Book Title: Pacchis Bol
Author(s): Vijaymuni Shastri
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003421/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (paccIsa bola) - paNDita vijaya muni, zAstrI sanmati jJAna pITha, AgarA: again cuucation international For F ate o tersuna, USE ONLY WWW amendary Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatigrantha ratnamAlA kA sattAvanavAM ratna paccIsa bola vyAkhyA sahita vyAkhyAkAra paNDita zrI vijaya muni, zAstrI sAhityaratna sanmati jJAnapITha, AgarA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : sanmati jJAnapITha lohAmaNDI, AgarA- 282 002 paJcama saMskaraNa : 21 mArca, 1666 mUlya : dasa rupaye mudraka : ratana ArTsa AgarA, phona : 51662 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jijJAsu ko jaina darzana ke mUlabhUta siddhAntoM kA jJAna karAne ke lie sarvaprathama isI laghutama, kintu mahattvapUrNa grantha se sAkSAtkAra karAyo jAtA hai / yahI vaha sUtrAtmaka grantha hai, jisako hRdayaMgama kara, darzana zAstra kI gaharAI meM utArA jAtA hai aura isI ke mAdhyama se Agama granthoM ke vizAla sAgara ko pAra kiyA jAtA hai / ___ jaina jagata meM isa laghutama grantha kA mahattva sarvavidita hai / eka dRSTi se yaha jaina darzana kI kuJjI hai / isa mahattvapUrNa grantha para sundara, subodha vivecana kA abhAva aba taka khaTaka rahA thA / komala-mati bAlaka-bAlikAoM ko isakA rahasya samajhane meM bar3I kaThinAI tathA asuvidhA kA sAmanA karanA par3a rahA thA / ___kaviratna upAdhyAya zrI jI ke suyogya ziSya, jaina tatvajJAna ke gambhIra adhyetA, vyAkhyAtA evaM siddha-hasta lekhaka paNDita zrI vijaya munijI ne isa grantha para vistRta, sarala aura subodha vyAkhyA likha kara jijJAsuoM kA mahAn upakAra kiyA hai, sAtha hI eka cirakAla se khaTakatI rahane vAlI kamI kI pUrti bhI / __zrI vijaya muni jI kI vyAkhyA se yukta paccIsa bola kA yaha prakAzana bAlaka, vRddha, mahilA Adi saba ke lie eka samAna upayogI siddha hogA / aisA vizvAsa hai / isa sarala vyAkhyA ke mAdhyama se jijJAsu chAtra-chAtrAe~ apanI jJAna vRddhi ke sAtha-sAtha jaina tatvajJAna kI parIkSAoM meM bhI atyadhika saphalatA prApta kara sakate haiM. yaha pichale varSoM ke hamAre anubhava se spaSTa hotA hai / prastuta grantha kI sArvajanIna lokapriyatA hI isake paJcama saMskaraNa kA pramANa hai / isake dvArA jaina tatvajJAna ke pracAra-prasAra meM kucha bhI sahayoga milA, to hama apanA prayatna saphala samajheMge / omaprakAza jaina mantrI, sanmati jJAnapITha lohAmaNDI, AgarA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI saMkhyA adhyAya 1. bola pahalA, gati cAra 2. bola dUsarA, jAti pA~ca 3. bola tIsarA, kAya chaha 4. bola cauthA, indriya pA~ca 5. bola pA~cavA~, paryApti chaha 6. bola chaThA, prANa daza 7. bola sAtavA~, zarIra pA~ca 8. bola AThavA~, yoga pandraha 6. bola nauvA~, upayoga bAraha 10. bola dasavA~, karma ATha 11. bola gyArahavA~, guNasthAna caudaha 12. bola bArahavA~, pA~ca indriyoM ke teIsa viSaya 13. bola terahavA~, daza prakAra kA mithyAtva 14. bola caudahavA~, nava tattva ke 115 bheda 15. bola pandrahavA~, AtmA ATha 16. bola solahavA~, daNDaka caubIsa 17. bola sattarahavA~, lezyA chaha 18. bola aThArahavA~, dRSTi tIna 16. bola unnIsavA~ dhyAna cAra 20. bola bIsavA~, SaDdravya ke tIsa bheda 21. bola ikkIsavA~, rAzi do 22. bola bAIsavA~, zrAvaka ke bAraha vrata 23. bola teIsavA~, sAdhu ke pA~ca mahAvrata 24. bola caubIsavA~, bhaMga 46 25. bola paccIsavA~, caritra pA~ca pRSTha 6.10 EUR 12 15 17 20 23 26 30 34 36 42 44 64 67 6 6 72 73 75 8 1 82 86 88 63 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola pahalA gati cAra - 1. naraka gati 3. manuSya gati 2. tiryaJca gati 4. deva gati - ( vyAkhyA) saMsAra meM ananta jIva haiM / sAdhAraNa vyakti ke lie sabako jAnanA aura varNana kara sakanA sambhava nahIM hai / kevalI-bhagavAna hI apane ananta jJAna se ananta jIvoM ko jAna-dekha sakate haiM / alpajJa jIva meM vaisA sAmarthya nahIM hai, ki vaha samasta jIvoM ko jAna sake / kyoMki alpajJa jIva ke pAsa jJAna kA sAdhana hai-indriya / indriyoM dvArA sUkSma aura atIndriya padArthoM ko jAnA nahIM jA sakatA / phira, eka alpajJa AtmA jIvoM kA parijJAna kaise kare ? zAstrakAra ne isI prazna ke samAdhAna ke lie ananta jIvoM ko cAra vibhAgoM meM vargIkaraNa kara diyA hai / saMsAra ke samagra jIva isameM samAhita ho jAte haiM / saMsArastha eka bhI jIva aisA nahIM rahatA jo isa bola meM na A jAtA ho / loka-bhASA meM gati kA artha hai-gamana, calanA - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiranA / eka sthAna se dUsare sthAna meM jAnA / parantu yahA~ para gati kA eka vizeSa pAribhASika artha grahaNa kiyA gayA hai / eka bhava se dUsare bhava kI prApti ko gati kahA gayA hai / jaba taka eka AtmA manuSya-bhava ke AyuSya ko pUrNa karake deva-bhava meM jAne ko prasthAna karatA hai, taba usa kSaNa se lekara jaba taka vaha deva-bhava meM rahatA hai, taba taka kI vaha avasthA vizeSa deva-gati kahalAtI hai / isI prakAra manuSya gati, tiryaJcagati aura naraka gati ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / 'nAma-karma' kI uttara prakRtiyoM meM, 'gati-nAma' eka prakRti hai / usa gati-nAma karma ke udaya se jIka kabhI naraka meM, kabhI tiryaJca meM, kabhI manuSya meM aura kabhI deva yoni meM, janma grahaNa karatA hai / ataH ye saba saMsArI jIva kI azuddha paryAya haiM, jo gati nAma karma ke udaya se hotI rahatI hai / zuddha dRSTi se jIva, kevala zuddha jIva hai, nAraka Adi nahIM / jaina darzana meM, AtmA ke do rUpa mAne gae haiM-mukta aura saMsArastha / mukta AtmA vaha hai, jo karmoM se rahita ho cukA hai / vaha zuddha hai, niraMjana hai, mala-rahita hai / zAstrakAra isa prakAra kI AtmA ko siddha kahate haiM / jo eka bAra saMsAra se mukta ho gayA, vaha phira kabhI saMsAra meM nahIM AtA / mukta evaM siddha AtmAe~ ananta haiM aura ananta hoMgI / - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu jo AtmAe~ abhI taka karma bandhanoM meM baddha haiM, ve azuddha haiM, karma - sahita haiM, mala sahita haiM / zAstrakAra isa prakAra kI AtmAoM ko saMsArastha kahate haiM / prastuta bola meM inhIM saMsArI AtmAoM kA varNana kiyA gayA hai / saMsArI AtmAe~ cAra hI prakAra kI ho sakatI haiMnAraka, niryaMca, manuSya aura deva / nAraka naraka - bhUmi ke vAsI jIva nAraka kahe jAte haiM / naraka - bhUmi sAta haiM, jo isa prakAra haiM- ratnaprabhA, zarkarAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA bAlukAprabhA, aura mahAtamaH prabhA / naraka eka aisA sthAna hai, jahA~ jIva apane azubha karmoM kA phala pAtA hai / nAraka jIvoM meM azuddha lezyA aura azuddha pariNAma hote haiM, naraka kI vedanA tIna prakAra kI hotI hai-- kSetra svabhAva janya zItAdi, parasparajanya aura asurajanya / doa asaMjJI jIva marakara pahalI bhUmi taka, bhuz2aparisarpa dUsarI taka pakSI tIsarI taka, siMha cauthI taka, sarpa pA~cavIM taka, nArI chaThI taka aura manuSya evaM matsya sAtavIM taka jA sakate haiM / nAraka jIva marakara nAraka aura deva nahIM bana sakate / tiryaJca aura manuSya hI bana sakate haiM / ( Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tiryaJca nAraka, manuSya aura deva ko chor3akara zeSa jitane bhI saMsArI jIva haiM, ve tiryaJca kahe jAte haiM / naraka-gati kI taraha tiryaJca gati bhI pApa-mUlaka mAnI jAtI hai / tiryaJca jIvoM ke tIna bheda haiM--jalacara, sthalacara aura khecara / ekendriya aura vikalendriya jIva bhI tiryaJca yoni meM samAviSTa ho jAte haiM / manuSya, deva tathA nAraka ko chor3akara zeSa samasta paMcendriya trasa jIva bhI tiryaJca gati meM haiM / lokabhASA meM, pazu, pakSI aura kITa-pataMge Adi jIva tiryaJca haiM, tiryaJca apane zubhAzubha karmoM ke anusAra prAyaH cAroM gatiyoM meM jA sakate haiM / manuSya zAstra meM manuSya-janma ko sarva-zreSTha aura sarva-jyeSTha kahA gayA hai / isakA mukhya kAraNa yaha hai, ki manuSya apanI saMyama sAdhanA se mokSa ko bhI prApta kara sakatA hai, jabaki anya gatiyoM meM yaha sambhava nahIM hai / guNasthAna kI dRSTi se bhI nAraka aura deva caturtha guNa-sthAna se Age nahIM bar3ha sakate / tiryaJca kA vikAsa pA~caveM se Age nahIM / parantu manuSya meM samasta guNa-sthAna sambhAvita haiM / ataH manuSya janma sarva-zreSTha evaM sarva-jyeSTha hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma ke AdhAra para manuSyoM ke do bheda haiM-garbhaja aura saMmUrchima / mAtA aura pitA ke saMyoga se jo janma milatA hai, vaha garbhaja kahA jAtA hai / manuSya aura tiryaJca meM hI yaha hotA hai / mAtA aura pitA ke saMyoga ke binA jo mala-mUtrAdi meM mAnavAkAra prANI utpanna ho jAte haiM, ve saMmUrchima kahe jAte haiM / manuSya kI taraha tiryaJca bhI saMmUrchima hote haiM aura ye donoM manorahita hone se asaMjJI hI hote haiM / bhUmi ke AdhAra para manuSyoM ke do bheda kiye gaye haiM-bhoga-bhUmija tathA krmbhuumij| bhoga-bhUmi vaha hai, jahA~ asi-karma, masi-karma aura kRSi-karma nahIM hote aura jahA~ ye hote haiM, vaha karmabhUmi hai / saMskRti aura sabhyatA ke AdhAra para manuSyoM ke do. bheda kiye gaye haiM jaise ki Arya aura mleccha / manuSya bhI mara kara prAyaH cAroM gatiyoM meM jA sakatA hai / | deva deva zabda bhAratIya saMskRti evaM sAhitya meM ciraparicita haiM / devagati meM sukha mAnA gayA hai / vahA~ zubhalezyA aura zubha pariNAma mAne gaye haiM / vahA~ prAyaH sAtAvedanIya karma kA udaya mAnA gayA hai / devoM ke cAra bheda haiM-bhavanapati, vyantara, jyotiSka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vaimAnika / deva marakara na deva ho sakatA hai aura na nAraka / kintu apane zubhAzubha karmoM ke kAraNa manuSya yA tiryaJca gati meM janma le sakatA hai / gatiyoM ke kAraNa saMkSepa meM naraka gati ke kAraNa haiM-mahArambha, mahAparigraha / tiryaJca gati kA kAraNa hai-mAyA / manuSya gati ke kAraNa haiM- alpArambha, alpaparigraha / deva gati ke kAraNa haiM sarAga saMyama, saMyamAsaMyama-zrAvakatva, bAlatapa aura akAma nirjarA Adi / - - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla dusarA / jAti pA~ca - - 1. ekendriya jAti 2. dvIndriya jAti 3. trIndriya jAti 4. caturindriya jAti 5. paJcendriya jAti = vyAkhyA jIva ananta haiM / ve sabhI samAna nahIM haiM / vikAsa krama ke AdhAra para samagra saMsArI jIvoM ko pA~ca vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai / samasta jIvoM meM caitanya guNa samAna hone para bhI usa guNa kI abhivyakti meM sAdhanabhUta indriyoM ke vikAsa krama ko lekara hI saMsArI jIvoM ke yahA~ para pA~ca bheda kiye gaye haiM / jAti zabda ke do artha haiM-janma aura samUha / yahA~ para. samUha artha hI ThIka baiThatA hai / ekendriya jAti kA artha hai-aise prANiyoM kA samUha jinake kevala eka hI indriya hai / isI prakAra paMcendriya jAti taka kA artha samajha lenA cAhie / indriya zabda kA artha hai jJAna kA sAdhana / jisake dvArA AtmA ko padArthoM kA jJAna hotA hai / indriya kitanI haiM ? pA~ca / kucha logoM kI mAnyatA - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, ki mana bhI indriya hai / phira pA~ca hI kyoM ? mana indriya avazya hai, para vaha antaraMga hai / yahA~ para jIvoM ke jo pA~ca bheda kiye gaye haiM, ve bahiraMga indriyoM ke AdhAra para hI kiye haiM / nAma karma kI uttara prakRtiyoM meM, jAti nAma karma bhI eka prakRti hai / usake udaya se hI jIvoM ko ekendriya jAti meM janma grahaNa karanA par3atA hai / / ___ ekendriya jIva--pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati / dvIndriya jIva-laTa, sIpa, zaMkha, kRmi, dhuNa Adi / trIndriya jIva-cIMTI, cIMcar3a, -lIkha, makor3A Adi / caturindriya jIva-makkhI, macchara, bhaMvarA, bicchU Adi / paMcendriya jIva-nAraka, pazu, manuSya, deva Adi / - - - - - - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola tIsarA kAya chaha - 1. pRthvI kAya 2. ap kAya 3. tejas kAya 4. vAyu kAya 5. vanaspati kAya 6. basa kAya ( vyAkhyA vibhinna prakAra ke pudgaloM se bane zarIroM ke dvArA jIva ke jo vibhAga hote haiM, unheM kAya kahate haiM / pRthvI hai kAya jinakI, ve jIva pRthvI kAya haiM / apa (jala) hai kAya jinakI, ve jIva, apakAya haiM / tejas (agni) hai kAya jinakI, ve jIva, tejas kAya haiM / vAyu hai kAya jinakI, ve jIva, vAyu kAya haiM / vanaspati hai kAya jinakI, ve jIva, vanaspati kAya haiM / trasa (gamana-calana kriyA yukta) haiM kAya jinakI, ve jIva, basa kAya haiM / jIva-vijJAna para jitanA