Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ni-zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga lekhaka papavana zAstro prakAzaka sevA manira, 21, pariyAgaMja, naI-dillI-2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: vIra sevA mandira sosAyaTI (rji0)| 21, dariyAgaja, naI dillI . mUlpa : manana citana : do rupaye prathamAvati : 1000 vIra nirvANa mavan : 2508 vi0ma0 2038 man 1982 I. gItA priTiMga ejaMsI, solamapura, dArA vidhyavAsinI paMjiga, nyU sIlamapura, dillii|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA kama 1. prakAzakIya 2. prAkkathana 3. anAdi mUnamatro'yam ... 4. bhagavAna pAvaM ke paMcamahAvana 5. paryaSaNa aura dazalakSaNa parva... 6. apadezamattamajnaM ... 7. AcArya kundakunda ko prAkRta 8. AtmA kA amakhyAnapradazantra 6. mvamnika rahasya 10. pargizaSTa merA apanA kucha nahIM, saba prAcArajana / loga bharama mo para kara, yAnaM nIce nena // gumbApo saMcaya karana, prakaTa karana jinana / puNya kArya yA jagata meM, jAna saba hI jana / / manda-padi meM bhakti-yuta, prAgraha mama kacha nhi| tamya-pratamya vivArika, suSo gharo mana maahi||" papracandra zAstrI vIra sevA mandira, dillI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jaina AcAra, tattvajJAna, itihAsa, purAtattvAdi ke anusandhAna me bIra- mevA mandira kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| yaha saMsthA grantha prakAzana evaM 'anekAnna' patrikA ke mAdhyama se janatA kI sevA meM matat saMlagna rahI hai / prabuddha pAThakoM ke sujhAva para 'anekAnta' ke kucha lekhoM kA yaha saMkalana nae AyAmoM ke vicAra meM mahayogI hogaa| sabhI lekha zrI pacacandra zAstrI dvArA likhita aura cintanapUrNa hai / prastuta prakAzana meM vidvadvara zrI paM0 kailAzacandra si0 zAstrI ke prAkkathana ke bAda hameM kucha likhanA zeSa nahI raha jaataa| paMDita jI ne sabhI mpaSTa kara diyA hai / ima kRpA ke lie hama paMDita jI ke ati AbhArI haiN| isa prakAzana meM kampojiMga va chapAI kA pUrA vyaya zrI raghuvIrasiMha jana dharmArtha TrasTa (jainA vAca kaM0) ne tathA kAgaja-vyaya zrI mumaddIlAla jaina baMrI 0 TrasTa. dillI ne bahana kiyA aura AvaraNa-kAgaja zrI sAgaracandra jaina eNDa maMga ke bhojanya se prApta huaa| ye una sabhI ke dharma prema aura saMsthA meM ruci kA paricAyaka hai / hama unakA hRdaya meM dhanyavAda karate hai / subhASa jaina mahAsaciva, vIra mevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana jina zAmana yA jaina dharma AcAra aura vicAra kA Akara hai / usameM nihina-tatva citakoM aura anveSaNakartAoM ke lie madA AkarSaNa kA kendra rahe hai / pa0 padmacandra jI ne eka namvAnveSaka aura tatva jijJAsu ke rUpa meM jinazAsana ke kucha vicAraNIya pramago para adhyayanapUrNa prakAza DAla kara adhyayana kI rucikara mAmagrI prastuta kI hai| unakA yaha adhyayana vyApaka hai| unhone digambara sAhitya kI hI taraha zvetAmbara sAhitya kA bhI AloDana kiyA hai aura isame usakA mahatva baDha gayA hai, kyoMki usameM jina zAsana kI dono dhArAoM kA niSpakSa avagAhana kiyA gayA hai / 1. prathama vicAraNIya pramaga hai, anAdi mUlamaMtra yA pacanamaskAra maMtra | yaha matra samasta jainI ko mAnya mUlamaMtra hai / vetAmbara paramparA meM ise navakAra maMtra kahate hai kyoMki pAca namaskAroM ke sAtha ema patra NamokAro Adi bAra pada joDa kara nau pada hote hai / dhvetAmvarIya laghu navakAra phala me hama maMtra kA mAhAtmya batalAte hue hame jaina zAsana kA mAra aura codaha pUrvo kA uddhAra kahA hai / I yathA "jiNamAmaNamma mArga caudamapuSyANa jo mamuddhA | janma maNe NavakArI, mamArI tamma ki kuha ?" arthAt jo jina zAmana kA sAra hai aura caudaha pUrvo kA uddhAra rUpa hai aisA namaskAra maMtra jisake mana me hai mamAra usakA kyA kara sakatA hai ? digambara mapradAya meM namaskAra maMtra kA eka hI rUpa pAyA jAtA hai kintu zvetAmbara mapradAya meM kucha bheda hai| jisakA vivecana pa0 padmacandra jI ne kiyA hai / namaskAra maMtra meM prathama cAra padoM meM koI antara nahI hai / antima pada meM antara hai / bhagavatI sUtra me antima pada 'NamAM babhI nivIe' hai arthAt mAdhuoM ke sthAna meM brAhmI lipi ko namaskAra kiyA hai kintu usa para abhayadeva sUri kI maskRta TIkA meM Namo mantra mAhaNa' pATha hai| tathA Namo loga mabba mAhUNa' ko usakA pAThAntara kahA hai| Tama antima pada meM Ae 'loga' ora 'mavya' padoM ko lekara digambara paramparA meM bhI vivAda calatA hai| kintu dhavalA TIkA meM likhA hai ki ye donoM pada annadIpaka hai / ana unakI anati pUrva ke I
