યું તેમાં આ ટાપુ સારી હાલતમાં રાખો અને રાજાને ભાડા પેટે વાર્ષિક ૨૧૦૦ રૂા.કંપની ભરી આપે. આ ટાપુ કંપની વેચી શકે નહિ, પણ વેપાર માટે અને બીજે કઈ પણ ઉપયોગ કરે. પિોલિસ, લશ્કર, અધિકારીઓ બધાં કંપની નીમે. કાયદાઓ પણ તે જ બાંધે એવો ઠરાવ થયો.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
મુંબઈની એ વખતે પેદાશ રૂ. ૨૮૦૦૦)ની કુલ હતી. માછીમારે પાસેથી તે વસુલ થતી હતી. કંપનીએ પિતાની સુરતની મોટી ઓફિસમાંથી એક અધિકારી મોકલી એને કબજે લીધે. રાજાના સૈન્યને નોકરીમાં રાખી લીધું. યુરોપીયનને ખેતીવાડી માટે જમીન આપવાનું નક્કી કર્યું. કંપનીએ વેપારને ઉત્તેજન આપવા માટે મુંબઈ આવતા માલને સારે ભાવે ખરીદી નાના વહાણે ચાર્ટર કરીને બસરા અને આફ્રિકા મેકલવા માંડ્યો. વેપારની ખૂબ સગવડે કરી આપી. આથી વેપારીઓ મુંબઈમાં આવી વસવા લલચાયા. મુંબઈના કેટની આસપાસ મજબૂત દિવાલ બાંધી જાનમાલને રક્ષણ આપવામાં આવ્યું. પાંચ વરસ સુધી વેપારી પાસેથી જકાત લેવાનું બંધ રાખ્યું. તે સિવાય કારીગરોને વસાવવા માટે ચરખા અને સાળાએ છે ભાવે પૂરી પાડવાને બંદેબસ્ત કર્યો.
આ સમયે મી. છરાન્ડ એંજીનીઅર ન ગવર્નર નિમાયા. એ ભારે ઉત્સાહી હતો. સને ૧૬૭૦ માં એણે કેર્ટીની સ્થાપના કરી. દીવાની દાવા અને ફરજદારી મુકદ્દમા માટે મેજીસ્ટ્રેટની નિમણુક કરી. શહેરની કિલ્લેબંધીમાં એક મેટી લેપ અને બેટરી સ્થાપી બચાવના બાંધકામની મજબૂતાઈ કરી. કિલ્લાઓ ઉપર કુલ ૧૦૦ તોપ ગોઠવી દીધી. એણે સુરતને બદલે મુંબઈને મોટું વેપારી મથક અને મુખ્ય બંદર કરવાની સૂચના વિલાયત લખી મોકલી. દેશી સૈન્ય પણ એણે ઊભું કર્યું. ઘોડેસ્વાર પલ્ટન પણ ઊભી કરી. ૧૬૮૩માં સૈન્યનો પગાર ઘટાડ્યો તેથી સેનાધિપતિ કેપ્ટન કેવીને મુંબઈને કબજે લઈ લીધો, પણ વિલાયતથી રાજાને હુકમ અને સૈન્ય આવી પહોંચતાં પાછો કબજે સને ૧૬૮પમાં કંપનીને મળે. આ વખતે મુંબઈની વરતી ૬૦૦૦૦ માણસની હતી.
તા. ૨૨ ફેબ્રુઆરી ૧૬૮ને દિવસે પાદશાહ ઔરંગઝેબના
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહસિક
હુકમથી અંજીરાના નવાબ સીદી યાકુબખાને પચીસ હજારનું સૈન્ય લઈને મુંબઈ ઉપર હુમલો કર્યો. અંગ્રેજોના અધિકારીઓ ગભરાઈ ગયા. એમણે બચાવ કર્યો નહિ. સીદી યાકુબખાને ઘેરો ઘાલ્યો. તેણે આ ટાપુમાં આવેલા આસપાસના ઘણું કિલ્લાઓ કબજે કરી લીધા. અંગ્રેજોને ખેરાકી પહોંચી નહિ એટલે તેઓ ગભરાયા. એમણે બચાવ ન કરતાં શરણે જવાની પેરવી કરી. અંગ્રેજો અને યાકુબખાન વચ્ચે સંધિ થઈ. તેમાં બધા કિલાઓ તોડી પાડવા, સૈન્યને વિલાયત મેલી દેવું, ગવર્નર સર જોન ચાઈલ્ડને બદલી નાંખવો તથા મેટે દંડ આપવો એમ કર્યું. આ અણગમતી સરત અંગ્રેજોને કબૂલ કરવી પડી.
સીદીઓના સૈન્યમાં મરકી ફેલાઈ હતી. તેને ચેપ મુંબઈને લાગે. મુંબઈમાં મરકી ફેલાણું. ઘણું અંગ્રેજ અમલદારે એને ભોગ થઈ પડ્યા. સિન્ય ખસેડીને સુરત મેકલવું પડયું. અંગ્રેજ અમલદારે સૌ ચાલ્યા ગયા. ટાપુને કબજે એમના નેકર રૂસ્તમજી દેરાબજી પટેલને મળ્યો. એણે માછીમારોનું સૈન્ય ઊભું કર્યું. મુંબઈના કિલ્લાને મજબૂત બનાવ્યો. સને ૧૬૯૧માં યાકુબખાન ફરીને ચઢી આવ્યો તેની સાથે બાથ ભીડી. છ માસના ઘેરા પછી યાકુબખાન કંટાળી ગયો. રૂસ્તમજીના સૈન્યથી થાકીને તે પાછો ચાલ્યો ગયો અને રૂસ્તમજી પટેલને માછીમારોની પટલાઈ વંશપરંપરા માટે મળી ગઈ. મુંબઈ બચી ગયું.
સને ૧૯૬લ્હી શહેરની આસપાસ કેટ બાંધવાનું કામ શરૂ થયું હતું તે સને ૧૭૧માં પૂરું થયું. સને ૧૭૩૫માં મુંબઈમાં વહાણ બાંધવાની ગાદી સ્થપાઈ. સને ૧૭૩લ્માં હિંદી વેપારીઓએ રૂા. ૩૬૦૦૦) ઉઘરાવીને મુંબઈની આસપાસ ખાઈ ખોદવા માટે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
'
આપ્યા. સને ૧૭૫રમાં લોકોને પૈસા આપીને સરકારે મેદાન ઘણું ખુલ્લું કર્યું. સન ૧૭૭રમાં દારૂગોળા બનાવવાનું કારખાનું એપેલો બંદર ઉપરથી ખસેડીને મજગામ ખાતે લઈ જવામાં આવ્યું. સને ૧૮૬૮માં આ કારખાનું ત્યાંથી ખસેડીને પુના પાસેના ખડકી ગામમાં સ્થાપવામાં આવ્યું હતું અને જમીનના મેટા સટ્ટા વખતે એ જગ્યા શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદે ચાલીસ લાખમાં ખરીદી લઈ તેના શેરે કાઢીને એક કરોડ રૂપિઆ ઉપજાવ્યા હતા.
આવી રીતે મુંબઈને વિકાસ થતો ગયો તેમ જમીનની જરૂર પડતાં જંગલે ને ઝાડીના તેમજ સમુદ્ર અને તળાવોનાં રૂપાંતર થતાં રહ્યાં હતાં. માજી જનરલ જોનસનના બાપે જ્યાં કારખાનું સ્થાપ્યું હતું, ત્યાં સને ૧૭૯૪માં ફેંચે તે તરફ આક્રમણ કરશે એવા ભયથી ત્યાંની ઈમારતને તેડી પાડી સરકારે મોટું મેદાન બનાવ્યું હતું. ફાર્બસ કંપનીથી તે એલ્ફીન્સ્ટન સરકલ સુધી ભીંડીનાં ઝાડનું વન હતું. દેવળના દરવાજાની બહાર વડેનું મોટું વન હતું. કિલ્લાના દરવાજા આગળથી તે ટાઉન પાર્ક સુધી લશ્કરની બરાકે હતી. સને ૧૮૦૩ની મેટી આગમાં બરાકે બળી ગયા પછી ત્યાં મોટું મેદાન બનાવવામાં આવ્યું અને એપેલો સ્ટ્રીટથી મેડેઝ સ્ટ્રીટ સુધી મેટું તળાવ હતું તે ધીમે ધીમે પુરાઈને મેદાન ઊભું થયું.
શાહ વેલજી માલુએ આ સમયે ૧૧ વરસની ઉમરે મુંબઈમાં પગ મૂક્યો હતો. વહાણના નાખુદાએ એને એના મામા શામજી સારંગને ત્યાં પહોંચતું કર્યું. મામાએ સ્નેહથી ભાણેજને આવકાર્યો ને એને સ્કૂલમાં તરત દાખલ કરી દીધે. મુંબઈમાં આ વખતે ગામઠી રસ્કૂલમાંથી કાંઈક ધોરણસર ગુજરાતી નિશાળ સ્થપાઈ હતી. એમાં એક વરસ સુધી રહીને વેલજી થોડા આંક તથા ગુજરાતી બીજી
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
સાહસિક
ચાપડી શીખ્યા. સ્કૂલમાં નહિ ગમવાથી ખારમા વરસે એ મામાની દુકાને દાખલ થયા. એક વરસમાં તે એણે મામાની દુકાને સાધારણુ નામુ ઠામું અને વેચાણુ કરવાનું શીખી લીધું, સ્કૂલમાં જે છે.કરા એકદમ ખેદરકાર હતા તે હવે દુકાન ઉપર એકદમ ચપળ અને ઉદ્યોગી અની ગયા. એના મામા એને કામકાજ બરાબર શીખવતા હતા તે વેલજી પૂરતી કાળજીથી કામ શીખતા હતા. આવી રીતે એક વરસ મામાની દુકાને કામ કર્યાં પછી એક દિવસે તેણે મામા સાથે દુકાન કરવા સબંધી વાત કાઢી.
""
મામા, મારે તે। જુદી દુકાન કરવી છે. ”
$6
ક્રેમ, અહીં તને શું દુઃખ છે? ”
“ મને અહીં દુ:ખ નથી પણ ગાઢતું નથી. મને જુદી દુકાન કાઢી આપે। તો ? ”
kr
પણ તારી પાસે પૈસા કયાં છે. દુકાના ચલાવવા મૂડી જોશે.
66
મારા ખાપાને લખી મૂડી મંગાવા. તે ના નહિ પાડે.
"
99
66
પણ તું ઉડાવી નાખે તેા તારા બાપાની પરસેવાની કમાઇના પૈસા બગડે. છ
99
“ તમે દેખરેખ રાખજો. બાકી દુકાન નહિ કાઢી આપે! તે હું કચ્છ નાશી જઈશ,
વ્હાલા ભાણેજની ખાખતમાં મામાએ એના બાપને ભલામણુ સાથે કાગળ લખી બધી હકીકત જણાવી. પાછે. વહાણુદ્દારા કાગળના જવાબ આવ્યેા. તે સાથે તેના બાપે પેાતાની ૫૦૦૦ કારીની બચતના રૂા. ૧૩૦૦) કરાવીને તેના સાળા શામજી સારંગને વેલજી માટે દુકાન કરાવવા મેાકલી આપ્યા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
બહારકેટ માંડવી બંદર ઉપર એક નાની દુકાન કાથાબજારમાં ભાડે લેવામાં આવી. મામાએ મલબારથી આવતો કાશે અને તેની સીંદરી તથા રસીઓ ભાણેજને લઈ આપી. શું ભાવે લેવાઈ હતી, શું ભાવે વેચવાની હતી, તે સર્વે સમજાવ્યું. પોતે પણ સાંજ સવાર -ભાણેજની હાટડીએ આંટો મારી જતા. દરરોજ વકરો તપાસતા હતા. છોકરો સમજુ અને આવડતવાળે નીકળ્યો. એને ભાંગીતૂટી ગુજરાતી, મરાઠી બોલતાં આવડતું હતું. પહેલા ત્રણ ચાર માસ વકરો થોડો થત હતા. નફે બહુ રહ્યો નહિ. મામાએ ઉધાર આપવા તદ્દન મનાઈ કરી હતી. રોકડ વેચાણ કરવાની છૂટ હતી. છોકરે વહેલો સવારે આવી થડા ઉપર બેસતો હતો. દશ વાગે દુકાન બંધ કરીને ખાવા જતો. અગીઆરે પાછા આવતો હતો. સાંજના છ વાગે વાળુ કરવા જતે. પાછે સાતે આવી જતો. રાત્રે અગીઆર સુધી એ દુકાન ઉપર બેસતા હતા. તે દુકાનને જરા પણ રેઢી મૂકતો નહોતે.
છ મહિને દુકાનમાં ન દેખાવા લાગ્યો. બાર માસ પૂરા થયા ત્યારે ગણત્રી કરતાં રૂા. ૧૦૦] વધ્યા હતા. છોકરો બહુ ખુશી થયો. મામો પણ સંતેષ પામ્યો. બીજે વરસે પોતાની ન્યાતના એક છોકરાને વધારાના કામ માટે રાખી લીધે. એક જમવા જાય ત્યારે બીજે બેસે. સવારના થી રાત્રિના અગીઆર વાગ્યા સુધી દુકાન બંધ થાય જ નહિ. ઘરાક કેાઈ પાછું વળે જ નહિ. પહેલાં દુકાનમાં ૫૦૦ રૂપિઆને માલ રાખતા હતા. હવે વહાણના ઉપયોગના મોટા રસ્સા રસ્સીઓ પણ રાખવા માંડ્યા. દુકાન ઉપર ઘરાકી વધવા માંડી. વહાણવાળા પણ માલ લેવા માંડયા. હવે તો વેલજી શાહ સુતરની દેરીઓ પણ રાખવા માંડયા. એમને બીજા વરસને ન ત્રણસે રૂપિયાને થયો. વેલજીને ખૂબ આનંદ થયો ને આગળ વધવાની હેશ વધી. દુકાને હવે બરાબર ચાલતી હતી.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહસિક
ચાલુ દુકાન માલ ભરવામાં બહુ નાની પડતી હતી. માલ પૂરો રાખી શકાતો નહે. પંદર વરસને વેલજી હજી મામાને ત્યાં જમતો હતો. દુકાન વધારીને મોટી કરવાની હતી. મામાની સલાહથી જોડેની દુકાન ખાલી થઈ તે પણ ભાડે રાખી લીધી ને વ્યાપારનું કામ વધાર્યું. દુકાનમાં હવે રૂ. ૧૫૦૦ નો માલ રાખવા માંડયો. ગામમાં શાખ એવી સારી બંધાઈ ગઈ હતી કે ૫૦૦–૧૦૦૦ ને માલ અંગઉધારે આંટથી મળી શકતો હતો. માછલું પાણીમાં હોશિયાર થઈ જાય તેમ તે દુકાનના કામમાં હેશિઆર થઈ ગયો. ઘરાકને મીઠાશથી સમજાવવા તેમજ તેમને રાજી રાખવાનું તેને આવડી ગયું. જૂના ઘરાકને હવે તે ઉધાર માલ પણ આપવા માંડયો. એની ઘરાકી બંધાઈ ગઈ. ત્રીજે વરસે પૂરા પાંચસો રૂપિયા બચ્યા. વેલજીને સ્વર્ગ એક વેંત છેટે રહ્યું હોય તેમ લાગવા માંડયું. એના માબાપ પણ કમાઉ દિકરા માટે ખૂબ રાજી થયાં. " સને ૧૮૨૫માં જ્યારે વેલજી સોળ વરસનો થયો ત્યારે માબાપે દેશમાં કન્યા શોધી કાઢીને લઇને વિવાહ કરી દીધો. દશા ઓશવાળ જ્ઞાતિ ખર્ચાળ છે. એની સાંસારિક રીતભાત ખર્ચાળ હોય છે. આમાં વેલજીને રૂા. ૧૦૦૦ દેશમાં મોકલવા પડ્યા. દુકાન મામાને સોંપી વેલજી કચ્છ જઈ પરણું આવ્યો. દેશમાંથી હવે મુંબઈ આવતાં પિતાનાં માતાપિતાને મુબંઈ સાથે તેડતા આવે. અહીં સુખી કુટુંબ તરીકે તે રહેવા લાગ્યું. એના પિતા દેશની નેકરી મૂકી વેલજીની દુકાને બેસવા લાગ્યા. - દુકાન સારી ચાલવા માંડી. ખંત, ઉદ્યોગ, ધીરજ અને મીઠાશ એ ચારે ગુણ વેલજીમાં વસ્યા હતા એટલે દુકાન ફતેહમંદ થવા લાગી, કમાણું ૫ણ વધવા લાગી. બે ત્રણ વરસ ૫૦૦-૬૦૦ રૂપિયા દર વરસે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમત
૧૦૧
ખર્ચ કાઢતાં વધ્યા. હવે વેલજીએ ઉધાર આપવાનું વધારે પ્રમાણમાં રાખ્યુ. પોતે વેપારીઓમાં શાખ સારી રાખી હતી એટલે મલબારના કાથાના વેપારીએ એને પાંચ હજાર રૂપિયા સુધી ધીરધાર કરતા હતા. પ્રથમ તે મુંબઈના મોટા કાથાના વેપારીએ પાસેથી માલ ખરીદતા હતા. હવે એણે પરબારી મલબારના વેપારીઓ સાથે આડત આંધીને વહાણેમાં સીધા માલ મગાવવા શરૂ કર્યો. એના વેપાર હવે સારા ચાલવા લાગ્યા. દર વરસે ૧૦૦૦-૧૨૦૦ રૂપિયાના વધારા થવા માંડયો. વેલજી પાસે હવે ૫૦૦૦ રૂપિયાની મૂડી થઇ હતી. માબાપને એણે પચતી, આજી, પાલીતાણા, ગિરનારની યાત્રા કરાવી કૃત્કૃત્ય થયા. અગિયાર વરસનાં વ્હાણાં વાઈ ગયાં. વેલજી ૨૫ વરસન યુવાન થયા. તેના માબાપ વેલજીને સુખી જોઇને ધર્મધ્યાનમાં રહેતાં કાલક્રમે ગુજરી ગયાં.
વેલજી શાહના પિરચય વહાણવાળાઓ સાથે ધણેા હતેા. વહાણુના નાખુદાએ દેશ-પરદેશની વાતા એની પાસે કરતા હતા. અરબસ્થાનના આરખાની, ઇરાની અખાતના રહેવાસીએ ની, રાતા સમુદ્રના રહીશાની, ત્યાંના વેપારવણજ, પેદાશ અને નફાની નવી નવી વાતે કરવા લાગ્યા. તે તરફ્ જઇ મેટા વેપારી ખેડાય છે. ધણા લેાકા, ઘણી ભાષાઓ, જાતજાતના વેપારેાના અનુભવેા મળે છે. વેલજી ઘણાં વરસે થયાં એ વાતા સાંભળતા હતા. એનુ મન આવી આવી વાતા સાંભળી પાણી પાણી થઇ જતું હતું. એ દેશા જોવા, અનુભવવા માટે એને તીવ્ર લાગણી થતી હતી. હવે તા એને તે સંબંધી સ્વો પણ આવતાં હતાં. એ દેશે। તરફ પ્રવાસ કરી આવવાની એને ઉત્કંઠા થઇ. એણે પેાતાની ધણીઆણી પાસે વાત કરી પણ તેણે પ્રથમ ક્રાપ્ત રીતે રજા આપવા કબૂલ કર્યુ નહિ. વેલજી નાહિમત થયા નહિ. એણે લાગ આવતાં વારંવાર ઉલ્લેખ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સાહસિક
- આતી હતી પણ બળ આખા વડા
કરવા માંડ્યો. છેવટે કંટાળીને તેની સ્ત્રીએ જવાની સંમતિ આપી.
આ પ્રદેશોમાં જવું તે માત્ર જોનારા તરીકે નહિ પરંતુ વેપારી તરીકે જવાનું વેલજી શાહે પસંદ કર્યું. એ પ્રદેશમાં કેવી કેવી જાતને માલ મળે છે તે બધું નાખુદાઓને પૂછી માહિતગાર થયો. હતો. પોતે પણ વેપારી બચ્ચો હતો, એટલે પિતાને પણ વેપારને સારો અનુભવ હતું. આથી તે દેશો માટે જોઈતાં કાપડ, અનાજ, ગરમ કપડાં વિગેરે ખરીદ કર્યા. દુકાન મુનીમને સોંપી, વૃદ્ધ મામાને દેખરેખ રાખવાનું સોંપ્યું. પરંતુ એને તરતમાં સારું વહાણ મળ્યું નહિ. એણે માંડવી, સલાયા, પોરબંદર, જોડીઆ, ભાવનગરના બંદરોએ આડતીયાઓ મારફતે પૂછપરછ કરી પણ પિતાના વહાણે ચાર્ટર કરવા માટે કેઈની ઈચ્છા થઈ નહિ. સૌ પિતાને વેપાર કરતા હતા. દરમિયાન બસરાનું એક વહાણ ખજુર લઈને મુંબઈ આવ્યું. એ વહાણના ધણ અલકાસમ પાસે પિતાના આખા વહાણમાં ઉપડે તેટલે પૂરતો માલ નહોતો. એણે વેલજી શાહને માલ શોભીસ્તા નરે લઈ જવા કબૂલ કર્યું એટલે વેલજી તેના મામા પાસે રજા લેવા ગયો. તેના મામાને આ વાત પસંદ ન હતી એટલે તેણે જવાબમાં કહ્યું.
“ભાઈ વેલજી, આ આરબ વહાણ સાથે જવું જોખમ-- ભરેલું છે.”
“ના મામા, હું અલકાસમને જૂનથી ઓળખું છું. મારો ઘરાક છે.”
“એ તરકડાને શું ભરોસો? મને ચેન પડતું નથી.”
મામા, હું એને છ વરસથી ઓળખું છું, હજારેને માલ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમત
૧૦૩
મે' એને વેચે છે, વચનના સાચા છે; ખીજા આર જેવા
""
લબાડ નથી.
ભાઇ, તારી તને ખબર, પણ મને ધીરજ આવતી નથી. આઠ હજારના માલ અને પેાતાના પડને આવા અજાણ્યાના હાથમાં હું તે સાંપુ નહિ. તું સમજીને કરતા હાઇશ.
""
99
“ જ઼ીકર ન કરે। મામા, હુ' સમજીને કરું' છું. મને ભય નથી, હું ચિત છું.”
“ જેવી તારી મરજી.
"9
વહાણમાં માલ ચડયો ને સારા મુહુતૅ વહાણુ હંકાયું. એને એડન, હેડેડા, બસરા અને મેાખા તરફ પ્રવાસ કરવાના હતા. વહાણને ખુશનુમા હવા મળી હતી એટલે વહાણ સારી ગતિએ ચાલુ જતું હતું.
રાત્રિના વખત હતા. આકાશમાં ચંદ્રના પ્રકાશથી ચારે તરફ ચાંદની રેલાઈ રહી હતી. પાણી ઉપર જાણે રૂપું પાથયુ હાય એમ દેખાતું હતું. વેલજી શાહે ચુલા ઉપર ખીચડી બનાવી સાથે અથાણું, પાપડ વગેરે તૈયાર કર્યાં હતાં, કાચરી પણ તળી હતી. તેઓ પેાતાની રીતે જમી મીડી પીતાં તુતક ઉપર ડોલ લાંખું કરીને આનંદથી વાતા કરતા હતા. સમુદ્રની માછલીએ આકાશમાં ચળકતા ચંદ્રની સામે ઠેકડા મારતી ત્રણ ચાર ફીટ ઊંચે કૂદી રૂપેરી રંગના ચમકારાથી આશ્રયચકિત દેખાવા કરતી હતી. શાંતસાગરમાં શાંત મેાજા આ ચારે તરફ ધીમી ગતિથી પ્રયાણુ કરતાં હતાં. તેમાં ઉઠતા મુદ્દા સસારની અસારતાનું ભાન કરાવતાં હતાં. રાત્રિની નિરવ શાંતિમાં તૃપ્ત પેટ અને મને વેલજી શાહ સાગરને નિરખી રહ્યા હતાં. વહાણમાં કામ કરતા દેશી ખારવા વેલજી પાસે આવીને બેઠે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સાહસિક
“લે અબ્દલા બીડી પી, આપણે મેખા ક્યારે પહોંચશું ?”
“હજી આઠ દશ દિવસ લાગશે. શેઠ, મારે તમને એક વાત કહેવાની છે. કહું?”
કહે, શું છે?” હું તે તમારા દેશને માણસ રહ્યા એટલે મારે કહેવું જોઈએ.” કહેને ભાઈ, તારે શું કહેવાનું છે?” “આ અલકાસમ બહુ ખરાબ માણસ છે.” “કેમ? શું કંઇ કહેવા જેવું છે?”
શેઠ, હું ગરીબ માણસ રહ્યો. મને માત્ર મુંબઈમાં જ એમનો એક ખલાસી બીમાર પડ્યો ત્યારે રાખ્યો છે. મને ભૂલશો નહિ ને?”
હું તને ભૂલીશ નહિ તેની ખાત્રી રાખજે. તને શું ગંધ આવી છે ?”
“પેલો છોકરો અલહસન છે ને ! તેને મારી સાથે ગઠી ગયું છે. અમે વાત કરતા હતા તેમાં વહેમ પડવાથી મેં એને પટાવી સમજાવીને ધીમે ધીમે બધી વાત કઢાવી લીધી છે. વાત ઘણી ગંભીર છે. આપણું જાન જોખમમાં છે.”
એટલું બધું શું છે?” વાતની ગંભીરતા વેલજી સમજી ગયા.
આ લૂંટારુ અલકાસમની નજર તમારા માલ ઉપર છે. એણે એક યુક્તિ કરી છે. આ સમુદ્રમાં ચાંચીઆ ઘણું છે. સામેને સમી થીમ છે. પેટ અહીંથી બે દિવસના રસ્તા ઉપર છે. આ નાખુદે એમને એળખે છે. એ બેટ ઉપર જઈ બધે સાલ અને આપણને ચાંચીઆને સેંપી દેશે. આપણને મરાવી નાખશે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
૧૦૫
-
૫
પિતાના થડા નવા માણસોને પણ ચાંચીને સેંપી દેશે. પછી મોખા જઇ જાહેર કરશે કે ચાંચીએ એને લૂંટી લીધે.”
“ખરેખર સાચી વાત છે? વેલજીએ સફાળા બેઠા થઈ જઈને આશ્ચર્ય અને ભયની મિશ્ર લાગણીથી પૂછયું.
“તમે બેઠા ન થાઓ. સૂતા-સૂતા ધીમેથી વાત કરે. કોઈને શક આવશે. સાવ સાચી વાત છે. છોકરે અલકાસમને ભાણેજ છે. એણે સૂતાં સૂતાં અલકાસમ અને તેના ભાઈને વાતચીત કરતાં સાંભળ્યા હતા. એમાં જરા ય શક રાખવાનું કારણ નથી. જુઓને આપણું વહાણને મોરચો ફેરવી નાંખી બેટ તરફ લીધે છે.” - વેલજી વિચારમાં પડી ગયો. દરિઆમાં એ એકલો શું કરી શકે? મામાની વાત ન માનવામાં એણે ભૂલ કરી હતી એ હવે તેને સ્પષ્ટ સમજાયું; પણ પસ્તાવા માત્રથી કંઈ વળે તેમ નહોતું.
તું ફિકર કર નહિ. હું એની ગોઠવણ કરી ગ્ય કરીશ.” વિલજીએ અબદુલાને હિંમત આપતાં કહ્યું પરંતુ તેના મનમાં ધા પડી ગયે.
વેલજી ધીરજવાળા માણસ હતો. એણે આખી સ્થિતિ ઉપર ફરી વિચાર કરી છે. પિતાની સ્થિતિ અસહાય અને લાચાર જણાઈ. હવે ધીરજ વગર બીજે કાંઈ ઉપાય નહતો. એણે શાંતિથી બીજી બીડી સળગાવી પીવા માંડી.
બીજે દિવસે બપોરના પવનની પ્રતિકૂળતાને લીધે વહાણ ધીમે ધીમે જતું હતું. એટલામાં દૂરથી ધૂમાડો દેખાયો.
એક નાની મનવાર એ રસ્તે પસાર થતી હતી. તે તદ્દન નજદિક આવી પહોંચી. અવાજ સંભળાય એટલે દૂર એ મનવાર હતી,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
સાહસિક
વેલજીએ સમયસૂચક્તા વાપરી આ તકનો લાભ લીધે. તેણે તરત ઊભા થઈ પિતે તૈયાર રાખેલ છેતીઆને ખુલ્લું કરી હવામાં ફફડાવ્યું. ઊંચેથી હાથ હલાવી બોલાવવાને અવાજ કર્યો. “બચાવે, બચાવો’ એવી જેસથી બૂમ પણ નાંખી.
મનવાર તરત મુખ ફેરવી વધારે નજદિક આવી. તેમાંથી એક નાની બોટ ઉતારીને વહાણ તરફ રવાના કરી.
“કેમ તમે અમને તેડાવ્યા? શું છે ?” ઓફિસરે અંગ્રેજી માં પૂછ્યું.
મારા ઉપર બીક છે.” વેલજીએ ભાંગીતૂટી અંગ્રેજીમાં કહ્યું.
“ચાલો મનવાર ઉપર.” બેટમાં બેસારી એને તથા નાખુદા. અલકાસમને મનવાર ઉપર લઈ જવામાં આવ્યા.
કેપ્ટન ભાંગીતૂટી હિંદી જાણતો હતો. એને વેલજીએ ધીમે ધીમે બધી વાત સમજાવી દીધી ને પિતાને ભય બતાવ્યું. " “આરબ નાખુદા, આ વાત ખરી છે?”
“તદ્દન ખોટી છે, હું કાંઈ જાણતો નથી. હું તે વેપારી વહાણધણી છું.”,
“જો તું જાણતો નથી તે શા માટે વહાણને આડે રસ્તે લીધું છે? આ માખા બંદરને રસ્તો છે?”
આમાં કાંઈક મારી સમજણફેર થઈ છે. બાકી હું તે ખે જ જાઉં છું.”
મને તારી મુરાદ સારી લાગતી નથી. જાઓ તમારા વહાસમાંમેં તારી અને તારા વહાણની નેંધ લીધી છે. ખબરદાર, જે આ શેઠને કે તેના માલને કાંઈ ઈજા કરી તો તારી બુરી વલેહ,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમત
૧૦૭
ચશે. અંગ્રેજ સરકારના હાથ લાંબા છે. તારા જેવાના વગર ફાગઢના ભુક્કા નીકળી જાશે. ચેતતા રહેજે. તારી વાત હું માનતા નથી એટલે તું મારી નજરથી છટકી શકીશ નહિ. હું આટલામાં જ ચેાકી કરતા ક્રૂ છું. જરા પણ ભૂલ કરીશ તા માર્યાં જાઇશ. તારું વહાણુ જસ થશે. જા મેાખે જલદી પહોંચી જા.
""
અલકાસમે પેાતાની નિર્દોષતા દેખાડી. તે મનમાં ડરી ગયા. મનવારે દૂરથી જોયું તે વહાણને હવે મેાખા તરફ ફેરવવામાં આવ્યું હતું.