anusandhAna jaina zAstroM meM milatA hai, utanA anyatra nahIM / ahiMsA-mUlaka dharma ke lie yaha Avazyaka bhI thA aura Aja bhI hai / hiMsA se bacane ke lie jIvoM kA svarUpa aura jIvoM ke bhedoM ko jAnanA atyanta Avazyaka hai| - - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra meM, jIvoM ke mukhya rUpa se do bheda haiM sthAvara aura trasa prathama ke pA~ca kAya sthAvara haiM / sthAvara kA sthUla artha hai sthira rahane vAle, eka hI sthAna para sthita / jaise vRkSa Adi / jo jIva, halana-calana kI kriyA karate haiM, ve trasa haiM / dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva trasa haiM / siddhAntAnusAra sthAvara nAma karma kA udaya jinakA ho, ve jIva sthAvara haiM aura jinako asa nAma karma kA udaya ho, ve jIva trasa haiM / sthAvara evaM trasa ko milAkara jIvoM ke chaha bheda ho jAte haiM / Agama meM isI ko SaDjIvanikAya kahA hai / pRthvI kAya-miTTI, murar3a, hiMgula, haratAla, hIrA, pannA, sonA, cA~dI Adi saba pRthvIkAyika jIva haiM / miTTI ke eka kaNa meM bhI asaMkhya pRthak-pRthak jIva hote haiM / pRthvIkAyika jIvoM ko sva-para zastra na lage, taba taka pRthvI sacitta hai / vahI zastra lagane para acitta ho jAtI haiM / yahI krama jala, tejas, vAyu aura vanaspati kAya ke sambandha meM bhI haiN| ___ap kAya-varSA kA jala, osa kA jala, gar3he kA pAnI, kuA~-bAvar3I kA pAnI, tAla, jhIla va nadI kA pAnI Adi saba apakAyika jIva haiM / tejaskAya-bhAr3a kI agni, jhAla kI agni, bA~sa kI agni, ulkA-pAta Adi saba tejaskAyika jIva haiN| (10) - - - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyu kAya -- utkalikA vAyu, maNDalikA vAyu, ghana vAyu, guMjA vAyu Adi saba vAyukAyika jIva haiM / vanaspati kAya - vRkSa, latA, kanda-mUla Adi vanaspati kAya haiM / isake do bheda haiM-sAdhAraNa aura pratyeka / sAdhAraNa vanaspati-- jahA~ eka zarIra meM ananta jIva vAsa karate hoM, use sAdhAraNa vanaspati kAya kahate haiM / kandamUla, AlU, mUlI, adaraka Adi anantakAyika sAdhAraNa vanaspati haiM / pratyeka vanaspati -- jisake eka zarIra meM eka jIva ho / latA, bela, tRNa, vRkSa Adi pratyeka vanaspati haiM / kyoMki inameM pratyeka jIva apane zarIra kA svatantra svAmI hai / trasa kAya -- dvIndriya se paMcendriya taka ke sabhI jIva trasa kAya haiM / ( 11 ) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola cauthA - indriya pA~ca 1. zrotrendriya 2. cakSurindriya 3. ghrANendriya 4. rasanendriya | 5. sparzanendriya | vyAkhyA - - samasta saMsArI jIvoM meM samAna indriyA~ nahIM hotI haiN| kisI meM eka, kisI meM do, kisI meM tIna, kisI meM cAra aura kisI meM pA~ca / kisI jIva meM pA~ca se adhika indriya nahIM ho sakatI / kyoMki indriya pA~ca hI haiM / yahA~ para indriyoM ke AdhAra para saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai| AtmA ko indra kahate haiM, kyoMki vaha jJAnAdi aizvarya se sampanna haiM / indra jisa cihna se jAnA jAtA hai, athavA jo indra ke jJAna kA sAdhana hai, use indriya kahA gayA hai aura ve saMkhyA meM pA~ca haiM sparzana, rasana, prANa, cakSuSa aura zrotra / zrotra-jisa indriya se zabda kA jJAna kiyA jAtA hai, sunA jAtA hai, vaha zrotra indriya hai, arthAt karNa-Sense of hearing (Ears). - - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSuS-jisa indriya se rUpa kA jJAna kiyA jAtA hai, dekhA jAtA hai, vaha cakSuS indriya hai; arthAt netra-Sense of sight (Eyes) ghrANa--jisa indriya se gandha kA jJAna kiyA jAtA hai, saiMdhA jAtA hai, vaha ghrANa indriya hai; arthAt nAka-Sense of smell (Nose). rasana-jisa indriya se rasa kA jJAna kiyA jAtA hai; arthAt svAda liyA jAtA hai, vaha rasana indriya hai; arthAt jihvA Sense of test (Tongue). sparzana-jisa indriya se sparzana kA jJAna kiyA jAtA hai, vaha sparzana indriya hai; arthAt tvacA Sense of Touch. indriyoM kI taraha mana bhI jJAna kA sAdhana hai, phira isako indriya kyoM nahIM mAnA gayA ? mana jJAna kA sAdhana avazya hai, parantu phira bhI rUpa Adi viSayoM meM pravRtta hone ke lie mana ko cakSu Adi indriyoM kA sahArA lenA par3atA hai / yadyapi mana svatantra rUpa se bhI apane cintya viSaya ko grahaNa karatA hai, phira bhI adhikatara mana kA kArya indriyoM dvArA gRhIta viSaya kA cintana karanA mAtra hai / ataH use indriya na mAna kara anindriya (indriya jaisA) kahA gayA hai / yadyapi mana pazu aura pakSI Adi meM bhI hotA hai, tathApi mana kI sabase vikasita avasthA manuSya meM dekhI jAtI hai / kyoMki manuSya kA nAr3I tantra Nervous Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ system dRSTa dUsare prANiyoM kI apekSA adhika vikasita hai / manuSya meM Mental power anya prANiyoM se zreSTa hai / manovijJAna ke anusAra mana ke tIna bhAga ho sakate haiM-- cetana mana conscious, cetanonmukha Pre-conscious aura acetana Un-conscious / cetana mana, mana kA vaha bhAga hai, jisameM mana kI samasta jJAna kriyAyeM calA karatI haiM / calanA, phiranA, bolanA likhanA par3hanA aura socanA Adi kriyAoM kA niyantraNa cetana mana karatA hai / cetana mana ke pare cetanonmukha mana hai / usameM ve bhAvanAe~, smRtiyA~, icchAe~ tathA vedanAe~ rahatI haiM, jo prakAzita nahIM haiM, kintu ve cetanA para Ane ke lie tatpara haiM / cetanonmukha mana ke pare acetana mana hai / vicAra tathA bhAvanAe~ na hameM jJAta rahatI haiM aura na sahaja bhAva se bAhara hI AtI haiM / prayatna vizeSa se hI ve cetanA stara para AtI haiM / zAstra meM mana ke do bheda haiM-- dravya aura bhAva / dravya mana pudgalamaya hone se jar3a hai aura bhAva mana cetanamaya, kyoMki bhAva mana jJAnAvaraNa kA eka kSayopazama- vizeSa hai / ( 14 ) 98 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola pA~cavA~ paryApti chaha - - - - - - - 1. AhAra paryApti 2. zarIra paryApti 3. indriya paryApti 4. zvAsocchvAsa paryApti 5. bhASA paryApti 6. mana paryApti vyAkhyA paryApti AtmA kI eka zakti-vizeSa hai / AtmA jisa zakti se pudagaloM ko grahaNa karatA hai aura unheM zarIra Adi rUpa meM pariNata karatA hai, use paryApti kahate haiM / isake chaha bheda haiM / AhAra paryApti-jisa zakti se jIva AhAra yogya bAhya pudgaloM ko grahaNa kara unako khala aura rasa rUpa meM badalatA hai| zarIra paryApti-jisa zakti ke dvArA jIva rasa rUpa meM pariNata AhAra ko rakta, mAMsa, majjA aura vIrya Adi dhAtuoM meM badalatA hai / __ indriya paryApti-jisa zakti se jIva sAta dhAtuoM ko sparzana, rasana Adi indriyoM meM badalatA hai / zvAsocchavAsa paryApti-jisa zakti ke dvArA jIva - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa aura ucchvAsa yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura chor3atA hai| __bhASA paryApti--jisa zakti ke dvArA jIva bhASA yogya bhASA vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake bhASA rUpa meM pariNata karake chor3atA hai / manaHparyApti--jisa zakti ke dvArA jIva manoyogya manovargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake mana rUpa meM badalatA aura chor3atA hai / kina jIvoM ke kitanI paryApti hotI haiM ? ekendriya jIva ke bhASA aura mana ko chor3akara zeSa sabhI haiM / vikalendriya (dvIndriya se caturindriya taka) aura asaMjJI paMcendriya ke mana ko chor3a kara zeSa samasta paryApti haiM / saMjJI paMcendriya jIva ke chahoM paryApti hotI haiM / saMsArI jIvoM meM paryApti kama-se-kama cAra aura adhika-se -adhika chaha hotI haiM / koI bhI jIva jaba aparyApti-dazA meM maratA hai, taba vaha kama-se-kama prathama kI tIna paryApti to avazya hI pUrI karatA hai / paryApti ke AdhAra para jIvoM ke do bheda kiye haiMparyApta aura aparyApta / jisa jIva ne sva-yogya paryApti ko pUrNa kara liyA hai, vaha paryApta kahA jAtA hai / aparyApti vaha hai, jo sva-yogya paryAti ko pUrNa nahIM kara pAyA hai| - - - - - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww prANa dasa 1. zrotra bala prANa 3. prANa bala prANa 5. sparzana bala prANa bola chaThA 2. cakSuS bala prANa 4. rasana bala prANa 6. mana bala prANa 7. vacana bala prANa 8. kAya bala prANa 6. zvAsocchvAsa bala prANa 10. AyuSya bala prANa vyAkhyA prANa; arthAt jIvana jIne kI zakti / jisa zakti ke saMyoga se jIva jIvita rahe aura viyoga se mara jAya, vaha prANa hai / prANa jIva ke bAhya lakSaNa haiM / prANoM ke binA jIva jIvita nahIM rahatA / zAstra meM prANa ke do bheda haiM-dravya aura bhAva / jo prANa kevala saMsAra avasthA meM hI milatA hai, mukta dazA meM nahIM; vaha dravya prANa kahA jAtA hai / dravya prANa ke daza bheda haiM / pA~ca indriya, tIna yoga aura zvAsocchvAsa tathA AyuSya, ye saba milakara daza dravya prANa haiM / jo prANa mukta dazA meM bhI AtmA ke sAtha rahate ( 17 ) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, ve bhAva prANa haiM / kyoMki ve AtmA ke nija svarUpa haiM / jaise ki jJAna, darzana, cAritra aura vIrya / yahA~ para pratyeka zabda ke sAtha bala lagA hai / bala kA artha hai-zakti vizeSa / chUne kI zakti, calane kI zakti, sUMghane kI zakti, dekhane kI zakti aura sunane kI zakti / yaha indriya prANa haiM / vicAra karane kI zakti, bolane kI zakti, calane-phirane Adi kI zArIrika zakti / ye tIna yoga rUpa prANa jIva jisa zakti se bAhara kI vAyu ko andara khIMcatA hai aura andara kI vAyu ko bAhara pheMkatA hai, vaha kramazaH zvAsa aura ucchvAsa haiM / / jisa zakti ke astitva se jIva jIvita rahatA hai, jisake asad bhAva se jIva mara jAtA hai, vaha AyuSya prANa hai / dazoM prANoM meM AyuSya prANa sabase mukhya hai / isake abhAva meM dUsare prANoM kA koI mahattva nahIM rahatA / kisa jIva meM kitane prANa ho sakate haiM ? isake samAdhAna meM zAstra meM kahA gayA hai, ki ekendriya jIva meM cAra prANa haiM-sparzana indriya, kAya, zvAsocchavAsa aura AyuSya / dvIndriya jIva meM chaha prANa haiM-cAra pUrvokta tathA rasana-indriya aura vacana / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIndriya jIva meM sAta prANa haiM chaha pUrvokta aura Nendriya / caturIndriya jIva meM ATha prANa haiM--sAta pUrvokta aura kSurindriya / ___ asaMjJI paMcendriya jIva meM nava prANaM haiM-ATha pUrvokta aura nauvA~ zrotra indriya / saMjJI paMcendriya jIva meM daza prANa haiM nava pUrvokta aura dazavA~ mana / - - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola sAtavA zarIra pA~ca 1. audArika zarIra 2. vaikriyika zarIra 3. AhAraka zarIra 4. taijasa zarIra 5. kArmaNa zarIra = vyAkhyA AtmA jisake dvArA pUrvabaddha karmoM ko bhogatA hai use zarIra kahate haiM / 'bhogAyatanaM zarIram'; arthAt zarI bhoga kA Ayatana hai, sthAna hai / ___ saMsAra avasthA meM uparyukta pA~ca zarIroM meM se manu tathA tiryaJca ko tIna mUla zarIra avazya hI hote haiM audArika, taijasa kArmaNa deva tathA nArakoM ko tIna mUra zarIra hote haiM--vaikriyika, taijasa, kArmaNa / manuSya ke sAdhanA ke bala se AhAraka aura vaikriyika bhI ho sakate haiM / tiryaJca ko sAdhanA se vaikriyika ho sakatA hai AhAraka nahIM / eka janma se dUsare janma ko grahaNa karate samaya antarAla gati meM kevala taijasa aura kArmaNa zarIra rahate haiM / kyoMki binA zarIra ke janma aura maraNa kaise ho sakatA hai / __ audArika zarIra-udAra (sthUla) pudgaloM se banA ( 20 ) - - - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIra / athavA pradhAna pudgaloM se banA zarIra / tIrthaGkara mAdi kA zarIra pradhAna pudgaloM se banatA hai / zeSa bharvasAdhAraNa jIvoM kA zarIra sthUla-asAra pudgaloM se banA hotA hai / __vaikriyika zarIra--jisa zarIra se vividha aura viziSTa prakAra kI kriyAyeM hotI haiM / jaise eka rUpa se aneka rUpa karanA / aNu se virATa honA / dRzya se adRzya ho jAnA Adi / AhAraka zarIra-AhAraka labdhi se banAyA gayA zarIra / jIvadayA, tIrthaGkara kI Rddhi kA darzana tathA saMzaya nivAraNa Adi vizeSa prayojana se caturdaza pUrvadhara muni apanI AhAraka labdhi se jo zarIra banAte haiM, vaha AhAraka zarIra hotA hai / - taijasa zarIra-taijasa pudgaloM se banA huA zarIra / zarIra meM vidyamAna uSNatA se isa zarIra kA astitva siddha hotA hai / yaha zarIra AhAra kA pAcana karatA hai / tapovizeSa se prApta taijasa labdhi kA kAraNa bhI yahI zarIra hai| kArmaNa zarIra-kArmaNa vargaNAoM se banA zarIra / jIva ke pradezoM ke sAtha lage hue ATha prakAra ke karma pudgaloM ke samUha ko kArmaNa zarIra kahate haiM / yaha zarIra hI saba zarIroM kA bIja hai| - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama tIna zarIroM ke aMga, upAMga aura aMgopa hote haiM, taijasa aura kArmaNa ke nahIM / kyoMki ve sUra zarIra haiM / ina pA~coM meM