વેલજીએ એ કલાક પછી અલકાસમને મેલાવ્યેા. “ નાખુદા સાહેબ અહીં આવા, તમારા ભાઈને સાથે લાવા, કાપી પી જાઓ.”
એણે એમને પ્યાલામાં કાપી આપી. વેલજીએ એમને ગઇ ગુજરી ભૂલી જવા કહ્યું. પેાતે એની સાથે ખૂબ વેપારની અને ખીજી જૂની વાતા કરવા લાગ્યા. દરરાજ એ એ વખત નાખુદા અને તેના ભાઈને કારી પાતા, એમને બીડીએ પાતે અને ખૂબ વાતા કરી સ્નેહ બતાવ. વેલજી એમની સાથે ખૂબ પલાટાઇ ગયા. ભારે દેાસ્તી જામી. કડવાશ જૂની થઈ ગઇ, હવે તેા કલાકાના કલાકા વાતચીત ચાલવા માંડી.
મેાખા આવ્યુ. વેલજીના હવે ભય જતા રહ્યો હતા. એણે આરઅને મીઠાશથી વશ કરી લીધા હતા. વેલજીએ મેાખામાં માલ વેચી ત્યાંશ્રી નવા ખરીદ્યો. બસરા, બહેરીન વગેરે બંદરા ખાતે એણે માલ વેચ્યું। ને નવા ખરીદ્યો. આમ એક જ વહાણુમાં આઠમાસ મુસાફી કરી, તેમાં તેને ચેાખ્ખા અગીઆર ાર રૂપિઆ નફા મળ્યો હતા. ધણાં ખંદરાના એણે વેપાર કર્યાં હતા. તે આરી ભાષા એટલતાં શીખી ગયા હતા. વેપારના વિશાળ અનુભવ લીધે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
સાહસિક
હતો. દેશપરદેશના પાણી પીધાં હતાં. અનેક વેપારી આરબ, યાહુદીઓ, ઇરાકી, સીદીઓ, ઇરાનીઓ સાથે પ્રસંગમાં આવ્યો હતે. દેશદેશના ચલણ, પેદાશની ચીજોને જાતઅનુભવ મેળવ્યો હતો.
વેલજી આઠ માસે મુંબઈ આવ્યો. એ કમાઈને આવ્યો હતો તે કરતાં પણ વધારે અનુભવ એણે મેળવ્યો હતો. એ અનુભવ એણે કામ લગાડો. એ જેટલાં બંદરે ફરી આવ્યો હતો ત્યાં આડતો બાંધી હતી. હવે એણે પિતાની વખાર સ્થાપી, દુકાન કાઢી નાખી. એ કુટકલી આ દુકાનદારમાંથી વેપારી બન્યો. એણે પિતાના માટે એક વહાણ બનાવી લીધું. તે સિવાય બીજા વહાણે ચાર્ટર કરી એણે માલ દેશાવરમાં મોકલવા માંડ્યો. ત્યાંથી પણ જાતજાતને માલ મંગાવવા માંડ્યો. એણે વેપારને ભારે વિકાસ કર્યો. એને નફે હવે દર વરસે દશ હજાર રૂપિયા ઉપર થતો હતો, પરંતુ વેલજી -શાહને હજી સંતોષ થયો નહિ. એક વહાણમાંથી એણે વધારીને બે વહાણે બંધાવ્યાં. એણે મલબારને વેપાર વધાર્યો. નફે ખૂબ થવા માંડે.
વેલજી માલુની હવે મેટી પેઢી ચાલતી હતી. હવે એમને ત્યાં પચીસ ત્રીસ મહેતા કામ કરતા હતા. ઘરે ગાડીડા હતાં. ઘરને ભાળો પણ લીધો. વેલજી શાહ સાહસિક હતા. એમણે કપાસને વેપાર પણ ચાલુ કર્યો. ભરૂચ, ખાનદેશમાં આડતો બાંધી. પિતે કપાસ ખરીદી વિલાયત ચડાવવા માંડશે. હવે તેઓ પાસે લાખો રૂપિયા થયા હતા. દર વરસે ન વધતું જતું હતું. એમણે હવે વેપારને વિકાસ ખૂબ કરી દીધો. બધા દેશ માટે પિસાતો માલ મોક્લવા ને મંગાવવાને વેપારને વેલજી શાહને પ્રથમથી જ શોખ હતો. એણે પિતાના શોખ ખાતર વેપાર વધારવા માંડ્યો.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
એમની પાસે હવે પચાસ લાખ રૂપિયા થઈ ગયા હતા, છતાં નફા ખાતર નહિ પણ પિતાના શોખ ખાતર વેલજીશાહ વેપાર ખેડતા હતા. એમને ઘરે હવે માળા, ગાડી, ઘોડાં, જાહેરજલાલી ખૂબ વધી ગઈ હતી. એક વખતનો ગરીબ વેલો આત્મબળે સેંકડો માણસોને નભાવનાર વેલજી શેઠ નામે ઓળખાતા ધનવાન ગૃહસ્થ હતા.
એમને પુત્રસંતતિની ઊણપ હેવાથી તે બાબતને અસતા રહેતો હતો, પરંતુ પુણ્યોદયે એમની ૩૭ વરસની ઉમરે સંવત ૧૯૨ માં એમને ત્યાં પુત્રજન્મ થયો. એનું નામ ત્રીકમજી રાખવામાં આવ્યું. તે પછી બે વરસે ઉમરશી નામે બીજો પુત્ર અને પ્રેમબાઈ નામે પુત્રી જમ્યાં.
વેલજીશાહ ભણેલા નહતા. એટલે દાનધર્મ જૂની રીતે કરતા હતા, છતાં જૈનધર્મ ઉપર તેની અખંડ શ્રદ્ધા હતી. દેવ-દર્શન ને સેવાપૂજા બહુ જ પ્રેમથી કરતા હતા. પિતાના ધર્મની દરેક ફરજો પાળી, ઉત્સવ તથા બીજા સારાં કામમાં દાનપુન્ય મોટા પ્રમાણમાં કરવા લાગ્યા. હવે એમની પાસે પિસે ઘણે વધી ગયો હતો. એટલે પિતાના વતન કચ્છ-કોઠારામાં એક ભવ્ય દેરાસર બંધાવવાને નિશ્ચય કર્યો. સંવત ૧૯૧૪ માં એમણે મટી ધામધુમથી કોઠારામાં દેરાસરજીનો પાયો નંખાશે. આખા કચ્છમાંથી હોશિયારમાં હેશિયાર કારીગરો ભેગા કરવામાં આવ્યા. કાઠિયાવાડમાંથી પણ શિલ્પીઓને તેડાવવામાં આવ્યા. મોટે પાયે દેરાસરજીનું કામ શરૂ કરવામાં આવ્યું. એને બાંધતાં ચાર વરસો લાગ્યાં. એને કોતરકામ અને નકશીથી ખૂબ શણગારવામાં આવ્યું. દેરાસરજીના મંડપ, ગર્ભદ્વાર, વચ્ચેને ઘુમટ બહુ વિશાળ રાખવામાં આવ્યો હતો.
સંવત ૧૯૧૮ માં દેરાસરજી શિખરબંધ તૈયાર થઈ ગયું,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
સાહસિક
એટલે વેલજી શેઠે પેાતાના સ્નેહી સબધી, મિત્રા, ઓળખી તા, જ્ઞાતિભાઓને તથા કચ્છ-ગુજરાતના સંધ સમુદાયમાં કઢાત્રી મેકલીને શ્રી સિદ્દાચળજીની યાત્રા કરાવી ત્યાંથી હજારે માણસાના એ સંધ યાત્રા કરતાં કરતાં રાજકાટ થઇને મારખી રસ્તે વહાણમાં કચ્છ પહોંચ્યા. અહીં શ્રી સંધને કાઠારા લઇ જઈ બહુ ધામધુમથી એમણે દેરાસરજીમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી. એ પ્રસંગે મેટુ સાધુવૃંદ ભેગું થયું હતું. આખા ગામને વાડાબંધ જમાડવામાં આવ્યું. દેરાસરજીની પૂજા—અના માટે વિશાળ પાયે વ્યવસ્થા કરાવી. વેલજી શેઠે આ દેરાસરજીની પાછળ લાખા રૂપિયા ખર્ચ્યા હતા. એવું ભવ્ય અને શિલ્પકારીગરીવાળું દેરાસર આખા કચ્છમાં નથી. વેલજી શેઠ આ દેરાસરજી આંધીને કૃતકૃત્ય થયા.
વેલજી શેઠને નાનપણથી સારણગાંઠનું દરદ હતું. તેને વારંવાર ગાંઠ ઉતરી આવી બહુ હેરાન કરતી હતી. એમના જમાનામાં હેસ્પીટલ સ્થાપાઇ હતી, પણ ઓપરેશન ( શસ્ત્રક્રિયા ) કરાવવાની બહુ ઘેડાએ જ હિંમત કરતા હતા. વેલજી શેઠે પણ શસ્ત્રક્રિયા કરાવી નહિ. એક દિવસ મુંબઇમાં એચીંતી ગાળી નીચે ઉતરી આવી. શેઠને બહુ પીડા થવા માંડી. તેમણે ગ્રાન્ટ મેડીકલ કૉલેજના સીવીલ સયન, તથા હૈ।. ભાઉદાજી અને ખીજાં પાંચ મળી કુલ સાત ડૅાકટરાની દેખરેખ નીચે શસ્ત્રક્રિયા કરાવી, પરંતુ ગાળી ( આંતરડું ) ઊંચે ચડી નહિ. ડાકટરોની કાશેશ નિષ્ફળ ગઇ ને પરિણામે વેલજી શેઠના દેહાંત થયા.
કચ્છના એક ગામડીઆ બાળકે મુંબઇ શહેરમાં કાષ્ઠની સહાય કે મૂડી વગર પેાતાના આત્મબળ અને ઉદ્યોગથી આગળ વધીને લગભગ કરાડાધિપતિ થઈ મેાટાં માન—આબરુ મેળવ્યાં હતાં. મરણુસમયે એમની ઉમર ૫૬ વરસની હતી. દયાળુ, ઉદ્યોગી, ખંતીલા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત
વેલજી શેઠની વેપારીઓને, જેનેને, એમની દશા ઓસવાળ જ્ઞાતિને અને જાહેર જનતાને મોટી ખોટ પડી.
શેઠ વેલજી માલુના વડા પુત્ર ત્રીકમજીના હાથમાં કારભાર આવ્યો એ વખતે એમની ઉમર નાની હતી. એમના વિવાહ એમના જેવા જ ધનવાન અને અગ્રણી શેઠ નરશી નાથાના દિકરા હરભમની પુત્રી હેમકુંવર સાથે થયાં હતાં. એમના પિતાએ એને પોતાની હૈયાતીમાં જ આર.કીંગ ગેલન કાં.ના નામની અંગ્રેજી પેઢીમાં ભાગીદાર બનાવી દીધા હતા. એ ભાગીદારી થોડા વરસ ચાલી. પછી ત્રિકમજીએ પિતાને કપાસને વેપાર મોટે પાયે ચલાવ્યો અને કમનસીબ સટ્ટાને ચેપ તેને ન લાગ્યો ત્યાં સુધી-ઘણું વરસ સુધીએમને કપાસનો વ્યાપાર વિશાળ પાયા પર ચાલતા હતા.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાનદાનીનાં ખમીર. (૧) વફાદાર વાલી (મહેકમભાઈ)
આધેડ કેસરીસિંહ શેઠ બીછાનામાં પડ્યા હતા. તેની આગળ બેઠેલા વૈદ્ય માત્રાઓ ઘૂંટી રહ્યા હતા. ભયંકર રોગગ્રસ્ત દર્દી બોલી શક્તા નહતા. આસપાસ સગાસંબંધીનું ટોળું વીંટળાઈ બેઠું હતું. એક જણ નવકારમંત્રો અને નવ સ્મરણને જાપ કરતે બેઠો હતો. શેઠાણું સુરજબાઈની આંખમાં જળજળિયાં હતાં. તેઓ ધીમે હાથે પતિના પગ દાબતાં હતાં. એમની બાજુમાં આઠ વરસને બાળક હઠીસિંહ અને નાને ઉમેદ ઉદાસ ચહેરે બેઠા હતા.
મહારાજ પધારે છે' તેવો અવાજ બહારથી આવ્યો. મુનિમહારાજે “ધર્મલાભ અને ઉચ્ચાર કરતાં ઓરડામાં પ્રવેશ કર્યો. શેઠાણી તથા એારડામાં એકઠાં થયેલ માણસે દૂર ખસીને ઊભા રહ્યાં. શેઠ મહારાજને હાથ જોડી બેઠા થવાને પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા, પરંતુ તેવી શક્તિ નહતી. મહારાજશ્રીએ સુઈ રહેવાને સકેત કરી વાસક્ષેપ નાખ્યો ને શાંત વાણીમાં મંગળિક સંભળાવ્યું.
મહારાજશ્રીના જવા પછી શેઠાણું તેમના પલંગ પાસે ગયાં. શેઠે હાથ ઊંચે કરી મોઢાં તરફ આંગળી કરી. શેઠાણીએ પાણીને પ્યાલો ભરીને મોઢા પાસે ધરવાની તૈયારી કરી. રોગીએ માથું ધુણાવી
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૧૩
પાણીની ના પાડી અને જીભ તરફ અંગુલીનિર્દેશ કર્યો. તેઓએ કાંઈ બલવાને પ્રયત્ન કર્યો પણ વાચા બંધ થઈ ગઈ હોય તેમ જણાવ્યું. શેઠાણીનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. ત્યાં બેઠેલા અનુપચંદ ગારજીએ પિતાના પાસેથી ઊંચી માત્રા કાઢીને ખરલમાં ઘસી રોગીને મોઢે મૂકી, પાંચેક મિનિટમાં જીભ છુટી થઈ હોય તેમ શેઠે ધીમેથી કહ્યું
“ મહેકમ કયાં છે ? મારી પાસે આવ.” “આ રહ્યો કાકા, આજ્ઞા કરે.”
મહામ, આ હાથી (હઠીભાઈ) અને ઉમેદ તને ભળે છે. તારી કાકીનું ગઢપણ પાળજે. છોકરા નાના છે, તેને સાચવજે અને આપણે વહીવટ પણ તારે સંભાળવાન છે.” પછી શેઠાણીને ઉદ્દેશીને કહ્યું: “તમારે મહેકમભાઈની સલાહ લેવાની છે. સમજ્યાં છે?”
શેઠાણીએ ડોકું ધુણાવી સંમતિ દર્શાવી.
કેમ મહેકમ, આ બધું ખરા દિલથી સંભાળીશ કે ? મેં તને પુત્રવત પાળ્યો છે ને તારામાં મારું મન કરે છે, તેથી આ બધું તને ભળાવું છું.”
“જેવી આજ્ઞા.” આંસુઓથી ભરેલી આંખે મહેકમે જવાબ આપ્યો.
અત્યારની પેઠે તે વખતે વાલીપણાનાં મુખત્યારનામાં કે કેટરી ને કાગળોનાં કારસ્થાન નહેતાં; મીલ્કતને નોંધ ને વિલના ભવાડા પાછળ વકીલ બારિસ્ટરોના ખીસાં ભરવાના નહેતાં. કેસરીસિંહ શેઠે અણુમાપો લાખોને વહીવટ ભાન ઉપર પિતાના ભત્રીજાને સોંપ્યો ને ભત્રીજાએ શીર નમાવીને કાકાની ઈચ્છા-આજ્ઞાને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૧૪
ખાનદાનીના
માથે ચડાવી તે પાળવાને કાલ દીધો. તેમાં નહોતો કેસરીસિંહને અવિશ્વાસ કે ન હતી મહેકમ શામાં સ્વાર્થ પટુતા. અહિં ખાનદાનીનાં ખમીરની ખરેખરી કસોટી હતી.
મહેકમના જવાબથી કેસરીસિંહ શેઠને શાંતિ વળી ગઈ હોય તેમ નિશ્ચિત મનથી આત્મધ્યાનમાં રમણ કરતાં તેમને સ્વર્ગવાસ થયો.
કેશરીસિંહ શેઠ મહાન એશ્વર્યપતિ હતા. એમના દાદા નેહાલ ખુશાલના સમયથી જ અમદાવાદમાં એમની ધીકતી પેઢી ચાલતી હતી. ઘરે રેશમ અને કીરમજને વેપાર હતો. દેશપરદેશ માલ મોકલવા-મંગાવવાને ખંભાતમાં પોતાનાં વવાણે રહેતાં, વખારે હતી. તેમને આંગણે ગુમાસ્તા,નોકર, ચાકર, ગાડી, ઘોડાં, બેલે, સગ્રામ, ચેકીદારો વગેરે હતા. બાદશાહી હવેલી અને મોટે કારભાર હતે. જાડેજલાલી સંપૂર્ણ હતી. એના ભોગવનાર હઠીસિંહ અને ઉમેદ નાના બાળક હતા. તેની સમૃદ્ધિની ગણના લાખો ઉપર થતી.
સંવત ૧૮૬૦માં આ બનાવ બન્યો. પિતાના કાકાને વચન આપ્યા પ્રમાણે મહેકમભાઈએ પિતાનો વાલી ધર્મ બજાવવો શરૂ કર્યો. પોતાની અંગત જંજાળના ભાગે કેશરીસિંહ શેઠના વહીવટને સારી રીતે સંભાળ્યો. મહેકમભાઈ દીર્ધદષ્ટિવાળા પુરુષ હતા. પિતાના ઉપર મૂકેલા વિશ્વાસને એમણે પ્રમાણિકપણે સદુપયોગ કર્યો. શેઠના વખતથી તેની પેઢી રેશમ અને કીરમજ દેશાવરથી મંગાવી હિંદના જુદા જુદા ભાગમાં મેલતી હતી તે સાથે મહેકમભાઈએ અમદાવાદમાં કીનખાબ અને અટલસ વણવાની સાળો ચાલુ કરાવીને સેંકડે કુટુંબોની રોજી વધારી અને કાચા માલનો અંગત ભાંગે શરૂ થતાં પેઢીને ચોધારી પેદાશ થવા માંડી.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૧૫
મહેકમભાઈ આ પ્રમાણે પેઢીના વહીવટ ઉપર કાબૂ મેળવવા તથા ધંધાનો વિકાસ કરવા સાથે હઠીસિંહ તથા ઉમેદભાઈનું વહેવારિક અને નૈતિક જીવન ઘડવામાં બેદરકાર નહતા. તેમનું દૃષ્ટિબિંદુ કાકાને અંતીમ સમયે આપેલ વચન વફાદારીથી પાળી બતાવવાની તાલાવેલી હતી. તેણે બન્નેને ધુડી નિશાળે મૂકી આંક, હિસાબ ને નામાને અભ્યાસ કરાવી ધીમે ધીમે પેઢી ઉપર આવવા અને ઉપલક જેવા-જાણવાને રસ લેતા કર્યો. તે સંવત ૧૮૬૮માં હઠીસિંહની સોળ વર્ષની ઉમરે તેના લગ્ન અમદાવાદના નગરશેઠ હેમાભાઈની પુત્રી સાથે મોટી ધામધુમથી કર્યો.
આ વખતે મુંબઈ ઇલાકાને જેને માં શેઠ અમીચંદ સાકરચંદના સુપુત્ર શેઠ મોતીચંદે મોટા ધનવાન અને ઉદાર ગૃહસ્થ તરીકે પ્રખ્યાતિ મેળવી હતી. એમને વેપાર વિશાળ પાયા પર હતો. એમની ઉદારતા તેથી પણ વિશાળ હતી. એમને મુખ્ય વેપાર અફીણુને હતા. પાલી અને મારવાડથી તેઓ મોટી રકમે અફીણ ખરીદી પિતાના વહાણેમાં ચીન ખાતે ચડાવતા હતા. આ ધંધા સિવાય રેશમ ખરીદવા અને પરદેશ ચડાવવા વિગેરે બીજા ઘણું ધંધાઓ કરતા હતા. એઓ દરરોજ કાંઈપણ સખાવત કર્યા વગર મોઢામાં અન્ન મૂક્તા નહોતા. સર જમશેદજી જીજીભાઈ બેરોનેટ સાથે એમને ભાગીદારી અને ભારે મહાબત હતાં. બંને એકબીજાને ભાઈઓની પેઠે ચાહતા હતા. એમની જાહેર અને ગુપ્ત સખાવતો લાખોની થતી હતી. જમણે હાથ દાન કરે તે ડાબો જાણે નહિ એવી એમની ઈરછા રહેતી. શેઠ મોતીચંદ સાથે શેઠ કેશરીસિંહને સારે ઘરેબો હતે. તેઓએ પરસ્પર વેપારીસંબંધ સ્થાપ્યો હતે. મુંબઈ ખાતે રેશમ વેચવાની આડતનું કુલ કામ શેઠ મોતીશાહને એમણે આપ્યું હતું. મહોકમભાઈએ એમાં ખૂબ વૃદ્ધિ કરી. મુંબઈ અથવા અમદાવાદમાં તેઓ મોતીશા શેઠને ચાર છ માસે મળતા હતા. તેઓ બંને વચ્ચે
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmmmmm
૧૧૬
ખાનદાનીનાં ગાઢ પ્રેમ બંધાયો હતો. બંને પ્રેમધર્મને પીછાણતા હતા.
સંવત ૧૮૭૩માં અમદાવાદથી નગરશેઠ હેમાભાઈને સંઘ ગિરનાર-શત્રુંજયની જાત્રાએ નીકળ્યો ત્યારે મહેકમભાઈ અને હઠીસિંહ સાથે હતા. ભારે ધામધૂમ હતી. સંધ જુનાગઢ આવ્યો ત્યારે ત્યાં હજારો યાત્રિકોની માનવમેદની જામી હતી. આ પ્રસંગે શેઠ મહેકમભાઈએ ભારે ઉદારતાથી શેઠ મોતીચંદ અમીચંદના નામથી સંઘને જમણ આપીને શ્રી મેતીશાહ શેઠ સાથેની પિતાની મિત્રતાની ઉન્નતતા દેખાડી દીધી. આ હકીકકની મોતીશાહ શેઠને ખબર પણ આપી નહિ, પરંતુ આ વાત છુપી રહે ? શેઠ મોતીશાહને આ વાતની ખબર પડી ગઈ એ મનથી મલકાયા. તેમને મહાકમભાઇની વિશાળ લાગણી માટે માન ઉપર્યું, તેને બદલો વાળી દેવાને તક મળતાં મોતીશાહે વાત છેડી.
મહામભાઈ, મારે તમારું એક જરૂરનું કામ છે.” આજ્ઞા કરો શેઠ, તમારાથી હું કયાં દૂર છું ?”
પાલી અને રતલામ ખાતેના મારા આડતીઆ બરાબર કામ કરતા નથી. મારે ગયે વરસે વગર ફેકટની મોટી નુકશાની ભોગવવી પડી છે. તમે એ સ્થાનેની નજદિક છે. તમે મારું આ કામ ન સંભાળી શકે? બાર મહિને વીસ પચીસ હજારની ચોખ્ખી પેદાશ છે. શું જવાબ આપે છે?” !
શેઠ અમારે નેહાલ દાદાની પુન્યાઇથી ચાલતા ઘધાને માંડ પહેચાય છે, તો શા માટે વધારે ઝંઝટમાં પડવું પડે ? સંતોષ સારો છે.”
તે હું કયાં નથી જાણતો? આ તે તમે અમારું અંગ છે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
ને તે તરફ તમારી આપવા માગું છું. તમારે તે કરવું જ પડશે.”
૧૧૭
પેઢીએ છે તેથી તમને આગ્રહથી આ કામ
“ તમારી ઇચ્છા છે તે। મારાથી કેમ ના પડાય ? મુરબ્બી, ભલે હું ખુશીથી એ કામ સંભાળીશ, પરંતુ મને અંગત અડ્ડીણુ ખરીદવાની છૂટ હાય તા જ તક મળતાં મેાળા મનથી લઇ શકાય. જો કે તેમ કરતાં તમને ન જોઈએ તે હું રાખી લઈશ.
""
“ ભલે અહુ સારું, મને તેમાં વાંધા નથી. ’”
મહેકમભાઈએ આ બંને સ્થળેાએ વિશ્વાસુ માણસા મૂકીને અગ્નીણની ખરીદ ચાલુ કરાવી. પેાતે પણ વારંવાર આંટા મારી આવતા હતા. એ ધંધામાં સારા કસ હતા. પોતે અંગત જે અફીણુ ખરીદતા તે પણ વેચવા માટે મેાતીશાહ શેઠને મુંબઇ મેાકલતા હતા. આમાં અનેને સારાસ રહેતા હતા.
આ સમયે ચીનખાતે હિંદમાંથી વીશ કરે।ડ રૂપિયાની કિમતનું અષીણુ ચડતું હતું. ચીનાઓ પેાતાની બધી કમાણી આ અષીણના વ્યસનમાં ખતા હતા. મંચુરીઆના બાદશાડે ચીનને જીતી લીધુ હતુ.. એણે ચીનાઓને ચાલુ ગુલામગીરીમાં ઝકડી રાખવા માટે ચીનમાં અજ઼ીણુ દાખલ કર્યુ` હતુ`. તે સિવાય ચીતાએમાં ચેટલી વધારવાની પ્રથા પણ દાખલ કરી હતી. ચીના ધનવાન, મજૂરવર્ગ, વેપારીવર્ગ સૌ ચંદુલખાનામાં જઇ પીતળની ભુંગળીમાં અપીણુની ગાળી ચડાવી તેને ખત્તીમાં સળગાવીને પીતા (કુકતા) હતા. ધીમે ધીમે ધૂમ્રપાન તેમના મગજોમાં પહોંચતું હતું. ચીનાએ તેના કૈફની ધૂનમાં બહારની ચિંતાઓ, હાડમારીઓ, તકલીફા અને દુઃખા તથા રાગા સર્વે ભૂલી જતા. એમને બહારની સ્મૃતિ કાંઇ રહેતી નહિ. એને મીઠાં સ્વપ્નાં અને મિઆ ઊઠતી હતી. એને પરી
:
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ખાનદાનીનાં
જેવી સુંદર સ્ત્રીઓ, મધુર ખાનપાન ને મુલાયમ બીછાનાંઓની કલ્પ નાએ આવતી ને પિતાની સામે સ્વર્ગ ખડું થઈ ગયું હોય તેમ જોતા.
ત્રણ ચાર વરસ અફીણ પીનાર ચીનને પછી અફીણ જળની જેમ એંટી જતું અને વારંવાર તલપ થઈ આવતી. જે સમયસર અફીણ પીવા ન મળે તો તેને પગ ઘસવા પડતા હતા. બે ત્રણ વરસે અફીણનો સડે એના શરીરમાં દાખલ થઈ જતો હતો. તે અફીણને ગુલામ બની જતો. એના શરીર અને મનમાં મૂઢતા, જડતા અને ક્ષીણતા પ્રવેશ કરતાં હતાં. થોડાં વરસમાં એ હાડપીંજર જેવો બની જતો હતો. એનું જીવન પરવશ બનતું. કંઈ કામ એનાથી થઇ શકતું નહિ. એ પીડાઈપીડાઈને મરી જાતે હતે. અને એને અકાળે મરવું પડતું હતું. એનું મનુષ્યત્વ અને સત્ત્વ હરાઈ જતાં હતાં.
ચીનના લોકે સુસંસ્કૃત છે. એમણે પાંચ હજાર વરસોને જૂને ઈતિહાસ સાચવી રાખે છે. એના ભૂતકાળના બાદશાહે ભારે તેજસ્વી અને પ્રજાકલ્યાણકર્તા થઈ ગયા છે. હુન્નર, ઉદ્યોગ, કળા, સાહિત્ય, સંગીત, કારીગરીમાં ચીનાઓએ ખૂબ ઉન્નતિ મેળવી હતી. એ પ્રજા સતિષી અને સુખી હતી. એનું સામ્રાજ્ય અતિ મહાન હતું. બ્રહ્મદેશ,ટીબેટ, ઇન્ડોચાઈના, મેંગોલીઆ, કેરીઆ, મંચુરીઆ, ચીની તુર્કસ્થાન દરેક દેશોમાં ચીનની આણ ફરતી હતી. ચીનાઓએ જ પ્રથમ છાપખાનાનાં બીબાં અને મુદ્રણકળા શોધી હતી. ચીનાઓએ જ દારૂગોળે શોધ્યો હતે. ચીનાઓએ જ દાંતનું કોતરકામ, ચીનીના વાસણો બનાવવાનું કામ, એવી એવી શોધ પહેલવહેલી કરી છે.
જ્યારે યુરોપ એકદમ પછાત હતા ત્યારે ચીન ખૂબ આગળ વધેલ-સુધરેલે દેશ હતે.
ચીનને અફીણની બદીમાં સપડાયેલું જેઈ ચીનના શહેનશાહને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૧૯
^^^^^^^^^^^^
-
ભારે ગ્લાનિ થઈ. આવડા મોટા વિસ્તારવાળા દેશમાં અફીણબંધીના તેના પ્રયત્ન નિષ્ફળ નિવડ્યા. એણે અંગ્રેજોના એલચીને બોલાવી પિતાની લાચારી બતાવી અને હિંદમાંથી અફીણ આવતું બંધ કરવા વિનંતિ કરી. એણે ઈગ્લાંડના પ્રધાનમંડળને ચીનના શહેનશાહને પેિગામ પહોંચાડ્યો, પરંતુ હિંદના સરકારને આ અફીણના વેપારમાંથી વાર્ષિક છથી આઠ કરોડ રૂપિયાની પેદાશ હતી. એ પેદાશ ખેવી સત્તાધિકારીઓને ગમી નહિ. પ્રધાનમંડળે ના પાડી. આથી ચીનના શહેનશાહે મહારાણી વિકટેરીઆને એક અતિ હદયદ્રાવક પત્ર લખીને આ વેપાર અટકાવવા અપીલ કરી, પરંતુ તેનું પરિણામ પણ શૂન્યમાં આવ્યું. અફીણને વેપાર ચાલુ રહ્યો.
ચીનના શહેનશાહે નછૂટકે ચીનમાં અફીણની આયાત બંધ કરવાનો હુકમ કાઢો. તેની કાંઈ પણ દરકાર કર્યા વગર અંગ્રેજોએ અફીણની આયાત ચાલુ રાખી. કેન્ટોનના બંદરે વિશ હજાર પેટીઓ ભેગી થઈ. ચીનના શહેનશાહની આજ્ઞાથી આ પેટીઓને સાગરમાં હેમવામાં આવી. અંગ્રેજોએ યુદ્ધ જાહેર કર્યું. યુદ્ધમાં ચીન હાર્યું. અંગ્રેજોની શિસ્ત અને નવાં હથિઆરો પાસે ચીની સૈન્ય ટકી શક્યું નહિ. તેને પરાજય થયો. અફીણને વેપાર ચાલુ રહ્યો. ચીને દંડ પેટે રોકડ રકમ અને હોંગકૅગનું બંદર અંગ્રેજોને સાંપ્યું. ચીનાઓને પિતાનું પ્યારું અફીણ પાછું મળવા લાગ્યું. આસુરી સંપત્તિને વિજય થયે. યુરોપીયન ગુલામગીરીમાં ચીન મુકાયું ત્યારથી ચીને માથું ઊંચું કર્યું નથી. ચાલીસ કરોડ ચીનાઓ વ્યસન અને પરદેશીઓની સાંકળોમાં સલવાઈ બેઠા છે.