pUrva se uttarottara sUkSma aura uttara se pUrva-pUrva zarIra sthUla haiM / sabase sthU audArika aura saba zarIroM se sUkSma zarIra kArmaNa hai For P ate & Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola AThavA~ yoga pandraha - cAra mana ke 1. satya manoyoga 2. asatya manoyoga 3. mizra manoyoga 4. vyavahAra manoyoga cAra vacana ke 1. satya vacana yoga 2. asatya vacana yoga 3. mizra vacana yoga 4. vyavahAra vacana yoga sAta kAya ke 1. audArika kAya yoga 2. audArika-mizra kAya yoga 3. vaikriyika kAya yoga 4. vaikriyika-mizra kAya yoga 5. AhAraka kAya yoga 6. AhAraka-mizra kAya yoga 7. kArmaNa kAya yoga - - | vyAkhyA name bhAratIya sAhitya meM yoga zabda suparicita evaM bahu - % 3D - ___ Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApaka hai / sAmAnya rUpa meM yoga kA artha dhyAna tathA samAdhi kiyA jAtA hai / 'yoga-sUtra' meM citta kI vRttiyoM ke nirodha ko yoga kahA gayA hai / parantu jaina zAstrAnusAra, prastuta meM yoga zabda kA vizeSa artha liyA gayA hai / yahA~ para mana, vacana aura kAya ke vyApAra ko yoga kahA gayA hai / mana, vacana aura kAya kI vargaNA ke pudgaloM kI sahAyatA se, Atma-pradezoM meM hone vAle parispanda ko Vibration kampana va halana-calana ko yoga kahA gayA hai / mukhya rUpa meM mana, vacana aura kAya ye yoga ke tIna bheda haiM / vistAra kI apekSA se usI ke pandraha bheda kara diye gaye haiM / mana do prakAra kA hai-bhAva mana aura dravya mana / bhAva mana ko Subjective mind aura dravya mana ko Objective mind kahate haiM / dravya mana kA sambandha Brain se hai, aura bhAva mana kA sambandha AtmA se, kyoMki vaha jJAna rUpa hotA hai / __mana kI pravRtti cAra hI prakAra kI ho sakatI hai kabhI satya, kabhI asatya, kabhI satyAsatya (mizra) aura kabhI loka-vyavahAra rUpa / vacana kA artha hai-bhASA / vaha bhI cAra hI prakAra kI ho sakatI hai-kabhI satya, kabhI asatya, kabhI satyAsatya (mitra) aura kabhI loka-vyavahAra rUpa / - - - - ( 24 ) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAya kA artha hai zarIra / usake pA~ca bheda haiM / zarIra kA vyApAra sAta prakAra kA hI ho sakatA hai, adhika nahIM / ataH kAya yoga ke sAta bheda kiye gaye kArmaNa yoga kI taraha taijasa yoga kyoM nahIM mAnA gayA ? usake svatantra rUpa meM mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / jo vyApAra kArmaNa zarIra kA hai, vahI taijasa zarIra kA hai / kyoMki taijasa aura kArmaNa zarIra sadA sahacara rahate haiM / ataH kArmaNa yoga meM hI taijasa yoga samAhita ho jAtA hai / 8 - ( 25 ) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vola novA~ upayoga bAraha - pA~ca jJAna 1. mati jJAna 2. zruta jJAna 3. avadhi jJAna 4. manaH paryAya jJAna 5. kevala jJAna tIna ajJAna 1. mati ajJAna 2. zruta ajJAna 3. avadhi ajJAna (vibhaGga jJAna) cAra darzana 1. cakSur darzana 2. acakSur darzana 3. avadhi darzana 4. kevala darzana - vyAkhyA AtmA ke jJAna rUpa vyApAra ko upayoga kahate haiM / kisI bhI vastu ko sAmAnya yA vizeSa rUpa se jAna lenA upayoga hai / upayoga ke do bheda haiM jJAna aura darzana / padArthoM ke vizeSa bodha ko jJAna yA sAkAropayoga kahate haiM / padArthoM ke vizeSa dharma, vizeSa guNa aura vizeSa - - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA kA jJAna honA-sAkAropayoga hai / padArthoM ke astitva yA sattA rUpa sAmAnya bodha ko darzana yA nirAkAropayoga kahate haiM / jaina darzana meM vastu sAmAnya-vizeSAtmaka mAnI hai / jaba cetanA vastu ke vizeSa dharma ko mukhya rUpa meM aura usake sAmAnya dharma ko gauNa rUpa meM grahaNa karatI hai, to cetanA ke usa vyApAra ko jJAnopayoga kahA jAtA hai / parantu jaba cetanA kisI bhI vastu ke sAmAnya dharma ko mukhya rUpa meM aura usake vizeSa dharma ko gauNa rUpa meM grahaNa karatI hai, taba use darzanopayoga kahate haiM / jJAna sAkAra; arthAt viziSTa bodha rUpa hotA hai aura darzana nirAkAra; arthAt aviziSTa-sAmAnya bodha rUpa hotA mati jJAna-indriya aura mana kI sahAyatA se hone vAlA rUpI padArthoM kA jJAna / mana se arUpI padArthoM kA bhI parokSa jJAna kiyA jA sakatA hai / zruti jJAna-jo jJAna zrutAnusArI hai / jisase zabda aura artha kA sambandha mAnA jAtA hai / jo mati jJAna ke bAda hotA hai| ___ mati aura zruta kA paraspara sambandha hai| donoM meM kArya-kAraNa bhAva hai / mati jJAna kAraNa hai aura zruta mAna kArya hai| donoM jJAna nimittAvalambI hone se parokSa - % 3Ammon ( 27 ) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhi jJAna - indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA dvArA maryAdA pUrvaka rUpI dravya kA jJAna / ... mana: paryAya jJAna - indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA dvArA saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane vAlA jJAna / kevala jJAna--mUrta, amUrta, sUkSma, sthUla Adi trikAla - vartI samasta padArtha aura unakI sampUrNa paryAyoM ko eka sAtha jAnane vAlA jJAna; arthAt sampUrNa padArtha aura unakI sampUrNa paryAyoM ko binA kisI bAhya sAdhana ke sAkSAt AtmA dvArA eka sAtha jAna lene vAlA jJAna / pratyeka jJAna kA AvaraNa hotA hai, jaise mati jJAna-AvaraNa, zrutajJAna AvaraNa Adi / isa AvaraNa ke kSayopazama evaM kSaya hone para hI vaha jJAna hotA hai / jaise mati jJAnAvaraNa ke kSayopazama se matijJAna / prathama ke cAra AvaraNoM kA kSayopazama hI hotA hai / kevala jJAnAvaraNa kA kSayopazama nahIM hotA, pUrNa kSaya hI hotA hai / avadhi Adi tIna jJAna pratyakSa haiM, avadhi aura manaH paryAya vikala; arthAt apUrNa pratyakSa haiM aura kevala jJAna sakala; arthAt pUrNa pratyakSa hai / 1 mithyAtva - sahacarita mati, zruta aura avadhi krama se mati ajJAna, zruta ajJAna aura avadhi ajJAna kahe jAte haiM / yahA~ para ajJAna kA artha jJAna kA abhAva nahIM, ( 28 ) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balki kutsita jJAna samajhanA cAhie | kutsita jJAna kA artha hai, mithyA jJAna / viparIta jJAna; arthAt vaha jJAna jo mokSAbhimukhI na hokara saMsArAbhimukhI ho / cakSur darzana - cakSurdazanAvaraNa karma ke kSayopazama hone para cakSu dvArA padArthoM kA jo sAmAnya rUpa se bodha hotA hai / acakSur darzana - acakSurdarzanAvaraNa karma ke kSayopazama hone para cakSu ko chor3a kara zeSa indriyoM se aura mana se padArthoM kA jo sAmAnya rUpa se bodha hotA hai / avadhi darzana avadhi darzanAvaraNa karma ke kSayopazama hone para, indriya aura mana kI sahAyatA ke binA rUpI padArthoM kA jo sAmAnya bodha hotA hai / kevala darzana kevala darzanAvaraNa karma ke kSaya hone para sAkSAt AtmA dvArA sakala padArthoM kA jo sAmAnya bodha hotA hai, use kevala darzana kahate haiM / ( 26 ) 8 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola dasavA~ karma ATha - - - 1. jJAnAvaraNa karma 2. darzanAvaraNa karma 3. vedanIya karma 4. mohanIya karma 5. AyuS karma 6. nAma karma 7. gotra karma 5. antarAya karma vyAkhyA mithyAtva, kaSAya aura yoga Adi kAraNoM se jIva ke dvArA jo kArmaNa pudgaloM kA AtmA ke sAtha bandha kiyA jAtA hai, vaha karma hai / jIva aura karma kA yaha sambandha ThIka vaisA hI hotA hai, jaisA dUdha aura pAnI kA athavA agni aura loha piNDa kA / Atma-sambaddha, pudgala dravya ko karma kahate haiM / yadyapi jIva aura karma kA sambandha anAdi kAla se hai, parantu pratyeka kA yaha sambandha ananta kAla taka rahegA, so bAta nahIM hai / khAna meM jo suvarNa hai, usakA miTTI ke sAtha anAdi sambandha hone para bhI vizeSa zodha-kriyA ke dvArA jaba usase miTTI haTA dete haiM, taba vaha zuddha suvarNa ho jAtA hai / yahI siddhAnta karma aura AtmA para bhI lAgU par3atA hai| karma se sahita jIva azuddha - (30) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura karma se rahita jIva zuddha hotA hai / sAdhanA ke dvArA jIva zuddha, buddha aura mukta ho sakatA hai / * zAstra meM mukhya rUpa se karma ke do bheda haiM-bhAva karma aura dravya karma / rAga dveSa aura kaSAya Adi bhAva karma haiM / bhAva karma ke nimitta se karma vargaNA ke pudgaloM kI eka vizeSa pariNati dravya karma hai / Upara jo karma ke ATha bheda haiM. ve dravya karma haiM / , jJAnAvaraNa karma-AtmA ke vizeSa bodha rUpa jJAna guNa ko AcchAdita karane vAlA karma / jisa prakAra A~kha para kapar3e kI paTTI lapeTane se vastuoM ke dekhane meM rukAvaTa par3atI hai, usI prakAra jJAnAvaraNa karma ke prabhAva se AtmA ko padArthoM kA vizeSa bodha karane meM rukAvaTa par3atI hai / jaiseM saghana bAdaloM se sUrya ke Dhaka jAne para bhI usakA prakAza utanA avazya rahatA hai ki jisase dina-rAta kA bheda samajhA jA sake / vaise hI kaisA bhI pragAr3ha jJAnAvaraNa karma ho, usake rahate hue bhI AtmA meM itanA jJAna to avazya rahatA hai, ki jisase vaha jar3a padArthoM pRthak kiyA jA sake / se darzanAvaraNa karma-AtmA kI sAmAnya bodha rUpa darzana zakti ko, AtmA ke darzana guNa ko Dhakane vAlA karma / yaha karma dvArapAla ke samAna hai / jaise dvArapAla rAjA ( 31 ) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke darzana karane meM rukAvaTa DAlatA hai, vaise hI yaha karma bhI padArthoM kA sAmAnya bodha karane meM rukAvaTa DAlatA * vedanIya karma--jo anukUla aura pratikUla viSayoM se utpanna sukha aura duHkha rUpa meM vedana; arthAt anubhava kiyA jAya / yaha karma madhulipta talavAra kI dhAra ko cATane ke samAna hai / cATate samaya kSaNa bhara ko sukha, parantu bAda meM duHkha hotA hai / vedanIya karma kI bhI yahI sthiti hai / vedanIya karma kA duHkha to duHkha rUpa hai hI, kintu sukha bhI antataH duHkha rUpa hI hai / mohanIya karma-jo karma AtmA ko mohita karatA hai bhale-bure ke viveka se zUnya banA detA hai, jo sadAcAra se vimukha karatA hai, vaha karma mohanIya karma hai / yaha karma anya karmoM se prabala karma hai / yaha madirA ke sadRzya hotA hai / jaise madirA pIne bAlA viveka-vikala ho jAtA hai, vaise hI mohanIya karma ke prabhAva se jIva viveka zUnya ho jAtA hai / isa karma ke do rUpa haiM - darzanamoha aura cAritramoha / darzanamoha AtmA ke zraddhAna guNa kA evaM cAritramoha cAritra guNa kA ghAta karatA hai / AyuSa karma jisa karma ke rahate prANI nara, nArakAdi rUpa se jItA hai aura pUrA hone para mara jAtA hai / yaha karma kArAgAra ke samAna hai / ( 32 ) - - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma karma-jisa karma ke udaya se jIva kabhI nAraka, kabhI tiryaMca kabhI manuSya aura kabhI deva kahalAtA hai / isI prakAra jo karma jIva ko ekendriya Adi nAnAvidha paryAyoM meM pariNata karatA hai, vaha nAma karma hai / yaha karma citrakAra ke samAna mAnA gayA hai / jaise citrakAra nAnA citra banAtA hai, vaise nAma karma bhI jIva ke nAnA rUpa banAtA hai / ____ gotra karma-jisa karma ke udaya se jIva jIvana kI ucca aura nIca sthiti ko prApta karatA hai, yaha karma kumbhakAra ke samAna hai / jaise kumbhakAra acche-bure ghar3oM ko banAtA hai, vaise hI yaha karma bhI jIva ko ucca aura nIca banAtA rahatA hai / antarAya karma-jisa karma ke udaya se AtmA kI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya zakti kA ghAta hotA hai, athavA inameM rukAvaTa par3atI hai / yaha karma bhaNDArI ke samAna hai / rAjA detA hai, bhaNDArI bAdhA DAlatA hai / vaise hI isa karma se dAna, lAbha Adi meM bAdhA par3atI hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 guNasthAna caudaha 1. mithyA dRSTi guNasthAna 2. sAsvAdana samyagdRSTi guNasthAna 3. samyag mithyAdRSTi (mizra) guNasthAna 4. avirata samyagdRSTi guNasthAna 5. dezavirata guNasthAna 6. pramatta saMyata guNasthAna 7. apramatta saMyata guNasthAna 8. nivRtti bAdara samparAya guNasthAna 6. anivRtti bAdara samparAya guNasthAna - bola gyArahava 10. sUkSma samparAya guNasthAna 11. upazAnta moha guNasthAna 12. kSINa - moha guNasthAna 13. sayogI kevalI guNasthAna 14. ayogI kevalI guNasthAna AtmA kI azuddhatama dazA se lekara zuddhatama daza taka, saMsAra avasthA se lekara mukti avasthA taka aura ( 34 ) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , kI baddhasthiti se lekara mukta sthiti taka pahu~cane lie caudaha bhUmikAe~ stages mAnI gaI haiM, jinheM jasthAna; arthAt vikAsa bhUmikAe~ kahate haiM / guNasthAna / artha hai--AtmA kI zuddha aura azuddha rUpa sthiti zeiSa / guNa (Atmazakti) ke sthAna (kramika vikAsa) / guNasthAna kahA jAtA hai / mithyA dRSTi guNasthAna mithyA (tattva zraddhAna ke parIta) hai, dRSTi jisakI, vaha mithyAdRSTi, usakA guNasthAna thyA dRSTi guNasthAna hai / yaha jIva kI nimnatama dazA sAsvAdana samyagdRSTi guNasthAna-samyaktva ke AsvAdana tri se sahita jo dRSTi, vaha sAsvAdana samyagdRSTi, usakA NasthAna sAsvAdana samyagdRSTi guNasthAna hai / anantAnubandhI pAya ke udaya ke kAraNa samyaktva se parAGmukha mithyAtva kI ora jhuke hue jIva kI sthiti / yaha patana kA NasthAna hai / isameM samyaktva kA lezamAtra aMza raha tA hai / samyag mithyAdRSTi guNasthAna--yaha AtmA kI saMdigdha, lAyamAna avasthA hai / isameM vicAra-dRSTi sthira nahIM / pAtI hai / isameM sthita jIva, tattvoM para na ekAnta ci karatA hai, na ekAnta aruci / avirata samyagdRSTi guNasthAna avirata, tyAga-rahita / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga rahita hai, samyagdRSTi jisakI, vaha avirata samyagdRSTi usakA guNasthAna, avirata samyagdRSTi guNasthAna / yA tyAga-zUnya samyag Atmabodha kI avasthA hai, isameM, dRSi to samyag hai, para AcaraNa nahIM / dezavirata guNasthAna--jisakI virati (tyAga) pUrNa ho, vaha deza virati, usakA guNasthAna, dezavirata guNasthAna isameM zrAvaka ko dezarUpa meM, aMza rUpa meM, hiMsAdi virati kA bhAva A jAtA hai / pramattasaMyata guNasthAna--pramAda-yukta sAdhu ke guNasthA ko pramatta saMyata guNasthAna kahate haiM / isameM sarva rU se, pUrNa rUpa se cAritra A jAtA hai / vaha sarva vira sAdhu bana jAtA hai / apramatta saMyata guNasthAna--pramAda-mukta sAdhu ke guNasthA ko apramatta saMyata guNasthAna kahate haiM / isameM pramAda va abhAva hone se AtmA aura bhI adhika vizuddha hota nivRtti bAdara samparAya guNasthAna--bAdara kA . sthUla hai, aura samparAya kA artha kaSAya hai / daza guNasthAna sUkSma samparAya kI apekSA ukta guNasthAna sthUla kaSAya kA astitva hone ke kAraNa ise bA. samparAya kahate haiM / nivRtti kA artha bhinnatA hai ataH prastuta guNasthAna ke sama samaya-vartI samasta jI ( 36 ) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / adhyavasAya bhinna; arthAt nyUnAdhika zuddhi vAle hote anivRtti bAdara samparAya guNasthAna prastuta guNasthAna meM bhI bAdara samparAya; arthAt sthUla kaSAya kA astitva nA hai / ataH yaha bhI bAdara samparAya kahalAtA hai / pUrvavartI anivRtti zabda kA artha abhinnatA hai / ataH navama guNasthAna meM jo jIva sama sama-vartI hote haiM, una sabake adhyavasAya eka samAna; arthAt, tulya zuddhi vAle hote haiM / sUkSma samparAya guNasthAna--sUkSma rUpa meM samparAyakaSAya (mAtra lobha) hai jisameM, vaha sUkSma samparAya guNasthAna / isameM cAra kaSAyoM meM se kevala sUkSma lobha raha jAtA hai / upazAnta moha guNasthAna-upazAnta; arthAt antarmuhurta ke lie zAnta ho gayA hai, moha karma jisameM, vaha upazAnta moha, usakA guNasthAna, upazAnta moha guNasthAna / isameM moha (lAbha) kA upazama hotA hai, kSaya nahIM / kSINa moha guNasthAna--kSINa; arthAt samUla naSTa ho gayA hai, moha karma, jisakA, vaha kSINa moha, usakA guNasthAna, kSINamoha guNasthAna / isameM moha sarvathA naSTa ho jAtA hai / sayogI kevalI guNasthAna yoga kA artha mana, vacana Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kAya kA vyApAra hai / sayogI; arthAt yoga yuva hai, jo kevalI, vaha sayogI kevalI, usakA guNasthA sayogI kevalI guNasthAna, isameM AtmA sarvajJa aura sarvadA ho jAtA hai / 1 ayogI kevalI guNasthAna - ayogI, yoga rahita yoga rahita hai, kevalI jisameM vaha ayogI kevalI, usaka guNasthAna, ayogI kevalI guNasthAna / isameM AtmA zeleza arthAt meruparvata ke samAna niSkampa ho jAtA hai / isa bAda AtmA guNasthAnAtIta hokara sadA ke lie sarvatha zuddha, mukta paramAtmA bana jAtA hai / ( 38 ) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola bArahavA~ pA~ca indriyoM ke teIsa viSaya zrotra indriya ke tIna viSaya 1. jIva zabda 2. ajIva zabda 3. mizra zabda cakSuS indriya ke pA~ca viSaya 1. kRSNa varNa 2. nIla varNa 3. rakta varNa 4. pIta varNa 5. zveta varNa ghrANa indriya ke do viSaya 1. sugandha 2. durgandha rasana indriya ke pA~ca viSaya 1. amla (khaTTA) rasa 2. madhura (mIThA) rasa 3. kaTu (kar3avA) rasa 4. kaSAya (kasailA) rasa 5. tikta (tIkhA) rasa - sparzana indriya ke ATha viSaya 1. zIta sparza 2. uSNa sparza 3. rUkSa sparza 4. snigdha sparza 5. laghu sparza 6. guru sparza 7. mRdu sparza .. karkaza sparza Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA indriya pA~ca haiM, ataH mukhyatayA unake viSaya bhI pA~ca haiM zabda, varNa, gandha, rasa aura sparza / vistAra kI apekSA se inake teIsa viSaya ho jAte haiM / pA~ca indriya ke viSaya teIsa aura vikAra do sau cAlIsa hote haiM / saMsAra ke samasta padArtha do vibhAgoM meM vibhakta haiM-- mUrta aura amUrta / jisameM varNa, gandha, rasa aura sparza ho, vaha mUrta, zeSa sabhI amUrta / mUrta; arthAt paudgalika padArtha hI indriya-grAhya ho sakate haiM, amUrta nahIM, jaise AtmA Adi / pratyeka indriya apane viSaya ko hI grahaNa karatI hai / dUsare ke viSaya ko nahIM / rUpa ko cakSuSa hI grahaNa karatI hai / ghrANa evaM rasana Adi nahIM / sarvatra yahI krama hai / vikAra ___pA~ca indriyoM ke do sau cAlIsa vikAra hote haiM aura ve isa prakAra samaMjhane cAhie zrotra indriya ke tIna viSayoM ke 12 vikAra / mUla meM tIna zabda haiM--jIva zabda, ajIva zabda aura mizra zabda / tIna zubha aura tIna azubha / ina chaha para rAga aura chaha para dveSa / ye 12 vikAra hue / - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSuS indriya ke pA~ca viSayoM ke 60 vikAra / kRSNa Adi pA~ca varNa haiM-ye 5 sacitta, 5 acitta aura 5 mizra / ye 15 zubha aura 15 azubha / ina 30 para rAga aura 30 para dveSa / ye 60 vikAra hue / ghrANa indriya ke do viSayoM ke 12 vikAra / gandha do haiM-- sugandha aura durgandha / ye 2 sacitta, 2 acitta aura 2 mizra / ina chaha para rAga aura chaha para dveSa / ye 12 vikAra hue / rasana indriya ke pA~ca viSayoM ke 60 vikAra / pA~ca rasa haiM--ye 5 sacitta, 5 acitta aura 5 mizra / 15 zubha aura 15 azubha / ina 30 para rAga aura 30 para dveSa / ye 60 vikAra hue / __ sparzana indriya ke ATha viSayoM ke 66 vikAra / sparza ATha haiM--ye 8 sacitta, 8 acitta aura 8 mizra / 24 zubha aura 24 azubha, isa prakAra 48 para rAga aura 48 para dveSa / ye 66 vikAra hue / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bola terahavA~ daza prakAra kA mithyAtva 1. jIva ko ajIva samajhanA / 2. ajIva ko jIva samajhanA / 3. dharma ko adharma samajhanA / 4. adharma ko dharma samajhanA / 5. sAdhu ko asAdhu samajhanA / 6. asAdhu ko sAdhu samajhanA / 7. saMsAra - mArga ko mokSa mArga samajhanA / 8. mokSa mArga ko saMsAra mArga samajhanA / 6. mukta ko amukta samajhanA / 10. amukta ko mukta samajhanA / vyAkhyA jIvAdi tattvoM se viparIta zraddhAnasvarUpa pariNAma ko mithyAtva kahA jAtA hai / mithyAtva saMsAra kA bIja hai / jaba taka AtmA meM mithyAtva kA zalya hai, taba taka vaha zuddha, nirmala aura mala - mukta nahIM bana sakatA / atattva meM tattvabuddhi rakhanA, adharma meM dharmabuddhi rakhanA, adeva meM devabuddhi rakhanA aura aguru meM guru buddhi rakhanA, mithyAtva hai / ( 42 ) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva yahA~ para tattva kA artha jIva, ajIva Adi tattva samajhanA cAhie / deva-karma rUpa zatru ke vijetA aSTAdaza doSa zUnya, sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga arihaMta bhagavAn deva haiM / guru--kanaka aura kAntA ke tyAgI, paMca mahAvrata ke pAlane vAle, paMca samiti aura tIna gupti ke dhAraka santa guru haiM / dharma-sarvajJabhASita, dayAmaya, vinaya-mUlaka, karma kA nAza karane vAlA aura mokSa kI ora le jAne vAlA tattva dharma hai / ___ yaha varNana vyavahAra dRSTi se kiyA gayA hai / nizcaya dRSTi se to AtmA svayaM hI deva hai, svayaM hI guru hai aura svayaM hI dharma hai / prastuta bola meM daza prakAra ke mithyAtva kA varNana kiyA gayA hai / jIva ko jIva aura ajIva ko ajIva samajhanA samyaktva hai / parantu jIva ko ajIva samajhanA mithyAtva hai / isI prakAra ajIva ko jIva samajhanA bhI mithyAtva hai / yathArtha-dRSTi samyaktva hai aura viparIta-dRSTi mithyAtva hai / samyaktva mokSa-hetu hai aura mithyAtva saMsAra hetu / isI prakAra dharma aura adharma, sAdhu aura asAdhu, saMsAra aura mokSa tathA mukta aura amukta ke viSaya meM bhI samajha leM / yadi inameM yathArtha dRSTi hai, to vaha samyaktva hai aura yadi inameM viparIta dRSTi hai, to vaha mithyAtva hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bola caudahavA~ nava tattva ke 115 bheda - - - nava tattva 1. jIva tattva 2. ajIva tattva 3. puNya tattva 4. pApa tattva 5. Asrava tattva 6. saMvara tattva 7. nirjarA tattva 8. bandha tattva 6. mokSa tattva ( vyAkhyA yathArtha sad vastu ko tattva kahate haiM / ye nava mUla tattva haiM / jIva cetana hai / ajIva acetana; arthAt jar3a hai / puNya sukha dene vAlA hai / pApa duHkha dene vAlA hai / Asrava, zubha aura azubha karmoM ke Ane kA hetu rAga dveSa Adi kA dvAra hai / saMvara, Asrava kA nirodha hai / vaha saMyama hai, vItarAga bhAva hai / tapa ke dvArA eka deza se karmoM kA AtmA se alaga honA nirjarA hai / bandha, AtmA aura karmapudgala kA paraspara sambandha hai / mokSa, sampUrNa karmoM kA kSaya hai / - | jIva tattva ke caudaha bheda | 1. sUkSma ekendriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta ( 44 ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. bAdara ekendriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta 3. dvIndriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta - - mmsson - - 4. trIndriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta 5. caturindriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta 6. asaMjJI paJcendriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta 7. saMjJI paJcendriya ke do bheda, paryApta aura aparyApta - vyAkhyA ekendriya jIvoM ke do bheda haiM--sUkSma aura bAdara / vyavahAra dRSTi se sUkSma kA artha-A~khoM se na dIkhane vAle jIva aura bAdara kA artha hai...sthUla jIva / parantu zAstra kI dRSTi se jinheM sUkSma nAma karma kA udaya ho, ve sUkSma aura jinheM bAdara nAma karma kA udaya ho, ve bAdara / bAdara jIva ke zarIra bhI alaga-alaga nahIM dekhe jAte / kintu ve samudAya rUpa meM hI dekhe jAte haiM / sUkSma jIva sampUrNa loka vyApI haiM / bAdara loka ke eka deza meM haiM / AhAra Adi chaha paryAptiyoM meM jisakI jitanI paryApti hoM, ve pUrNa hoM to paryApta aura pUrNa na hoM to aparyApta jisake mana hotA hai, vaha saMjJI kahalAtA hai aura jisake mana nahIM hotA, vaha asaMjJI hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. skandha | ajIva tattva ke caudaha bheda | dharmAstikAya ke tIna bheda 1. skandha 2. deza 3. pradeza adharmAstikAya ke tIna bheda 2. deza 3. pradeza AkAzAstikAya ke tIna bheda 1. skandha 2. deza 3. pradeza 4. dazavA~ kAla pudgalAstikAya ke cAra bheda 1. skandha 2. deza 3. pradeza 4. paramANu vyAkhyA skandha ke do artha hai-eka to akhaNDa vastu ko skandha kahate haiM, dUsarA alaga-alaga avayava ekatrita hokara jo eka avayavI; arthAt eka samUha bana jAtA hai, usa samudita avasthA kA nAma bhI skandha hai / deza--skandha kA eka kalpita bhAga / -- - (46) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeza-niraMza aMza; arthAt jisa aMza kA dUsarA aMza nahIM ho sakatA / yaha skandha kA sUkSmAtisUkSma vibhAga paramANupradeza aura paramANu eka hI hai, parantu antara itanA hI hai ki jaba taka vaha skandha se saMlagna rahatA hai, taba taka pradeza kahalAtA hai aura jaba vaha skandha se alaga ho jAtA hai taba use paramANu kahate haiM / "skandhasaMyuktaH pradezaH, skandhaviviktaH paramANuH / " ___ pudgalAstikAya meM skandha, deza, pradeza kA vyavahAra spaSTataH parilakSita ho jAtA hai / kintu dharmAstikAya Adi amUrta padArthoM meM yaha saba vyavahAra buddhi-parikalpita hotA hai kyoMki ve mUlataH akhaNDa padArtha haiM / akhaNDa padArtha anAdi ananta hotA hai, vaha kinhIM avayavoM se milakara nahIM banatA / ataH usake deza aura pradeza mAtra buddhi parikalpita hI haiM, vAstavika nahIM / isIlie dharmAstikAya Adi kA cauthA bheda paramANu nahIM mAnA gayA hai / paramANu vahI pradeza hotA hai, jo skandha se alaga hotA hai aura dharmAstikAya Adi ke buddhiparikalpita pradeza tIna kAla meM kabhI bhI pRthak nahIM hote / kAla ke bheda-prabheda na batAkara mAtra 'dazavA~ kAla' itanA hI kahA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai, ki kAla skandha nahIM hai / ataH usake deza aura pradeza ke ( 47 ) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM kisI prakAra ke bhI bheda-prabheda