મહેકમભાઈ સાથે આડત બાંધ્યા પછી મોતીશા શેઠને પણ સારો નફો મળવા લાગ્યો હતો. મોતીશા કદરદાન માનવી હતા. તેમણે નહાલ શેઠની પેઢીના સંબંધમાં વધારે સારી આવક આવવાની એક પેજના વિચારી કાઢી. પ્રસંગે તેમણે એકદા વાત કાઢી.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૦.
ખાનદાનીનાં
“અરે મહેકમભાઈ, શા માટે અધૂરાં કામ કરે છે?” કેમ મોતીશાહ શેઠ, અધૂરાં કેમ?”
ત્યારે કંઈ પૂરાં કહેવાય? મુંબઈમાં અફીણ વેચી ઝુઝ ન શા માટે જો છે? ચીન ચડાવતાં શું થાય છે ? ગઈ સાલ મેં ચીનખાતે અફીણ ચડાવી ત્રણ લાખો નફો મેળવ્યો છે. તમે પણ હિંમત કરે.”
“અમારે ચીનને રેશમને આડતીયો અફીણનું કામ કરવા ના પાડે છે. તેથી ત્યાં કોણ માથું ભારે ?”
આવી અગવડ હતી તે વાત કરવી હતી ને? ચાલે કાંઇ મોડું થયું નથી. તમારો અને મારે ભાગમાં વેપાર કરશું. મારે આડતીએ શુંગ-લીંગ-ચાંગ સારો પ્રમાણિક છે એટલે આપણને સારી સગવડ છે.” *
બંનેને ચીનખાતે મજમુ વેપાર ચાલ્યો, તેમાં અઢળક કમાઈ થઈ પડી. ત્રણ વરસના હિસાબમાં માત્ર કેશરીસિંહના ભાગમાં જ ચાર લાખ રૂપિઆ મળ્યા. ભાગીદારી લાભદાયી નિવડી.
મહેકમભાઈ યુવાની પસાર કરી આધેડ વયમાં પ્રવેશ કરતા હતા. એમને એચતા કાળદેવે ઝડપી લીધા. એમણે કાકાને આપેલ વચન પાળી બતાવ્યું. વાલી (ટ્રસ્ટી) કેને કહેવાય અને તે કઈ રીતે કાર્ય કરી શકે તે માટે મહેકમભાઈએ આદર્શ દષ્ટાંત પૂરું પાડી ખાનદાનીનાં ખમીરની વિશાળતા-નિસ્પૃહતા બતાવી દીધી. એણે પેઢીના ઐશ્વર્ય, વેપાર, ધન અને આબરૂને ખૂબ વિકાસ કર્યો હતો.
શબને . વાલીકામ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) હાથિ હાકેમ– " બાવીસ વર્ષના યુવાન હઠીસિંહના હાથમાં કુલ કારભાર આવ્યો. હઠીસિંહ ગુજરાતી ત્રણચાર ચેપડીઓ માત્ર ભણ્યા હતા. ચૌદ વરસની વયથી જ મહેકમભાઇના હાથ નીચે પેઢી ઉપર કામ કરતા થયા હતા શેઠાણું સુરજબા પણ ભારે સમજુ હતાં. પિતાના પુત્રને એમણે સારા સંસ્કાર અને તાલીમ આપ્યાં હતાં. મહેકમભાઈ તેમના ઉપર સંપૂર્ણ વહાલ રાખતા, પરંતુ તે ઉન્માદી કે અભિમાની ન થઈ જાય તેટલો અંકુશ પણ રાખતા. બંને ભાઈઓને એમણે નાના નાના કાર્યોથી શરૂઆત કરાવી હતી. ધીમે ધીમે ઉમર વધતાં સમજણું થઈને કામ શીખ્યા એટલે એમને મેટાં કામ સોંપ્યાં હતાં. એમને વેપાર-વણજમાં રસ લેતા કરીને એકને કેશીઅરનું
એટલે રેકડનું કામ અને બીજાને કાગળ લખવાનું કામ આપ્યું મહતું. નામાને બન્નેને અભ્યાસ કરાવેલો.
મહોકમભાઈ સ્વર્ગવાસ પામ્યા એટલે સર્વે લગામ હઠીસિંહના હાથમાં આવી. યુવાની દિવાની છે. એક કવિ કહે છે કે'
यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुषमविवेकता। જુવાની, ધનસંપત્તિ, અધિકાર એ સર્વ અવિવેકનાં પેદા કરનારાં છે. હઠીસિંહ પાસે એ સર્વે હતું. તે લક્ષ્મીને લાડમાં લોટ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ખાનદાનીનાં
હતો. તે મોઢામાં સોનાને ચમચો લઈને જન્મ્યા હતા. નોકરચાકર, બાગબગીચા, ગાડીડાં, પાલખીઓ, અઢળક લક્ષ્મી એ સૌ એને વર્યાં હતાં. ધનવાનેને ઊધે રસ્તે દોરવનારાની જગતમાં બેટ નથી. આ જગત ભુલભુલામણીથી ભરેલું છે. યુવાનને તેમાં લપસી જતાં વાર લાગતી નથી, પરંતુ સભાગ્યે હઠીસંગમાં એના પિતાનું સૌજન્ય ઊતર્યું હતું. માતાનું માયાળુપણું વારસામાં મળ્યું હતું. મહેકમભાઈની શિસ્ત એને રગે રગ ઊતરી હતી. તેણે પિતાના નાનાભાઈને પડખામાં લઈ વહીવટ સંભાળી લીધે.
બન્ને ભાઈઓ સવારના વહેલા ઊઠીને નવકાર મંત્રને જપ કરીને બીછાનું છોડતા હતા. ત્યારપછી માતાજીને પાદવંદન કરી દેવમંદિરે જઈ પૂજા-અર્ચના અને સ્તવન–ભાવનામાં જોડાતા. ત્યાંથી આવી નાસ્તો કરી નવ વાગે પેઢી ઉપર દાખલ થઈ જતા હતા. બાર વાગે પેઢી ઉપરથી ઘરે આવી ભજન કરતા. તે સમયના ધનવાને અને શ્રીમંતો જમતી વખતે સગાંસંબંધી, સ્નેહીઓ, મિત્રો ને મહેમાન-પરેણાની સાથે એક પંગતે બેસીને આનંદથી ભેજન લેતા હતા. જમીને પાન સેપારી ખાઈ બપોરને આરામ લઈ ત્રણ વાગ્યે પેઢી ઉપર જતા. પેઢીમાં કામકાજ ઉપર દેખરેખ રાખી, જરૂરી સૂચન કરી, દિવસ છતાં વાળું કરવા હવેલીએ પહોંચી જતા હતા. ત્યાંથી સાંજના દેવદર્શન કરી આઠ વાગે તો ફરી પેઢી ઉપર આવી જતા. તે સમયે રાત્રિના દરેક પેઢીનું કામ ચાલતું હતું. રાત્રિના બાર વાગ્યા સુધી પેઢીનું કામ ચાલતું, પણ બંને ભાઈઓને રાત્રે દશ વાગે પાછા ફરવાની માતુશ્રીની આજ્ઞા હતી. એ રીતે દિનચર્યાં ચાલી જતી હતી.
હઠીસિંહ શેઠના વિવાહ સોળ વરસની નાની ઉમરે નગરશેઠ હેમાભાઈની પુત્રી સૌ. રુકિમણીબાઈ સાથે થયા હતા અને બંને
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ખમીર
૧૨૩
કુટુંબે અતિ ધનવાન અને આબરૂદાર હાવાથી વિવાહની ધામધુમમાં કચાશ રાખી નહેાતી. આ પ્રસંગે હઠીસિંહ શેઠના માતુશ્રીએ અને મહાકમભાઈએ એક લાખ રૂપિયા ખર્ચ્યા હતાં. નગરશેઠ હેમાભાઇની પૂર્ણ જાહેાજલાલીના સમય હતેા. એટલે કિમણી બેનને મોટી કિંમતના દાયજો એમના તરફથી મળ્યો હતા. અને કુટુંબ વચ્ચે દૂધ અને સાકરના મેળ હતા તેમાં આ સબંધથી ગાઢ સ્નેહ ધાયા હતા.
હઠીસિંહ શેઠને સ્વભાવ ઉદાર હતા. એ ધ કાર્યોંમાં પુષ્કળ દાન આપતા હતા. ઉસવામાં તેમના ફાળા માટે રહેતા. તે સાધુઓની સેવાભક્તિ ભૂલતા નહિ. એમને માતુશ્રી તરફથી જ ગુપ્ત દાન કરવાના વારસે મળ્યા હતા. એમની પાસે બ્રાહ્મણ, જૈન કે બીજો કાઈ ખાલી હાથે પાછેા કરતા નહેાતા. સખાવત કરવી એમના @ાહીમાં પ્રવેશેલી હતી. એમને ધર્મનાં ઊંડાં રહસ્યનું જ્ઞાન નહેતુ. એ તે। માત્ર સાધારણ લખેલાભણેલા વ્યક્તિ હતા, પણ એમના ખાસ ગુણુ દાતાપણું, સંયમ, ઔદાય, પોતાનું સાદું જીવન, વેપારમાં દીષ્ટ અને જીભની મીઠાશના હતા. હઠીભાઈના આ ગુણસ્વભાવથી લેાકેા તેને ‘ હાથીયે। હાકેમ 'ના હુલામણાથી સંખેાધતા હતા. ટૂંકમાં તેમણે પેાતાનાં માતાના મળેલા સ`સ્કારથી—
જનની જણજે ભકતજન, કાં દાતા કાં શૂર કાં ા રહેજે વાંઝણી, રખે ગુમાવે નૂર એ કહેવત ચરિતાર્થ કરી બતાવેલી.
એમનું મન ધ્રુવુ` સહૃદયી હતું તે નીચેના પ્રસ ંગેા પરથી પરખાશે. અમદાવાદથી થાડા માઇલ દૂર એક ઉચ્ચ કુટુંબના ગરાસી રહેતા હતા. તેને પેાતાના ગરાસમાંથી બહુ સારી પેદાશ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
ખાનદાનીનાં
*
આવતી હતી. પિતે આબરૂદાર અને સેવાભાવી હતી. એને આતિસત્કાર ઘણે પસંદ હતું. એ સવારનાં પહેરમાં ઊઠી પિતે બંધાવેલ ધર્મશાળાના ઓટલા ઉપર બેસતો હતો. એ માર્ગ મેટો રાજમાર્ગ હતે. સવારના યાત્રાળુઓ, બાવા, સાધુઓ, બ્રાહ્મણ, ગૃહસ્થ, રાજપુત, વેપારીઓ જે કાઈ એ રસ્તેથી પસાર થતું તેને આગ્રહપૂર્વક રકી જમાડતો. તેનું કૃત્ય રાજકર્તા જેવું દાનેશ્વરી હતું. એને આગ્રહ એટલે ભાવનાવાહી હતા કે કોઈપણ એને ત્યાં જમવા કે રાતવાસો રહેવા વગર પસાર થઈ શકતો નહ. અતિથિઓ ઉપર એ ગરાસીઓ મરી ફીટતે હતે. ઉમળકાથી તે નાતજાત કે ધર્મના ભેદ વગર સાને સાકાર કરતો હતો.
કાળે કરી કપરાં વરસે આવવા લાગ્યાં. એને આર્થિક સંકડામણ પડવા લાગી. થડ ગીરાસ વાણીઆને ત્યાં ગીરે મૂકો. વ્યાજ ભરાયું નહિ એટલે બીજે ગીરાસ તેમાં તણાયો. વ્યાજવટાવમાં દેવાને ભાર ભીંજેલાં લુગડાની પેઠે ભારે થઈ ગયો. એક દિવસે ઘરના માણસોએ મળીને ગરાસીઆનું ધ્યાન ખેંચ્યું.
“પિતાજી, વડીઆનું ખેતર દેવામાં ડુલી ગયું છે.” “ જતું. જેનું લેણું હોય તે ખાય. "
“પિતાજી, સરદારીઉં વાણીયાના વ્યાજમાં હજમ થઈ ગયું છે.' બીજા પુત્રે ચેખવટ કરી.
ઘણું સારું. એને એમાંથી સારો લાભ થાય.” પછાડીઉં પણ લખી આપ્યું છે.” ત્રીજા પુત્રે કહ્યું.
વિખુણીઉં તે કયારનું યે ચવાઈ ગયું છે” ગરાસણીએ સૂર મેળવ્યો.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૨૫
“આપણે સંભાળવાની પીડા મટી.”તેણીએ સંતોષના ઉ૬ગાર કાઢ્યાં.
“બાપા હવે આપણા ખેરડાં બાકી રહ્યાં છે.” “એમની સગતિ આ માસમાં કરી દેશું. ફિકર નહિ.”
પછી ખાશું શું?” “સૌ હરિ નામ જપશું. ટેક નહિ મૂકીએ.”
રહેવાના ઘરે પણ ગીરો મુકાઈ ગયાં. બે ત્રણ માસ પછી ઘરમાંનાં વાસણકુસણ પણ ગીરે મુકાયાં. ચાર કપડાં ભેર સૌને બહાર નીકળવાનું રહ્યું, છતાં અતિથિસેવામાં જરા પણ ઊણપ આવતી નહોતી. છેવટે એટલે સુધી વાત આવી કે આવતી કાલ માટે કાંઈ કુટુંબને ખાવાનું બાકી રહ્યું નહિ. ઉપવાસ કરવાને વખત આવી પહોંચે.
રામજી આ તલવાર લઈ જા. એના બે ત્રણ રૂપિયા આવશે તે લઈ આવ.”
ભલે બાપા, બજારમાંથી કાંઈ લાવવું છે?”
“બે રૂપિયાનું અનાજ આજના અતિથિઓ માટે લાવજે. એક રૂપિયાનું અફીણ લાવજે.”
“એટલાં બધાં અફીણનું શું કરશું બાપા?”
“રાત્રે બધાં કુટુંબનાં માણસો ઘોળી પી જાશું. મારા વહાલાને શરણે ચિરનિદ્રામાં પોઢશું.”
વાત વાને મોઢે ગામમાં ફેલાઈ. હઠીસિંહ શેઠ ઘેડે બેસીને ફરવા માટે નિકળ્યા હતા. કેઈ ઓળખીતાએ રાજપુતના મહાન ટેકની વાત શેઠ પાસે કરી. શેઠ તરત જ રાજપુતના ઘરે ગયા.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
ખાનદાનીનાં .
“રામરામ ઠાકૅર. .
“અરે શેઠ સાહેબ, મારા ધન્યભાગ કે તમે પધાર્યા. ઉતરે, તમારા પગલાં ક્યાંથી ? રોટલો ખાધા વિના નહિ જવાય બાપા.”
ભલે ઠાકોર સાહેબ, હું રોકાઉં છું.” શેઠ ગીરાસીઆને ત્યાં જમ્યાં. જમતાં જમતાં વાત કાઢી.
અરે ઠાકોર સાહેબ, મારી મેથીપુરાની વાડીમાં સરખા માણસે નથી. વાડીમાં ખૂબ ખરાબી થાય છે. સારા માણસની શોધમાં છું. કેઈ નજરમાં આવે છે ?”
“મારાં ધ્યાનમાં તે એવાં કઈ નથી. પૂછપરછ કરે, કે મળી આવશે.”
“તમે કાં ન રહે? તમને દર માસે પચાસ રૂપિયા અને તમારા ત્રણે છોકરાઓને દરેકને માસિક પચીસ રૂપિયા મળશે. સૌ ઘરના છે તેથી મને નિરાંત રહે. શું કહે છે ઠાકોર સાહેબ ?'
કેમ છોકરાઓ, શેઠ સાહેબની મહેરબાનીને શું જવાબ આપશે?”
બાપા વધાવી લ્યો. શેઠ સાહેબની મહેરબાનીને લાભ લ્યો.”
“ભલે શેઠ સાહેબ, મારા વહાલાની મરજી એવી છે તે ભલે એમ થાઓ.”
હઠીસિંહ શેઠના દિલમાં કેટલી દયા હતી તે આ પ્રસંગ પુરાવો આપે છે. આ રહ્યો બીજો દાખલ. સંવત ૧૮૯૩ની આ વાત છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૦૭
મુસાજી મુલાં રેશમને ધધો કરતા હતા. એમને શેઠની પેઢી સાથે ઘણાં વરસોને નાતે હતો. ધીમે ધીમે શેઠની સાથે સીધે સંબંધ બંધાય. વેરાજીની મીઠી વાણું, પ્રમાણિકપણું, કામકાજમાં ધ્યાન અને ઉદ્યોગીપણું શેઠને બહુ ગમ્યાં. થોડાં વરસો પછી વોરાછને ધંધામાં નુકશાની આવી. એને પિતાના ધંધાને સંકેલી લેવો પડ્યો.
શેઠ ભારે ધંધો બંધ કરવો પડ્યો છે. બીજો ધંધો સુઝત નથી.”
ત્યારે શું કરશો મુસાજી?” “મૂડી વગર શું થાય શેઠજી ?”
હું થોડી મૂડી આપું તો ?” - “મારાં લેણદારે બધું લઈ જાશે. અને તે ઠામ પાટો કરાવો.”
શેઠે થોડીવાર વિચાર કરીને કહ્યું. “મારે ચીનને અફીણનો વેપાર છે. હોંગકોગ કે કેન્ટોન જઈ મારીવતી અફીણ વેચશે? તમને માસિક એકસો રૂપિયા પગાર અને બધો ખર્ચો મળશે. વેચવાની મુન્સફી તમારી છે.”
શેઠ, હું તૈયાર છું.”
“આવતા મહિનાની પહેલી તારીખે સ્ટીમર જાય છે. ટીકીટ લઈ લે. તૈયારી કરે. હું કેશિયરને પૈસા માટે કહી દઉં છું.”
જેવો શેઠને હુકમ. તૈયારી કરું છું.”
મુસાજી “કેર્નલીસ” વહાણમાં સંવત ૧૮૯૭માં રવાના થયા. તે જ વહાણમાં શેઠના હિસાબે ૨૦૦ પેટી અફીણ ચડયું હતું.
રાજી ખુશખુશાલીમાં કેન્ટોન પહોંચ્યા. અફીણ આડતી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
ખાનદાનીનાં
આના ગોડાઉનમાં મુકાવ્યું. દર પેટીના ૫૦૦ ડોલર આવતા હતા. ઠીક ન મળતું હતું.
“કેમ પેટીઓ વેચવી છે.” ચીન એજરે પૂછ્યું.
હમણું નહિ. હજી વાર છે.”
ઓચીંતા ખબર આવ્યા કે હિંદથી અફીણ લઈને નીકળેલાં વહાણો “હારમસજી બમનજી” અને “હામુદી” મહાસાગરમાં સપ્ત તોફાનમાં સપડાઈ ડુબી ગયાં. આથી અફીણની હજારે પેટીઓ સાગરમાં ડૂબી ગઈ. ચીનના બજારોમાં અફીણની તાણ પડવા લાગી. અફીણની તાણ પડ્યાથી બજારમાં ભાવ વધવા માંડયા. દર પેટીના ૬૦૦ ડોલર બોલાયા, ૭૦૦ ડોલર બેલાયા, આઠસો ઓલરે પેટીની માંગણી છૂટથી થવા માંડી.
“વટ ચેંગની કંપની આઠસે ઓલરે પેટી માગે છે. મેં સેદા કરી રાખે છે. તમારી સંમતિની જરૂર છે.” ચીના એજન્ટ
“ના, મારે એ ભાવે વેચવી નથી.” મુસાજીએ ના પાડી.
આ ભાવે નહિ વેચો ? ત્યારે કયે ભાવે વેચશે?'' હુ તે દર પેઢીના ૯૦૦ ડેલર લઈશ.”
જુએ શેઠ, તમારા માલીક સાથે મારો ઘણાં વરસને ના છે. આ ભાવે બહુ સારે ન મળે છે. આવતા નફાના બારણું બંધ કરે નહિ. આવો મેકે કયારેક જ હાથ આવે છે.”
ઈ હું ન સમજું, બજારની વલણ સારી છે. હું તે નવસે ડોલર દરેક પેટીના લઈશ. છો પડી, એ છે વેચવી નથી.”
ભાઈ શામાટે તમે બેટી જીદ કરો છો? બીજા વહાણે આવ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૨૯
નાર છે. આ તે। અછતના ભાવા છે. તેના લાભ લઇ લ્યાને? મારી જીઢાની સૂચના સ્વીકારા. તમારા શેઠના હિતની વાત કરું છું. ” “ મારે એછે નથી વેચવું.” વારાજીએ નાડું પકડી રાખ્યું. “ જેવી તમારી મરજી, પશુ ખાટુ કરેા છે.'
""
વેારાજી માન્યા નહિ. ઘેાડા જ દિવસેામાં ખીજા વહાણા અષી લઈને આવી પહાંચ્યાં. અષીણની કિંમત ઘટીને ૪૦૦ ડાલરની પેટી થઇ ગઇ. શેઠના મેટા નરેશ ચાલ્યા ગયા. આ બધી હકીકત એજન્ટે શેઠને અમદાવાદ લખી. શેઠે ત્યાંનું અીણુ એજન્ટને સોંપીને દેશમાં પાછા આવવા મુસાને લખ્યું. દર પેઢીના ૩૫૦ ડેલર લેખે એ અપીણુ વેચાયું. શેઠને નુકશાની ભાગવવી પડી. શેઠે મુસાજીને એક પણ ઠપકાના શબ્દ લખ્યા નહિ. એને ખ આપી પાછે ખેલાવી લીધા. એને પગાર ચૂકતે ચૂકવી આપ્યા.
“ હવે મારું શું થશે શેઠ ? મને કાંઇ ધંધા નથી. ”
“ તમે ધંધા શોધી કાઢા ત્યાં સુધી દરમાસે પચાસ રૂપીઆ તમને પેઢીએથી નિયમિત મળતા રહેશે. પેઢી તમને છેહ દેશે નહિ.' વેારાજી થાડા વખતમાં મરી ગયા. એમનાં કુટુંબને શેઠે ચાલુ પગાર આપ્યા કર્યાં.
*
X
હઠીસિ’હું શેઠ દરિઆવ દિલના હતા. એમને દુઃખીયાઓ માટે બહુ લાગી આવતું. એમણે ખીજાનાં દુઃખા દૂર કરવામાં કદી પાછી પાની કરી નહોતી. એમનાં ગુપ્ત દાના અગણિત હતાં.
રોડ ઉપર આ વખતે એક મેાટી તકલીફ આવી પડી. એમની
*
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ખાનદાનીના
ધર્મપત્ની રુકિમણું બાઈની આંખમાં કાંઈ રોગ થયો. આપણાં બરાંઓ દર્દની વેળાસર દવા-સારવાર કે ચિકિત્સા કરાવ્યા વગર ખેંચ્યા કરે છે. આનું પરિણામ કેટલીક વખત ઘણું ખરાબ આવે છે. રુકિમણું બાઈની આંખો બગડી અને પાછળથી સારવાર છતાં આંખ ખાઈ. બાઈ પ્રજ્ઞાચક્ષુ બન્યાં. હઠીસિંહ શેઠને વારસ નહે. શેર માટીની દરકાર હતી. આટલું ધન–અશ્વયં કેણું ભોગવશે? નેહલ ખુશાલનું જૂનું નામ કોણ રાખશે? એવી ચિંતા એમને હમેશાં થતી હતી. આથી એમણે હેમાભાઈ શેઠની બીજી પુત્રી “પરસનબાઈ' સાથે સૌની સંમતિથી પિતાના બીજા વિવાહ સાદાઈથી કર્યો.
હઠીસિંહ શેઠે સંવત ૧૮૮૦માં મુંબઈમાં પેઢી ખેલી હતી. ત્યાં પિતે અવારનવાર જતા હતા. ધીમે ધીમે મુંબઈના મેટા વેપાર તરફ એમનું ચિત્ત ચોંટયું. એમણે હવે વધારે વખત મુંબઈ રહેવા માંડયું. ત્યાં ધંધાને અંગે એમણે સટ્ટો પણ કરવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ હદમાં રહીને વિચારપૂર્વક કામ કરતા હતા. નુકશાનીની હદ બાંધી રાખી હતી. આથી એમને એમાં મોટી નુકશાની ભોગવવી પડી નથી. શેઠને ઘણુઓની સાથે કામ પડતું હતું. કઈ વેપારી ઘરે આવીને તેમને ભાવ કાપવાની વિનવણી કરે, તે તેઓ તેની કદી અવગણના કરતા નહિ. નુકશાની પામનાર વેપારીને પિતે વચ્ચે પડી માંગનારાઓ સાથે સમાધાન કરાવી આપતા હતા. તેઓનું દિલ દિલાવર હોવાથી સર્વેને મદદ કરવાનું તેમને બહુ ગમતું હતું. બજારમાં દુઃખી, દીન, પીડાયેલાં, ગરજુ સર્વે હઠીસિંહ શેઠ પાસે દોડતાં હતાં. શેઠ કાઈને ખાલી હાથે ધકેલતા નહિ. ઉદારતા તેમને જન્મથી જવરી હતી.
શેઠના દ્વિતીય પત્ની પરસનબાઈ થોડાં વર્ષ ઘરવાસ ભોગવી
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખસીર
૧૩૧
કાંઇ પણ સંતાનની બક્ષીસ વગર સ્વર્ગવાસી થયાં. પરસન શેઠાણીના સ્વર્ગવાસ પછી ખીજું લગ્ન કરવાની એમની ઇચ્છા નહેાતી. પરંતુ કિમણી ખાઇ અપંગ હતાં, શેઠની માતુશ્રીને પૌત્રનુ' મુખ જોવાની અત્ય’ત અભિલાષા રહેલી એટલે તેમના આગ્રહથી શેઠે ( ધોધાવાળા એક વિષુક ગૃહસ્થની વિદુષી અને ચતુર કન્યા હરકુંવર સાથે) ત્રીજી વખતના વિવાહ કર્યાં. શેઠ પાતે રૂકિમણી બાજીનુ અનુમાન સાચવતા હતા. ત્રીજાં નવવધુ ધરે આવ્યા છતાં એમણે રૂકિમણી ખાને ઓછું આવવા દીધું નહતું.
સંવત ૧૮૯૯માં શેઠ હેમાભાઇ વખતચંદ નગરશેઠે અને રાવબહાદુર મગનભાઇ કરમચ'દને પોતાની સંગાથે લઇ ૫'ચતીર્થની ચાત્રા કરવા માટે સધ કાઢવાની તેમણે માટે પાયે તૈયારીઓ કરી.
સંધમાં ૫૦૦૦ ગાડાં, સીગરામ, વેલા, તંબુ, રાવટીયેાની અડાળા સાજ–સામગ્રી લીધી. હજારા માણસા સાથે ચાલ્યાં. સધ વિદાય થઈને આગળ પ્રયાણ કરતા હતા ત્યાં સરકારી સ્વારે આવીને સંધને આગળ ન લઇ જવાને કલેકટરે મેાકલાવેલ પત્ર સધીને આપ્યા.
યાત્રાએ જતા સધનું બહુમાન અને અનુમેાદના કરવાને બદલે આગળ જતા અટકાવવાનુ` કલેકટર કહેવરાવે છે. તેમ સાંભળી સૌને આશ્ચય થયું. શેઠે સ્વાર પાસેથી શાંતિપૂર્ણાંક પત્ર લઈને વાંચ્યા. તેમાં જણાવ્યું હતુ કે
આગળના છઠ્ઠામાં ભયંકર કાલેરા ફાટી નીકળેલ છે. તમારા મેટા સંધને એ ભયવાળી હવામાંથી પસાર થવા દેવા તે દેખીતી આંખે અગ્નિમાં ઝંપલાવવા જેવું છે, તેથી જાહેર પ્રજાના જાન–માત્રના હિત–રક્ષણુને ખાતર તમારે અત્યારે પ્રવાસ મેક રાખવા.
19
r
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
ખાનદાનીના
સંધ કાઢવાના ઉત્સાહભર્યા કોડમાં ચેતરફ તે વખતે મહામારીને ઉપદ્રવ શરૂ હતું તે ખ્યાલ નહેતો રહ્યો. આ પત્ર મળતાં સત્તાએ શાણપણ આપ્યું. સંધ-પ્રયાણુ મુલ્લવી રહ્યું. - શેઠની લક્ષ્મી વધતી જતી હતી. પાછળ કોઈ નહોતું. ત્રણ ત્રણ વિવાહ કર્યા છતાં એમને સંતતિ થઈ નહિ. સંઘયાત્રાના વિચારો પણ લંબાયા તેથી તાત્કાલિક અમદાવાદમાં ભવ્ય તીર્થ જેવું જિનાલય બાંધવાની તેમને ઈચ્છા થઈ.
આજે હિંદમાં શત્રુંજય ગિરનાર, આબુ અને અન્ય સેંકડે સ્થળે સુંદર કારીગરી અને નાદર હુન્નરમંદીના જે સુંદર સ્થાપત્યો બંધાયાં છે એ જૈન શ્રીમંતની ધર્મભાવનાનાં સુચિહ્નો છે. હિંદની સરસ સ્થાપત્યકળાને જીવન્ત રાખવામાં તેને હિસ્સો મોટો છે. જૈન શ્રીમતેઓ હમેશાં પ્રવાહીરો અને બીજા વેપાર કર્યો છે. એમણે સેંકડો-હજારો વર્ષોના ઇતિહાસમાં પુષ્કળ ધન મેળવ્યું હતું. આ ધનને મુખ્ય ભાગ હુન્નરમંદીની નાદર કળારૂપ આવા મહાન મંદિરો ઊભાં કરવા પાછળ ખર્ચાય છે. સ્વચ્છતા, દેખાવ, સૌંદર્ય, શુદ્ધ આધ્યાત્મિક્તા માટે જન મંદિર શ્રેષ્ઠત્વ ભેગવે છે.
હઠીસિંહશેઠની વાડીમાં તેમના વૃદ્ધ માતુશ્રીની ઈચ્છાથી ઘર દેરાસરજી કર્યું હતું. ત્યાં પૂજા-અર્ચના થતી હતી. હવે શેઠને દીલ્હી દરવાજાની તેની વિશાળ જગામાં મોટું મંદિર બાંધવાની ઈચ્છા થઈ. શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલું, સ્થાપત્યની સર્વે કળા ધરાવના મહાન જિનાલય બંધાવવા તેઓ આતુર હતા. વચ્ચમાં એમનાં માતુશ્રી સુરજબાની માંદગીથી આ કામ અટકી પડયું, પરંતુ છેવટે શેઠે બાવન જિનાલયનું શિખરબંધ-વિશાળ મંદિર બાંધવાનું નક્કી કર્યું.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ખમીર
૧૭૪
તે માટે તેમણે સર્વે વ્યવસ્થા કરવા માંડી. મોટા કેન્ટ્રાકટ અપાયા. પથ્થર, આરસપહાણની વ્યવસ્થાઓ કરી લીધી અને સંવત ૧૯૦૧ ના માહ મહિનામાં ખાતમુહૂર્ત પણ કર્યું
શેઠ હઠીસિંહને જ્યારે કાંઈ સંતતિ ન થઈ ત્યારે તેઓએ નિરાશ ન થતાં દત્તપુત્રો લેવાને વિચાર રાખે. પિતાના પિત્રાઈ દલુભાઈ(મહેકમભાઈથી નાના)ના બે પુત્રો જેસંગભાઈ અને મગનભાઈને પિતાની બે સ્ત્રીઓને દત્તક લેવરાવ્યા. એ રીતે તેમણે મહેકમભાઈને નિસ્વાર્થ આપ્તભાવ સાચવીને પિતાને વંશવેલો ચાલુ રાખ્યો.
1. શેઠનાં માતુશ્રી સુરજબાઇ બીમારીમાંથી સાજા થઈ ખાટલેથી ઉઠયાં, એટલામાં હઠીસિંહ શેઠને સાધારણ બીમારી થઈ. હોઠ ઉપર એક નાની ફેડકી નીકળી. ઘી જેવી કંઈ ચીકાસ અડવાથી એ પાકીને વકરી. ડોકટરેની દેડધામ થઈ પડી. સારી સારવાર છતાં આયુષ્યના અભાવે માંદગીએ ભયંકર સ્વરૂપ લીધું ને પરિણામે સંવત ૧૯૦૧ ના શ્રાવણ સુદ ૫ ના રોજ ૪૯ વરસની ઉમરે જાહેરજલાલી ભોગવતાં હઠીસિંહ શેઠને અકાળે સ્વર્ગવાસ થયો. .
હઠીસિંહ શેઠ લોકપ્રિય હતા. એમને સ્વભાવ મીઠ, પરેપકારી અને હાલસોયો હતો. એમના દુઃખદ સ્વર્ગવાસથી રાજનગરમાં ભારે શોકની લાગણી ફેલાઈ હતી. સગાંસંબંધીઓને વિપુલ સમૂહ નેકર, આશ્રિતે, મિત્રો અને ઓળખીતાઓ ઉપરાંત અમદાવાદની પ્રજાએ—હજારની જનસંખ્યાએ-એમની સ્મશાનયાત્રામાં ભાગ લીધે હતે. શેઠના મરણથી એમની ગુપ્ત ને ચાલુ સખાવત મેળવનારાઓની મોટી સંખ્યા ખરેખર દિલગીર થઈ હતી. શેઠની ઉદારતાને ઝરો નાતજાતના ભેદ વગર સતત વહ્યા જ કર્યો હતો.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪.
ખાનદાનીનાં
જેનેતરોની મોટી સંખ્યા એમના દરિયાવ દિલને લાભ લેતી હતી. પિતાને પાલનહાર એવાથી તેમને ભારે દુઃખ થયું હતું. " શેઠ હઠીસિંહને શારીરિક બાંધે સુદઢ હતું. તેઓ ઘઉંવર્ણ હતા. કદે પૂરા છ ફિટ ઊંચા હતા. એમનું મોઢું લંબગોળ, આ તેજરવી અને દયાથી નીતરતી હતી. તે મિતભાષી અને ખપ પૂરતું બોલનાર હતા. થોડું બેલવું અને વિશેષ કરવું એ એમને સિદ્ધાન્ત હતે. બહારથી તેઓ એકમાગ જેવા લાગતા હતા, પરંતુ એમના હદયમાં ભારે સ્નેહ, પ્રેમ અને માયા–દયાના ઝરા વહેતા હતા.
લક્ષ્મીની તેમના ઉપર સંપૂર્ણ કૃપા હતી, છતાં તેઓ ખાનગી જીવનમાં તદ્દન સાદા હતા. બીડી, તમાકુ જેવું પણ એમને વ્યસન ન હતું.
શેઠના સ્વર્ગવાસને વિલાપ તેમનાં માતુશ્રી સુરજબાઈને પ્રાણઘાતક થઈ પડ્યો. પોતે હમણાં જ માંદગીના બીછાનેથી ઊડ્યાં હતા, તેમાં પુત્રવિયોગના પહેલા ફટાકાને એ સહન કરી શક્યાં નહિ. પુત્રને માટે એમનું હૃદય વાત કરવા લાગ્યું. ડોશી બહુ રડાકૂટ કરવા લાગ્યાં. છેવટે પુત્રના મરણ પછી એક મહિનાની જ મુદતમાં ભાદરવા સુદ ૫ ના રોજ તેમણે પણ આ જગતમાંથી પુત્રની પાછળ પ્રયાણ કર્યું.
હઠીસિંહ શેઠ પોતાની પાછળ લગભગ એક કરોડની મૂડી મૂકી ગયા. છેલ્લાં કેટલાક વરસ થયાં તેમને જે નફો વેપારમાંથી મળતે તે સર્વે સત્કાર્યોમાં વાપરવા નિશ્ચય કર્યો હતો. તે મુજબ ખાનગી અને જાહેર સખાવતેમાં પુષ્કળ નાણું ખર્ચતા હતા. એમની સખાવત એટલી ખાનગી અને ગુપ્ત રહેતી કે એમના
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૩૫
મુનીમા અને સગા-સંબંધીને પણ પૂરતી ખબર રહેતી નહીં. એના આંકડા લાખા ઉપર જાય છે, છતાં ચેાપડામાં તેના નોંધ સુધાં નહાતા.
આપણા હિંદુઓમાં મરણુ પાછળ રડાકૂટ કરવાના ખાટા ચાલ હતા. તેમાં અત્યંત અતિશયતા થતી હતી. જાહેર ચેાકમાં સ્ત્રીઓ અમર્યાદિત રીતે ફૂટતી હતી. શેઠે પેાતાની માંદગી વધી જતાં મરણના એ દિવસે અગાઉ સૌને મેલાવીને પેાતાની પાછળ રડવા—કૂટવાની મનાઇ કરી હતી. અને માટી રકમના ધરમાદે કરવાને પાતાના માતુશ્રી તથા ખન્ને સ્ત્રીએ રૂબરૂ ખાળે લીધેલ વારસાને ક્રમાવ્યું હતું, તેમજ પેાતાના ગરીબ સંબધીઓને આપવાને સારી રકમ અલગ કાઢી
હતી.
<
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) વ્યાપારકુશળ વનિતા (હકુંવર શેઠાણી)
પુરુષોમાં શૂરા, દાનવીરો અને વિદ્વાને ઘણું થાય છે. ભૂતકાલમાં આ મેનેપિલી પુરુષની હતી. માત્ર કોઈ દાખલામાં સન્નારીએ પુરુષની કીર્તિને પણ હરિફાઈમાં હરાવે એવાં મહાન કાર્યો કર્યા છે. ઝહાંસીની લક્ષ્મીબાઈ, હેલ્કરની અહલ્યાબાઈ, બંગાળની રાણુ ભવાની એ સર્વે મહાન મહિલાઓ હતી. એમની સત્કીતિ આજે પણ ભારતભૂમિમાં પ્રસિદ્ધ છે. શેઠાણ હરકુંવર આવાં અસાધારણ મહિલાઓમાંના એક હતાં. એમને વિષે ગુજરાત ઘણું જ થોડું જાણે છે. " હરકુંવર શેઠાણું બહુ સામાન્ય કુટુંબમાં જન્મ્યાં હતાં. તેમના પિતા સારવારણ સ્થિતિના ઘોઘા શહેરના વેપારી હતા. એ સમયે કન્યાઓને ભણાવવાની પ્રથા નહતી. કન્યાને ભણાવવી એ તેના પતિના ભાગ્યને માટે અપશુકનિયાળ નિવડે એવી કિંવદંતી, લોકેના હૃદયમાં વહેમનાં ઊંડાં મૂળ નાંખીને બેઠી હતી. આથી હરકુંવરને ભણાવવાની તેનાં માબાપની વલણ ક્યાંથી જ હોય ?
એક દિવસ વિહાર કરતાં એક વિદ્વાન સાધુ ઘેઘાની યાત્રાએ પધાર્યા હતા. તેઓ રત્નપરીક્ષક અને સણી હતા.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૩૭
તેઓ ત્યાં ચાતુર્માંસ રહ્યા હતા. દરમિયાન એક વખત મંદિરમાં સ્તવન પાઠ કરતાં બાળક–બાળિકાએએ એમનું ધ્યાન ખેચ્યું અને હરકુંવરના મીઠા અવાજ, શુદ્ધ ઉચ્ચાર સાંભળી બાળકાને ધર્મના અભ્યાસ કરાવવા સંધને ઉપદેશ કર્યો. પાઠશાળામાં બીજી બાજુ હરકુંવરે પણ પ્રતિક્રમણુ અને સ્તવને શીખવા માંડ્યાં. ચાલાક કન્યા તરત જ આ બધું શીખી ગઇ. કન્યાને તે। સરસ્વતી વરેલ હાય છે એ ઉક્તિ હરકુંવરે ચિરતા કરી બતાવી.
ચેામાસુ પૂરું થયે સાધુજી વિહાર કરી ગયા, પરંતુ પાછળથી ત્યાં રહેલાં વૃદ્ધ સાધ્વીજીએ આ કન્યાને જીવવિચાર, નવતત્ત્વ અને જૈન સિદ્ધાન્તાનું સામાન્ય જ્ઞાન આપ્યું. ચપળ હરકુંવર ધીમે ધીમે માગધી ભાષા પણ સમજવા લાગી.
કન્યાઓને ધાર્મિક શિક્ષણ મળવા માટે ક્રાઇ જૈન માબાપ નારાજ નહાતાં. આથી હરકુંવરના ધાર્મિક અભ્યાસ દિનપ્રતિદિન વધવા લાગ્યા. હરકુંવરમાં કુદરતી જ્ઞાનપિપાસા હતી. તેના ધાર્મિક અભ્યાસ ખૂબ આગળ વધ્યેા. જૈન પુરુષા પણુ સાધારણ ક્રિયાવિધિ કે નવકાર મંત્રથી આગળ વધેલા ચેાડા હતા. સાધારણ જનતામાં જૈન–સાહિત્ય સબંધી કેવળ અજ્ઞાન જ હતું. બાહ્યાચાર સૌ પાળવું, સિદ્ધાન્તાનું જ્ઞાન તે સાધુએ અને વિરલ સાધ્વી સિવાય ખીજાએને ગમ્ય નહેાતુ. હરકુંવર તેમાં અપવાદરૂપ હતાં.
આ કન્યા માત્ર વિદુષી નહેાતી, પદ્મણીના લક્ષણુ તેમનામાં હતાં. ગૌરવર્ણ, સુડેાળ સુખ, મેાટી આંખેા, ભવ્ય કાળપ્રદેશ તથા ત્રાંબાના જેવી દેહલતા, નાગપાશ જેવા કેશકલાપ અને માય યુક્ત વાણી એ એનાં વિશિષ્ટ લક્ષણા હતાં. કન્યા ભાગ્યવાનનુ ઘર દીપાવે તેવી હતી.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાનદાનીનાં
-
-
-
હરકુંવર એક દિવસ સવારના પિતાના ઘરના આંગણામાં છાણ ભેગું કરી, છાણમાં ઘઉંની પરાળ ભેળવી પિતાના ઘરની બહાર વંડી પાછળના ઊંચા ભાગમાં છાણાં થાપતી હતી. તેનાં સુડોળ અને સીધા શરીરના અંગપ્રયંગે છાણાં થાપવાની ક્રિયામાં લંબાઈ યા સંકેચાઈ અવનવી ભાત પાડતાં હતાં. બાળસૂર્યના કિરણે તેના શરીરને સેનેરી રંગે રંગતાં હતાં. સ્વરૂપવાન કન્યાનું રૂ૫ ખૂબ પ્રફુલ્લ અને નયનાકર્ષક લાગતું હતું.
શેઠ, પેલી કન્યા જોઈ.” અમદાવાદથી ઘધે નવખંડા પાર્શ્વનાથની યાત્રાએ આવી ચડેલા હઠીસિંહ શેઠનું તેના સાથીએ ધ્યાન ખેંચ્યું.
પારકી કન્યાઓ ઉપર નજર નાખવામાં આપણું ભૂષણ નહિ.”
હું એના રૂપની વાત કરતું નથી, પણ એના આદર્શ લક્ષણે. તરફ મારું ધ્યાન ખેંચાવાથી કહું છું.”
એમાં હું સમજું નહિ. ખાસ જોવાનું શું છે?”
“જુઓ! આ છોકરી છાણાં થાપે છે તેમાં પણ તેની આંગળીઓ ચિત્રામણા ચીતરી રહી જણાય છે. એક સરખી થતી હારોમાં પણ કળા તરી આવે છે અને દરમિયાન તેને પગ ઊંચો થયેલો હતો તેમાં ભાગ્યસૂચક મહાન ગૌરવવતી પાદરેખાઓ છે. એ બધાં આ છોકરી ભવિષ્યમાં બહુ ભાગ્યશાળી-ગૃહરાજ્ઞી થવાનાં સૂચક ચિઠ છે.”
એમ? એ કન્યા કોણ છે? “ઘોઘાની જ કન્યા છે. એ કન્યા બહુ ભણેલી છે. સુંદર છે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમીર
૧૩૯
આંખે જોતાં જ જાય છે. આધુનિક શાસ્ત્ર પ્રમાણે એ શ્રેષ્ઠ લક્ષણવતી કન્યા ગણાય.”
હીસિ’હુ શેઠ યાત્રાએ નીકળ્યા હતા. ધાત્રામાં એમના તખ઼ુએ તણાયા હતા. શેઠ પેાતાની હંમેશની રૂઢિએ દેરાસરજીમાં દર્શોન કરવા જતા હતા. આ સમયે ઉપલા પ્રસ`ગ સાંપડ્યો. એમણે કન્યાને માટે તપાસ કરાવી જોતાં એ અવિવાહિત જણાઇ. પરસન શેઠાણીને સ્વવાસી થયે છ માસ થયા હતા. દરમિયાન શેઠનાં માતુશ્રી સુરજબાઇ આ બનાવ પછી ત્રીજો વિવાહ કરવા દુખાણુ કરતાં હતાં. શેઠને પેાતાને ઇચ્છા નહેાતી, પણ સુલક્ષણવાળી–ભાગ્યશાળી કન્યા જોતાં એભનુ મન પીગળી ગયું. પેાતાના વૃદ્ધ મુનીમને મેલાવી બધી પૂછપરછ કરી. કન્યાના પિતા સજ્જન, આબરૂદાર અને કુલીન કુળના જણાવાથી તેના સંબંધ માટે મુનીમને વાત કરવાનું જણાવ્યુ..
“શેઠજી મારે તમારી સાથે ખાનગી વાત કરવી છે.” જીહાર કરી વૃદ્ધ મુનીમે ધેાધાના શેઠને પૂછ્યુ
“ભલે ખુશીથી મેડા ઉપર પધારે. અમારે ધરે તમારાં પગલાં
ક્યાંથી ?”
“હું તમારે ત્યાં એક શુભ કામ માટે આવ્યા છું. તમારે માટી કન્યા છે."
હા, મારી કન્યા વિવાહ યાગ્ય થઈ છે.”
“હું કેન્યાનું માણુ" કરવા આવ્યા છું.” “મારા માથા ઉપર. પણ ક્રેની સાથે ?'' “ખુદ ડીસિંહ શેઠજી સાથે.'
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦.
ખાનદાનીનાં
મારાં ધન્ય ભાગ્ય, પણ એમને તે પત્ની છે. હું એક ઉપર બીજી નહિ આપું.”
“શેઠાણ રૂકિમણુ પ્રજ્ઞાચક્ષુ છે. તેમની સંમતિથી જ શેઠના બીજા લગ્ન કરેલાં. તે પરસન શેઠાણીને સ્વર્ગવાસી થયે છ માસ થયા છે. દૂધમાં સાકર ભેળ. શેઠના નામથી તે પરિચિત હશે ?”
હઠીસિંહ શેઠ તે જેમાં રત્ન છે, એમનાથી કયો ન અપરિચિત હોય?”
ત્યારે હવે વાટ કેની જુવો છો? હા કહે એટલે સાકર વહેચાય.”
“તમે બેસો, આવા કામમાં આપ્તજનેની સંમતિ લેવી જોઈએ.” વૃદ્ધ મુનીમને એક કલાક ધીરજથી વાટ જોવરાવી વણિક ગૃહસ્થ ઉપર આવી વાત સ્વીકારી લીધી. કરેડાધિપતિ અને ઉદારચરિત જભાઈ દુર્લભ છે,
સાધારણ ધામધુમથી શેઠ અને હરકુંવર શેઠાણીના વિવાહ થયા.
હરકુંવર સાસરે આવ્યાં. શેઠને તે જ દિવસે અફીણ અને રેશમના વેપારમાં સારે લાભ મળે. નવી શેઠાણના માન અને પ્રતિષ્ઠા સુગનવંતાં તરીકે વધ્યાં. હરકુંવર અસાધારણ સ્ત્રી હતાં. સારી સમજ, દીર્ઘદ્રષ્ટિ, ધીરજ, વ્યવહારકુશળતા અને ચતુરાઈ એમને સહેજે વર્યાં હતાં. શેઠાણીની સલાહની કિંમત અને કદર થવા લાગી. પહેલાં સાંસારિક બાબતમાં એમને શેઠ પૂછતા હતા. ધીમે ધીમે શેઠાણ વેપારમાં પણ રસ લેવા લાગ્યાં. તેમની તીક્ષણબુદ્ધિ છેડી વારમાં બધું સમજી તેને તેડ કાઢી શકતી હતી.
તમે હમણાં અફીણ ખરીદશો નહિ.” “કેમ? હમણાં જ મોકે છે.”
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૪૧
એટલે અહીં પણુ બજાર ચીન માટે ત્રણ વહાણા
“ચીનમાં હમણાં ભારે તેજી છે, ઘણી વધી છે તેથી તેછમાં પડશે નહિં. ગયાં છે તેથી ત્યાં મંદી જરૂર થશે.”
“તમને કયાંથી ખબર પડી ?”
“હું તે। તમારી સહચરી છું. તમે જ વાત કરી હતી.”
ખરેખર એમ જ બન્યું. શેઠે ત્યારે અષીણુ ખરીદ્યું નહિ. માર
ઘટી ગઈ ત્યારે શેઠે અશીણુ ખરીદી લીધું. એ રીતે શેઠને ફાયદા થયા.
68
હમણાં ચીનમાં આપણી જે અસે। પેટી વહાણુ · કાન વાલીસમાં ચડી છે. એને રાખી મૂકવી સારી છે. વેચવી ઠીક નથી. ''
“ કેમ વારૂ ? થેાડી નુકશાનીએ ખચી જશું.
“ ચીનખાતે પાછળથી માલ ઘેાડા ચાયો છે. માસ એ માસ વાટ જોવાથી ફાયદો થશે. '
""
રોઠાણીની સલાહ વારવાર ફળરૂપ થવાથી એમના ઉપર શેઠની શ્રધ્ધા વધી. વિચક્ષણુ નારી દરેક વાતમાં આગળ-પાછળના વિચાર કરીને ચેાગ્ય સલાહ આપતી હતી.
સાધારણ રીતે આપણી સ્ત્રીએ ગૃહકામ અને સાંસારિક સવાલા સિવાય બીજા ધંધા–રાજગાર કે વહીવટી કામેામાં માથું મારતી નથી, તેટલી બુદ્ધિ કે યેાગ્યતા પણ હાતી નથી; પરંતુ અપવાદા સૌ સ્થળે હાય છે. હરકુંવર શેઠાણી એવા અપવાદરૂપ હતાં. એની સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ સર્વાંત્ર સાંસરી નીકળી જતી હતી. એની બુદ્ધિ નિણૅયાત્મક હતી. પતિના સપૂર્ણ વિશ્વાસને એણે મૂળબ્યા. પ્રસગારાત પતિ સાથે ધંધા અને વ્યાપાર સબંધી ચર્ચા થવા લાગી. દેશાવરના ભાવા, રીત-રિવાજનુ ધેારણ, હિસાબ, વજન, જાત,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ખાનદાનીનાં
વહાણેમાં ચડક્ત, જુદા જુદા દેશાવર ખાતે જુદી જુદી જાતના ભાલની રહેતી માગણું એવી એવી હકીકત શેઠાણના ખ્યાલમાં આવવા માંડી. નિત્ય સહવાસ અને કુશાગ્ર બુદ્ધિ શું શીખવતાં નથી?
હળવે હળવે વેપારની બધી ચાવીઓ અને લગામ શેઠાણના હાથમાં આવતી ગઈ. માણસે રાખવાં, માણસોના પગાર વધારવા,
ક્યા દેશાવરખાતે કેની નિમણુક કરવી, માલની ખરીદ કરવી કે ધીરજ રાખવી, માલ વેચ કે રાખી મૂકો, માલ કેવો અને કેટલો ખરીદ એ સર્વ વિષયમાં શેઠાણી હરકુંવરની સલાહ લેવાવા લાગી હતી.
કમનસીબે સં. ૧૯૦૧ માં હઠીસિંહ શેઠને અકાળે સ્વર્ગવાસ થતાં કુટુંબ ઉપર અણસઈ આફત આવી પડી. મહિનામાં તેમનાં વૃદ્ધ માતુશ્રી પણ ગુજરી ગયાં. આ સંયોગમાં ઘર-વહેવારની બધી સત્તા રૂકિમણું શેઠાણના હાથમાં વડીલ તરીકે આવવી જોઈએ, પરંતુ તેમની અપંગ હાલત હોવાથી અને વેપાર વગેરે બાબતમાં તેમને જ્ઞાન નહિ હેવાથી સહેજે સર્વે સત્તા હરકુંવર શેઠાણીના હાથમાં આવી. પિતાની શોક્યનું વડીલ બહેન જેટલું માન તેઓ રાખતાં હતાં. દરેક વાત તેમને માન આપી પૂછતાં હતાં. અત્યંત વ્યવહારકુશળ હરકુંવર શેઠાણું સૌની સાથે કેમ વર્તવું એ જાણતાં હતાં. તેને સ્વભાવ આકરે હોવાથી કયારેક તેને મિજાજ અત્યંત ગરમ થઈ જતો. એ સમયે પિતાના મનને તેઓ વાળી શકતાં નહિ, ને બેલવામાં કડકાઈ આવી જતી; પરંતુ પાછળથી એમને પસ્તા થ.
પતિની ગેરહાજરીમાં હિમ્મતથી વહીવટ સંભાળી લઈને હરકુંવર દરરોજ છ કલાક વેપાર પાછળ રોકવા લાગ્યાં. મુનીમને
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૪૩
દરેક બાબતમાં એમની સાથે સલાહ અને મસલત કરવી પડતી. એમની આજ્ઞા વગર પાંદડું પણ ફરકી શકતું નહિ. પિતાની આજ્ઞા પળાય છે કે નહિ તેનું તે બરાબર ધ્યાન રાખતા. બધી ટપાલ જાતે વાંચી તેના ઉપર સૂચનાઓ આપતાં હતાં. તેઓને સ્વભાવ દરેક વાતને સૂક્ષ્મ અભ્યાસ જાતે કરવાનું હતું,
પિતાના પતિને ભારે ઉત્તેજન આપીને શેઠાણીએ સંવત ૧૯૦૧ ના માહ માસમાં શેઠની ભાવના તાત્કાલિક ફલિત કરવાને બાવન જિનાલય સાથેનું વિશાળ દેરાસરજી બંધાવવાને ખાતમુહુર્ત કરાવ્યું હતું શેઠના સ્વર્ગવાસ પછી હરકુંવર શેઠાણીએ આ કામ પહેલી તકે હાથમાં લીધું. તેઓ જાતે નકશાઓ જોતાં. ફેરફાર સૂચવતાં હતાં. તેઓ ધાર્મિક વાતાવરણમાં સાધુઓ અને સાધવીજીઓના સંસર્ગમાં સુશિક્ષિત થયાં હતાં. એટલે એમનું માનસ અભ્યાસીધર્મપરાયણ હતું. ધર્મને એઓ પ્રાણથી પણ વધારે ચાહતાં હતાં. શેઠાણીએ પતિના ધાર્યા કરતાં પણ વધારે મોટા પાયા ઉપર દેરાસરજીને વિસ્તાર કર્યો. દરરોજ સવારે અને સાંજે પિતે એક એક કલાક જેવા આવતાં. મિસ્ત્રીઓને બધું બતાવવા માટે અને સૂમ સવાલોના જવાબ દેવા માટે હાજર રહેવું પડતું હતું. કામમાં હેરફેર કે સૂચનાને ભંગ શેઠાણું બીબુલ સહન કરતાં નહિ.
એક એક પથ્થરમાં એમને આત્મા ઊડે ઊતરતે હતે.એકાદ વરસના અનુભવ પછી તેઓ મીસ્ત્રીઓને ઊલટી સાચી દોરવણી આપતાં હતાં. દેરાસરજીના સ્થાપત્યની તૈયારીઓ વિકાસ પામવા લાગી. કામ તડામાર ચાલવા માંડયું. શેઠાણું કહેતાં કે જીવનને શું ભરોસો? સારાં કામ તાકીદે પૂરાં કરવાં ભલાં.” તેઓ દીર્ધદષ્ટિ વાપરીને અગાઉથી દરેક વસ્તુ મંગાવીને તૈયાર કરાવી રાખતાં હતાં. ગુજરાત-કાઠિયાવાડમાંથી પુષ્કળ મિસ્ત્રીઓ બેલાવી મંગાવ્યા હતા.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાનદાનીનાં
ગમે તેટલું નાણું ખર્ચીને આ કામ પૂરું કરવા રાત્રિદિવસ શેઠાણીને ચિંતા થવા લાગી. બે વરસમાં આવા મહાન મંદિરનું કામ સંપૂર્ણ થયું. સંવત ૧૯૦૩ ના મહા વદ પ ની પ્રતિષ્ઠાનું મુહૂર્ત આવતાં તે માટે મહાન તૈયારીઓ થઈ. દેશદેશાવરના સંધને તથા સાધુ-સાધ્વીએને નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યાં. સગાસંબંધીઓ, સ્નેહીઓ, ઓળખીતાઓને બોલાવ્યાં. જૈન ધર્મના મહાન અગ્રેસરો, શેઠીઆઓ, વ્યાપારીઓને કેત્રી લખવામાં આવી. આગ્રહ, વિનવણીઓ, સત્કાર સાથે સૌને નિમંત્રણો કર્યો. અમદાવાદ મહેમાનોની વિરાટ મેદનીથી ભરચક થઈ ગયું. બહારથી એક લાખ માણસો પ્રતિષ્ઠામાં ભાગ લેવા આવ્યાં.
નિમંત્રણ કરવું સહેલ છે પણ સૌની આગતાસ્વાગતા, સૌની સંભાળ, ઉતારા, ભજન અને અનુકૂળ સગવડ કરવી એ ભારે મુશ્કેલ છે. શેઠે નિયત કરેલા વારસદારો તેમજ પ્રેમાભાઈ શેઠ અને બીજા શેઠીઆઓએ આ સમયે ભારે સહકાર આપ્યો, પરંતુ બધી દેખરેખને ભાર હરકુંવર શેઠાણી ઉપર હતે. સંધ માટે તૈયાર કરાવેલ તંબુ-રાવટીઓ ઊભા કરાવીને તથા વધારાના કલેક્ટરની મારફત અરજી કરી, મીલીટરીના તંબુઓ મેળવીને દિલ્લી દરવાજાથી તે છેક શાહીબાગના મહેલ સુધી તંબુઓની હારો ને હારેથી પથરાએલ નગર વસી ગયું, (કે જે ભાગ અત્યારે પણ હઠીપરાના નામથી ઓળખાય છે.) આ નવા નગરમાં સફાઈ રાખવાની વ્યવસ્થા થઈ. જુદા જુદા વિભાગો માટે રસોડાં ખોલ્યાં. એક લાખ માણસો માટે સગવડ કરવી એ રમત વાત નથી. શેઠાણી રાત્રિદિન જાગીને બધી વ્યવસ્થા કરાવતાં હતાં. એમનાં વિશાળ વ્યવસ્થા જ્ઞાનની અત્યારે પૂરી કસોટી થઈ. આ વિશાળ મેદની માટે તૈયાર થતે માનભોગ ભરવાના વાસણોને સ્થાને શિરે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
ભરવાને અવેડા બંધાવ્યા હતા.
આ ભવ્ય દેરાસરજી તૈયાર કરતાં લગભગ આઠ લાખ રૂપિયાનો અને પ્રતિષ્ઠાની ધામધુમ અતિ મોટા પાયા ઉપર કરતાં તે પ્રસંગે પણ પાંચેક લાખનો ખર્ચ કર્યાનું કહેવાય છે. કદાચ આ યુગના યુવાનેને આ ખર્ચ કરવો અનુકૂળ નહિ લાગે.
પરંતુ આવા કિસ્સામાં સ્થિતિ, સંગ અને સ્થાનની દષ્ટિએ જોવાનું રહે છે, એક રજવાડું કે દેવ દરબારની કાર્યવાહીંને આમ જનતાને કાટલે જખી શકાય નહિ. હરકુંવર શેઠાણી સમજતાં હતાં કે “લક્ષ્મી ચંચલ છે, તેને દાન કે ભેગથી ઉપયોગ ન થાય તે અંતે વિનાશ તો છે જ.' તેને ભોગની સ્પૃહા નહોતી. તેમ શેઠે ત્રણ લગ્ન કરવા છતાં સંતતી નહોતી. અને હોય તેના નામ પણ અમુક પેઢીએ ભુંસાઈ-ભુલાઈ જાય છે. જ્યારે આવા તીર્થ–સ્થાપત્યથી આત્મસાધના થાય છે અને યાવતચંદ્રદિવાકર નામ-સ્મરણ રહે છે. આ રીતે આ ભવનું સાધવા અને પરભવનું ભાથું બાંધવાને જે તક મળી હતી તેની સાર્થકતામાં સંકોચ ન કરે તેમાં તેમની વિશિષ્ટતા હતી. કહ્યું છે કે –
નામ રહંતાં કાકરાં, નાણું નહિં રહેત;
કીર્તિકેરાં કેટડાં પાડવાં નહિં પડંત,
ઉપરોક્ત કહેતીની વાસ્તવિકતા બતાવતું સદરહુ હઠીભાઈનું મંદિર આજે પણ અમદાવાદના સુંદર સ્થાપત્યમાં મશહુર છે. ખરેખર એ અભુત મંદિર છે.
આ ઉપરાંત સદ્ગત હઠીસિંહ શેઠના નામ-સ્મરણાર્થે તેમના વડીલ વ્હેન રુકિમણું શેઠાણીના હસ્તક શેઠના નામથી અમદાવાદમાં
૧૦
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ખાનદાનીનાં
જાહેર હેસ્પીટાલ 'ખાલવાને રૂા. ૫૧૦૦૦) કલેકટરને સાંપીને સરકારી આંહેધરી નીચે શેઠ હઠીસિંહ કેશરીસિંહ સીવીલ હેાસ્પીટાલ ખેાલાવી હતી, જે અત્યારે પણ અનેક દર્દીના આશીર્વોદ લઈ રહેલ છે, તેમજ અમદાવાદમાં ગુજરાત ઢાલેજ ખેાલતાં તેમાં રૂ. ૧૦૦૦૦) શ્રી રૂકિમણી શેઠાણી હસ્તક ભર્યાં હતા.