nahIM hote / tattvArtha sUtra ke pA~caveM adhyAya meM kAla ko samayarUpa kahA hai / ve samaya ananta haiM aura paraspara asambaddha - - - e - MARAaw - - - - mmsmumemaina-me - puNya tattva ke nau bheda 1. anna puNya 2. pAna puNya 3. sthAna puNya 4. zayyA puNya 5. vastrapuNya 6. mana puNya 7. vacana puNya 8. kAya puNya 6. namaskAra puNya ( vyAkhyA puNya sukha-rUpa hotA hai / puNya kyA hai ? prANiyoM kI dayA, dAna, sevA Adi zubha yoga se ba~dhane vAlA zubha karma puNya hai / puNya se Arogya, sampatti, rUpa, kIrti, dIrgha AyuSya aura suparivAra Adi sukha ke sAdhana, jIva ko upalabdha hote haiM / yahA~ puNya ke jo nau bheda kie gaye haiM, ve vAstava meM puNya ke bheda nahIM, kintu puNya ke kAraNa haiM, jo nau vibhAgoM meM vibhakta kiye gaye haiM / jIva ina nau kAraNoM se puNya kA bandha kara sakatA hai--kisI duHkhita ko athavA sadAcArI vyakti ko anna, ( 48 ) - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " pAnI, sthAna, zayyA aura vastra dene se zarIra se kisI kI sevA karane se, madhura evaM hitakara vANI bolane se, zubha vicAroM kA cintana karane se aura kisI pUjya puruSa ko vandana namaskAra karane se / puNya manuSyagati, devagati, paMcendriya jAti, zubha varNa, zubha gandha, zubha rasa, zubha sparza, saubhAgya, susvara, Adeya, yaza Adi 42 prakAra se bhogA jAtA hai / puNya ko bA~dhate samaya duHkha aura bhogate samaya sukha milatA hai / Atma-vikAsa meM puNya kathaMcit nimitta hai / ataH upAdeya hai, parantu sAdhanA kI ucca avasthA meM puNya bhI heya 1 pApa tattva ke aThAraha bheda 1. prANAtipAta 2. mRSAvAda 3. adattAdAna 4. maithuna 5. parigraha 6. krodha 7. mAna 8. mAyA 6. lobha ( 46 ) (hiMsA) (jhUTha ) (corI) ( vyabhicAra) ( mamatA bhAva ) (gussA ) (ahaMkAra) ( chala-prapaMca) ( lAlaca - tRSNA) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. rAga 11. dveSa 12. kalaha 13. abhyAkhyAna (jhUThA kalaMka lagAnA) 14. paizunya ( dUsare kI cugalI karanA) ( avarNavAda, nindA) 15. para - parivAda 16. rati - arati (manojJa zabdAdi para prIti, AkarSaNa aura amanojJa para aprIti, aruci ) 17. mAyA - mRSA 18. mithyAdarzana zalya ( manojJa vastu para sneha ) ( amanojJa vastu para dveSa ) ( kleza, jhagar3A ) ( kapaTasahita mithyA bhASaNa) ( kudeva, kuguru, aura kudharma para zraddhA) vyAkhyA hiMsA asatya Adi azubha yoga se ba~dhane vAle azubha karma ko pApa kahate haiM / kyoMki vaha AtmA ko malina banAtA hai / pApa ke udaya se jIva ko duHkha aura pIr3A milatI hai / pApa bA~dhate samaya sukhakara, kintu bhogate samaya duHkhakara pratIta hotA hai / aThAraha prakAra se pApa bA~dhA jAtA hai aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, asAtAvedanIya, mohanIya, naraka gati, tiryaJcagati azubha varNa Adi 82 prakAra se bhogA jAtA ( 50 ) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / pApasthAnoM ke sevana se jIva nIca gati meM jAtA hai / inake tyAga se jIva ucca gati prApta karatA hai / pApa heya hI hotA hai, kabhI upAdeya nahIM hotA / __ pApa tattva ke aThAraha bheda pApa bandha ke kAraNa haiM / kAraNa meM kArya kA upacAra mAnakara hI pApatattva ke bheda batAe gaye haiM / Asrava tattva ke bIsa bheda pA~ca avrata 1. prANAtipAta 2. mRSAvAda 3. adattAdAna 4. maithuna 5. parigraha pA~ca indriya 1. zrotrendriya pravRtti 2. cakSurindriya pravRtti 3. ghrANendriya pravRtti 4.. rasanendriya pravRtti 5. sparzanendriya pravRtti pA~ca Asrava 1. mithyAtva Asrava 2. avirati Asrava 3. pramAda Asrava 4. kaSAya Asrava 5. azubha yoga Asrava Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. manaH pravRtti 3. kAya pravRtti tIna yoga 2. vacana pravRtti do ayatanA 1. bhANDopakaraNa ayatanA se lenA, rakhanA / 2. sUci kuzAgra mAtra, ayatanA se lenA, rakhanA / vyAkhyA jina kAraNoM ke dvArA AtmA meM karma AtA hai, ve kAraNa Asrava kahalAte haiM / jIva rUpa tAlAba meM, zubha - azubha rUpa jala, rAga dveSa Adi Asrava dvAra rUpa nAlI se AtA rahatA hai / Asrava se AtmA malina banatA hai, kyoMki Asrava se karmoM kA niraMtara saMcaya hotA rahatA hai / hiMsA karanA, jhUTha bolanA, corI karanA, vyabhicAra karanA aura parigraha kA saMcaya karanA--ye pA~ca avrata rUpa Asrava haiM / pA~ca indriyoM ko yadi vaza meM nahIM rakhA jAtA, unakA nigraha nahIM kiyA jAtA, una para saMyama kA aMkuza nahIM rakhA jAtA, yadi ve khulI chor3a dI jAtI haiM, to karmabandha meM nimitta hone se Asrava rUpa hai / mithyAtva; arthAt viparIta zraddhAna, avirati, (asaMyama), ( 52 ) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda (viSaya, vikathA, Alasya) kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha) aura mana Adi kA yoga ye pA~coM Asrava rUpa haiM / ___ mana, vacana aura kAya kI azubha tathA zubha pravRtti Asrava rUpa haiM / karma bandhana kA kAraNa hai / / azubha pravRtti pApa kA Asrava hai aura zubha pravRtti puNya kA Asrava hai / yahA~ mUla pATha meM azubha yoga ko jo Asrava kahA hai, vaha nizcaya dRSTi kA kathana hai / nizcaya dRSTi se zubha yAnI puNya bhI bandhana rUpa hone se tattvataH azubha mAnA hai / __rajoharaNa, pAtra Adi bhoNDopakaraNa aura kRza tRNa, sUci-suI Adi anya koI bhI vastu yadi aviveka se lI jAtI hai aura aviveka se rakhI jAtI hai, to yaha bhI Asrava hai / ina bIsa kAraNoM se AtmA karmoM kA saMcaya karatA hai, ataH ye Asrava haiM / Asrava saMsAra kA kAraNa hai / isase saMsAra kI vRddhi hotI hai / saMvara ke bIsa bheda pA~ca vrata 1. prANatipAta viramaNa 2. mRSAvAda viramaNa 3. adattAdAna viramaNa 4. abrahmacarya viramaNa 5. parigraha viramaNa - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca indriya 1. zrotrendriya nigraha 2. cakSurindriya nigraha 3. ghrANendriya nigraha 4. rasanendriya nigraha 5. sparzanendriya nigraha __ pA~ca saMvara 1. samyaktva saMvara 2. vrata saMvara 3. apramAda saMvara 4. akaSAya saMvara 5. zubhayoga saMvara tIna yoga 1. mano nigraha 2. vacana nigraha '3. kAya nigraha do yatanA 1. bhANDopakaraNa, yatanA se lenA, rakhanA / 2. sUci kuzAgra mAtra, yatanA se lenA, rakhanA / vyAkhyA Asrava kA nirodha saMvara hai / saMvara Asrava kA virodhI tattva hai / saMvara kA artha hai saMyama / jina kAraNoM se Asrava ko rokA jAtA hai, ve saMvara kahe jAte - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva rUpa tAlAba meM, saMvara rUpa DATa ke dvArA karma rUpa jala ko Ane se rokanA, use saMvara kahate haiM / saMvara se AtmA zuddha evaM nirmala banatA hai / kyoMki saMvara kI sAdhanA se karma mala AtmA meM nahIM A pAtA / hiMsA se virati; arthAt nivRtti, asatya se virati, corI se virati, abrahmacarya se virati aura parigraha se viratiye pA~ca vrata rUpa saMvara haiM / saMvara dharma hai / ___ pA~ca indriyoM kA nigraha karanA, unakI azubha pravRtti ko rokanA, yaha pA~ca indriyoM kA nirodharUpa saMvara hai / nigRhIta indriyA~ saMvara rUpa haiM / / samyakatva; arthAt jIva Adi navatatvoM kA yathArtha zraddhAna, virati vrata, apramAda, akaSAya aura ayoga ye pA~ca saMvara haiM / kyoMki inase AtmA kI zuddhi hotI mana kA saMyama, vacana kA saMyama aura kAya kA saMyama ye tInoM saMvara rUpa haiM / Asrava meM azubha yoga ko Azrava aura saMvara meM zubha yoga ko saMvara kahA hai / parantu tattva dRSTi se dekhA jAya, to yogamAtra Asrava hai / bhale hI vaha zubha ho yA azubha / zubha yoga puNyAsrava hai aura azubha yoga pApAsrava / yahA~ zubhayoga ko jo saMvara kahA hai, vaha azubha se nivRtti rUpa hai / ataH zubha kI azubhattva se nivRtta rUpa zuddhAMza meM lakSaNA hai / - - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rajoharaNa, pAtra Adi bhANDopakaraNa tathA suI Adi anya kisI bhI vastu ko yatanA se lenA aura yatanA se rakhanA yaha bhI saMvara hai / ina bIsa kAraNoM se AtmA Asrava ko rokatA hai / ataH ye saMvara haiM / saMvara mokSa kA kAraNa hai / isakA zuddha sAdhanA se saMsAra ke bandhana kaTa jAte haiM / nirjarA tattva ke bAraha bheda 1. anazana tapa (upavAsa Adi) 2. UnodarI tapa (bhUkha se kama khAnA) 3. bhikSAcarI tapa (nirdoSa bhikSA grahaNa karanA) 4. rasaparityAga tapa (susvAdu bhojana kA tyAga) 5. kAyakleza tapa (vIrAsana Adi karanA) 6. pratisaMzInatA tapa (ekAnta zayyAsana) 7. prAyazcitta tapa (doSoM kI AlocanAdi ke dvArA zuddhi) 8. vinaya tapa (guru Adi kI bhakti) 6. vaiyAvRtya tapa (AcArya Adi kI sevA) 10. svAdhyAya tapa (zAstra vAcana Adi) 11. dhyAna tapa (mana kI ekAgratA) 12. vyutsarga tapa (zarIra ke vyApAra Adi kA tyAga) ( 56 ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA karma-vargaNA kA AtmA para se eka deza se dUra ho jAnA, nirjarA hai / jIva rUpa vastra ko karma rUpa maila lagA huA hai / jJAna rUpa jala aura tapa rUpa sAbuna se usako zuddha kiyA jAtA hai / yaha nirjarA tattva ko samajhane ke lie eka rUpaka hai / nirjarA do prakAra kI hai--sakAma aura akAma / viveka aura jJAna ke sAtha saMvara-pUrvaka hone vAlI nirjarA sakAma hai aura binA viveka ke, binA saMyama ke jo kaSTa sahana kiyA jAtA hai, vaha akAma nirjarA hai / yahA~ nirjarA tattva meM sakAma nirjarA kA grahaNa hai / yaha nirjarA hI Atmazuddhi kA hetu hai / / baddha karmoM kA kSaya tapa se hotA hai / ataH nirjarA kI vyAkhyA karate hue prastuta bola meM anazana Adi chaha prakAra kA bAhya rUpa tapa aura prAyazcitta Adi chaha prakAra kA Abhyantara tapa batAyA gayA hai / yaha tapa karma kI nirjarA kA hetu hai, ataH kAraNa meM kArya kA upacAra karane se yahA~ tapa ko nirjarA kahA gayA hai / Abhyantara tapa sAkSAt nirjarA kA hetu hai aura bAhya tapa paramparA se hetu hai / karma * paramANuoM kA AtmA se eka deza se dUra ho jAnA nirjarA hai aura sarvathA karmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai / karma-bandhana se deza-mukti nirjarA hai aura sarva-mukti mokSa hai / (57 ) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - bAhyatapa yadi Abhyantara tapa ke vikAsa meM hetu banatA hai to vaha paramparA se karma-nirjarA kA hetu hai, anyathA nahIM / Abhyantara tapa ke binA akelA bAhya tapa to karma bandhana karatA hai / bandha tattva ke cAra bheda 1. prakRti bandha 2. sthiti bandha 3. anubhAga bandha 4. pradeza bandha vyAkhyA karma vargaNA aura AtmA kA anyo'nyAnupradeza rUpa jo paraspara sambandha hai, vaha bandha kahalAtA hai / kaSAya aura yoga se jIva karma-pudgaloM kA bandha karatA hai / nIra aura kSIra kI taraha athavA agni aura loha piNDa kI taraha karma-pudgala aura Atma-pradezoM kA jo ekIbhAva hai, eka kSetrAvagrAhI rUpa sambandha hai, use bandha kahate haiM / jaise koI vyakti zarIra para tela lagAkara dhUla meM leTatA hai, to dhUla usake zarIra se cipaka jAtI hai / isI prakAra kaSAya aura yoga se AtmA-pradeza meM jaba kampana hotA hai, taba AtmA ke sAtha karma kA bandha hotA hai / bandha tattva ke cAra bheda haiM / pratyeka karma jaba ba~dhatA hai, to usakI cAra avasthAe~ hotI haiM / prakRti bandha-jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma-pudgaloM ( 58 ) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jJAnAvaraNAdi rUpa bhinna-bhinna svabhAva; arthAt zakti kA paidA honA / sthiti bandha----jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgala meM amuka kAla taka apane svabhAva kA parityAga na karate hue jIva ke sAtha lage rahane kI kAla maryAdA / ___anubhAva bandha--jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma-pudgala meM tIvra evaM manda phala dene kI zakti / isako anubhAva bandha aura rasabandha bhI kahate haiM / pradeza bandha--jIva dvArA grahaNa kiye hue karma-pudgala ke paramANuoM kA kama yA adhika honA; arthAt jIva ke sAtha nyUnAdhika paramANu vAle karma-skandha kA sambandha honA / sarAga dazA meM jIvoM ko cAroM hI prakAra kA bandha hotA hai / vItarAga dazA meM jaba taka deha rahatA hai, taba taka prakRti aura pradeza kA hI bandha hotA hai / jaba AtmA mukta ho jAtA hai yA caudahaveM ayogI guNasthAna meM hotA hai, taba koI bhI bandha nahIM hotA / ina cAra bandhoM meM na prakRti bandha tathA pradeza bandha yoga se hote haiM aura na sthiti bandha tathA anubhAva bandha kaSAya se hote haiM / karma-bandha ke pA~ca hetu haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / parantu mukhya do hI haiM--kaSAya aura yoga / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa tattva ke cAra bheda 1. samyag jJAna 2. samyag darzana 3. samyag cAritra 4. samyag tapa vyAkhyA nava tattvoM meM yaha antima tattva hai / saMvara aura nirjarA kI sAdhanA se AtmA mokSa ko prApta kara sakatA - bandha aura bandha ke kAraNoM kA jaba abhAva ho jAtA hai aura jaba AtmA kI zuddhatA kA vikAsa ho jAtA hai, taba AtmA kI usa sarvathA aura sarvadA zuddha sthiti ko mokSa kahA jAtA hai / Atma-guNoM kA pUrNa vikAsa hI vastutaH mokSa hai / mokSa, mukti aura nirvANa ekArthaka zabda haiM / karma-baddha AtmA kA karmamukta ho jAnA--yaha mokSa hai / mokSa AtmA kI eka pUrNa akhaNDa avasthA hai / jahA~ pUrNatA hotI hai, vahA~ vibhinna prakAra ke bheda evaM prakAra nahIM hote / isIlie prastuta bola meM mokSa tattva ke bheda batAte hue usakI prApti ke cAra sAdhana batAe gaye haiM / ataH yaha vyavahAra se mokSa ke bheda haiM, nizcaya se nahIM / mokSa prApti ke uparyukta cAra sAdhana zAstra meM kahe gaye haiM- samyag darzana, samyag jJAna, samyak cAritra aura Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak; arthAt vivekapUrvaka tp| jIva ina sAdhanoM se mokSa prApta kara sakatA hai / / jIva kA svabhAva Urdhva gamana hai / vaha jo adhogamana aura tiryag gamana karatA hai, usameM jIva ke karma kAraNa haiM / jaise lepa sahita tumbA jala meM nIce baiTha jAtA hai, parantu usa para se miTTI kA lepa haTa jAne se vahI tumbA Upara; arthAt jala kI sataha para A jAtA hai / yahI sthiti AtmA kI bhI hai / karma sahita AtmA nIce; arthAt saMsAra dazA meM jAtA hai, aura karma rahita hone para vahI AtmA apanI sahaja svabhAva gati se Upara A jAtA hai; arthAt mokSa pA letA hai / eka bAra jaba AtmA mukta ho jAtI hai, to phira kabhI saMsAra meM nahIM AtI / kyoMki mukta AtmA meM saMsAra kA kAraNa hI nahIM rahatA / jaise dagdha bIja ko kitanA hI pAnI diyA jAya, kitanI bhI urvara bhUmi meM boyA jAye, para vaha bIja kabhI aMkurita nahIM ho sakatA, vaise hI jisa AtmA meM se bandha aura bandha ke kAraNoM kA abhAva ho gayA hai, jo mukta ho gayA hai, vaha phira kabhI saMsAra meM nahIM AtA / jina jIvoM meM mokSa pAne kI yogyatA hai, ve hI mokSa prApta karate haiM, unako bhavya kahate haiM, jina jIvoM meM mokSa pAne kI yogyatA nahIM, ve abhavya kahalAte haiM / ( 61 ) - - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nava tattvoM meM mukhya tattva do haiM..jIva aura ajIva / zeSa sabhI tattva jIva aura ajIva kI paryAya-vizeSa hI haiM / unakA apanA padArtha rUpa se svatantra koI astitva nahIM hai / jisameM cetanA hai, vahI jIva hai, aura jisameM cetanA nahIM, vaha ajIva haiM / ye donoM svatantra tattva haiM / ___ puNya aura pApa kA samAveza ajIva tattva meM ho jAtA hai kyoMki puNya aura pApa pudgala rUpa haiM / puNya zubha pudgala aura pApa azubha pudgala hai / puNya aura pApa ke hetu jIva ke zubha azubha bhAva haiM, ataH unheM vyavahAra dRSTi se jIva bhI kaha sakate haiM / - pApa aura puNya kA antarbhAva Asrava aura bandha meM bhI kiyA jA sakatA hai / Asrava aura bandha ke do-do rUpa haiM zubha Asrava aura azubha Asrava, tathA zubha bandha aura azubha bandha / inameM zubha puNya haiM aura azubha pApa dravya Asrava aura dravya bandha tattva to spaSTa hI pudgala haiM, pudgala kI paryAyavizeSa hI haiM / ataH inakA samAveza ajIva tattva meM ho jAtA hai / bhAva Asrava aura bhAva bandha ko vyavahAra dRSTi se jIva kA bhAva hone se jIva bhI kaha sakate haiM / nizcaya dRSTi se isa prakAra puNya aura pApa, Asrava Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bandha ye cAra tattva ajIva tattva meM A jAte haiM aura vyavahAra dRSTi se jIva tattva meM bhI gine jA sakate saMvara, nirjarA aura mokSaye tInoM jIva kI hI paryAya-vizeSa haiM / Asravanirodha rUpa saMvara jIva kI AdhyAtmika zuddhi hai / nirjarA bhI aMzataH karma-kSaya rUpa hone se AtmA kI eka prakAra kI zuddhi hI hai / aura mokSa to jIva kI pUrNa zuddhi kA hI nAma hai / ataH saMvara, nirjarA aura mokSa kA samAveza jIva tattva meM ho jAtA hai / ataH saMkSepa meM do hI tattva haiM--jIva aura ajIva / zeSa ina donoM kA hI vistAra hai / ___ina nava tattvoM ko jJeya, upAdeya aura heya ina tIna bhAgoM meM bhI vibhakta kiyA jA sakatA hai / jIva aura ajIva jJeya haiM / pApa, Asrava aura bandha heya haiM / puNya kathaMcit heya aura kathaMcit upAdeya hai / mokSa kI dRSTi se heya hai, kintu azubha se nivRtti ke lie kathaMcit upAdeya bhI hai / AtmA azubha meM na jAye, isalie zubha kA avalaMbana kiyA jAtA hai / saMvara, nirjarA tathA mokSa upAdeya haiM / jJeya vaha hai, jo jAnane ke yogya hai / upAdeya vaha hai, jo grahaNa karane ke yogya hai / heya vaha hai, jo chor3ane ke yogya hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 AtmA ATha 1. dravya AtmA 3. yoga AtmA 5. jJAna AtmA 7. cAritra AtmA bola pandrahavA~ 2. kaSAya AtmA 4. upayoga AtmA 6. darzana AtmA 8. vIrya AtmA vyAkhyA 1 AtmA eka zAzvata tattva hai / vaha atIta meM bhI thA, vartamAna meM bhI hai, aura bhaviSya meM bhI rahegA / usakI na utpatti hai aura na usakA vinAza / phira bhI aisA nahIM kahA jA sakatA ki usameM kisI prakAra kA parivartana hotA hI nahIM / dravya se nitya hokara bhI AtmA paryAya se anitya hai, parivartanazIla hai / jIva ke pariNAmoM kA koI anta nahIM hai / prastuta bola meM mukhyataH AtmAoM kI ATha sthiti kA varNana hai / dravya AtmA-- AtmA asaMkhyAta pradezoM kA samudAya hai / AtmA akhaNDa hai, vaha koI asaMkhya pradezoM se saMyukta rUpa meM nimitta nahIM huA hai / pradeza, kalpanAmAtra buddhi - parikalpita haiM / ve pradeza AtmA se pRthak tathA vibhAjita nahIM kiye jA sakate / ( 64 ) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAya AtmA--kaSAya cAra haiM. krodha, mAna, mAyA aura lobha / kaSAya yukta AtmA ko kaSAya AtmA kahA hai / upazAnta moha aura kSINa moha AtmAoM ko chor3akara zeSa samasta saMsArI jIvoM meM yaha AtmA hotI yoga AtmA--yoga mana, vacana evaM kAya kA vyApAra hai / yoga yukta AtmA ko yoga AtmA kahate haiM / ayogI kevalI aura siddhoM meM yaha AtmA nahIM hotI / zeSa sabhI jIva yoga vAle haiM / upayoga AtmA-upayoga; arthAt jJAna aura darzana / upayogayukta AtmA ko upayoga AtmA kahate haiM / upayoga AtmA siddha aura saMsArI sabhI jIvoM meM hotI hai / kyoMki upayoga AtmA kA lakSaNa hai / ataH upayoga zUnya koI AtmA nahIM ho sakatI / jJAna AtmA-jJAna AtmA kA nija guNa hai, jJAna-yukta AtmA ko jJAna AtmA kahate haiM / yaha AtmA sabhI jIvoM meM hai / parantu jaba jJAna kA artha samyagjJAna kareM, taba yaha AtmA kevala samyagadRSTi jIvoM meM rahegI / kyoMki mithyA dRSTi meM jJAna nahIM, ajJAna hotA hai / darzana AtmA-darzana; arthAt sAmAnya bodha / darzanayukta AtmA ko darzana AtmA kahate haiM / yaha AtmA sabhI jIvoM meM hotI hai / athavA samyagdarzana rUpa AtmA samyagdRSTi jIvoM meM hI hotI hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra AtmA cAritra; arthAt azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti / cAritrayukta AtmA ko cAritra AtmA kahate haiM / yaha AtmA virati-sampanna jIvoM meM hotA hai / vIrya AtmA vIrya; arthAt jIva kI zakti vizeSa / vIryayukta AtmA ko vIrya AtmA kahate haiM / yaha AtmA sabhI jIvoM meM hotI hai / antara kevala itanA hI hai ki saMsArI AtmAoM kA vIrya sakaraNa; arthAt kriyA rUpa hai aura siddha AtmAoM kA vIrya mAtra labdhi; arthAt zakti rUpa vIrya hai / - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola solahavA~ daNDaka caubIsa sAta naraka kA eka-eka daNDaka 1. ratnaprabhA 2. zarkarA prabhA 3. bAlukA prabhA 4. paGka prabhA 5. dhUmaprabhA 6. tamaH prabhA 7. mahAtamaH prabhA daza bhavana-pati ke daza daNDaka 1. asurakumAra 2. nAgakumAra 3. suparNakumAra 4. vidyutakumAra 5. agnikumAra 6. dvIpa kumAra 7. udadhikumAra 8. dizAkumAra 6. pavanakumAra 10. stanitakumAra pA~ca sthAvara ke pA~ca daNDaka 1. pRthvI kAya 2. ap kAya 3. tejas kAya 4. vAyu kAya 5. vanaspati kAya tIna vikalendriya ke tIna daNDaka 1. dvIndriya 2. trIndriya 3. caturindriya - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima pA~ca daNDaka 1. tiryaJca paJcendriya kA eka daNDaka 2. manuSya kA eka daNDaka 3. vyantara deva kA eka daNDaka 4. jyotiSa deva kA eka daNDaka 5. vaimAnika deva kA eka daNDaka vyAkhyA jIva apanI zubha aura azubha pravRtti ke kAraNa zubhAzubha karmoM kA saMcaya karatA rahatA hai / phira una zubha evaM azubha karmoM kA phala bhogane ke lie cAra gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai / ataH jahA~ jIva svIkRta karmoM kA phala bhogatA hai, use daNDaka kahate haiM; arthAt karma phala yA daNDa bhogane ke sthAna ko isa bola meM 24 bhAgoM meM vibhakta karake una sthAnoM kA nAma daNDaka rakha diyA gayA hai / naraka gati kA daNDaka eka, tiryaJca gati ke nau, manuSya gati kA eka aura devagati ke teraha / isa prakAra saba milAkara caubIsa daNDaka hote haiM / ( 68 ) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 1. kRSNa lezyA 3. kApota lezyA 5. padma lezya | bola sattarahavA~ lezyA chaha 2. nIla lezyA 4. tejo lezyA 6. zukla lezyA vyAkhyA jIva ke zubhAzubha pariNAma ko lezyA kahate haiM / athavA jisa pariNAma se karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha ho, use lezyA kahate haiM / lezyA ke do bheda haiM-bhAva aura dravya / bhAva lezyA vicAra rUpa aura dravya lezyA pudgala rUpa hotI hai / athavA lezyA ke do bheda haiM-dharma lezyA aura adharma lezyA / pahale kI tIna adharma lezyA aura agalI tIna dharma lezyA haiM / inako kramazaH azubha lezyA aura zubha lezyA bhI kahate haiM / kRSNa lezyA atiraudraH sadA krodhI, matsarI dharma - varjitaH / nirdayo vaira - saMyuktaH, kRSNa - lezyA'dhiko naraH // kRSNa lezyA vAle jIva ke vicAra atyanta krUra hote ( 66 ) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, vaha krodhI hotA hai, vaha IrSyAlu hotA hai, usakA jIvana dharma-zUnya hotA hai, vaha dayA rahita hotA hai aura usake mana meM sadA baira-virodha kI durbhAvanA rahatI hai / nIla lezyA alaso manda-buddhizca, strI-labdhaH paravaJcakaH / kAtarazca sadA mAnI, nIla lezyA'dhiko naraH // nIla lezyA vAlA jIva AlasI, manda buddhi vAlA, kAmuka, mAyAvI, Darapoka aura abhimAnI hotA hai / kApota lezyA zokAkulaH sadA ruSTaH, para niMdAtmazaMsakaH / saMgrAme prArthate mRtyu, kApotalezyA'dhikonaraH // kApota lezyA vAlA jIva zoka se vyAkula rahatA hai, sadA krodha meM bharA rahatA hai / para-nindA aura sva-prazaMsA kiyA karatA hai aura saMgrAma meM jAkara kAyara bana jAtA hai, mRtyu cAhatA rahatA hai / tejo lezyA vidyAvAn karuNA-yuktaH, kAryAM'kAryavicArakaH / lAbhA'lAbhe sadA prItaH, tejolezyA'dhiko nara // tejolezyA vAlA jIva vidyA premI hotA hai, karuNAzIla hotA hai, karttavya aura karttavya meM viveka rakhatA hai aura lAbha tathA alAbha meM sadA prasanna rahatA hai / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padma lezyA kSamAvAn niratastyAge, guru deveSu bhaktimAn / zuddha-cittaH sadA''nandIH, padama-lezyA'dhiko naraH / padma lezyA vAlA jIva kSamAzIla aura tyAga-nirata hotA hai, deva aura guru kI bhakti karatA hai, usakA citta sadA prasanna rahatA hai; arthAt vaha sadA pramudita rahatA zukla lezyA rAga-dveSa-vinirmuktaH, zoka-nindA-vivarjitAH / paramAtmabhAvasampannaH, zukla-lezyo'dhiko naraH // zukla lezyA vAlA jIva rAga aura dveSa se rahita hotA hai / athavA manda rAga aura manda dveSa vAlA hai / vaha zoka aura nindA ke vega se bhI pare rahatA hai / para zukla lezyA vAlA antataH paramAtmadazA ko prApta kara letA hai / yaha AtmA parama zuddha AtmA hotA hai / antataH parama zuddha AtmA meM koI lezyA nahIM hotI / - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola aThArahavA~ dRSTi tIna 1. samyag dRSTi 2. mithyA dRSTi 3. mizra dRSTi vyAkhyA yahA~ para dRSTi kA artha hai--darzana / saMsAra meM jitane bhI jIva haiM, unameM ina dRSTiyoM meM se eka-na-eka dRSTi avazya milatI hai / ye dRSTiyA~ samuccaya rUpa meM cAroM gatiyoM ke jIvoM meM upalabdha hotI haiN| samyag dRSTi-mithyAtva mohanIya karma ke kSaya se, upazama athavA kSayopazama se, AtmA meM jo eka AtmAnulakSI zuddha pariNAma utpanna hotA hai, use samyag dRSTi kahate haiM / mithyA dRSTi--mithyAtva mohanIya karma ke udaya se jIva meM jaba adeva meM devabuddhi, adharma meM dharmabuddhi aura aguru meM gurubuddhi ho jAtI hai, taba usa dRSTi ko mithyA dRSTi kahate haiM / nizcaya dRSTi se AtmA ke zuddha svarUpa kI pratipatti na honA hI mithyA dRSTi hai / mizra dRSTi--mizramohanIya karma ke udaya se AtmA meM jo satyAsatya mizrita dolAyamAna sthiti paidA hotI hai, use mizra dRSTi kahate haiM / isa dRSTi meM jIva na ekAnta satyonmukha hotA hai aura na ekAnta