બન્ને વ્હેનામાં સારા સંપ હતા. તે સાથે જ રહેતાં, જમતાં અને દરેક જાહેર સખાવતમાં તેમ જ ધરકામમાં હરકુંવર શેઠાણી તેનાં માટાં વ્હેન રૂકિમણીને પૂછતાં તે તેમને યશ અપાવતાં હતાં. પરંતુ સત્યયુગમાં પણ રામચંદ્રજીની અપરમાતા કૈકેયીના માનસને દૂષિત કરનાર મંથરા નીકળી હતી, તે। પછી આ કલિયુગ( પાંચમા આરા )માં અને શેઠાણી વચ્ચે વૈમનસ્ય કરાવનારને ત્રાટો ક્રમ હાય ? એક વખત વિઘ્નસ તેાષી ખાઇએ તક મળી જતાં રૂકિમણી શેઠાણી પાસે વાત છેડી: -~ .
“હા શેઠાણી, તમે માટાં ખરાં, પરંતુ તમારૂં શું ચલણુ છે ? બધું નાની શેઠાણીના હાથમાં છે. ”
“મને હરકુંવર બધું પૂછે છે. મારી સંમતિ વગર કાંઈ પગલું ભરતી નથી. ‘
"9
“ એ તેા હાથીના દેખાડવાના દાંત છે, ચાવવાના જુદા હોય. તેમાં તમે શું સમજો ? ”
98
“ના ના એમ ા ન હેાય, તારી ભૂલ થાય છે.
“ હજી આવડાં મેટાં થયાં છતાં કાંઈ સમજે નહિં, તમને શું કહેવુ ? લાખાને વહીવટ હરકુંવરના હાથમાં છે. તેનું ચારે કાર થાપ્યું થપાય તે સ્થાપ્યું... ઉથાપાય છે. તેમાં તમને ક્રાણુ ઓળખે છે? પાકી છે, એ તા તમને રમાડે છે–માડે. તમે તમારૂ પેાતાનુ હિત
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૪૭,
સમજતાં નથી, હૈયાકુટાં છે. મારે શું? આ તો મારાં છે તે આ બધું જોઇને જીવ બળે છે. આ વાત મારે તમને નહેતી કહેવી છતાં કહેવાય જાય છે. તમને ગમે તેમ કરો મારું નામ ન લેજે. નહિ તે મારા જેવા ગરીબ માણસને જીવવું ભોં ભારે થઈ પડશે. મારા સમ, કોઈને વાત ન કરતાં છે કે બેન.”
સાંસારિક સંયુક્ત કુટુંબમાં અસતેષ વધારવાના અનેક ખટાસાચા પ્રસંગો મળે છે. આજસુધી જે ગમ ખાઇને આવા પ્રસંગે નિભાવી લેવામાં આવતા હતા તેમાં મંથરાઓના પ્રયત્નથી ઘી હોમાયું. હરકુંવર શેઠાણીને પડખે પણ આવી મંથરાઓ ચડતી, પરંતુ એના વિશાળ સાગર જેવા હૃદય પાસે કોઈ અસર કરી શકતું નહિં. તેને ઉશ્કેરવાના પ્રયત્નો એ હવામાં તીર મારવા જેવા નિષ્ફળ પ્રયત્ન હતા. પરંતુ રૂકિમણીબાઈની થોડી વ્યવહારકુશળતા અને અપંગપણને લાભ મંથરાએ જરૂર લેતી હતી. ધીમે ધીમે અગ્નિને પવન નાંખી પ્રજવલિત કરવામાં આવતો હતો. કુસં૫ ધુવાડાવાળા અગ્નિની પેઠે ધુંધવા હતા. જ્યારે ભડકે પ્રજવલિત થશે તેની રાહ જોવાતી હતી.
કઈ કારણસર એક ધાર્મિક કામમાં ફાળ ભરતી વખતે રુકિમણીની સલાહ લેવાનું હરકુંવરબાઈથી ભુલાઈ જવાયું. રુકિમણીબાઈએ લાગ જોઈ મહેણું માર્યું.
હરકુંવરબાઇને આ મહેણું ખટકયું, બંને વચ્ચે સહેજ ચડભડાટ થયો. આ રીતે ઝેરી બીજ જમીનમાં રોપાઈ ગયું. હવે પરસ્પર ખાટાં મન થવાના પ્રસંગે વધવા લાગ્યા. પરસ્પર અબોલા જેવું થઈ પડ્યું. હરકુંવર સ્થિતિ સમજી ગયાં. તેમણે આ સ્થિતિ સુધારવા પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ બહુ મોડું થયું. પહેલી તક
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
ખાનદાનીનાં
પ્રયત્ન છતાં સંધાઈ નહિ. ફાટ પહોળી થતી ચાલી. હવે બંને વિધવાઓને જુદી જુદી રહેવા માટે સગવડો થઈ. હરકુંવરને આના પરિણામે ભયંકર લાગ્યાં, પણ મનુષ્ય સંગેને આધીન હેવાથી ભાવી ઉપર છોડવા વિના બીજે ઉપાય રહ્યો નહોતે.
શેઠ હઠીસિંહની મિલકત વહેચવાની વાતો ચાલવા લાગી. પ્રથમ વાતાવરણમાં પડઘા થવા લાગ્યા, પછી ખરેખર માંગણી થઈ. કોર્ટ દરબારે વાત ચડવા જેવી સ્થિતિ આવી પહોંચી. વકીલેની સલાહ લેવાઈ. વિસ્તૃત વેપાર-વ્યાપક ધંધાઓ અને બહોળી સ્થાવર જંગમ મિલ્કતના ભાગે કરવા સહેલા નહેતા. દેશદેશાવરોમાં પથારો હતે. હરકુંવરને આવી રીતે જુદા થવું ન ગમ્યું, પરંતુ મનને મેળ થઈ શકે તેમ દેખાયું નહિ. તેઓની મુંબઈમાં મોટી મિલ્કત હતી. તે સંબંધી સંપૂર્ણ હકીકત એમને સમજવાની જરૂર હતી. બાકી તો સર્વે વહીવટ એમની આંગળીઓને ટેરવે હતો. હરકુંવર શેઠાણી માવિત્રે જવાનું બહાનું કાઢી ઘધે પહોંચ્યાં. ત્યાંથી મુંબઈ જઈ બધી મિલ્કતની યોગ્ય વ્યવસ્થા અને સમજણ મેળવી લીધી. ચાર માસના પ્રવાસ પછી તેઓ પાછા ફર્યા. એમણે વિભક્ત થવાની બધી તૈયારીઓ કરી રાખી.
સંવત ૧૯૦૮ ના એક સારો દિવસ જોઈ હરકુંવર શેઠાણી સાંજના પાલખીમાં બેસી તેમના ભાઈ નગરશેઠની હવેલીએ પહોંચ્યાં. વાળુ કરીને શેઠ પ્રેમાભાઈ મુખવિહાર કરતાં હીંચકે બેઠા હતા.
“આવો આવો નાની બહેન, અત્યારે કેમ આવવું થયું?” “મારે જરૂરનું કામ છે, તેથી આવી છું. ભાઈ ” “ શું છે કહ? સાંભળવા તૈયાર છું.”
“મેટાં બહેન આજે તમારે ત્યાં રોકાયાં છે એમને બોલાવે એટલે કહું.”
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
- - -
-
-
ખમીર
૧૯
રૂકિમણી બહેન આજે પીયર આવ્યાં હતાં. તેને બોલાવતાં ત્યાં આવીને બેઠાં. હરકુંવરે અબેલા ભૂલી જઈ પ્રણામ કરી આશીર્વાદ મેળવ્યો.
હવે મોટાભાઈ કોઈ પણ આપણને વિક્ષેપ ન નાંખે તેવી સગવડ કરી આપે. મારે ઘણું ઘણી વાતો કરવી છે.”
“શેની વાતો કરવી છે બહેન, કાંઈ સમજણ તે આપ.” “એ પછી. પહેલા ખાનગી બેઠકની વ્યવસ્થા કરે.” શેઠે ઓરડાનું બારણું બંધ કર્યું. બહાર માણસ બેસાડ્યો.
“જુ મોટાભાઈ મારું અને મોટી બહેનનું મન નિર્મળ છે, પણ અમારા બંનેના હિતસ્વીઓ જુદાઈના રસ્તે અમને દોરી જાય છે. હવે કઈ રીતે આમાં બીજો ઉપાય મને જોવામાં આવતો નથી. એટલે છૂટા થવું એ વાત નક્કી છે. બાકી રહી મિલકતની વહેચણી. તે સંપસલાહથી થવી જોઈએ. ત્રીજા કાનને સાંભળવાની જરૂર નથી. તમારામાં અમારો બંનેને વિશ્વાસ છે, તે તમે વહેંચણી કરી આપે. હું તમને લખી આપવા તૈયાર છું.”
આવડું મોટું કામ મારા એકલાથી ઉપડી શકે નહિ. તમારા તરફથી બીજે કઈ પંચ જોઈએ, બહેન.”
મેં પહેલેથી જ કહ્યું છે કે ત્રીજા માણસનું આમાં કામ નથી. હું ચાલી ચલાવીને ભાઈને ઘેર આવી છું. ભાઈ, મને એટલી ભીખ નહિ આપે?”. * “વહીવટ ઘણું મટે છે બહેન. ચેપડા તપાસવા પડશે. કિંમત કરાવવી પડશે. સ્થાવર મિલ્કતો ઘણું છે તે પણ અંકવવી પડશે.”
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાનદાનીનાં
“ તમારે કાંઈપણ કરવુ' નહિ પડે. અહીં એઠે સર્વ વ્યવસ્થા એક પળમાં થઇ શકશે. તમે માત્ર અહીં બેસી અમને બંનેને યાગ્ય સલાહ અને દારવણી આપો એટલે અહી જ બધુ પતી જશે.”
“ એ કેમ બને ? આ કાંઇ બચ્ચાના ખેલ નથી, મ્હેન ? ”
૧૫૦
“ અરે મેાટાભાઇ આવી ઢીલી વાતા શુ કરે છે? જીવે આ વહી વાંચે. આમાં અમારી દેશ-દેશાવરની સંયુકત મિલ્કતાની યાદી છે. એમની આંકણી વાજખી રીતે કરાવી કિમત માંડી છે. નીચે દેશદેશાવરાખાતેના માલની કિમ્મત વિગતવાર લખી છે. તેની નીચે ઉધરાણીના બાકી નાણાંની વિગતવાર તપસીલ છે. પેઢીએના ફરનીચરની કિંમત પણ નક્કી કરી છે. અહીંના ઘરનાં ફ્રનીચર અને દર દાગીના એમાં ગણ્યાં નથી, કેમકે તે જેની પાસે હોય તે ભલે ભાગવે. જુઓ, આમાં કાંઇ પૂછવા જેવું છે ? મે પેાતાના હાથે બનતાં સુધી ચોક્કસ કરીને લખ્યું છે, "
અનુભવી નગરશેઠની વેપારીબુદ્ધિએ વહી ખારીકાઈથી વાંચી. જોઇ. ઠીસિ’હ શેઠના કારભાર સંબંધી પ્રેમાભાઇ શેઠને ધણી હકીકત જાણવા–જોવાને તક મળી હતી. બહેનેાના ક`કાસ પછી ઘણુ પુછપરછ કરી જાણ્યું હતું. પરંતુ હરકું વરે તૈયાર કરેલી યાદી જોવાથી તે છ થઇ ગયા. તેમાં એવું ધણું હતું કે જે તે જાણી શકેલ નહેાતા. એમણે યાદીનાં પાનાં બે કલાક સુધી ચીપી ચીપીને ફરી ફરી વાંચ્યાં. અધુ નિયમિત અને વ્યવસ્થાસર નાંધેલુ` હતુ`.
“ નાની બહેન, હજી સુધી મે' એવા મુનીમ જોયા નથી કે આવી સામ્ધ અને ચાકસાવાળી વહી તૈયાર કરે. હવે તારૂ શું કહેવું છે ? ”
“ મારે શું કહેવાનુ હોય મેટા ભાઈ? આ ખીને કાગળીએ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૫૧
લ્યો, એમાં મિલ્કતની વહેંચણું સમાન ભાગે મારી ટૂંકી બુદ્ધિ પ્રમાણે કરી છે. આમાં બધી અમારી મિલકત નેધેલી છે. તમે એ અમારા ચેપડાઓ જોઈ ખાત્રી કરી શકે છે. આ મિલકતોના બે ભાગમાંથી એક ભાગમાં વહીવટ ધંધે અને અમુક મિલ્કત તથા રોકડ જાય છે. બીજા ભાગમાં બધી સ્થાવર મીલ્કત અને થોડી રોકડ છે આમાં રુકિમણું બહેનની ઈચ્છા જે વહીવટ અને રોકડ સંભાળવાની હોય તો તે પણ લઈ શકે છે, અને સ્થાવર મિલકતો સંભાળવી હોય તે તે પણ તેમને છૂટ છે. મોટાં બહેન આ બંને ભાગમાંથી એમની ઇચ્છા થાય તે કઈ પણ લઈ શકે છે.”
ગંભીર ભાવથી નગરશેઠે ખત લઈ જોયું. આમાં અર્થે અર્ધ વહેચણી કરવાની ગોઠવણ જેમ બને તેમ સફાઈ અને નિષ્પક્ષપાતભાવે કરવામાં આવી હતી. નગરશેઠે દરેક મિલ્કત અને વહીવટને અંગે બારીક ઊલટપાલટ તપાસ કરી લીધી. દરેકના જવાબ સંતોષકારક અને પૂરી વિગત સાથે મળ્યા. વિગતે પૂછતાં પૂછતાં અને જવાબ લેતાં દેતાં સવારના પાંચ વાગ્યા. વચમાં રુકિમણી બહેન પણ કાંઈક હકીકતે થોડી થોડી જણાવતાં રહેતાં હતાં. નગશેઠે રૂકિમણીને હાથ ઝાલી બીજા ઓરડામાં તેડી જતાં હરકુંવરને કહ્યું. નાની બહેન, દાતણ પાણી, દેવદર્શન, સેવા-પૂજા કરી લ્યો. હું તથા રુકિમણું થોડી વાતચીત કરી આવીએ છીએ. અરે છોકરીઓ, નાની ફઈને બધી સગવડ કરી આપે, ફઈબા આજે અહીં જમશે.”
બહેન, તું બધું સમજી? હવે શું કરવું છે?”
“ ભાઇ, જેમ તમને મારા હકકમાં ફાયદો લાગે તેમ કરો. હું તે અપંગ રહી.”
છતાં તું બધું સમજે છે. આવા મોટા વહીવટમાં બધું
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૫ર
ખાનદાનીનાં
તે સરખું કયાંથી વહેચાય, છતાં હરકુંવરે સારી વહેંચણી કરી છે.”
જે તમને વ્યાજબી લાગતું હોય તે મારે નાહકને ઝગડે કરવો નથી. ”
આ વહેંચણી સંગે જોતાં મને યોગ્ય લાગે છે. તું શું લઈશ? વહીવટ કે મિલ્કત ?”
વહીવટ-વેપાર મારાથી કેમ સંભાળાય? હું અપંગ છું. છોકરો (દત્તક) નાને રહ્યો. દેશાવરનું કામ મારાથી નહિ સંભાળાય.”
ખરૂં છે. તું રથાવર મિલ્કત લે એમ હું પણ ઈચ્છું છું. મિલ્કતો બહુ કિંમતી છે. ભલે ફારગતીઓ લખાવી લ્યો.'
“ભાઈ જેવી તમારી મરજી.”
હરકુંવર દેવદર્શન કરીને ભાઈ પાસે આવ્યાં. એટલે પ્રેમાભાઈ શેઠે નાની બહેનને આવકાર આપતાં કહ્યું
“નાની બહેન મેં રૂકમણી સાથે વાત કરી છે. વહીવટ તારે સંભાળ. મિલકત રૂકિમણુના ભાગે રહે. ફારગતીઓ લખાવી લેજે, બહેન”
પાછળ શા માટે? હમણાં તમે લખી આપે. એમાં વકીલોનું કામ નથી.” - ફારગતીઓ લખાઈ, તેમાં સહીઓ થઈ ગઈ. મેટા મુનીમ અને નગરશેઠની સાક્ષીઓ થઈ. એને રજીસ્ટર કરાવવા અને મિલ્કતના કાગળી –ઓચરીઆ નામે ચઢાવવા મુનીમને સૂચનાઓ અપાઈ. એક જ દિવસમાં વહીવટની વહેચણી થઈ ગઈ.
રુકિમણી શેઠાણું પ્રજ્ઞાચક્ષુ હોવા છતાં પોતાના પતિની મિક્તમાંથી મોટી રકમ એમણે ખર્ચવાને પિતાની શોક્યને સંમતિ આપી
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમીર
૧૫૩
હતી. આ રકમ લાખાની હતી. આ ઉપરાંત સ`. ૧૯૧૫ના વૈશાખ સુદ ૧૪ ને રવિવારે કિમણીબાઇની માંદગી વધી જતાં તેમણે અંતિમ સમયે ધર્માંદામાં રૂા.૫૦૦૦૦ અને સગાં-સબધીઓને રૂા. ૧૦૦૦૦ આપવાને હરકુંવરને ભલામણુ કરી અને પરસ્પર ખમતખામાં કરીને નિભે ભાવે સ્વગમન કર્યુ હતુ. આ પ્રસંગે તેમના ભાઇ નગરશેઠ પ્રેમાભાઇ હેમાભાઇએ પેાતાના પદરથી પાંચ હાર રૂપિયા બહેનના પુણ્યાર્થે ધર્માંદામાં ખર્ચો હતા.
હરકુવરબા એ ધધા-વહેવારને વહીવટ સંભાળી લીધે. એમાંથી તેમણે સારા લાભ મેળવ્યેા. લાખો રૂપિયાના નફા અપીણુ અને રેશમના વેપારમાંથી મળતા હતા. શેઠાણી હવે પાકા અને જૂના વેપારી અન્યાં હતાં. સં. ૧૯૨૦ સુધી વેપાર ચાલુ હતેા. શામાટે બંધ કરવા પડયા તે ચાક્કસ જાણવાનું મળ્યું નથી, પરંતુ પેદાશ જેમ વધવા માંડી તેમ તેમ તે સર્વે ધર્મોદ્રામાં વાપરવા માંડયું. પતિએ આપેલ મૂડીમાંથી જે વધે તે ધર્માંદામાં વાપરવુ એવા શેઠાણીએ પાા નિશ્ચય કર્યાં હતા.
છ
હરકુંવરબાઇ બહુ હિંમતવાન હતાં. ધર્મના વાતાવરણુમાં રેલાં અને ધાર્મિક શિક્ષણુ તેમજ સાધુ-સાધ્વીના સંસ માં બાલ્યકાળ અને પ્રૌઢાવસ્થા વીતાવનાર હરકુંવર શેઠાણીએ ઉત્તરાવસ્થામાં અનેક દેરાસરાના જીર્ણોદ્ધાર કરાવવામાં લાખા રૂપિયા આપ્યા હતા. તેઓ ભારે ઉદાર હતાં. તે દર ખીજે ત્રીજે વરસે જાત્રાએ જતાં. તેમણે સિદ્ધાચળના સંધ કાઢ્યો ત્યારે શત્રુંજય ચડતાં હીંગડાજના હડાનું ચઢાણુ મુશ્કેલ હેાવાથી ધણા લેાકેાને ચડતાં અગવડ પડતી, તે તેમણે મેાટા ખચ કરી પગથિયા અંધાવી દૂર કરી. માંડવીની પેાળમાં ને ટકશાળમાં દેરાસરજી બંધાવવા માટે એમણે લાખા રૂપિયા ખર્ચે લા હતા. ફતાશાની પેાળના
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪.
ખાનદાનીનાં
દેરાસરજીને જીર્ણોદ્ધાર કરતાં કહેવાય છે કે એમણે લગભગ પોણા બે લાખ ખર્ચા હતા. અને તે બધામાં પોતાના પતિનું નામ જોડાવ્યું હતું. ટંકશાળમાં શેઠના નામથી કન્યાશાળા ખોલી અને સંવત ૧૯૨૧ ના દુષ્કાળ પ્રસંગે સસ્તા અનાજની દુકાન ઉઘાડી ને તેના નિભાવમાં સીત્તેર હજાર ખર્ચેલા હતા તે નોંધ મળે છે.
આ ઉપરાંત તેમણે ઠેઠ સમેતશિખરજી(બંગાળ)ને. સંઘ અજબ હિંમતથી કાઢેલ હતો. તેમની વ્યવરથાશક્તિ બહુ ઊંચા પ્રકારની હેવાથી, તેઓ અગમચેતીથી સર્વે તૈયારીઓ આગળથી કરાવતાં હતાં. તંબુ અને રાવટીઓની બેવડી જેડી રાખી આગળના મુકામે તૈયારી રખાવતાં, ભજન, ગાડાં, આરામ અને રેગીની સારવાર માટે વ્યવસ્થા રાખેલી હતી. બધા હુકમો શેઠાણું જાતે આપતાં હતાં. રેલવે નહેતી એટલે ગાડામાં મુસાફરી કરવી પડતી હતી. નદી નાળાં ઓળંગવાં, ગામડાઓમાંથી વસ્તુઓ ભેગી કરવી, અગાઉથી રસ્તાઓનું સમારકામ કરાવવું, ચેકીયાત લેવાં, અધિકારીઓ પાસેથી રક્ષણપત્રો મેળવવાં એવાં એવાં અનેક કામો શેઠાણીની હિંમતથી પૂરાં થતાં હતાં. સમેતશિખરજીની યાત્રા દૂર હોવાથી તે પ્રવાસમાં મહિનાઓ લાગ્યા હતા. શેઠાણીના સંઘને ભપકે બહુ ભારે હતો કે મહારાણી યાત્રાએ નીકળે તેવો ગૌરવવંત ઠાઠ હતે. ઘેડા, પાયદળ, પાલખીઓ, સીગ્રામની હારે ને હાર પ્રવાસમાં સાથે હતી.
શેઠાણ હરકુંવરબાઈ બહુ સમજુ હતાં. પરંતુ તેમને સ્વભાવ આકરો હોવાથી તેઓની પાસે કેઈ જે તે ટકી શકતે નહિ. પતિએ પોતાના ભત્રીજા મગનભાઈને ખેળે બેસાર્યા હતા, પરંતુ બને વચ્ચે મનની એક્યતા સ્થાપાઈ નહિ. સ્વભાવ બંનેને ગરમ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમીર
૧૫૫
હાવાથી કંકાશ થવા લાગ્યા, આથી મગનભાઇ પાતાના હક્ક મૂકીને પેાતાની પૈતૃક સંપત્તિના ભાગીદાર અન્યા. તે પછી શેઠનાં બહેનના પુત્ર ઉમાભાષને દત્તક લીધા. ઉમાભાને ત્રણ વખત પરણાવ્યા હતા. એમની પહેલી પરણેતર સાથે એમને હંમેશના અમેલા હતા, છતાં તેમના તરફની રખાવટમાં સમભાવ જાળવી રાખ્યા હતા.
નામદાર સરકારે આ બાઇની સખાવતાથી પ્રસન્ન થઇ એમને “નેકનામદાર સખાવતે બહાદુર" ના ઇલ્કાબ આપ્યા હતા. ( તે વખતે ચાલુ હતા ) આ ઇલ્કાબ એક સ્ત્રીને મળ્યો એ અતિ મહત્ત્વના પ્રસંગ હતા.
તાશાની પાળ સામેના રસ્તા ઉપર હરકુંવરબાઇની હવેલી અત્યારે પણ તેમની અત્યારે સમૃદ્ધિ અને શિલ્પકળાના ખ્યાલ આપતી. નજરે પડે છે. તેની નીચે જાતજાતના દુકાનદારાની દુકાને છે.
હરકુવરબાઇ ગુજરાતની પુત્રી હતી. ગુજરાતને એણે ઉજળુ કર્યુ છે. ધન્ય છે એ મહાભાગ્યશાળી ખાઇને !
.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલબારના મલકા વાણિયા
ખંભાત અતિ જૂનું શહેર છે તેટલું જ જૂનું બંદર છે. આજે એની જાહેરજલાલી ઘણી ઘટી ગઈ છે. આજે ખંભાતના અખાત પુરાઈ જવાથી ત્યાં સ્ટીમરે આવી શકતી નથી. મોટાં વહાણે પણ આવતાં નથી. ખંભાતથી સાગર દૂર જ જાય છે. એની ખીલવણું કરવાની ત્યાંના નવાબની મોટી ઈચ્છા છતાં એ ખીલવણ થઈ શક્તી નથી. નવાબ ધન વાપરવા તૈયાર છે. એ જુવે છે કે ભાવનગરની પચાસ લાખની પેદાશ બંદરને લીધે રા કરોડ લગભગ પહોંચી હતી. જામનગરે પણ બેડી બંદર ખીલવી દર વરસે ચોખે એક કરોડ રૂપિયા નફે મેળવ્યું હતું. મેરબીએ પણ પિતાની પેદાશમાં ૩૦ લાખને વધારે થોડાં વરસ ભોગવ્યો હતો. પિતાને પણ જૂનું અને જાણીતું બંદર છે. એની ખીલવણી ન થાય ? એણે એંજીનીઅરોને મત લીધો, પરંતુ દરિઆના ભરતી ઓટના પાણુ તપાસી એંજીનીયરેએ ડોકું ધુણાવ્યું. અખાત પુરાઈ ગયો છે.
પરંતુ એક વખત ખંભાત મહાન બંદર હતું. એના મોટા વેપારીઓ હજારોની સંખ્યામાં વહાણ ઉપર ચડીને પરદેશે સેવતા હતા. પરદેશથી મોટી લક્ષ્મીના પુર ખંભાતમાં લાવતાં હતાં.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલકા વાણિયા
૧પ૭
ગુજરાત-કાઠિયાવાડમાં ખંભાતનું બંદર મોટું ગણાતું હતું. આ જાહોજલાલી સૈકાઓ સુધી ચાલુ હતી. ખંભાતમાં વેપારને લીધે સમૃદ્ધિની છોળો ઊડવા લાગી. વેપારીઓ મોટા વેપાર કરી ધન કમાયા. ધન અને બુદ્ધિની મદદથી એઓએ રાજ્યકાર્યમાં ચિત્ત પરાવ્યું. રાજકાર્યમાં કુશાગ્ર બુદ્ધિ તેમજ શક્તિઓથી ખૂબ ઉન્નતિ પામીને દંડનાયક જેવી ઊંચી પદવી મેળવી ઉદયન મહેતા જેવા મહાન અમાત્યો આ રીતે વેપારધારા આગળ વધ્યા હતા. એમના પુએ પણ એ જ માર્ગનું અનુકરણ કર્યું હતું. ગુજરાતમાં ભરૂચ, સુરત પ્રાચીન કાળનાં મોટાં બંદરો હતાં, જે બધાં હમણું વૃદ્ધાવસ્થાની અશક્તિ ભોગવે છે.
શ્રી ખંભાતથી છસો સાતસો વરસો પહેલાં વહાણે વેપારને માટે મલબાર જતાં હતાં. મલબારખાતે સાગનું લાકડું, સુંઠ, મરી, નાળીએર, તેલ, એલાયચી, કાથો, સીંદરી થાય છે. ત્યાંથી એ વસ્તુઓ લાવવામાં આવતી હતી. અહીંથી હાથનું વણેલું કાપડ, માટીના વાસણ, રેશમ, ઝવેરાત વગેરે ત્યાં નિકાસ થતી હતી. ખંભાતના અનેક વહાણે સેંકડો વરસે થયાં મલબાર જતાં હતાં. પુષ્કળ વેપાર ચાલતો હતો. સાગનું લાકડું તો ત્યાંથી જ આવતું હતું. ખંભાતના વણિકે સાહસિક હતા. સાથે ધર્મચુસ્ત પણ હતા. સાગરના પ્રવાસે નીકળી પદેશોમાં ખૂબ ફરતા. ત્યાંના લકેના રીતરિવાજ વિષે અનુભવ મેળવતા, અનેક ભાષાઓ જાણતા, અનેક દેશની પેદાશને ઓળખતા, દેશાવરના ખર્ચા, પડતર વિષે પણ અનુભવી હતા.
ખંભાતના જેન વેપારીઓ જેમ વેપાર કરી જાણતા હતા તેમ હથિરોના ઉપયોગમાં પ્રવીણ હતા. યુદ્ધ લડતા, સૈનિકના નાયક થતા. પાટણના મહામંત્રીઓ સાંતુ મહેતા, સજન, મુંજાલ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સલમાનના
જેમ મહામત્રી,
હતા
તેમ ભડવીરા પણુ કલમ અને સમશેર બંનેને
૧૫૮
મહેતાના ખંભાત સાથે સંબંધ હતા. તે મેટા વેપારીઓ અને મુત્સદ્દી હતા. સૈન્યની સરદારી તે લેતા હતા. ઉપયોગ જાણતા હતા. વિમલશાહુ મંત્રી, વસ્તુપાળ-તેજપાળ એ સર્વે હતા. પાછળથી મોટા બુદ્ધિમાન મંત્રીએ, દેશ
પ્રથમ વેપારી નેતાઓ, શાસનકર્તા અને શૂરા થઇ ગયા છે. વેપાર, મુત્સદ્દીગીરી, શાસન અને શૌય બધી દિશાઓમાં તે પ્રગતિશીલ હતા. ધમ માં જેવા ચુસ્ત હતા તેવા જ બીજા કાર્યોમાં પ્રવીણ હતાં.
સાતસાએક વર્ષીની વાત છે (વરસ અને વ્યક્તિઓનાં નામેાની ખબર નથી. એમના વંશજો પણ જાણતા નથી). એક વહાણમાં એ ત્રણ વણિક ગૃહસ્થા વેપાર માટે ખંભાતથી રવાના થયા. તે મલબાર લાકડું લેવા માટે આવ્યા હતા. એમણે કલીકટના બંદરે ઊતરીને ત્યાંથી સાગનું લાકડું ખરીદી પેાતાના વહાણુમાં ચડાવ્યું.
“ મેાટાભાઇ હું તે। દેશ હિ આવું, મને અહી રહેવું છે. ’’ “ અહીં શું કરીશ ? શા માટે રાકાવું છે ?
“ આ મલબારને લીલાછમ દેશ મને ગમ્યા છે. જ્યાં ત્યાં અઢારે ભાર વનસ્પતિઓ ઝૂકી રહી છે. નાળીએરીનાં વન છે. સમુદ્ર કિનારે કેવા સુંદર સૂર્યોદય અને સૂર્યોસ્તના દેખાવે દેખાય છે. મને તે અહી ગાઠી ગયું છે. તમે તમારે જાવ, હું તે અહી રહીશ.
""
“ ગાંડા છે ગાંડા, પારકે પરદેશ રહીને શું કરીશ ? અહીં આપણું કાઇ સગું કે વહાલું નથી. આપણા ક્રાઇ નાતભાઇ પણ નથી. માંદે સાજે તારી ક્રાણુ સંભાળ લેશે ? ચાલ ચાલ, મૂખ અન નહિ. ”
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલકા વાણિયા
-
ભાગ્ય યાં વેચી ખાધાં છે ? તમે ગભરાવ નહિ. મારી ચિંતા કરો નહિ.” ભાઈઓની સમજાવટ એકે ય કામ લાગી નહિ. જીદ્દી યુવક કલીકટમાં રહ્યો. વહાણ હંકારી ગયું.
યુવક વેપારીને છોકરે હતે. એની પાસે થોડા રૂપિયા હતા. એણે દુકાન માંડી. ભાષા ગેડી ગેડી બે માસ રહીને શીખ્યો. વધારે અનુભવથી મલબારની મલયાલમ ભાષા બોલતાં શીખી ગયે. નાની દુકાન અને નાના ઘરમાં ત્યાં રહ્યો. એકે ય ગુજરાતી નહે. એક નાયર ગૃહસ્થના પાડોશમાં રહ્યો. વેપારીને કરે, શાંત પ્રકૃતિને અને એકે ય ખરાબ લક્ષણ નહિ. સીધે માર્ગે જવું અને સીધે માર્ગે આવવું.
દુકાનમાં કાપડ રાખે. બીજી પરચુરણ ચીજો પણ રાખે. બારેક માસમાં ઘરાકી બંધાઈ. દુકાન ઠીક ચાલવા માંડી. મલબાર એ બહુ સસ્તે પ્રદેશ છે. એમાં ઝાઝું ખર્ચ પણ નથી આવતું. ત્રણ વરસમાં એણે ખર્ચ કાઢતાં બે હજારની મૂડી આ નાની દુકાનમાંથી પેદા કરી.
ત્રણ વરસે ભાઈઓ ફરી લાકડું ખરીદવા વહાણ લઈને આવ્યા. “ભાઈ હવે ઘરે ચાલ.” “પણ મારી દુકાન કેણ સંભાળે ?”
“તારો મલબારી માણસ સંભાળશે. થડે માલ રાખજે. હાલ તારા વિવાહની અમે બધી ગોઠવણ કરી રાખી છે.”
ભાઈઓ સમજાવીને દેશ તેડી ગયા. એને પરણાવ્યો, પરંતુ ચાર છ માસ થયા ત્યાં એને ફરી મલબારની લગની લાગી.
મેરા ભાઈ મારે દુકાન સંભાળવા મલબાર જવું છે.”
“દુકાન ઘડાને જાય. અહીં સુ પાકો રોટલો મળે છે તે સુખેથી ખા.”
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલબારના
“ના આપણને તે મલબારમાં મજા છે. રોજ પાંચ મુદ્રા પેદા કરું છું. અહીં અર્ધી મુદ્રા પણ પેદા કરતું નથી, મારે તે ત્યાં જવું છે.”
પણ કે બૈરું બાંધ્યું છે તેનું શું?” “ એ પણ સાથે ચાલશે.” 2 “માળા મૂર્ખ, બૈરાંને કદી ઈ મુલકમાં રહેવાનું ફાવે ખરૂં ?”
જ્યાં ધણી ત્યાં ધણીઆણી. અહીં એકલી રહીને શું કરશે? ત્યાં હું સાથે જ છું ને? તેને બીજું ફાવવાનું શું છે ?”
તું ધાર્યું કરવાને. તું જાણે ને તારી ઘરવાળી જાણે. પણ અમારી તે ભલામણ છે કે આવા ખેરછ મુલકમાં વસવાટ સારો નહિ”
“મને ઈ મુલકને અનુભવ છે, ત્યાં કોઈ ખાઈ જતાં નથી.”
એણે યુકિતઓ સાધી, સ્ત્રીને નવાં નવાં વસ્ત્રાથી રંજન કરવા માંડી. મલબારના ખૂબ વખાણ કરવા માંડ્યાં. ત્યાં જાણે સ્વર્ગ હોય તેમ સાચા ખોટા આંબા આંખલી દેખાડવા માડ્યાં.
બહુ સમજાવટ અને મીઠાશભરેલી વર્તણુથી એ સ્ત્રીને સમજાવી સાથે લઈ વહાણ ઉપર ચડી બેઠે. કલીકટમાં એણે ઘર માંડયું. સ્ત્રીને પ્રથમ ભારે અકળામણ અને એકાંત લાગવા માંડ્યાં. પાસે રહેલા નાયર કુટુંબ સાથે ઘરોબો થયે. બે ચાર માસે સ્ત્રી મલયાલમ ભાષા બોલતાં શીખી ગઈ. એટલે નાયર સ્ત્રીઓ સાથે ભેળાઈ ગઈ
નાયર લોકે મલબારની રાજ્ય કરનારી કામ છે. છેલ્લાં બે હજાર વર્ષો થયાં ચીન, ત્રીવેન્દ્રમ, પુદકેટા, કલીકટમાં એમનાં રાજ્યો હતાં.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલકા વાણિયા
નાયર કેમ બહુ બહાદુર અને તેજસ્વી જાતિ છે. પરંતુ એમના સાંસારિક રીતરિવાજે વિચિત્ર છે. પ્રથમ દરેક કન્યાનું પાણિગ્રહણ નંબુદરી બ્રાહ્મણ સાથે નામ માત્ર થતું હતું, પરંતુ પાછળથી તરત જ તે કન્યા નાયર યુવકને સોંપવામાં આવતી હતી. નાયરામાં પિતાના પુત્રોને વારસા હક્ક આપણી પેઠે મળતો નથી, પરંતુ દેહિત્ર અથવા ભાણેજને મળે છે. પિતાના છોકરાને એના નાનામામા તરફથી વારસો મળે. પિતાને વારસો પુને નહિ પરંતુ ભાણેજ કે દેહિત્રને મળે. રાજાથી રંક સુધી આ પ્રથા કાયદાની જેમ ચાલે છે. ત્રાવણકેરના અને કેચીનના મહારાજાએ ભાણેજ કે દેહિત્ર હોય છે.
વણિક યુવક સાહસિક હતા. તેણે દુકાન જમાવી સારો પૈસો પેદા કર્યો. નાણુની ધીરધાર પણ કરવા માંડી. બગીચાવાળાઓને નાણાં ધીરવા માંડ્યાં. આથી વેળાસર માલ અને સારૂં વ્યાજ મળવા લાગ્યું. વણિકે પોતાના ધંધાને વિકાસ કરવા માંડયો. તેણે વહાણોમાં આડતીયાને માલ ચડાવવા માંડ્યું. તેને કુલે-ફાલેલો જે બીજા એક બે કુટુંબે ખંભાતથી આવી વસ્યાં. આ રીતે આ વણિક કુટુંબે અહીં આનંદથી રહેવા લાગ્યાં. પ્રથમ યુવક તે હવે સારે ધનવાન થયો હતો. મલબારમાં તે લાખો કમાય હતે. એને ઘરે ત્રણ પુત્રો હતા. બહોળી મિલ્કત હતી.
“બાપા, કાંઈ ઇચ્છા હોય તે કહી નાંખો.” મરણપથારીએ પડેલા પિતાને પુએ પૂછયું.
હા, મારી એક ઈચ્છા છે. તમારાથી તે પૂરી થશે ?” જરૂર પૂર્ણ કરશું. પિતાજી સુખેથી કહે.”
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલમારના
""
કામ કઠણુ છે, છતાં કહુ છુ. આ દેશમાં એક દેરાસરજી બાંધી તેમાં પ્રભુ પધરાવવાની અને દેરાસરના ખર્ચ નિભાવવાની મારી પૃચ્છા હતી, તે પૂરી કરશે!? ’
77
૧૬૨
r
""
પણ આ દેશમાં ? કહે તેા આપણા ખંભાતમાં બંધાવીએ. આ દેશમાં જ આપણે ફૂલ્યા–કાલ્યાં છીએ, આ દેશમાં જ ધન, આબરૂ, મિલ્કતા મેળવી છે; માટે અહીં જ ખાંધવું તેવી મારી અભિલાષા હતી, અને છે.
,,
""
આજ્ઞાંકિત છે।કરાઓએ પાણી આપ્યું.
છેકરાઓએ બાપની છેલ્લી ઇચ્છા મુજબ દેરાસરજી બાંધવા વિચાર કર્યો-જોકે પરદેશમાં-પરધર્માંના ક્ષેત્રમાં એ અતિ કડીન કામ હતું.
પહેલાં તેા રાજાની પરવાનગી મેળવવી જોઇએ. મલબારના નાયર રાજાએ ઉદાર હતા. ધાર્મિક બાબતમાં એમના વિચારા ભારે ઉદાર હતા. ખાજે બે હજાર વર્ષો થયાં યાહુદીઓને ાચીનના રાજાએ આશ્રય આપ્યા છે. યાહુદીઓનુ ખૂનુ સ્થાન ાચીનમાં વસ્તુ છે. છેક છઠ્ઠા સકાથી પ્રીસ્તીએ કાચીન-ત્રાવણુકારમાં વસ્યા છે. સીરીઅન ખ્રીસ્તીઓનાં જૂનાં દેવળે મલબારમાં બંધાયાં છે. આ રાજાએ ત્યાં પહેલાં આવનાર પ્રીસ્તી ધર્મગુરુઓને પેાતાની અદ્ભુત પ્રજામાં પ્રીસ્તી ધર્મના ફેલાવા કરવા માટે તક આપી હતી. આ ફેલાવા એટલો મેટા અને વિશાળ પાયે થયેા છે ૐ આજે મલબારમાં ચેાથા ભાગની પ્રજા ખ્રીસ્તી થઇ ગઇ છે. તે સિવાય આ રાજાઓએ આરાને વેપાર કરવાની મલબારમાં છૂટ આપી હતી. પરિણામે આરબ વેપારીઓ અને અદ્ભુત મલબારી સ્ત્રીઓમાંથી માલા જાતિની પ્રજા ઉત્પન્ન થઇ છે. એ પ્રજા પણ વિશાળ પ્રમાણમાં મલખારમાં પ્રચાર પામી છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલકા વાણિયા
૧૬૩
પંદરમી સદીમાં સૌથી પ્રથમ યુર।પીયના હિંદમાં આવ્યા. વાસકેાડી ગામાએ મલખારના કલીકટ બંદરે પેાતાના વહાણુને લાંગરીને કલીકટના રાજા-ઝામેારીનની પાસે વેપાર કરવાની પર વાનગી માંગી હતી. તે રાજાએ ઉદાર મનથી એમને પરવાનગી આપી. પાછળથી ડચા પણુ આવીને અહીં મોટા વેપાર કરતા હતા.
વણિકપુત્રા પણ મલબારના વેપારી હતા. એમણે મેટા વેપાર ચાલુ રાખ્યા હતા. રાજા અને મેટા અધિકારીઓ વચ્ચે સારી પ્રતિષ્ઠા મેળવી હતી. એમની મેાટી મિલ્કતા કલીકેટમાં હતી. એ ભાઈઓએ ઝામે રીનના દરબારમાં લાગવગ લગાડી. એક વખતે એમને ઝામેરીને પેાતાની હજુરમાં લાવીને જૈન ધર્મ વિષે પૂછ્યું. જૈન ધમ એ હિંદુ ધર્મના વિરોધી નથી પણ સહકારી છે એમ વિષ્ણુકાએ રાજાને સમજાવ્યું. રાજાએ તપાસ કરાવી તા જૈન ધર્માંના અહિંસા, સત્ય, ત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય, સયમ, યમ–નિયમ, વિગેરે સિદ્ધાન્તા હિંદુ ધર્મને અનુરૂપ જાયાં. વણિકપુત્રાને દેરાસરજી બાંધવાની પરવાનગી મળી.
એક વણિકપુત્ર વહાણમાં બેસીને ખંભાત ગયા. ત્યાંથી સારા મિસ્ત્રીઓને મેટા દરમાયા નક્કી કરી સાથે તેડી લાવ્યેા. બધુ કામ પથ્થરનું અતિ મજબૂત અને સુંદર બનાવવાનું હતું. સારા સુતૅ પાયા નાખ્યા. મિસ્ત્રીએ બહુ અનુભવી અને પ્રવિણ હતા. શેઠીઆઓ ઉદાર હતા. શિલ્પશાસ્ત્રના નિયમેા મુજબ નકશા તૈયાર થયા. ધાર્મિક નિયમેા, આજ્ઞાઓ અને સૂચના મુજબ દેરાસરજી ભોંયરા સાથે તૈયાર થયું. કલીકટના મધ્યમાં ગુજરાતીએના વસવાટના મધ્ય વિભાગમાં આ દેરાસરજી ખેંધાવ્યુ છે. હજી તે અણુિશુદ્ધ હાલતમાં ઊભું છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
મલબારના
એમને થયે છસો વરસ થયાં છે, પરંતુ એક કાંકરે પણ ખા નથી. એ દેરાસરજીમાં ખૂબ મોટી ધામધુમથી મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી. ભેંયરાની મૂર્તિઓ તે અનુપમ છે. આ લેખક એ જોઈ આનંદાશ્ચર્ય પામ્યો હતે. કાકાસાહેબ કાલેલકરે પણ એની ખૂબ પ્રશંસા કરી હતી. દેરાસરજીમાં સારું કાતરકામ છે. કલીકટ શહેરનું એ મુખ્ય આકર્ષણ છે. શિખરબદ્ધ અને કારીગરી યુક્ત એ સ્થાપત્ય અપૂર્વ છે.
હમણના ક્લીકટસંઘના આગેવાન અતિ સમૃદ્ધ શેઠ અમરસી. (માણેકલાલ પરશોતમની કુ. વાળા)એ દેરાસરજીને વહીવટ સંભાળે છે. વિશાળ જગ્યા એના માટે વાળવામાં આવી છે. કલીકટમાં પચાસેક જૈન કુટુંબ વસે છે. તેઓ સારા વેપારી કુટુંબો છે. શાંતપણે વેપાર કરી દેરાસરજીની અતિ શ્રદ્ધાથી સંભાળ રાખે છે. જો કે દેરાસરજીમાં છેલે ઈટાલીયન લાદી વાપરીને જરા વિસંવાદિતા કરવામાં આવી છે, છતાં જૈન સાહસ, સમૃદ્ધિ, પરદેશગમન અને શક્તિના પ્રતીકરૂપ આ દેરાસર કલીકટમાં પ્રવાસીઓને આમંત્રે છે.
ખંભાતના આ વણિક ગૃહસ્થના વંશજો હજી હયાત છે. સાત આઠ કુટુંબ હજી ત્યાં વસે છે. એમની સ્થિતિ સામાન્ય છે. આગલી જાહેરજલાલી હવે નથી. મલબારમાં એ “મલકા વાણિયા” તરીકે ઓળખાય છે. જૈન સંઘે તેમના પ્રત્યે ઉદારતા બતાવી એમને ગાંધીયુગમાં અપનાવી પોતાના ભેગા મેળવ્યા છે. મલબારમાં આ પ્રાચીન દેરાસરજી સુંદર હાલતમાં ઊભું છે-જે કે બનાવનારાના નામની એમના વંશજોને પણ ખબર નથી.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
– કલકત્તા(બંગાળ) માં –
છાપરીયાની શેઠાઈ શ્રી કાઠિયાવાડમાં માંગરેલનું બંદર સાહસિક વણિક ગુસ્થાથી વિખ્યાત થયું છે. માંગરોલનું રાજ્ય ઘણું નાનું છે. જૂનાગઢના ભાયાતે એટલે મુસલમાન બાબીએનું એ રાજય છે. એના રાજકર્તા “શેખસાહેબ” કહેવાય છે. એમના ચાલી શેક ગામોની પેદાશ બેથી અઢી લાખ રૂપિયાની છે. મુખ્ય વસ્તીમાં દશાશ્રીમાળી વણિક ગ્રહ છે. એમાં કેટલેક ભાગ વૈષ્ણવ ધર્મ પાળે છે, કેટલોક ભાગ જૈન ધર્મ પાળે છે; પરંતુ બંને વિભાગે ખૂબ સંપથી એકત્ર થઈ રહે છે. અરસપરસ કન્યાવ્યવહાર રાખે છે. ધર્મને નામે જરા પણ દ્વેષ નથી. હજી સુધી માંગરોલમાં આ ઉદાર ધાર્મિક સહિષ્ણુતા ચાલુ છે. માંગરેલની જમીન ભારે ફળદ્રુપ છે. ઠેઠ મુંબઈ, કરાંચી સુધી શાકભાજી અને ફળોને નિકાશ કરે છે.
શ્રી માંગરેલના વણિકે અને નાવિકે સાહસિક છે. ત્યાંનું વહાણવટું અતિ પ્રસિદ્ધ છે. માંગરેલના વણિકો આજે બસોથી અઢીસ વરસ થયાં પરદેશગમન કરે છે. એમને માટે વેપાર બુખારા, સમરકંદ અને બખ સુધી હતો. માંગરેલના વણિકે આજે પણ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
છાપરીયાની
મુંબઈની શેર બજારમાં અગત્યની લાગવગ ધરાવે છે. રાતા સમુદ્રનાં બંદરો એડન, સુયાકિમ અને હેડીડામાં એમની પેઢીઓ છે. માંગરોલના વેપારીઓએ પરદેશથી ખૂબ લક્ષ્મી આપ્યું છે. આજે તેઓ ધન, ઐશ્વર્ય અને સુખસંપત્તિમાં મહાલે છે. એનું મુખ્ય કારણ સાહસિકતા છે. નાનપણથી વણિકપુત્ર મુંબઈ, કલકત્તા અથવા રાતા સમુદ્રના બંદરો ખાતે નીકળી પડે છે. ને ત્યાં યશકીર્તિ મેળવે છે.
આ વણિક યુવકે બહુ થોડું ભણ્યા હોય છે. એમનું જ્ઞાન ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ચાર-પાંચ ધોરણ સુધીનું જ માત્ર હોય
છે. નાનપણથી જ વેપારીની નોકરીમાં દાખલ થઈ પ્રથમ સાદા - કામ, ઉઘરાણું અને નામું શીખે છે. ધીમે ધીમે નેકરીમાંથી રજા
લઇને પછી પોતાના પગ ઉપર સ્વતંત્ર ઊભા રહેવાનું શીખે છે. - તેઓ પાકા વેપારી છે. કરકસરીઆ હેય છે, પરંતુ ખાધેપીધે
કે સારાં વસ્ત્રો પહેરવા માટે લેભ કરતા નથી. તેઓ ધીમે ધીમે પિતાના વેપારને વિકાસ કરે છે. થોડા વરસમાં સારો પૈસો મેળવે છે. એમને ઉત્તરાવસ્થા માંગરોલમાં ગાળવી ગમે છે. માંગરોલના શેખ પોતાની વસ્તીની કિંમત અને કદર જાણે છે અને એમને હમેશાં માનથી રાખે છે. " માંગરોળમાં સંવત ૧૮૩૦ એટલે આજથી ૧૬૭ વર્ષો પહેલા નાનજીશાને જન્મ શા. જેકરણ ખીમજીને ત્યાં થયો હતે. તેઓ જ્ઞાતે દશાશ્રીમાળી અને જૈન ધર્મના અનુયાયી હતા. પિતાની નાની દુકાન હતી, પરંતુ મૂડીના અભાવથી એ દુકાન સારી ચાલતી નહોતી. નાનજી શાહ ગામઠી નિશાળમાં જઈ થોડા આંક અને લખવા વાંચવાનું સાધારણ શીખ્યા હતા, પરંતુ એમને વિશેષ જ્ઞાન નહોતું. ઘણે વખત પિતાની દુકાને બેસી રહેવું પડતું હતું. પિતાની તબીયત બરાબર નહોતી. છોકરો બહુ ચાલાક અને ઉદ્યોગી હો,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેડાઇ
૧૬૭
પરંતુ સંયેાગા બહુ પ્રતિકૂળ હતાં. તે નિશાળે જ શકતા નહાતા. દરમહિને પડયાને થાડુ' અનાજ આપવું પડતું હતું તે પણ નાનજી શાહે માતા પાસેથી મેળવી શકતા નહાતા. દુકાન પણ ઠીક ચાલતી નહતી. નાનજીના સાહસિક સ્વભાવને આ પસંદ પડતુ નહિ. સમય જોઇ તેણે એકદિવસે પિતા પાસે વાત ઉખેળી
“ બાપા, હું મુંબઇ જાઉ તા ? ''
""
મુંબઈ જઈ તું શું કરીશ ? આપણા કાંઇ લાગવગ કે વગવશાલે ત્યાં નથી.
""
“ ગમે ત્યાં કમાઇ ખાઇશ. અહીં તે સૌને ભૂખે મરવાના વિસા આવશે.
99
66 ના ભાઇ, અર્ધો શટલેા હળીમળીને ખાશું. ચાર આંખે। મળે એ જ શાંતિ છે. આપણે કયાંયે જવુ' નથી.”
નાનજીને તે મુબઇની લગની લાગી હતી. તેણે વારવાર વાત છેડી. પેાતાના જ્ઞાતિના ખીજા યુવા મુંબઇ જઇ કમાતા હતા. પેાતે પણ શા માટે ન કમાય ? તે માટે તેને લાગી આવતુ' હતું. મુંબઇ જનારને તે સમયે સેાનાના પાસા મળતા હતા એવી સૌની સમજણ હતી. માંગરેાળ સાથે મુંબઇના વેપારી સંબંધ હતા, છતાં મુંબઇ તે વખતે લંડનથી પણ વધારે દૂરને પ્રદેશ ગણાતા હતા. મુંબઇ જવુ એ તે। અતિ દૂરના પરદેશ જવા જેવું હતું. માથાકલાં થાડા ત્યાં જતાં હતાં. બાપને રાજની કડાકૂટ અને જીકરથી કંટાળીને એમ થયું કે ભલે નાનજી મુંબઇ શ્રી આવે.
નાનજી માંગરાળ જેવા નાના ગામમાં ઉછર્યાં હતા તે ખીજા અનુભવ કે શિક્ષણની ગેરહાજરીમાં તદ્દન કાચા ગણાય. માત્ર દુકાન ઉપર બેસીને પછની પીપરમીટ અને કાંકરા વેચતાં શીખ્યા હતા.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
છાપરીયાની
તારાચંદ શેઠનું વહાણ દરિઆલત’ કપાસ ભરી મુંબઈ રવાના થવાનું હતું. એ વહાણુમાં લાગવગ લગાડીને નાનજીને મેકલવાની જેકરણે ગોઠવણ કરી. પિતાના નાતીલા પાસેથી કાંઇ નેર વહાણધણીએ લીધે નહિ. નાનજીને સાચવીને લઈ જવાની વહાણના માલમને ભલામણ કરી, વહાણ તેફાનને અનુભવ કરી મુંબઈ પહોંચ્યું. કદી બહાર ન નીકળેલા બાળક છોકરાને મુંબઈને શું અનુભવ હોય? કોઈને ઓળખતે નહતો. બંદર ઉપર ભાલમે ઉતારી મૂક્યો. સગાસંબંધી કેઈ નહોતાં. હાથમાં પિતાની ફાટેલી ગોદડી અને બે જૂનાં પહેરવાનાં લુગડાં લઈને તે બંદરેથી નીકળે. ખીસામાં પૈસા નહિ. કોઈની સાથે સંબંધ નહિ. હેબતાચલા જેવો આ કિશોર નાનજી અહીંતહીં ભમવા લાગ્યો.
આ વખતે મુંબઈમાં પુરી લાખ માણસની વસતી નહોતી. હજી પાકાં મકાને થોડાં હતાં, બાકી ઘરો ઘણાં નીચાં અને ઉપર જાળીઓવાળાં હતાં. ઘણું ઉપર તો ઘાસની છાજલી છાયેલી હતી. શહેર એક માઈલના ઘેરાવામાં હતું. તેની બહાર ખેતરો હતાં. મજગામ તે તે વખતે ઘણું દૂર ગણાતું હતું. તે વખતે માહીમ તથા શીવની અને મુંબઈની વચ્ચે મોટી ખાડી હતી. ગવર્નર પોતે બળદની બગીમાં બેસી નીકળતો હતો. પાછળથી ઘોડાની બગી કરી. પાયધુની આગળ દરિઆને કીચડ અને ભરતી આવતી હોવાથી ત્યાં પગ દેવા પડતા. આથી એનું નામ પાયધૂની પડયું હતું. સર જમશેદજી હોસ્પીટલ સુધી હેડીઓ અને બેટે આવી શકતી હતી. લૂંટફાટ પણ ક્યારેક થતી, તેથી પોલિસને બંદોબસ્ત થવા માંડે હતો.
કેણ છો છોકરા? કયાંથી આવ્યો ?” અહીંતહીં રઝળતા નાનજીને એક સોરઠી દુકાનદારે પ્રશ્ન કર્યો.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠાઈ
“કાઠિયાવાડના માંગરોળ બંદરથી આવું છું. કાંઈ કામધ આપશે ?”
' “ કામધંધે તે મારી પાસે કાંઈ નથી. આ નાની દુકાનમાં હું રહું છું, ઉ . મને બીજે માણસ પરવડે નહિ.”
અહીં મારે કોઈ સગા-સંબંધી નથી. તમે મને જરા રસ્તે ચડાવી દ્યો તે હું ભારે નહિ પડું. ચીલે મળેથી મારું ગાડું. ચાલશે તેને જશ તમને છે.”
પિતાના દેશને વતની અને જૈન ભાઈ જોઈને દુકાનદારને દયા આવી. ભૂખે મરતા નાનજીને એણે આશ્રય આપી પિતાને ત્યાં ખવરાવ્યું. કાપડના બે ત્રણ તાકી આપીને કેરી કરવા કહ્યું. રોકો. પૈસે માલ વેચવા જણાવ્યું.
છોકરે હાથવણાટના તાકા લઈને આખો દિવસ ફરતા હતે. ગાદીના મજૂરો ને માછીમારોનાં ઝુંપડાઓમાં તે ફેરી કરવા લાગ્યો. દરરોજ ૦૦ કમાઈ આવવા લાગ્યો. વણિક દુકાનદારને એની પ્રમાણિક્તાની ખાત્રી થઈ. દુકાન બહાર મેદાન હતું, તેમાં ત્રણ પથ્થર મૂકી નાનજી રેટલા ઘડી લેતો હતો. ચટણી કે શાક કઈ દિવસે બનાવતા હતા. ફેરી કરતાં કરતાં રસ્તાઓ અને માણસની સાથે ઓળખાણ થઈ. તેણે હવે બેને બદલે ચાર તાકાની ફેરી શરૂ કરી. ધીમે ધીમે ચાર છ માસે એની પેદાશ રૂ. ૦૧ દરરોજની થઈ.
એક મહારાષ્ટ્રના ભંડારીના ઘરના એટલે મકાન ધણીની મહેરબાનીથી બેસી તેણે કાપડના તાકા રાખવા માંડયાં. હવે વિલાયતથી થેંકેશાયરની મિલનું કાપડ પણ આવવા માંડ્યું હતું. નાનજીના ઓળખાતા પહેલા દુકાનદારે પણ એને જગડ માલ વેચવા આપવા માંડ. નાનજીને ભાવ આપતો તેમાં દુકાનદારને પણ કસ રહે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
છાપરીયાની
આર માસ પછી નાનજીને દરરાજ એક રૂપિએ મળવા લાગ્યા. એણે એક રૂષિના માસિક ભાડે સ્વતંત્ર એરડી લીધી. માબાપને માંગરાળથી તેડાવી લીધાં. તે દિવસે આટલી પેદાશ ખાદશાહી ગણાતી હતી. નાનજી રાકડે માલ વેચતા હતા. ખૂબ પ્રમાણિક હતા એટલે એનુ ગાડુ સારું ચાલતુ હતું. વેપારીએ માલ ઉધાર આપતા હતા. આ રીતે ફેરીઆના ધંધામાં એના ઉદરનિર્વાહ ચાલતા હતા, પરંતુ નાનજી શાહ સાહસિક વૃત્તિના હતા. એમને આટલા નાના કામથી સતાષ ન થયા.
હિંદમાં તે વખતે રતાએ નહાતા, ગાડાંવાટા પણ ઘેાડી હતી. પ્રવાસ કરવા માટે સીગ્રામ-પાલખીઓના ઉપયેાગ મુખ્ય રાજમાર્ગો ઉપર થઇ શકતા હતા. બાકી પતમય અને કઠીન માર્ગો ઉપર જવાની કેડીએ હતી. ગાડાંએ કે બીજા વાહના એવા કઠીન રસ્તાઆની કેડીઓ ઉપર ચાલી શકતાં નહિ. તે સમયે પાઠા ચાલતી હતી. હજારે બળદોની પીઠ ઉપર માલ લાદીને વણુજારાએ કરતા હતા. એક ગામથી બીજા ગામે સુધી આવી વણજારા ફરીને અનાજ, ગાળ, કાપડ વિગેરે લેતા વેચતા હતા. વણજારાએ બળદોની બંને બાજુએએ બકરાંના વાળાના બનાવેલા એ છાલકાં (ચેલા) એકથી દોઢ મણુ અંગાલી માલ નાંખીને તેને બળદની એ બાજુએ સમતાલપણે ચડાવે છે. પછી ગામે ગામ કરી એક ઠેકાણે જોઇતા માલ વેચી ત્યાંની પેદાશના બીજો માલ ખરીદી લે છે. મારવાડના રણમાં હજુ આવી ાતનો પાઠ। ચાલે છે. હિમાલયની કેડીએ ઉપર પણ આવી અકરાં અને ઘેટાંની પાઠે ચાલતી મે નજરે જોઇ છે.
હમણાં રેલ્વે, મેટરી અને વિમાનાના જમાનામાં આવી પાઠાના ઉપયેાગ લગભગ બધ થયા છે, પરંતુ દાઢસા વરસા ઉપર યાંત્રિક વાહનના અભાવે આવી વણજારા ખૂબ નીકળતી હતી.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
~~~
~-~
~
શેઠાઈ -~-~ નાનજી શાહ આવી વણજારોની સાથે સંબંધમાં આવ્યા. તેઓ સવારના વહેલાં ઊઠીને એવી વણજારાએ રાત્રે જ્યાં પડાવ નાખ્યા હોય
ત્યાં પહોંચી જતા હતા. પ્રથમ એમણે હાથનું વણેલું કાપડ ગામડાઓમાંથી આવતું તે ખરીદ કરવા માંડયું. પિતાના વેપાર પૂરતું કાપડ લઈને તે છૂટક વેચવા લાગ્યા. તેમાં બે પૈસાની તારવણી ઠીક થવા લાગી. પાછળથી ગેધમ, ગોળ, ઘી, મગ પણ ખરીદવા માંડ્યાં. આ માલ લઈ તેઓ બીજા વેપારીઓને વેચવા માંડ્યા. એમની પાસે બસો ત્રણસો રૂપિયાની મૂડી થઈ ગઈ હતી તેમાંથી વેપાર કરવો શરૂ કર્યો.