asatyonmukha / kintu satya aura asatya se vilakSaNa eka mizrita-sI avasthA hotI hai / ( 72 ) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 1. Arta dhyAna 3. dharma dhyAna bola unnIsavA~ dhyAna cAra 2. raudra dhyAna 4. zukla dhyAna vyAkhyA citta ko ekAgra karanA dhyAna hai-- apanI cintana - dhArA ko aneka viSayoM se sameTa kara kisI eka vastu yA viSaya para ekAgra kara lenA, sthira kara lenA hI dhyAna hai / dhyAna cAra prakAra kA hai / pahale do saMsAra ke kAraNa haiM / ataH ve heya haiM, tyAjya haiM / anta ke do mokSa ke kAraNa haiM, ataH ve upAdeya haiM, grahaNa karane yogya hai / dhyAna, dhyAtA aura dhyeya isako tripuTI kahate haiM / dhyAna karane vAlA dhyAtA hotA hai / dhyeya; arthAt jisakA dhyAna kiyA jAe, jisakA cintana kiyA jAe / dhyAtA dhyAna ke dvArA dhyeya ko prApta karane kA prayAsa karatA hai / isako dhyAna kI sAdhanA kahate haiM / dhyAna ke do bheda haiM- azubha aura zubha / pahale ke do dhyAna azubha haiM, pichale do zubha; arthAt zuddha haiM / ( 73 ) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arta dhyAna - manojJa evaM priya vastu ke viyoga meM aura amanojJa evaM apriya vastu ke saMyoga meM, citta meM jo eka prakAra kI anavarata ekAgra cintanA hotI hai. usako Arta dhyAna kahate haiM / raudra dhyAna - hiMsA meM, asatya meM, corI meM aura dhana Adi ke mamatvabhAva meM mana ko ekAgra karanA, mana ko jor3anA, raudra dhyAna hai / isameM pariNAma atyanta krUra hote haiM / isameM jIva ke raudra; arthAt bhayaMkara evaM nirdaya bhAva rahate haiM / ataH isako raudra dhyAna kahate haiM / dharma dhyAna - jisameM zruta aura cAritra rUpa dharma kA cintana kiyA jAtA hai, use dharma dhyAna kahate haiM / sUtrArtha kA cintana karanA, vratoM kA vicAra karanA tathA saMsAra kI asAratA kA manana karanA - yaha dharma dhyAna hai / zukla dhyAna -- jo dhyAna karma - mala ko tIvra gati se dUra karatA hai, vaha zukla dhyAna hai / athavA para avalambana ke binA nirmala AtmasvarUpa kA akhaNDa anubhava zukla dhyAna hai / ( 74 ) 28 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola bIsavA~ Sadravya ke tIsa bheda dharmAstikAya ke pA~ca bhedaM 1. dravya se eka 2. kSetra se loka-pramANa 3. kAla se Adi-anta-rahita 4. bhAva se varNa-gandha-rasa-sparza-rahita arUpI, ajIva, zAzvata, loka-vyApI 5. guNa se calana guNa, jala meM machalI kA dRSTAnta / adharmAstikAya ke pA~ca bheda 1. dravya se eka 2. kSetra se loka-pramANa 3. kAla se Adi-anta-rahita 4. bhAva se varNa-gandha-rasa-sparza-rahita, arUpI, ajIva, ___zAzvata, lokavyApI / 5. guNa se sthira guNa, zrAnta pathika ko chAyA kA dRSTAnta - ( 75 ) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzAsti kAya ke pA~ca bheda 1. dravya se eka 2. kSetra se lokAloka-pramANa 3. kAla se Adi-anta-rahita 4. bhAva se varNa-gandha-rasa-sparza-rahita, arUpI, ajIva zAzvata, sarva-vyApI 5. guNa se avakAzavAna guNa, dUdha meM batAze kA dRSTAnta / kAla dravya ke pA~ca bheda 1. dravya se eka 2. kSetra se aDhAI dvIpa-pramANa 3. kAla se Adi-anta-rahita 4. bhAva se varNa-gandha-rasa-sparza-rahita, arUpI, zAzvata, aDhAI dvIpavartI 5. guNa se vartanA guNa, naye ko purAnA kare, naye se purAne hone vAle kapar3e kA dRSTAnta jIvAstikAya ke pA~ca bheda 1. dravya se ananta 2. kSetra se loka-pramANa 3. kAla se Adi-anta-rahita 10 For Private son Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. bhAva se varNa-gaMdha-rasa-sparza-rahita, arUpI, jIva, zAzvata, lokavartI 5. guNa se upayoga guNa, candra kI kalA kA dRSTAnta / pudgalAstikAya ke pA~ca bheda 1. dravya se ananta 2. kSetra se loka-pramANa 3. kAla se Adi-anta-rahita 4. bhAva se varNa-gandha-rasa-sparza-sahita, rUpI, ajIva, zAzvata, lokavartI 5. guNa se pUraNa-galana guNa, milate-bikharate bAdala kA dRSTAnta / vyAkhyA - prastuta bola meM SaDdravya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dravya padArtha aura vastu ye ekArthavAcI zabda haiM / jisameM guNa aura paryAya rahate haiM, use dravya kahate haiM / dravya kA sahabhAvI anAdi anantakAlIna dharma guNa kahalAtA hai aura dravya kA kramabhAvI kSaNavartI dharma paryAya kahalAtA hai / dravya, guNa aura paryAya tInoM paraspara sambaddha haiM / dravya ke binA guNa aura paryAya nahIM, aura guNa evaM paryAya ke binA dravya nahIM / guNa nitya hotA hai, aura paryAya kSaNika / - - For Pirate & Persdal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA zUnya tattva ko ajIva kahate haiM / ajIva ke pA~ca bheda haiM-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / dharma gatizIla, jIva aura pudgala tattvoM kI gati meM sahAyaka jo tattva haiM, vaha dharma hai / gati-zakti jIva aura pudgala kI apanI hai, parantu dharma usameM nimitta kAraNa, sahakArI kAraNa bana jAtA hai / dharma ke binA jIva aura pudgala svabhAvataH gatizIla hote hue bhI gati nahIM kara sakate / jaise machalI meM tairane kI zakti hone para bhI vaha jala ke binA nahIM taira sakatI / adharma sthitizIla, jIva aura pudgala tattvoM kI sthiti meM sahAyaka jo tattva haiM; vaha dharma hai / jIva aura pudgala donoM meM gati ke samAna hI sthita hone kA bhI apanA svabhAva hai, para usameM nimitta adharma hai / jaise pathika ke lie vRkSa kI chAyA / ThaharatA to pathika svayaM hI hai, parantu chAyA usameM nimitta kAraNa, sahakArI kAraNa bana jAtI hai / ThIka isI prakAra jIva evaM pudgala meM Thaharane kA svabhAva hai, parantu adharma usameM nimitta hai / binA isake koI bhI padArtha sthira nahIM ho sakatA / AkAza--jo avakAza detA hai, Azraya detA hai, vaha AkAza hai / AkAza sabakA AdhAra hai, zeSa sabhI dravya Adheya haiM / vyavahAra dRSTi se trasa evaM sthAvara jIvoM kA AdhAra pRthvI, pRthvI kA AdhAra jala, jala kA AdhAra - - ( 78 ) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyu aura vAyu kA AdhAra AkAza pratIta hotA hai, AkAza kA anya koI AdhAra nahIM / vaha Apa hI apanA AdhAra hai / kyoMki usase bar3A koI padArtha nahIM hai / parantu tattvadRSTi se to AkAza hI pRthvI, jala, vAyu Adi sabhI jIva-ajIva ko apane meM avakAza detA hai, Azraya detA hai, jaise dUdha se bhare kaTore meM batAzA / jisa prakAra dUdha meM batAzA samA jAtA hai, vaise hI saba padArtha AkAza meM samAye hue haiM / __AkAza ke do bheda haiM--lokAkAza aura alokAkAza / jahA~ taka dharma aura adharma Adi haiM, vaha lokAkAza hai / zeSa alokAkAza hai / kAla--kAla; arthAt samaya / jo purAnI vastu ko nayI aura nayI ko purAnI karatA hai, vaha kAla hai / samaya, pala, ghar3I, dina aura rAta, ye saba kAla ke kArya haiM / padArthoM kI jo pratikSaNa paryAya badala rahI hai, usakA nimitta; arthAt sahakArI kAraNa kAla hai / jIva cetanAmaya tattva jIva hai / upayoga jIva kA lakSaNa hai / yaha lakSaNa saMsArI jIva aura mukta jIva sabhI meM ghaTita hotA hai / jIva kabhI upayogazUnya nahIM ho sakatA / jIva ke mukhya rUpa meM do bheda haiM saMsArI aura mukta / samagra caitanya tattva kA ina do bhedoM meM samAveza ho jAtA hai / ( 76 ) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala--jisameM pUraNa; arthAt milana aura galana; arthAt pRthak hone kA svabhAva hai, vaha pudgala hai / jo milatA hai, bichur3atA hai, vaha pudgala hai / jisameM varNa, gandha, rasa aura sparza-ye cAra guNa hoM, vaha pudgala hai / 'pud' aura 'gala' ina do dhAtuoM ke saMyoga se pudgala zabda banA hai, jisakA artha hai saMzleSa aura vizleSa / IMTa, patthara, lakar3I, miTTI Adi- ye saba pudgala haiM / ina SaDdravyoM meM eka kAla ko chor3akara zeSa sabhI dravya astikAya rUpa haiM / asti kA artha praveza hai, kAya kA artha samUha hai; arthAt jo pradezoM kA samUha rUpa ho, vaha astikAya hai / dharma, adharma, AkAza, jIva aura pudgala ke pA~coM dravya, pradeza samUhAtmaka haiM / ataH ve astikAya kahe jAte haiM / parantu kAla ke pradeza nahIM hote / ataH kAla astikAla nahIM hai / - ( 80 ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 1. jIva rAzi bola ikkIsavA rAzi do 2. ajIva rAzi vyAkhyA rAzi kA artha hai - samUha / prastuta bola meM saMsAra kI samasta vastu cetana aura acetana, do samUhoM meM vibhakta haiM-jIva rAzi aura ajIva rAzi / saMsAra meM koI vastu aisI zeSa nahIM raha jAtI, jo ina do rAzi meM na A sake / saMsArI se lekara siddha taka aura siddha se lekara saMsArI jIva taka, samasta cetanAmaya zaktiyoM kA samAveza ho jAtA hai jIva rAzi meM / dharma, adharma, Adi samasta jar3a tattvoM kA samAveza ho jAtA hai-- ajIva rAzi meM / jIva rAzi - jo cetanA zakti se yukta ho, vaha jIva hai / jIvoM kI rAzi ko, jIvoM ke samudAya ko jIva rAzi kahate haiM / jIva ke do bheda haiM--baddha aura mukta / jIva rAzi meM donoM prakAra ke jIvoM kA samAveza ho jAtA hai / ajIva rAzi- cetanA se rahita jitane bhI tattva haiM, unake samudAya ko ajIva rAzi kahate haiM / dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala--ye saba ajIva rAzi meM A jAte haiM / Wo ( 81 ) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola bAIsavA~ zrAvaka ke bAraha vrata 22 1. ahiMsA aNuvrata 3. asteya aNuvrata 5. aparigraha aNuvrata pA~ca aNuvrata tIna guNavrata 1. dizA parimANa vrata 2. bhogopabhoga parimANa vrata 3. anarthadaNDa viramaNa vrata 1. sAmAyika vrata 3. pauSadha vrata 2. satya aNuvrata 4. brahmacarya aNuvrata cAra zikSA vrata 2. dezAvakAzika vrata 4. atithi - saMvibhAga vrata vyAkhyA zAstra meM sImita rUpa meM pAle jAne vAle ahiMsA Adi dharma ko 'zrAvaka dharma' kahA hai / gRhastha dharma kA ; arthAt gRhasthocita samyak AcAra kA pAlana karane vAlA puruSa 'zrAvaka' aura strI 'zrAvikA' kahalAtI hai / ( 82 ) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka zabda zravaNa artha vAle 'zru' dhAtu para se banA hai / jo zravaNa kare; arthAt jo Atma-kalyANa ke prazasta mArga ko suneM, ve zrAvaka aura zrAvikA kahe jAte haiM / inako upAsaka aura upAsikA bhI zAstra meM kahA gayA hai / pA~ca aNuvrata hiMsA, asatya, steya, abrahmacarya aura parigraha --ye prasiddha pApa haiM / sAdhaka kA karttavya hai ki vaha ina pA~ca pApoM se bacakara cale / parantu gRhastha sAdhaka ina pA~ca pApoM kA sarvathA parityAga nahIM kara sakatA hai / ataH vaha inakA apanI-apanI yogyatA evaM zakti ke anusAra aMzataH tyAga karatA hai / vaha sthUla hiMsA kA tyAga kara sakatA hai / sUkSma hiMsA kA nahIM / pA~ca sthAvara jIvoM kI hiMsA kA pUrNa rUpa se tyAga vaha nahIM kara sakatA / trasa jIvoM meM bhI vaha niraparAdha jIvoM kI hiMsA kA tyAga kara sakatA hai, sAparAdha kI hiMsA kA nahIM / ataH usakA ahiMsA vrata sAdhu meM mahAvrata kI apekSA aNuvrata; arthAt choTA vrata kahalAtA hai / isI prakAra vaha zrAvaka sthUla asatya ko, sthUla steya ko, sthUla abrahma ko aura sthUla parigraha ko chor3a sakatA ( 83 ) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, sUkSma kA tyAga nahIM kara sakatA / kyoMki vaisA karane para usakA gRhastha jIvana cala sakanA kaThina hai / caturtha vrata ke rUpa meM yadi vaha puruSa hai, to sva-dAra-santoSa-vrata aura yadi vaha nArI hai, to sva-pati-santoSa-vrata grahaNa karatA hai / yadi koI strI- puruSa sambandhI bhoga kA pUrNa tyAga bhI karatA hai, to vaha paraspara ke sparza Adi kA evaM mAnasika vAsanA kA tyAga nahIM kara pAtA / paJcama vrata ke rUpa meM vaha apane dhana-sampatti rUpa parigraha kA pariNAma nirdhArita karatA hai / | tIna guNavrata guNavrata kA artha hai-ahiMsA Adi pA~ca mUla vratoM ko puSTa karane vAle aura unameM abhivRddhi karane vAle niyama / cAra dizA, cAra vidizA aura UrdhvadizA tathA adhodizA-ina daza dizAoM kA parimANa nirdhArita karanA, tAki sImA se bAhara, maryAdA se bAhara gamana aura Agamana na ho / yaha dizA parimANa guNavrata hai, isameM kSetra kI maryAdA kI jAtI hai / upabhoga; arthAt eka bAra bhoga ke kAma meM Ane vAlI khAne-pIne Adi kI vastu aura paribhoga; arthAt bAra-bAra bhoga ke kAma meM Ane vAlI pahinane-or3hane Adi kI vastu-inakI maryAdA karanA / jaise--Ananda - * Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka ne chabbIsa bola kI maryAdA kI thI / yaha upabhoga paribhoga pariNAma guNavrata hai / zrAvaka prayojana ke lie to hiMsA Adi karatA hai, parantu binA prayojana ke to hiMsA Adi kA usako parityAga hotA hai / ataH anarthadaNDa kA; arthAt binA prayojana ke hiMsA Adi kA tyAga, anarthadaNDa viramaNa guNavrata hai / cAra zikSA vrata zikSA kA artha hai, nirantara dharmAcaraNa kA abhyAsa / dhIre-dhIre pUrNa nivRttimaya jIvana ke yogya sAdhanA kI ora agrasara