આ સમયે દરેક વેપારમાં સારે કસ હતે. મુંબઈ શહેર વિકાસ પામતું જતું હતું. દેશાવરથી કપાસ, ગાળ, કાપડ વિગેરે અનેક જાતને માલ મોટા પ્રમાણમાં આવતો હતો. સાહસિક વેપારી માટે આ સારે મોકે હતો. નાનજી શાહ ચાલાક હતા. વેપારની એમને લગની લાગી હતી. રાત્રિદિવસ વેપારના જ ખ્યાલ આવતા.. ભાવ પાડ, પડતર, ખર્ચ એ બધું આંગળીને ટેરવે રમવા લાગ્યું. વેપારમાં એ તલીન થઈ ગયા હતા. બાપના અને માતાના આગ્રહથી એમણે વિવાહ કર્યો હતો, પરંતુ ખરે વિવાહ વેપાર સાથે હતો.
એમને મુંબઈ આવ્યે દશ બાર વર્ષો થયાં હતાં. મૂડી વધીને પાંચ હજારની થઈ હતી. તેમણે હવે વણજારાઓને વ્યાજે નાણું ધીરવા માંડ્યાં. વણજારા માલ લઈ આવે તે પણ એમને સૌથી પ્રથમ મળે. તેમને સસ્તે ભાવે માલ મળવા લાગ્યો. તેઓ ખૂબ સાહસિક હતા અને વેપારને શેખ પણ ભારે એટલે કામકાજને વિકાસ થવા માંડે. જેટલી વણજારો આવે તે સૌ હવે નાનજી શેઠ હસ્તકજ વેચાય. તેમણે બધા વણજારાઓને ધીરધાર કરવા માંડી. કામ ઘણું વધી ગયું. પિતાની શાખ સારી બંધાઈ હતી એટલે ગામ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
છાપરીયાની
માંથી પુષ્કળ નાણું ઓછા વ્યાજે લઈ ને મેટા વ્યાજે નાનજી શાહે ધીરવા માંડયુ. તે હવે શ્રીમંતની ગણુત્રીમાં આવ્યા. ધરની ગાડી લીધી. માળા ખરીદવાની વાતચીત પણ ચાલતો હતી.
નાનજીશાહે જોયું કે માલ તરત લઇ તરત વેચવાથી નફ બહુ થાડા રહે છે. આથી તેમણે વખારા ભાડે રાખી માલ ભરવા માંડ્યો. તેજીએ માલ કાઢી વેચે; મંદીમાં વખારા ભરી રાખે. પરંતુ હંમેશાં વેપારીને એ “પાર ” છે. જેમ નફો મળે છે તેમ આત્માની સુલ્તાનીએ નુકશાની પણ થાય છે. કયારેક કાઇ કા લાગે છે ત્યારે વેપારી ગાલ પંપાળતા તદ્દન ભૂખડી ખારસ જેવા થઇ જાય છે. ઉન્નતિ પાલ અવનતિ ઘટમાળની પેઠે ચાલી આવે છે. નાનજી શાહ છેલ્લાં પંદર વરસ થયાં ઊંચે ઊંચે ચડયા જ જતા હતા, તેવામાં એચીંતા વિધાતાએ મેાટા ફટકા લગાયેા.
હકીકત એવી બની કે સં. ૧૮૫૮ ની સાલમાં ચીંચ બંદર ઉપર માટી આગ લાગી. અહિં નાનજી શાહની સવે` વખારા આવી હતી. મ્યુનિસિપાલીટી પણ નહેાતી. કે નહેાતા બબાઓને બદઅસ્ત. વખારા લગભગ કાચી બાંધેલી હતી. આગની ચીણગારીએ ભયંકર સ્વરૂપ લીધું. વખારામાં જાતજાતના રસ-કસ, ઘી, ગાળ, તેલ, કાપડ, અનાજ ભર્યાં હતાં. જોતજોતામાં આગે ભયંકર સ્વરૂપ લીધું. આકાશગામી શિખા જોઇ માલ ભરનાર વેપારીઓનાં હૃદયામાં
વાળાઓ સળગવા લાગી. સૈન્યના માણસા આવી પડેાંચ્યાં. તેમણે આગથી પથરાએલા ભાગને ઘેરી લીધા. તમાસખીનાને મારી કાઢયાં. ચારે તરફ ધૂળના ટાપલા નાંખીને આગને મર્યાદિત કરવામાં આવી. કૂવાઓમાંથી પાણી કાઢી છાંટવામાં આવ્યુ. એ દિવસ પજરણુ ચાલુ રહ્યું. છેવટે આગને કાબૂમાં લેવાઈ. આ આગમાં નાનજી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાઈ
૧૯૪
શાહના અધા જથા ભસ્મીભૂત થઇ ગયા. વરસેાની મહેનતે મેળવેલા ધનથી ખરીદેલા માલની રાખ થઈ ગઈ હતી.
નાનજીશાર્ડને આજે નર્દિકના કુટુંબીનાં મરણ કરતાં પણ વધારે ગમગીની થઇ. પંદર વરસની સખ્ત તનમનની મહેનત પછી અક્ષય અને સ`પત્તિની ઊભી કરેલી ઇમારત કરડ........ ભૂસ કરતી ધસી પડી હતી. આશાઓના અંબાર ઉપર પાણી ફરી વળ્યું હતું. જવાંમર્દ નાનજી શાહની આંખે ઝળઝળી આવી ગયાં. ખાવા—પીવાનું ભાવતું નહાતુ”.
મેાતીશા શેઠના માટા ભાઇ તેમચંદ્ન અમીચંદ સાથે એને મૈત્રી હતી. બંને દેરાસરજી દર્શને જતા ત્યારે સાથે થઇ જવાથી તેમના વચ્ચે વાતચીતના વ્યવહાર શરૂ થયેા. તેના સ્વભાવના મેળ જામ્યા. પછી તે સાથે હરવા ફરવાનુ થતુ. સુખદુઃખની વાત એક બીજાની સાથે કરતા. બંને વચ્ચે ગાઢ મૈત્રી બધાણી હતી.
ચીચ બંદરની આગના બનાવ પછી દર્શને જતાં નાનજી શાહને તેમચંદ શેઠ મળ્યા. તેમણે પૂછ્યુંઃ
નુકશાન થયું?
“ આગથી તમને કઇ “ નેમચંદ શેઠ, હુ. તે મરી ગયા. મારુ' સર્વસ્વ ખલાસ થયું. હું ખાલી ખમ થઇ ગયા. સવા લાખ રૂપિયાની મારી લેગી થયેલ મૂડી તે! ગઈ, પણ પાણા લાખ ગામના ઉધાર લીધા હતા તે પણ રાખ થઇ ગયા. તેની ચિંતા મને
મુજવે છે.
""
tr
નાનજી ભાઇ એમ નાહિમત શુ થાઓ ફેર લડ઼ેંગે. છાતી મજબૂત રાખે. વેપારીને નસીબમાં લખ્યાં જ હોય છે. ”
"
છે ? ઊભા થાવ. નફે નુકશાન તા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
છાપરીયાની
“પણ મારા ઉપર તે બહુ વીતી છે. કરજના ડુંગર કેમ પાશે તે સુઝતું નથી.”
એમાં તે શું થયું? કોના ઉપર નથી વીતતું. અમારી ઉપર કેવું વિત્યું હતું ? મારા બાપાને વેપારમાં મોટું નુકશાન થયું. ભારે કરજ થયું, બાપા ઓચીંતા મરી ગયો. હું અને મોતીશાહ બંને નાના હતા, મારી માતા રૂપબાઈએ કમર કસી. તેણે લેણદારને ઘરે તેડાવીને કાંધાં કરી આપ્યાં. કરકસર કરી ઘરને ખર્ચ ઘટાડી નાંખે. ધીમે ધીમે પંદર વરસમાં કરજ સાફ કરી નાખ્યું. અમને બંને પુત્રોને યોગ્ય રીતે ઉછેય. આજે એમના પૂણ્યપ્રતાપે પાછી લીલા લહેર થઈ ગઈ છે. ઊઠો ઊભા થાવ. મારા માતાજી પાસે ચાલો. તે યોગ્ય સલાહ આપશે.”
બંને રૂપબાઈ પાસે આવ્યા. પ્રણામ કરી અશ્રુભીની આંખે નાનજીએ બધી વાત કરી.
“બેટા નાનજી, હિંમત શું હારે છે? માટી થા. લેણદારોને કાંધા કરી આપ, ભાઈ નેમા તું સાથે જઈને લેણદારો સાથે પતાવી દે. નિરાશ થઈશ નહિ. નશીબનું નવું પાનું ઉથલાવ. પુરુષના કપાળ આડું પાંદડું હોય છે. ધીરજ, ખંત અને પ્રમાણિક્તાથી કામે લાગી જા. શું માણસ ઉપર દુઃખ નથી પડતું ? કયો માણસ દુઃખથી છૂટ્યો છે? પ્રભુનું નામ લઈ ઊભો થઈ જા. ભલભલાએને પણ આફત આવી પડી છે. સૌ લેણદારોને પાઈએ પાઈ દૂધમાં ધોઈને દેવાની તારી દાનત છે તે સારું થશે. જા ભાઈ મુંજાઈને બેસી ન રહે. મારે તને આશીર્વાદ છે. નેમા, એને મદદ કરજે. ૫
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિઠાઈ
૧૭૫
નેમચંદશાહે સાથે જઈને બધા લેણદારોને ભેગા કર્યા. બધાના લેણુની ચેકસી કરી ફરીથી નવાં ખાતાં પડાવી દીધાં.
નાનજીભાઈ કલકત્તે જશે?” એક વખત નેમચંદ શેઠના ભાઈ મોતીશાહ શેઠે નાનજી શાહને પ્રશ્ન કર્યો.
કલકત્તે જેટલું છેજઈને શું કરું? માંડ માંડ માએ સુખ જોયું હતું ત્યાં આફત આવી પડી. તેમાં તેમને રઝળતાં કેના ઓથારે મૂકું ?”
જુઓ નાનજીભાઈ, બંગાળની ખરીદનું મોટી રકમનું આપણું અફીણ ચીન ચડે છે. કલકત્તાને આડતીઓ બધું હઈયા કરી જાય છે, માટે વિશ્વાસુ માણસની જરૂર છે. ત્યાં તમે જઈ શકે તે બંનેને લાભ છે. બૈરાંની ફીકર ન કરે? તમે મરદ થઈઆવી ઢીલી વાત કેમ કરો છો. જાશો તે ઘર જેવું જ લાગશે. ”
“પણ ત્યાં આપણું કાઈ સગુંસંબંધી, જ્ઞાતિભાઈ કે કઈ ગુજરાતી નથી. બંગાળીએાની હું ભાષા જાણું નહિ. આપણે કોઈ ગુજરાતી બંગાળ ગયો મેં સાંભળ્યો નથી. અજાણ્યાં હું શું કરું ?"
“નાનજી શાહ, આવા ઢીલા કેમ પડી ગયા છે? મુંબઈ આવ્યા ત્યારે કેણ હતું? ત્યાં આપણું જૈન મારવાડીઓ ઘણું છે. જિનાલય પણ છે. હું કાગળ લખી આપીશ. જાઓ ફતેહ કરે. બંગાળમાં મંગળ વર્તાવ મૂડી મારી, મહેનત તમારી, અર્ધો ભાગ તમારે, અર્થો મારો. માલ ખરીદી ત્યાંથી સ્ટીમરમાં ચીનના શૃંગાઈ કે કેન્ટોન બંદરે ચડાવજે. ત્યાં આપણું આડતીઆ સંભાળી લેશે. કસીને માલ ખરીદવાની ત્યાં સગવડ છે. મારવાડી પૂનમચંદ હકમીચંદની પેઢી ઉપર એક લાખ રૂપિયા સુધી તમને ધીરવા માટે કાગળ લખી દઈશ.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
છાપરીયાની
આમ નિરાશ ન થાઓ, તમે ધૂળમાંથી ધન પેદા કરી શક્યા હતા, તે આજ મુઝાઈ કેમ ગયા છે? જાઓ, પુરુષાર્થ જરૂર યારી દેશે.”
સંવત ૧૮૫૯માં નાનજી શાહ કલકત્તા તરફ રવાના થયા. રેલ્વે તો હજી બંધાઈ નહોતી. એટલે પગરસ્તે પ્રવાસ શરૂ કર્યો. રસ્તામાં અનેક સંકટ ભોગવ્યાં. જંગલોમાં વળાવા લઈને મોટી વણજારે સાથે મુસાફરી કરી. દરરોજ પંદર વીશ માઇલોને પ્રવાસ થત હતો. ચોર લૂંટારુઓ, હિંસક પશુઓનો ભારે ભય હતે. જંગલી ભીલો, ગાંડ, સંથાલ વિગેરે અનાર્ય જાતિઓનાં માણસો તીરકામઠાં લઈને તૂટી પડતાં હતાં. એમનાથી રક્ષણ માટે બંદૂકવાળા વળાવીઓ હતા. વળાવી આ છતાં પણ ક્યારેક કયારેક ઝપા-- ઝપીઓ થતી હતી. એક રાજાની સરહદ ઉપરથી બીજા રાજાની સરહદ ઉપર જતાં જકાતનો મોટો ત્રાસ હતો. જંગલમાં ક્યારેક જંગલી હાથીઓનાં ટોળાંએ ભારે ગભરાટ ફેલાવતાં હતાં. વાઘ ચિત્તાએ પણ બળદો ઉપર હલ્લા કરવા નીકળી પડતા હતા. રાત્રે મોટા તાપણાં કરીને તેની વચ્ચે સૂવું પડતું હતું. હાથમાં ભરેલી બંદુકે લઈ વળાવી ચેક કરતા હતા. .. જંગલમાં ક્યાં ક્યાંઈ મચ્છરોને ત્રાસ ભારે રહે ત્યારે સૌને એક બે વખત તાવ આવી જતો હતો. ક્યારેક ક્યારેક કીચડમાં ગાડાંનાં પૈડાં ખેંચી જતાં તે કાઢવા ભારે મહેનત કરવી પડતી. રેતીમાં પણ મુસાફરી ભારે તકલીફવાળી થતી. સૌથી મોટી મુશ્કેલીઓ નાની મોટી નદીઓ ઓળંગતાં થતી હતી. હેડીઓ ઉપર ગાડાંઓ તથા બળદો ચડાવીને બીજે પાર લઈ જવાં પડતાં. કોઈ સ્થળે યુદ્ધના છબકલાં થતાં તે સ્થળે સૈનિકે ગાડાંઓને વેઠે પકડી લેતા હતા. આ વણજારનાં ગાડાઓ પણ એક વખત પકડાયાં હતાં. ત્યારે તેને હાથે પગે લાગી લાંચ આપી છોડાવ્યાં હતાં. જ્યાં ક્યાંઈ વણજાર
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાઈ
૧૭૭
માટે દિવસા સુધી ખાટી થવું પડતું હતું. એક બે વખત એક એ અંગ્રેજ સૈનિક અમલદારા પાલખીમાં બેસીને જતા હતા. તેમને સાથ મેળવી નાનજી શાહે આગળ પ્રવાસ કરતા હતા. આવી અનેક હાડમારી ભાગવીને તે ત્રણ મહિને લકો પહોંચ્યા હતા.
કલકત્તામાં મારવાડી આતીઆની પૂછપરછ કરી તેને શેાધી કાઢ્યા. મારવાડી ભાઇએ પાતાના ધંખને આવકાર આપ્યા. એ વખતે હિંદી ભાષાના પ્રચાર મુંબઇમાં જ હતા. નાનજી શાહુ પ્રથમ ગુજરાતી તરીકે ક્લકત્તામાં આવ્યા હતા. તેમને સૌ નવું નવું લાગવા માંડયું. મારવાડી આડતીઆને એ આડખીલી જેવા જણાયા. આડતીયા તેમને કામકાજમાં વાકેફ કરતા નહાતા. તેની ખૂબ ખુશામત-સીફારસ કરવા માંડી, પરંતુ કામકાજ બતાવે નહિ. નાનજી શાહ જમાનાના ખાધેલા હતા. તેમણે ધીમે ધીમે ખીજા વેપારીએ સાથે દાસ્તી કરી લીધી. આખા દિવસ દલાલેાની સાથે કરવા માંડયું. વેપારની સર્વે બાજુએ જોઇ લીધી. ત્યાંથી અીણુ આવે છે, ક્રાણુ મેટા વેપારીઓ છે, ક્રાણુ પ્રમાણિક દલાલેા છે, કયારે કેટલા માલ મળે છે એ બધી ખખરા મેળવી લીધી. એ ચાર માસમાં તે પોતે જૂના થઈ ગયા. હવે તેણે સ્વતંત્ર પેઢી ખાલી દીધી. માણસે રાખી લીધાં. મારવાડી આડતી પાસે લાખ રૂપિયા લઇ એના માલ પણ ખરીદી લીધા. સ્ટીમર માસે બે માસે ચીનની જતી હતી. તેમાં નૂર બાંધી માલ ચડાવી દીધા. કાસદાની મારફતે મુંબઇ ટપાલ જતી હતી. ત્યાં એ બધી હકીકત લખી મેાકલી. પહેલી સરમાં ૫૦ પેટી મેાકલી દીધી. પછી સ્ટીમર મળી ગઇ તેમાં ૧૦૦ પેઢી ચડાવી. ચીનખાતે વેચાણુ સારુ
૧૨
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
છાપરીયાની આવ્યું એટલે માલ ચાલુ સ્ટીમરમાં ૧૦૦ થી ૧૫૦ પેટી ચડવવાનું ચાલુ રાખ્યું. માલના પૈસા ચીનનું ચલણ (ગીલ્ડર) લંડનમાં વટાવીને લંડનની બેંક મારફતે મુંબઈ આવતા હતા, પરંતુ હેગડૅગ અને શૃંગાઈ બેંકની કલકત્તામાં શાખા થતાં એ તકલીફ મટી ગઈ. નાનજી શાહ વેપારમાં બહુ રસ લઈ રહ્યા હતા. જે વેચાણ આવ્યાં તેમાં સારો નકે પિતાને ભાગે આવ્યો. નાનજી શાહની અરજ ઉપરથી નેમચંદ શાહે એક લાખને બદલે બે લાખની ક્રેડીટ કલકત્ત મોકલી. પહેલે જ વરસે ચોખ્ખા અડધો લાખ રૂપિયા બંને ભાગીદારને નફો મલ્યો. ન જોઈ બીજે વરસે નાનજી શાહે સારે વેપાર ખેડ્યો, તેમાં કંપનીને લાખ રૂપિયા ન મલ્યો.
આ રીતે નફામાંથી નાનજી શાહે પિતાના લેણદારોનાં કાંધાં ભર્યો. પછી એમણે પોતાની મૂડી ભેગી કરવા માંડી. પાંચ વરસને આખરે તેમની ગાંઠમાં ખર્ચ તથા દેણું કાઢતાં એક લાખ રૂપિયા થઈ ગયા. પિતે મુંબઈ તરત જવાને વિચાર રાખ્યો હતો, પરંતુ કલકત્તા એમને અનુકૂળ પડી ગયું. કલકત્તાને અફીણને વેપાર એમની આંગળીઓને વેઢે આવી ગયો. એમને જોઈ બીજા બે-ત્રણ મુજરાતીઓ પણ ચોખા તથા જારના ધંધાને વાસ્તે કલકત્તામાં આવી પહોંચ્યા હતા. જ્યાં વેપાર હેાય ત્યાં ગુજરાતીઓ દેડે છે. જ્યાં કાંઈ પણ નફો મેળવવાની વાત હોય તો વણિપુત્રને તરત સુગંધ આવે ને એકદમ ત્યાં પહોંચી પિતાનું નસીબ અજમાવે છે. નાનજી શાહે ગાડી–ડે રાખ્યા. એમણે પિતાના કુટુંબને કલકત્તે તેડાવી લીધું. બૈરાંઓને પ્રથમ તે મારવાડી કુટુંબમાં ભાષાના અજ્ઞાનને લીધે તકલીફ થઈ, પરંતુ પરિચયથી ભાષા આવડી ગઈ એટલે જીવ મળી ગયું. નાનજી શેઠ હવે કલકત્તાના વાસી થઈ ગયાં. સ્ટીમરની આવજાવ શરૂ થઈ ગઈ હતી એટલે મુંબઈ વિવાહા.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠાઈ
૧૭
દિક પ્રસંગે પાંચ સાત વર્ષે જતા આવતા હતા.
નાનજીશાહ ચીનને વેપાર કરતા હતા એટલે વેપારીઓમાં તેઓ બાબુ નાનજી ચીનાઈ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. એટલામાં મુંબઈથી સમાચાર આવ્યા કે નેમચંદ શાહ સ્વર્ગવાસી થયા છે. નાનજી શાહને આથી ઘણું દિલગીરી થઈ. તેઓ એમને ખરખરે મુંબઈ જઈ આવ્યા. તેમચંદશાહને ગુલાબચંદ નામે નાનું બાળક પુત્ર હતા. વહીવટ બધો મોતીચંદ શાહે સંભાળી લીધે. પંતીઆળાની ગોઠવણે સર્વે મેતીચંદ અમીચંદ સાથે કરી. પહેલાની ગોઠવણમાં નાનજીશા બીજે કાંઈ વેપાર ન કરે, માત્ર અફીણને જ કરે એવી સરત હતી, હવે મોતીશાહ સાથે એમણે સરતમાં બીજે વેપાર પણ કરવાની છૂટ રખાવી. પછી એમણે કલકત્તામાં આડતનો ધધો ચાલુ કર્યો. પિતાનાં કેટલાંક સંબંધીઓને લકત્તે બોલાવીને નાના ભાગ આપીને ધંધે ચડાવ્યા ને દેખરેખ પિતાની રાખી. * મુંબઈ કલકત્તા વચ્ચે હવે રેલવે બંધાતી હતી. વેપાર વધતું નહતો. મુંબઈ ઇલાકામાં ચેખા બહુ થોડા થતા હતા. ઊંચા રેખા ગરીબને અનુકૂળ આવતા નહતા. બંગાલી પાકા ચેખાની મુંબઈમાં સારી માંગી હતી. નાનજીશાહે વેપારીઓને પિતાની આડતમાં આ માલ મોકલવા માંડ્યો. જુટના વણાટના કોથળા પણ મોકલવા માંડ્યા. ખજુર ખારેક વિગેરે બસરા, બહેરાનથી મગાવવા માંડ્યાં. મલબારથી કાથાના દોરડાં, કરી આણું, સુંઠ, મરી, એલચી આવવા માંડ્યાં. મુંબઈમાં કાપડની મિલોની શરૂઆત થઈ હતી એટલે ત્યાંથી કલકત્તે કાપડ આવતું હતું. આ રીતે પિતાની આડતની દુકાન સારી ચાલતી જોઈ નાનજીશાહે મુંબઈમાં શાખા ખોલી. ત્યાં પોતાના મોટા છોકરાને કામ સોંપ્યું. ઘરને વેપાર કાંઈ કરે નહિ. આ તનું કામ કરવું એવો પ્રબંધ રાખવામાં આવ્યો હતે. .
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
છાપરીયાની
મુંબઈના સર જમશેદજી જીજીભાઈ પહેલા બેરોનેટ જાતે પાંચ વખત ચીનની મુસાફરી કરી આવ્યા હતા. એમણે અફીણને મોટે વેપાર શરૂ કર્યો હતો, પરંતુ કલકત્તામાં એમને આડતી આ માટે પુરતે સંતેષ નહે. આડતીઓ બજારને કસીને ખરીદી કરતો નહોતો. આથી સર જમશેદજીએ પોતાની ખરીદનું કામ નાનજીશાહને આપવા પૂછયું. નાનજીશાહે એમને લખી વાળ્યું કે આ વેપારમાં અમારો પણ રસ છે. આથી અમે તમારું કામ કરી શકશું નહિ. અમારે વેપાર ન હોય એવી વસ્તુઓ અમે મોકલી શકશું. સર જમશેદજી અને મોતીશાહને ઘરેબા જે સંબંધ હતો. મોતીશાહે સર જમશેદજીની ભલામણથી નાનજીશાહને મુંબઈ તેડાવ્યા. તેમને સમજાવી શરમાવીને ત્રણે જણાનો સરખો ભાગ ઠરાવી નવી કંપની ઊભી કરીને તે રીતે કલકત્તેથી અફીણની ખરીદી કરવાનું અને ચીન ચડાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. આ કું. ને વહીવટ પણ સર્વને માટે યશસ્વી નીવડ્યો. આડતીઆઓને હિસાબે પણ અફીણ ખરીદવાની છૂટ લઇ લીધી હતી. - હવે નાનજીશાહ ખરેખર શાહ સોદાગર થયા. એમને લાખ રૂપિયાની મૂડીની છૂટ હતી. આડતીઆઓની પુષ્કળ ખરીદી આવતી હતી. પિતાનો વેપાર પણ મોટે પાયે ચાલતો હતો. અફીણના સૌથી મોટા ખરીદીયા નાનકશાહ થયા. એમના હસ્તક હવે અફીણનો અર્ધી અર્ધ જથ્થો ખરીદવા લાગ્યો. મોટા અને પ્રમાણિક વેપારી તરીકે તેઓની ભારે ખ્યાતિ થઈ. સેંકડો માણસે એમની પેઢીઓમાં કામ કરવા માંડ્યાં.
નાનજીશાહે જગતની લીલી-સુકી જોઈ હતી. સતત ઉદ્યોગ અને નેક નિકા તેમના જીવનમાં વણાઈ ગયાં હતાં. પુષ્કળ ધન છતાં એ માજશેખને આધીન થયા નહિ. સવારે દેરાસરજીમાં
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠાઈ
૧
દર્શન-પૂજા કરી આવ્યા પછી વખારે આવી જાતે કામકાજ જુએ, નામું રેજ તપાસે. આખો દિવસ ઉદ્યોગપરાયણ રહે. કોઈ દિવસે એમણે નાટક જોયું નહોતું. જ્યારે પણ સમય મળે ત્યારે પિતાના ધર્મના નિયમો મુજબ જપ, તપ કરે. વિશેષ ભણ્યા નહતા એટલે એમને બીજું વાંચવા કે વિચારવા જેવું નહોતું. યાત્રાઓ તો ઘણી વખત કરી આવ્યા હતા. દાન પુન્ય પણ સારું કરતા. જૂના જમાનાના એકેય ખરાબ લક્ષણ વગરના સાદા સીધા ધનવાન ગૃહસ્થ હતા. કરકસર પણ બહુ ગમે. છોકરાઓને લાંબે પગ ભરવા આપે નહિ.
તેઓ હવે ચાલુ ક્લકત્તા ખાતે રહેવા લાગ્યા. વેપારી સમાજ સિવાય બીજે વધારે ઓળખાણ નહિ. વરસોનાં વરસો કલકત્તામાં રહ્યા છતાં બંગાળી વાંચતાં લખતાં આવડતું નહોતું. અધકચર્યું બંગાળી બોલતા હતા. બંગાળીએ વેપારી પ્રજા નથી. એમનામાં જમીનદારીને ભારે માનમરતબો છે. ગમે તેવો ધનવાન હશે તે પણ વધારેના પૈસા ગવર્નમેન્ટ શેરમાં રોકશે. એમને દેશ બહુ સમૃદ્ધકાચી ધાતુઓને ભંડાર છે. ગંગા અને બ્રહ્મપુત્રા જેવી વિશાળ નદીઓ બંગાળમાં વહે છે. એટલે જમીનમાં માથા વાવે તે પણ ઊગે તેવી -રસાળ છે. જુટ તે એ જમીનમાં ખૂબ પ્રમાણમાં થાય છે. ચેખા મેટી રકમે પેદા થાય છે. બંગાળીઓમાં હજારે જમીનદારે છે. કોલસો પણ પુષ્કળ મળે છે. છતાં એ સર્વે ઉદ્યોગ મોટે ભાગે અંગ્રેજો અને થોડે ભાગે મારવાડીઓ તથા ગુજરાતીઓના હાથમાં છે. બંગાલીઓ ધનવાન હોવા છતાં ઉદ્યોગ-વેપારને પડખે ચડયા નહિ. હવે થોડો થોડો રસ લે છે, છતાં ઉદ્યોગમાંથી બાર આના સ્ટાચ લોકેના હાથમાં છે.
નાનકશાહ ગુજરાતી તરીકે સૌથી પહેલા બંગાળમાં આવ્યા
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
છાપરીયાની
ત્યારે કોઈ ગુજરાતી વેપારી ત્યાં રહેતું નહોતું, પરંતુ એમના આવ્યા પછી ધીમે ધીમે ગુજરાતીઓ આવ્યા. કરીમભાઈ ઈબ્રાહિમ અફીણના વેપાર માટે ત્યાં આવ્યા. તેમની સાથે કેટલાક પારસી ગૃહસ્થો પણ વેપાર માટે આવ્યા. શેઠ ચંદા રામજીએ એક જુટ મિલની સ્થાપના કરી. કચછ-માંડવીના પાંચ ભાટીઆ ગૃહએ પેઢી સ્થાપી. સુરતના બે વહેારા ગૃહસ્થોએ પેઠીઓ ખોલી. એ રીતે આપણું ગુજરાતીઓ કલકત્તામાં આવવા લાગ્યા. હવે ઈસ્ટ ઈડીયા રેલવે બંધાઈ ગઈ હતી. જબલપુર ભાગે લોકો આવતાં હતાં. પિતાના કુટુંબને પણ તેડી લાવતાં હતાં. મારવાડીઓ વધારે સંખ્યામાં આવ્યા હતા. ગુજરાતીઓ પણ ૫૦૦ જેટલાં આવી ગયા હતા. નાનજી શાહ કલકત્તામાં ૩૮ વરસે રહ્યા તે દરમ્યાન ૨૦૦૦ ગુજરાતીઓની વસ્તી થઈ ગઈ હતી. હમણું (૧૯૪૧ માં) વીશ હજાર ગુજરાતીઓ કલકત્તામાં વસે છે.