honA, isa zikSA vrata kA mukhya uddezya hai / nitya prati ubhaya kAla meM sAmAyika karanA, sAmAyika zikSA vrata hai / dizAvrata meM jo jIvana bhara ke lie kSetra kI maryAdA kI thI, usako pratidina ke lie aura adhika sImita karanA, dezAvakAzika zikSA vrata hai / aSTamI caturdazI Adi parva divasoM meM pauSadha vrata evaM dayAvrata karanA pauSadha zikSA vrata hai aura dvAra para Aye sAdhu, zrAvaka samyagdRSTi Adi atithi ko sammAna pUrvaka yathAzakti dAna denA, atithi saMvibhAga zikSA vrata hai / ye cAra zikSA vrata haiM / isa prakAra zrAvaka ke bAraha vrata haiM / - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 bola teIsavA~ sAdhu ke pA~ca mahAvrata 1. ahiMsA mahAvrata 3. asteya mahAvrata / 5. aparigraha mahAvrata 2. satya mahAvrata 4. brahmacarya mahAvrata vyAkhyA sAdhu ko zAstra meM 'zramaNa' kahA gayA hai / ataH sAdhu dharma ko 'zramaNa-dharma' kahanA ucita hI hai / zrAvaka dharma se Age kI koTi zramaNa-dharma kI hai / sAdhu hone ke lie kevala bAhya bheSa badala lenA hI paryApta nahIM hai, balki usake lie jIvana ko hI badalanA par3atA hai / bAne ke sAtha bAna bhI badalanI par3atI hai, tabhI saccI sAdhutA prApta hotI hai / . saMsAra meM pA~ca mahApApa haiM-hiMsA, asatya, steya (corI), abrahmacarya (kAmavAsanA) aura parigraha (padArthoM kI mamatA, Asakti) / sAdhu ina pA~ca mahApApoM kA tyAga tIna karaNa aura tIna yoga se karatA hai / karaNa kA artha hai--kRta, kArita aura anumata; arthAt karanA, karAnA aura anumodana karanA / yoga kA artha hai-mana, vacana aura kAya / - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu ina pA~coM mahApApoM ko na svayaM karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na karane vAloM kA anumodana karatA hai-- mana se, vacana se aura kAya se / ataH sAdhu ke ina vratoM ko zAstra meM mahAvrata kahA gayA hai / mahAvrata kA artha hai - bar3I pratijJA, mahAna pratijJA, pUrNa pratijJA / usameM kisI bhI prakAra kI sthUla evaM sUkSma kI chUTa nahIM hotI / sAdhu pUrNa ahiMsA, pUrNa satya, pUrNa asteya, pUrNa brahmacarya aura pUrNa aparigraha kA paripAlana karatA hai / ataH usakI pratijJA ko mahAvrata kahanA ucita hI hai / ( 87 ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhaMga 46 aMDa 11. bhaMga nau - eka karaNa, eka yoga se kathana 2. karU~ nahIM, mana se 2. karU~ nahIM, vacana se 3. karU~ nahIM, kAya se 4. karAU~ nahIM, mana se 5. karAU~ nahIM, vacana se pa karAU~ nahIM, kAya se 1. anumodU~ nahIM, mana se 5. anumodU~ nahIM, vacana se 6. anumodU~ nahIM, kAya se aMGka 12. bhaMga nau - eka karaNa, do yoga se kathana 1. karU~ nahIM, mana se, vacana se 2. karU~ nahIM, mana se, kAya se 3. karU~ nahIM, vacana se, kAya se 4. karAU~ nahIM, mana se, vacana se 5. karAU~ nahIM, mana se, kAya se bola caubIsavA~ ( 8 ) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. karAU~ nahIM, vacana se, kAya se 7. anumodU~ nahIM, mana se, vacana se 8. anumodU~ nahIM, mana se, kAya se 6. anumodU~ nahIM, vacana se, kAya se aGka 13. bhaMga tIna-eka karaNa, tIna yoga se kathana 1. karU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya se 2. karAU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya se 3. anumodU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya se aGka 21. bhaMga nau-do karaNa, eka yoga se kathana 1. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, mana se 2. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, vacana se 3. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, kAya se 4. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se 5. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, vacana se 6. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, kAya se 7. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se 8. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, vacana se 6. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, kAya se (86) - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 22. bhaMga nau-do karaNa, do yoga se kathana 1. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, mana se, vacana se 2. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, mana-se, kAya se 3. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, vacana se, kAya se 4. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, vacana se 5. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, kAya se 6. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, vacana se, kAya se 7. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, vacana se 8. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, kAya se 6. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, vacana se, kAya se | aMGka 23. bhaMga tIna-do karaNa, tIna yoga se kathana 1. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya se . 2. karU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya 3. karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya se | aMGka 31. bhaMga tIna-tIna karaNa, eka yoga se kathana 1. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se 2. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, vacana se 3. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, kAya se - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | aMGka 32. bhaMga tIna-tIna karaNa, do yoga se kathana | 1. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, vacana se 2. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, kAya se 3. karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, vacana se, __kAya se aMGka 33. bhaMga eka-tIna karaNa, tIna yoga se kathana karU~ nahIM, karAU~ nahIM, anumodU~ nahIM, mana se, vacana se, kAya se / | serI-yantra aMka 11 12 13 21, 22, 23, 31 32.33 | karaNa | 1 1 1 2 2 2 3 3 3 | sarva bhaMga 6 18 21 40 36 42 45 48 46 81 serI meM se rukane vAlI serI kramazaH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- vyAkhyA - - - zAstroM meM do prakAra kI parijJA; arthAt buddhi kahI gaI hai. jJa parijJA aura pratyAkhyAna parijJA / jJa parijJA se padArthoM kA svarUpa jAnA jAtA hai, ki kauna padArtha kaisA hai ? heya yA upAdeya ? aura pratyAkhyAna parijJA se heya yA vastu kA tyAga aura usakI paddhati kA vicAra hotA hai / prastuta bola meM pratyAkhyAna parijJA kA svarUpa batAyA hai, ki heya vastu kA tyAga kaise karanA cAhie / pApa kA parityAga jIvana kI sAdhAraNa ghaTanA nahIM hai, ki kisI heya vastu ko chor3a diyA aura basa tyAga ho gayA / isa prakAra ke tyAga to mithyAdRSTi jIva bhI karate rahate haiM / kintu vaha tyAga pratyAkhyAna kI koTi meM nahIM AtA / pratyAkhyAna kI koTi ke lie Avazyaka hai, ki kRta, kArita aura anumata tathaiva mana, vacana aura kAya ke svarUpa kA tathA inake pArasparika sambandhoM kA gambhIratA se vicAra kiyA jAya / yahI vicAra prastuta bola meM kiyA gayA hai / bhaGga kA artha haiM--vikalpa, prakAra evaM vibhAga rUpa racanA-vizeSa / isa artha ke anusAra pratyAkhyAna ke 46 bhaGga haiM / antima 33 ke aGka kA bhaGga pUrNa hai, kyoMki yaha navakoTi pratyAkhyAna hai / unameM kisI bhI prakAra ke apratyAkhyAna ke aMza kI chUTa nahIM hai / zeSa bhaGga apUrNa haiM; arthAt unameM kisI-na-kisI rUpa meM apratyAkhyAnAMza kI chUTa raha jAtI hai| - ( 62 ) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bola paccIsavA~ . caritra pA~ca .. 1. sAmAyika cAritra 2. chedosthApana cAritra 3. parihAra vizuddhi cAritra4. sUkSma-samparAya cAritra 5. yathAkhyAta cAritra - - - vyAkhyA AtmA ko nija svarUpa meM sthita rakhane kA prayatna cAritra hai / cAritra, virati, saMyama aura saMvara ye saba ekArthaka zabda haiM / cAritra kA artha hai-azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti / tatvataH Asrava ke nirodha ko cAritra kahA jAtA hai / zAstrIya bhASA meM cAritra mohanIya karma ke kSaya se, upazama se aura kSayopazama se hone vAle AtmA ke viratirUpa pariNAma ko cAritra kahate haiM / athavA AtmA kA sAvadha yoga se nivRtta hokara nizvadya bhAva meM pravRtta honA cAritra hai / cAritra ke sAmAyika Adi pA~ca bheda haiM / sAmAyika cAritra-sAmAyika; arthAt sama-bhAva / sama bhAva kI sAdhanA ko sAmAyika cAritra kahate haiM / athavA sAvadha pravRtti kA parityAga aura niravadya pravRtti kA Asevana sAmayika cAritra hai| - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedopasthApana cAritra-jisa cAritra meM pUrvagRhIta cAritraparyAya kA cheda evaM mahAvratoM meM upasthApana; arthAt AropaNa hotA hai, use chedopasthApana cAritra kahate haiM / yaha cAritra pUrva cAritra ko chedana kara ke AtA hai / ataH ise chedopasthApana kahate haiM / ukta cAritra ke do bheda haiM niraticAra aura sAticAra / madhya ke 22 tIrthaGkaroM meM se jaba 23veM tIrthaGkara ke muni yA AryAe~, 24veM tIrthaGkara ke zAsana meM sammilita hote haiM, taba pUrvagRhIta sAmAyika cAritra kA chedana kara mahAvratAropaNa rUpa chedopasthApana cAritra grahaNa karate haiM / yaha niraticAra; arthAt doSa-rahita sthiti meM chedopasthApana cAritra kA grahaNa hai / isI prakAra prathama aura antima tIrthaGkara ke zAsana meM sarva prathama sAmAyika cAritra grahaNa kiyA jAtA hai, anantara amuka kAla ke bAda, jo bar3I dIkSA ke rUpa meM mahAvratAropaNa kiyA jAtA hai, yaha bhI niraticAra chedopasthApana cAritra hai / ye niraticAra chedopasthApana eka prakAra se saMgha meM sammilita karane kI eka prakriyA hai aura jaba kisI doSa-vizeSa ke kAraNa pUrva dIkSA paryAya kA chedana kara prAyazcita rUpa meM Atmazuddhi ke lie punaH mahAvratAropaNa kI kriyA kI jAtI hai, vaha sAticAra chedopasthApana cAritra hai / parihAra vizuddhi cAritra-jisa cAritra meM parihAra - For PvateaPersonal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + nAmaka vizeSa tapa kiyA jAtA hai, use parihAra vizuddhi cAritra kahate haiM / parihAra tapa se AtmA kI vizeSa zuddhi hotI hai / parihAra; arthAt saMgha se pRthak hokara viziSTa tapasyA se AtmA kI zuddhi karanA, parihAra vizuddhi hai / parihAra nAmaka tapa kI vidhi saMkSepa meM isa prakAra " nau sAdhuoM kA gaNa parihAra tapa prArambha karatA hai / inameM se cAra tapa karate haiM aura cAra unakI Li vaiyAvRtya (sevA) karate haiM tathA eka unake guru ( nirdezaka ) ke rUpa meM rahatA hai / " pahale cAra sAdhu chaH mAsa taka upavAsa, belA, telA, caulA, pacaulA tathA AyaMbila Adi tapa karate haiM / phira sevA karane vAle chaha mAsa taka tapa karate haiM aura tapa karane vAle sevA karate haiM / phira guru pada para rahA huA sAdhu bhI chaha mAsa taka tapa karatA hai / isa prakAra aThAraha mAsa meM isa parihAra tapa kA kalpa pUrNa hotA hai / sUkSma samparAya cAritra - samparAya kA artha kaSAya hotA hai / kaSAya cAra haiM - krodha, mAna, mAyA aura lobha / parantu isa cAritra meM kevala sUkSma saMjvalana rUpa lAbha kaSAya hI zeSa raha jAtA hai / ataH isako sUkSma samparAya ( 65 ) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra kahate haiM / yaha cAritra dazaveM guNasthAna meM hotA yathAkhyAta cAritra--sarvathA vizuddha cAritra ko; arthAt aticAra se rahita cAritra ko yathAkhyAta cAritra kahate haiM / isameM kaSAya kA udaya nahIM rahatA / ataH yaha vizuddha cAritra hai / athavA kaSAya mukta sAdhu kA cAritra yathAkhyAta cAritra hai / isako vItarAga cAritra bhI kahate haiM / gyArahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka kA cAritra yathAkhyAta cAritra hai / yadyapi gyArahaveM guNa sthAna meM kaSAya kI (sUkSma lobha kaSAya ko) pattA rahatI hai, tathApi vahA~ usakA udaya nahIM hai / ataH yaha bhI yathAkhyAta cAritra (vizuddhatama cAritra) kahA jAtA hai / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sanmati jJAnapITha, lohAmaNDI, AgarA-2 dhArmika, AdhyAtmika evaM sAMskRtika prakAzana pravacana sAhitya 1. ahiMsA darzana 2. jIvana darzana (parivarddhita dvi0 saM0) 3. adhyAtma-pravacana 4. sAtavAroM se kyA sIkheM? 5. brahmacarya darzana upAdhyAya amaramuni upAdhyAya amaramuni upAdhyAya amaramani upAdhyAya amaramuni upAdhyAya amaramuni stotraM sAhitya vIra stuti upAdhyAya amaramuni 2. bhaktAmara stotra (vyAkhyA sahita) upAdhyAya amaramani 3. kalyANa mandira (dvi0 saM0) upAdhyAya amaramuni 4. maMgala prArthanA zrI akhilezamunijI 5. pArzva-cAlIsA zrI vinodamuni nivandha- sAhitya 1. patajhara aura vasaMta zrI vijayamuni,zAstrI 2. jIvana ke tIna moDa muni zrImallajI 3. siddhi ke sopAna muni saMtabAlAjI Jain Education international Optivate Personal use only