એ સમયે ગુજરાતીઓની માત્ર ૩૦૦ સ્ત્રીએ કલકત્તે આવી હતી, બાકી સૌ છડાં એટલે એકલાં આવતાં હતાં. વીશીમાં સૌ જમતાં હતાં. બધું સતું હતું એટલે માસિક પાંચ રૂપિયામાં વીશીવાળો જમાડતા હતા. બાર માસ રહી આમાંનાં ઘણાંખરાં દેશ
મારીને પાછા આવતા હતા. કેઈ વિવાહ કે બીજા સાંસારિક કાર્યો ત્યાં થતાં નહોતાં. ગુજરાતીઓ પાકું સંસ્થાન વસાવી રહ્યા નહતા. ઘણા દુકાનદારો હતા, ઘણા મહેતાઓ હતા, ઘણા દલાલી કરતા હતા, સોએક વેપારીઓ હતા. બેહદ ગુજરાતમાંથી ધીમે ધીમે લકત્તા તરફ પ્રવાહ આવતો હતો. મારવાડીઓ સાથે શેડો મિલાપ હતો, બંગાળીઓ સાથે જુજ હતું. ગુજરાતીઓમાં એકસપી સારી હતી. ભાટીઆઓ વેપારમાં કાંઈક આગળ વધેલા હોવાથી ગુજરાતીઓને લત્તે ભાટીઆપટીને નામે ઓળખાતો હતો.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠાઈ mmmmmmmmmmmmm
નાનજી શાહ આડત્રીસ વર્ષો સુધી કલકત્તામાં ચાલુ રહ્યા. હવે તેઓ બાબુ નાનજી ચીનાઈને નામે ઓળખાતા હતા. ધર્મમાં ભારે ચુસ્ત હતા. બાકીને સમય વેપારમાં ગાળતા હતા. એકમાર્ગી પ્રમાણિક, વ્યવહારિક ચતુરાઈવાળા ગૃહસ્થ ગણાતાં હતાં. પુષ્કળ પૈસો હેવા છતાં સાદાથી રહેતા. જાતે મહેનત કરવાને વૃદ્ધાવસ્થા સુધી પણ એમનો સ્વભાવ હતો. મોતીશાહની ભાગીદારી પા સૈકાથી ઉપર ચાલી હતી. મોતીશા શેઠ સંવત ૧૮૯૨ માં સ્વર્ગવાસી થયો. તેમના વાસ ખીમચંદ શેઠનું ધ્યાન સટ્ટા ઉપર ખેંચાયું હતું. નાનાશાહ ૨૮ વરસ કલકત્તામાં રહ્યા છતાં સટ્ટાની નજદિક ગયા નહોતા. એમને સટ્ટા પ્રત્યે ધૃણ હતી. દેશકાળ હવે ફરતો જોઈને વિચાર થતાં દૂધમાં મીઠું નાખી બગાડવા કરતાં સાકર નાંખી અરસપરસ છૂટા થઈ જવું સારું છે તેમ તેના અનુ ભવી વૃદ્ધ મગજને લાગ્યું. તેથી નાનજીશાહે દીર્ધદષ્ટિ વાપરીને સં. ૧૮૯૭ માં ખીમચંદ શેઠને મળી રાજીખુશીથી પત્યાળું જુદું કરી નાખ્યું ને પિતે મુંબઈ તેમજ કલકત્તાને સ્વતંત્ર વેપાર પિતાને નામે કરવા માંડે.
મોતીશાહ શેઠની સાથે જુદા થયા પછી નાનજીશાહને કલકત્તામાં રહેવું ગમ્યું નહિ. અફીણના વેપારમાં હરિફાઈ વધી જવાથી કાંઈ કસ રહ્યો નહોતો. આથી આડતનું કામ રાખી ઘરને વેપાર બંધ કરી દીધો. નાનજીશાહ હવે વૃદ્ધ થયા હતા. સીત્તેરની લગભગ એમની ઉમર થઈ હતી. બાકીને સમય સ્વદેશમાં ગાળીને ત્યાંના પંચભૂતમાં મળી જવાને વિચાર રાખે. તેઓશ્રી મુંબઈ આવી છેડા માસ રહ્યા. ત્યાં અનુકૂલ ન આવ્યાથી દેશમાં (માંગરોલમાં) આવી રહ્યા. જે ભૂખડી બારસ છોકરો ત્રણ લુગડે વહાણમાં બાવન વરસે ઉપર નીકળ્યો હતો તે માંગરોલમાં અતિ ધનવાન થઈ મેટી સાહ્યબી
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
છા૫રીયાની
સાથે પાછો ફર્યો. તેણે હવે પેઢીએ પિતાનાં કરાંઓને સોંપી હતી, દેખરેખ પણ રાખવી મૂકી દીધી હતી.
એમણે હવે પિતાનું બધું ધ્યાન ધર્મ ઉપર રેડયું. સાધુ મુનિને નિત્ય ઉપદેશ સાંભળો અને ધ્યાન તેમજ દાન કરવામાં વખત ગાળવા માંડ્યો. યુવાનીમાં સારી રીતે મહેનત કરેલી. સાદું જીવન ગાળેલું એટલે એમની તંદુરસ્તી છેવટ સુધી સચવાઈ રહી. દેવદર્શન, પૂજા તથા વ્યાખ્યાન-વાણી સાંભળીને પછી પિતાને હાથે શાક ખરીદી ઘરે આવતા હતા. બપોરે સુવાને અભ્યાસ નાતે. એટલે બેઠા બેઠા સામાયક કરતા હતા. ખુશી સમાચારના કાગળ પત્રો પણ છેવટ સુધી પિતાને હાથે જ લખતા હતા. ગાડી ઘોડો રાખ્યાં હતાં તેમાં બેસી સાંજના મિત્રો સાથે ફરવા જતા હતા. આવી રીતે સાત વરસે પસાર થયાં. નાનજીશાહ અતિ સુખી હાલતમાં સ્વર્ગવાસી થયા. વૃહ ઉમર, સાધારણ સારી તંદુરસ્તી, સારું ધન, વાડી, ગાડી, પુત્ર, પૌત્ર, દીકરીએ, દોહીત્રાં, કુટુંબ-પરિવારથી વીંટળાઈ ૭૪ વરસની પાકી ઉમરે ભાગ્યશાળી ડોસા પોતાના સકર્મના સુંદર ફળો ભેગવવા ચાલી નીકળ્યા. સંવત ૧૯૦૪ના માગશર વદ ૪ શનિવારના રોજ ૭૪ વરસ સુધી આ સંસારમાં રહી એમણે વિદાય લીધી. આવા સુખી જીવડાં હજારોમાંથી એકાદ મળે છે.
નાનજીશાહ પિતાની પાછળ ચાર પૂ મુકી ગયા હતા. તેમાં મોટા મકનજી પિતાની હૈયાતીમાં છૂટા થયા હતા. નાના ત્રણ સુંદરજી, જેઠાભાઈ અને મદનજી સાથે એક સંપે રહીને શા. નાનજી જેકરણને નામે પેઢી ચલાવવા લાગ્યા. કામકાજ સારું ચાલતું હતું. ધન, દેલત, જાગીર બધું હતું. વેપાર હતું. પરંતુ સંતોષ નહે. હજારવાળાને દશ હજાર મેળવવાની, દશ હજારવાળાને લાખ મેળ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠાઈ
વવાની, લાખાવાળાને દશ લાખ મેળવવાની અને દશ લાખાવાળાને કરોડ મેળવવાની તૃષ્ણ જાગે છે. હિંદીઓમાં વડીલોએ પેદા કરેલું ધન સાચવવાની દરકાર બહુ થોડા જ રહે છે. સાત પેઢીએ સાસુકાર બહુ ચેડાં જ નીકળે છે. બાકી તો સદો, વેશ્યાઓ કે રેસમાં નાણું ગુમાવી નાંખે છે.
નાનજીશાહના છોકરાઓને ધર્મસંસ્કાર હતા. એમને ખરાબ રસ્તે જવાની કુબુદ્ધિ તે સુઝી નહિ, પરંતુ અતિ ધનવાન થવાને લાગ જેવા લાગ્યા. એઓ સદાને નાદે ચડ્યા. સને ૧૮૬૫ માં મુંબઈમાં એકબેને દરિએ પુરવાને માટે સદો ઉપડયો. એ ક્રૂર પવનના વેગમાં નાનકશાહના ત્રણ પુત્રો આવી ગયા. પિતાની સકમાઈને પૈસો એસીડની પેઠે હવામાં ઊડી ગયો. પેઢીને નાદાર બનવું પડયું. અધૂરામાં પૂરું ભાઈઓ વચ્ચે કલેશ જાગ્યો. સુંદરજી સજજન હતો, પરંતુ કલેશના વણથી તેને ભાઈ ભાઈના ઝગડામાં ઘણું સહન કરવું પડયું. નાદારી મેળવતા ચાર વરસ લાગ્યાં. છેવટે નાદારી મળી એટલે કલકત્તે જઈ નાને પાયે વેપાર કરવા -લાગ્યા. નાનજી બાબુનો સુખદ સમય તો હવે સંભારવાને જ રહ્યો, છતાં કલકત્તામાં નાનજીશેઠે જે પ્રતિષ્ઠા સંપાદન કરી હતી તેના પરિણામે કલકત્તામાં જમીનદારે, શ્રીમંત અને રાજ્યમાન્ય બાબુઓને વસવાટ છે છતાં પણ સંઘપતિનું સ્થાન (ભાન–મરતબો) અત્યારે પણ માંગરોળી (છાપરીયા) આગેવાનને મળતું આવ્યું છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચીનનો પહેલો પ્રવાસી
ચીનાઇની અટથી ઓળખાતા શાહ તારાચંદ મેતીચંદ મૂળ. કાઠિયાવાડના વતની હતા. એમણે મુંબઈના સૂર્યોદયની શરૂઆતમાં જ મુંબઈ આવીને સારા વેપારી તરીકે નામના અને સમૃદ્ધિ મેળવી હતી. પાછળથી તેઓ અફીણની ખરીદી કરી ચીનખાતે ચડાવતા હતા. આ ગૃહસ્થ મૂળ કયાંના રહેવાસી હતા? અને ક્યારે મુંબઈ આવ્યા? તે કાંઈ જણાયું નથી. એમને આગલો ઇતિહાસ પણ કાંઈ જણાયો નથી પણ જે હકીકત મળી છે તે જોતાં તેઓની ભાષા–પહેરવેશ કાઠિયાવાડી હતા. રહેણીકરણીમાં શ્રદ્ધાળુ જેન હતા. તેમને ધંધા રોજગાર ઉપરાંત વાંચવા, વિચારવા અને જવા-આવલોકવાન શેખ પણ હતો. સાધારણ રીતે વેપારીઓને પોતાના વેપારધંધાને જ ખ્યાલ હોય છે અને પૈસે પેદા કરવાની જ તાલાવેલી રહે છે ત્યારે તારાચંદની દષ્ટિ વ્યાપક તી.
તે ચીનમાં અફીણ વેચવા મોકલતા હતા પરંતુ એથી એમને સંતોષ ન થયો. તેઓએ ચીન વિષે ઘણું સાંભળ્યું હતું. એ દેશ. જેવા–અવલોકવાની એમને ઇચ્છા થઈ. પરંતુ ચીન હજુ સુધી
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા પ્રવાસી
૧૮૭
કાઈ હિંદું ગયા નહાતા. એ દેશ તદ્દન અપરિચિત હતા. કાઇ ક્રાઇ ચીના મુંબઇમાં હતા. તેમની સાથે પ્રસંગ પાડી તેણે ચીનને લગતી. કેટલીક હકીકત મેળવી લીધી. એનું જિજ્ઞાસુ મન ચીનની સફર કરવા ખેંચાયું. સગાંસ’અધી અને કુટુંબીઓની સલાહ પૂછી, તેા એવા અજાણ્યા દેશમાં એકલા જવાની સૌ ના પાડવા લાગ્યા. ચીન દેશ તે વખતે દુનિયાપાર ભારે ભયંકર લાગતા હતા. એની સ્ત્રી કાઈ રીતે રજા આપતી નહેાતી. ચીન જવાની તારાચને લગની લાગી હતી, પરંતુ કુટુંબના વિરેથી એ વરસ નીકળી ગયાં.
છેવટે ચાલુ સમજાવટથી એને રજા મળી. એ વહાણુમાં બેસી કલકત્તે આવ્યા. ત્યાંથી અંગ્રેજી વહાણ મળ્યું તેમાં બેસીને ચીન તરફ રવાના થયા. સાથે એક હિંમતવાન ધાટી નાકર હતા. વહામાં રસેાઇ પાણી માટે પેાતાની સગવડ જુદી કરી લીધી હતી. રરતામાં તેાાન નડયું. મેાટા ધડાકા સાથે વિજળી થવા લાગી. વન સાથે વરસાદ પણ આવ્યા. છીછીઆરા પવનને લીધે સમુ દ્રમાં વાવાઝોડુ' ઉમટયું. વટાળીઓમાં વહાણની ગતિ બધ જેવી થઈ પડી. મેાટાં હાથી જેવડાં મેાજાએ તણુખલાની પેઠે વહાણને આમતેમ ફ્રેંકવા માંડયાં. ચારે તરફ મેાજા એના મારથી વહાણુ દડાની પેઠે ઉછળવા લાગ્યું. ચારે તરફ ધાર ગજનાએ તે વિજબીના ઝબકાર થવા લાગ્યા. છીછીઆરા પવન વાવા લાગ્યા.. વહાણના કપ્તાન અનુભવી હતા, છતાં આવા ભયંકર ઝ ંઝાવાત સામે એનું શું ખળ? એણે વહાણને બચાવવા અનેક પ્રયત્ન કર્યાં.
તેાફાન જેવું જલદી આવ્યું હતું હતું તેવું જ જલદીથી બંધ થઇ ગયું. જે સાગરમાં તાંડવ નૃત્ય ચાલતુ હતુ. તે હવે શાંત થઇ ગયું. પત જેવાં મોટાં મેાજા હવે સાદા સ્વરૂપને ધારણ કરવા લાગ્યાં. વહાણુ ધવાયું હતું. પણ ખચી ગયું. એના સઢા,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
ચીનના
દેરડાં, સામાન સર્વે નાશ પામ્યાં હતાં. વહાણના ડક્કા ઉપરની સર્વે ચીજો સમુદ્ર ખેંચી ગયા હતા. વહાણુ ધવાયલા પક્ષીની પેઠે લથડી ખાતું હતું. તરત જ કપ્તાનની આજ્ઞાથી ખલાસીએ વહાણના તાત્કાલિક સમારકામમાં મડી ગયા. ત્રણ ચાર દિવસે સુધી થીગડથાગડ કામચલાઉ સમારકામ કરવામાં આવ્યું. રસ્તામાં મળેલ એક વહાણે એમને ઘેાડી ભોજનસામગ્રી અને બીજી વસ્તુએ આપી.
તારાચંદ પંદર દિવસે શાંગહાઇ પહોંચ્યા. અહી` દશ લાખની વસ્તીવાળા શહેરમાં પાતે એકલવાયેા લાગ્યા. કાઈ ભાષા જાણે નહિ. પેાતાને ભાંગી ત્રુટી અંગ્રેજી આવડે. એક બદરના અંગ્રેજ અધિકારીને પોતાના આડતીઆનું ઠેકાણું પૂછ્યું. અંગ્રેજ અધિકારી સારા માણસ હતા. એણે ગાડી કરી આપી. ત્યાંથી આડતીઆને ત્યાં પહોંચ્યા. આડતીઓને દુભાષિયા મારફતે અંગ્રેજીમાં પોતા માટે જુદાં મકાનની વ્યવસ્થા કરવા કહ્યું. એક ધર ભાડે લઈને રહ્યા. પરંતુ ચીનાઈ ભાષાના જ્ઞાન વગર આ દેશમાં આગળ કામકાજ ચાલી ન શકવાની તેમને ખાત્રી થઇ.
ચીન અતિ વિશાળ દેશ છે. આ સમયે એવું સામ્રાજ્ય મ'ચુરીઆ, મંગાલી, કારીઆ, ટીબેટ, ઇન્ડાચાઇના, ચીનાઇ તુર્કસ્તાન વિગેરે ઘણા દેશાનું અનેલ હતુ. ચીનમાં હજી યુરાપીયનાના પ્રવેશ શરૂ થયા હતા. વેપાર માટે આવેલાં તે મુસદ્દીઓએ હજી જમીનાના અને બંદરાને કમો સંપૂર્ણ રીતે લીધેા નહાતા. ચીનમાં બહુ ગીચ વસ્તી છે. લગભગ ૪૦ થી ૪૫ કરે!ડ ચીનાઓ ચીનમાં વસે છે. જમીન ઉપર રહેવાની પ્રજાને પૂરતી જગ્યા ન મળવાથી વસ્તીના ક્રેટલાક ભાગ નદીઓમાં—મેટામાં રહે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલે પ્રવાસી
૧૮૯
આખા દેશમા એક ભાષા, એક જાતના લો કે, એક સામ્રાજ્ય અને એક સમ્રાટ હતા. લેકે અતિશય ઉદ્યોગી હતા, પરંતુ જૂના રીતરિવાજોને ચીવટથી વળગી રહેનારા હતા. જૂના વિચા-- રોમાં સુધારે ન કરવાને ઉપદેશ એમને મલ્યો હતો. યુરોપિયન સુધારા તરફ એમને ઘણું હતી. - ચીનાઓ સુસંસ્કૃત પ્રજા હતી. એમણે દરેક દિશામાં ભૂતકાળમાં મોટી પ્રગતિ કરી હતી. પુસ્તકો છાપવાનાં બીબાંઓ અને મુદ્રણાલયની શોધ એમણે સૌથી પ્રથમ કરી હતી. ચીનાઓએ જ પ્રથમ દારૂગોળો અને તેપો શોધી હતી. એમણે જ ચાહના છેડવા વાવ્યા હતા. જગતની બીજી અનેક શોધે ચીનાઓએ કરી હતી. અનેક પ્રકારના હુન્નર-રેશમ વણવું, ચીની વાસણ બનાવવાં, સુંદર કળાયુક્ત ચિત્રો ચિતરવાં વિગેરે ચીનાઓએ ભારે પ્રગતિશીલ પ્રવૃતિઓની શરૂઆત કરી હતી. પાંચ હજાર વર્ષોની પ્રાચીન એમની સુસંસ્કૃતિ હતી. યુરોપ જ્યારે અત્યંત અંધકાર અને અજ્ઞાનમાં ડૂખ્યું હતું ત્યારે ચીનાઓએ સુધારાની ઊંચી સંસ્કૃતિ ભોગવી હતી. એક પછી એક મહાન સમ્રાટેએ ચીનને અત્યંત શ્રેષ્ઠ સ્થાને મુકયું હતું. ચીની પ્રજાએ કાઈપણ સામ્રાજ્ય કરતાં લાંબા સમય સુધી સુખ-શાંતિ અને સમૃદ્ધિ ભગવ્યાં હતાં. સાહિત્ય-સંગીત વગેરે લલિત કળાઓમાં ચીન વિકાસવાન હતું.
મંચુ રાજ્યકર્તાઓના હાથમાં ચીન પછાત પડતું હતું. એમણે ચીનની પ્રજાને ગુલામીમાં રાખવા માટે ચેટલીઓ અને સ્ત્રીઓના પગ નાના રાખવાની પ્રથાઓ દાખલ કરી હતી. ચીનમાં અફીણ દાખલ થયું હતું. પરદેશીઓ દાખલ થયા હતા. ગીધની માફક પરદેશીઓએ ચીનને ફેલી ખાવા માટે ભારે પેરવીઓની શરૂઆત કરી હતી. ચીનાઓમાં એવી માન્યતા હતી કે વડીલોની કૃતિઓમાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
ચીનને
કાંઈ સુધારો કરવો નહિ. જે કોઈ સુધારો કરશે તેને મરણ દંડની સજા થશે. મંચુ સમ્રાટોના બસો અઢીસો વરસેના રાજ્યશાસનમાં ચીન ઘણું પછાત પડી ગયું. ઊંચે શિખરે ચડેલું ચીન હવે નીચે ગબડતું હતું. વૃદ્ધ વડલે અંદરથી સડે હતે.
તારાચંદે ચીની ભાષા શીખવાના પ્રયત્નો કર્યો. એ ભાષામાં જેટલા શબ્દો છે તેટલા તેના જુદા જુદા સંકેત છે. આ રીતે ભાષા બહુ ખેડાયલી છતાં હજારે અક્ષરો હોવાથી શીખવાને માટે બહુ મુશ્કેલી છે. જગતમાં એવી અધરી ભાષાઓ બહુ થડી છે. વિશ વીશ વરસના અભ્યાસ પછી પણ એમાં વિદ્વાન થવું મુશ્કેલ હતું. તારાચંદ મહેનત કરી ભાષા બોલતાં શીખ્યા. એને ધર્મ વિષે જાણવાને બહુ શોખ હતો. પોતે જેને ધમ સંબધી ઊડે અભ્યાસ કર્યો હતો. સાધુ મહારાજેનાં સંસર્ગમાં ખૂબ આવીને એમણે શક્ય એટલો જૈન તત્વજ્ઞાનને અભ્યાસ કર્યો હતા. એમણે સાંભળ્યું હતું કે બાદ્ધ ધર્મ અને જૈન ધર્મમાં બહુ સામ્ય છે. આ માટે જ તેઓ ચીનમાં આવ્યા હતા–અલબત્ત વેપારનું નિમિત્ત તે ખરૂં.
ચીની ભાષા બોલતાં શીખ્યા પછી તેઓ વિદ્વાન બુદ્ધ ધર્મના સાધુઓનાં પરિચયમાં આવ્યા. ચોથા સૈકામાં બુદ્ધ ધર્મના એક સાધુ અને સાતમા સૈકામાં બીજા સાધુ હ્યુ-એનસ્પંગ હિંદમાં આવી બુદ્ધ ધર્મનાં સેંકડો પુસ્તકે ચીન લઈ ગયા હતા. હિંદમાં આ પુસ્તકે મળવાં દુર્લભ હતાં, પરંતુ ચીનમાં સાધુઓએ આ ગ્રંથ બહુ સંભાળથી સાચવી રાખ્યા હતા. તારાચંદે એ બધા ગ્રંથમાંથી થોડું થોડું પાન સાધુએધારા કર્યું. તારાચંદ છેડે “ભણેલા હતા, પરંતુ બહુશ્રુત હતા. એમની ધર્મબુમુક્ષા ઊડી અને
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા પ્રવાસી
૧૯૧
વ્યાપક હતી. પેાતાના વેપાર કરવા ઉપરાંતના સમય સાધુઓની સાથે ગાળવા માંડયેા.
જૈન ધર્મ અને આદુ ધર્મમાં એમને ઘણું સામ્ય જણાયું. અનેના તત્ત્વજ્ઞાતા અને મૂળતત્ત્વ ભિન્ન ભિન્ન હવા છતાં ખાલ સમાન ભાવ પુષ્કળ જોવામાં આવ્યેા. અને અહિંસક ધમ હતા, અનેમાં નીતિના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્તાના સમન્વય હતા. તેમાં પૂજા, પાઠની ક્રિયાઓ હતી. બંનેમાં ચાવીસ ચાવીસ તીર્થંકર અને મુદ્દો હતા. તેમાં પૂર્વ કથાઓનું વિશાળ સાહિત્ય હતું. અનેએ મનના અને ઈંદ્રિયાના સયમ પરત્વે મેરુ મહત્ત્વ આપ્યું હતું.. અને યજ્ઞયાગ વિધિઓને, વર્ણીને, જાતિભેદેશને તિરસ્કારે છે. એ અધું સમજી તારાચંદ આશ્ચર્ય પામ્યા. હિંદમાં એ સમયે બહુ ધના લાપ થયા હતા. પુસ્તકા કે સિદ્ધાન્ત સમજાવનાર ક્રાઇ નહાતા. તેણે ત્રણ વરસ ચીનમાં ગાળ્યાં.
કુટુંબમાં કાંઇ કારણુ બનવાથી તારાચંદને પાત્રુ આવવું પડયું'. મુંબઈમાં આવી ખારેક માસ રહ્યા. ચીનમાંથી તે નાણુ કમાઇ આવ્યા હતા—જો કે અતિ ધનવાન નહિ, પણ સમૃદ્ધ સ્થિતિ હતી. મુંબઇમાં તેઓ બાર માસ રહ્યા, પરંતુ એમનું મન તે ચીનમાં ચાંટયુ` હતુ`. ચીનમાં એમને બૌદ્ધ ધર્મનું જ્ઞાન વધારે પ્રમાણુમાં મેળવવાની લગની લાગી હતી. આથી પાતાના ધંધા અને કુટુબના યાગ્ય દાબસ્ત કરી કરી તેઓએ ચીનને ભા` લીધે. એક અંગ્રેજી વેપારી વહાણ ઉપર ચડી બે ત્રણ માસે શંગડાઇ ઉતર્યાં. મુંબઈથી બીજી વખત તા. ૨૭મી જુલાઇ ૧૮૧૪ ના રવાના
થયા હતા.
શૅગલાઇ માટું શહેર છે. મેટું બંદર અને વેપારનું મથક છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~~~
૧૯ર
ચીનને ~~ પરંતુ એ શહેરમાં અનેક પરદેશીઓ વસતા હતા એટલે પોતે ચીનાઓની વસ્તીવાળાં શહેરમાં જવા ઈચ્છા રાખી. આથી પિતાના મુનીમ જહાંગીરજી ખરશેદજી લીકીમના નામના પારસી ગૃહસ્થ (જે તેમની સાથે જ મુંબઈથી આવ્યા હતા)ને પિતાની ચીનની પેઢીને વહીવટ સ. પિતે કંતાન ગયા. આ શહેર પણ મોટું બંદર છે. માત્ર ચીનાઓની વસ્તી છે. કંતાનમાં તેઓ ચીના વેશમાં રહેતા હતા. શાકભાજી ખાવાને વનસ્પતિ આહાર કરતા હતા. એમના રીત-રિવાજ બહુ સાદા, નીતિમાન અને ધર્મિષ્ટ હતા. સ્વભાવ બહુ મળતીઓ હતો. રાજ્યઠારી કે બીજી ખટપટમાં પડતા નહતા. સરલ ભાવે પોતાના કાર્યમાં અને બુદ્ધ સાધુઓની પાસે બેસવા ઉઠવામાં એમને સમય જતે હો.
તેઓ હવે અહીં ચીના થઈ ગયા હતા. છતાં પિતાન જૈન ધર્મની આજ્ઞાઓ ભૂલ્યાં નહેતા. સમય પ્રમાણે ધર્મ-ધ્યાન બરાબર કરતા હતા. બૌદ્ધ સાધુઓ સાથે ઘરોબો સંબંધ બંધાયો હતો. સાધુઓને દાન પણ આપતા હતા. સૌની સાથે મીઠી વાતચીત કરવાની એમની ટેવ હતી. તેઓ ચીના વેપારીઓ સાથે બહુ સલુકાઈથી વર્તતા હતા. આથી એમનામાં એ લોકપ્રિય હતા. સાધુઓ પણ એમના ઉપર પ્રીતિ રાખતા હતા. સાધુઓની કૃપાને લીધે રાજ્યના અધિકારીઓ અને મોટેરાઓમાં પણ તેઓ જાણીતા થયા હતા. સૌ એમને ધાર્મિક પુરુષ તરીકે માન આપતું હતું. સાધુઓ અજાણ્યાને ધમ પુસ્તકો બતાવતા કે શીખવતા નથી તેમાં તારાચંદ અપવાદરૂપ હતા. એમના ઉપર સાધુઓની કૃપા હતી.
તારાચંદે લગભગ આઠ વરસો ત્યાં ગાળ્યાં. રૈદ્ધ ધર્મ અને બૌદ્ધોની વચ્ચે રહ્યા છતાં જૈન ધર્મને ભૂલ્યા નહતા. મોટા બૌદ્ધધર્મના વૃદ્ધ મહંત તેના ઉપર પુત્ર જેવી પ્રીતિ રાખતા હતા.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા પ્રવાસી
૧૯૩
""
ગુરુશ્રી ! એક નમ્ર વિનંતિ છે.
at
વત્સ ! શું છે ? કહી નાંખ.”
શુરા, પ્રભુશ્રી મહાવીરસ્વામી જીદ્દની પેઠે મહાન વિભૂતિ હતા, એએ પણું જગતના દુ:ખા કાપવા જન્મ્યા હતા. મેં એમના જીવન અને મેધવચાની આપનો પાસે અનેક વાર વાતા કરી છે. તેમનુ ઊંડું અને સૂક્ષ્મ તત્ત્વજ્ઞાન, ઊંચે સંયમ અને સર્વજ્ઞપણુ, એમના મહાન વિભૂતિ તરીકે ઇતિહાસ, ધર્મગ્રંથાને પાને પ્રકાશે છે. આપણા હાનાનના તે મહાન મંદિરમાં તેમની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરાવીએ તે। ? આવાં સત્કાર્યોમાં સહકાર આપવા એ તમારા જેવા મહાપુરુષાનું કામ છે.”
ધમગુરુ વિચારમાં પડી ગયા. પા કલાક પછી તેમણે ધીરેઉદાત્ત અવાજે કહ્યું:
“ હું તારી પાસેથી એ મહાન તીર્થંકરની હકીકતા સમજ્યા ધ્રુ. તે પ્રમાણે નિશંસય એ જગતના કલ્યાણુકર્તા હતા, પરંતુ આ કા નવીન અને મહત્વતાભરેલુ છે. એમાં યુદ્ધ સંધ, સાધુએ અને રાજ્યસત્તાની સ’મતિ જોઈએ. એકલી મારી સંમતિ ખસ નથી.” ગુરે, આપ આખા કંતાનમાંઅરે ઉત્તર ચીનમાં સૌથી મહાન મહંત છે. આપના ઉન્નત આચાર, વિદ્વત્તા, ગૃહવય, મહાન અધિકારથી આપ સૌને પૂજનીય છે. આપના લાખા અનુયાયીઓ છે. આપ જ આ કામ ન ઉપાડે!? મારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ. આઠ વરસના સહવાસમાં આ એક જ વર માગું છું.
66
99
""
19
ભદ્ર, તારું કલ્યાણ થાઓ. છુ. પેરવી કરીશ. ’ પુનમને દિવસે મેટા સંધ ભરાયેા. મોટા અધિષ્ઠ
૧૨
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. ચીનને જજે, વેપારી ધનવાન, વિદ્વાને ત્યાં હાજર હતા. હજારો સાધુઓ પણ ત્યાં હાજર હતા. કંતાનને વાઇસરેય ચૅગ પણ ત્યાં આવ્યું હતું. મહાન ધર્મગુરૂએ બોધ આપવાનું શરૂ કર્યું. તેણે શ્રી મહાવીરસ્વામી અને બુદ્ધ દેવની સમકાલીનતા અને ધર્મ, સિદ્ધાન્તના સામ્ય વિષે લંબાણથી શ્રોતાઓ પાસે વાત કરી. પણ ભગવાન બુદ્ધના દેશના મહાન વિભૂતિ હતા. આચાર, સંયમ, અહિંસાના પાલક હતા. પૂજનીય અને શ્રદ્ધાસંપન્ન હતા. એમની મૂર્તિ હોનાનના મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવાને પિતાને અભિપ્રાય જાહેર કર્યો. ધર્મગુરુની મહત્તામાં સૌને વિશ્વાસ હતો. સૌએ મૂંગી સંમતિ આપી. આજે કાર્તિક શુદિ પૂર્ણિમા છે. મોટે મહત્સવ હેનાનના મંદિરમાં છે. શ્રી મહાવીર સ્વામીની પિત્તળની સુંદર મૂર્તિ હિંદથી મંગાવવામાં આવી હતી. તારાચંદના ખર્ચ માટે ઉત્સવ થયો હતા. હજારો સાધુઓને ભિક્ષા અને વસ્ત્રનું દાન કરવામાં આવ્યું. તારાચંદે હજાર ડોલર ખર્ચ માટે મહત્સવ કરાવ્યો હતો. ભગવાન મહાવીરની સુંદર પિત્તળની મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠાની ક્રિયા કંતાનનાહનાનના મંદિરમાં બૌદ્ધ ધર્મગુરુના હાથથી થઈ. હજુ પણ હોનાનના મંદિરમાં એ મૂર્તિના દર્શન, પૂજા, અર્ચાને લાભ હજારો માનવી મેળવે છે. તારાચંદ સને 1822 માં મુંબઈ આવ્યા. તેમણે વૃદ્ધાવસ્થા આરામથી દેશમાં ગાળી હતી. તેના વિષે તેથી વધુ હકીકત કંઇ મળતી નથી. બૌદ્ધોના બૌદ્ધધર્મના વૃક્ષ