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha) cArI padoM meM bhI karanI caahie| arthAt loka ke saba arahaMtoM ko namaskAra ho, loka ke saba siddhI ko namaskAra ho. isI taraha pAcAM padoM kA artha jAno / 2. dUsarA prasaga hai- bhagavAna pArzva ke pAca mahAvrata / zvetAmbara AgamoM meM aisA kathana hai ki bhagavAna pArzvanAtha ne cAra hI mahAvrata kahe themaithunamyAga alaga nahI thA usakA grahaNa parigraha tyAga meM kiyA jAnA thA kyoMki strI ko grahaNa kie binA bhAMgA nahI jA mabanA / pIche bhagavAna mahAvIra meM apane tIrtha me pAca mahAvratAM kA upadeza kiyA, kyoMki pArzvanAtha ke ziSyAM ne usakA durupayoga kiyA thaa| isI kA parIkSaNa aura vivecana paDita jI ne apane meM kiyA hai jo vizeSa rUpa se pahane lAyaka hai / 1 digambara paramparA ke mulAcAra meM bhI yaha kathana milatA hai ki bAIma tIrthakara sAmAyika, parihAra vizuddhi, sUkSma mAparAya aura yathAkhyAna cAritra kA hI upadeza karate hai, kyoMki unake samaya ke mAdhu marala aura vidvAn hone me mayama meM dUpaNa nahI lagAte / kintu prathama antima tIrthakara pAcave chedIpasthApanA mayama kA bhI upadeza dete hai / kintu cAra aura pAca mahAvratAM kA kathana digambara paraparA meM nahIM miltaa| yadyapi cAra aura pAca mayamoM kI taraha cAra aura pAca mahAvratA ke upadeza vA antara mabhava hai aura isakA samarthana rodradhyAna ke nAra bhaMdA meM hAnA hai / raudra ke cAra bheda himAnandI, asatyAnandI, nauyAMnandI aura viSaya marakSaNa AnandI hai / viSaya marakSaNa maM maithuna aura parigraha dAnA gAbhina hai aisI hI sthiti cAturyAma kI ho sakatI hai| ve. svAnAga sUtra (266) kI TIkA meM likhA hai madhya' ke bArTama tIrthakara tathA vida nIvAra nAnurgAma dharma kA tathA prathama tathA antima nIrthakara pacayAma bhramaM nAvacana ziSyoM kI apekSA meM karane hai / vAstava meM to dono hI paMca-paMcayAma dharma kA ho pratipAdana karate hai| vintu prathama tathA antima tIrthaMkara ke tIrtha ne gAdha nama se Rju-jada aura vatra jaDa hote hai| ana parigraha choDane vA upadeza dena para parigraha tyAga meM maMthana tyAga bhI garbhita hai yaha samajhane meM aura gamata kara uganA tyAga karane meM asamartha hote hai| kintu zeSa nIvarI ke tIrtha va mAdhu kaja aura prAjJa hone ke kAraNa turanta samajha lete hai ki parigraha meM maMthana bhI gani kyAri vinA grahaNa kiye strI ko nahI bhogA jA sakatA / ' nImarA pramaga paryapaNa aura dazalakSaNa parva / bhagavatI ArAdhanA gAthA 423 me mAtha ve dama banga batalAe hai| yahI gAthA zvetAmbara AgamoM meM bhI milatI hai| inameM anima vanya gajjAMmatraNa hai TokAvara aparAjinamUri ne
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ja ) hanavA artha kiyA hai varSAnAla ke nAra mAmI ma bhamaNa kA tyAga karake ekatra rhnaa| isakA unmargamAla ema mo bIma dina kahA hai| kAraNavaza igama kama aura adhika dina bhI rahanA mabhava / mIne anargata digambarga meM bhAdramAma ve antima dana .inA maganaHkSaNa parva manAyA jAnA hai| isakA puganA nAma paryaSaNa parva hI hai| pAnI bara mAganA ko gAmane gma kara vignAra meM pramAza TAlA / jApAna paar|| 4 natathaM vinAraNoga pramaga mamAnAra 5vI gAthA tRtIya naraNa meM mambaddha hai| usake do pATha milA: aga ganamajma' aura 'apadezamanamajna' AcArga pramananAda nITI malA gAgA kA gandaNa vyAkhyAna nahI hai AcArya jagagana na AgamanamAra ra TT TIT kiyA hai aura uga 'jiNamAmaNa nA piNANa mAnA amanananda jI na ga vyAyAna nahIM vo bhI prayAganara ma TTI IIgAna kiyaa| nA lagatA ||14vii gAthA meM kahA , jA bA-gA / / . ! ga. ananiya praviNega aura amayukta daganA uMge da gaya naa..||||| gAthA mana pAna viNepaNA meM ma abaddha pragAna mAra giA / ra vigagaNa || / dA vizeSaNa niyana ra gA ! n||| fro.. amananA: jI dIkA meM pUrgana na bigANA gaffgA mA / / anrmaa| kA gamamma jina-NAmana kI janabhAna TIPaa yA paya maagaa|g para megA pranItAtA hai| kATanamA ma vigaNa chigA / pa. jI ne umI para vigAra ga prasAra gtaa| jayagA jI nA pAmyAna kiyA hai. umame mana para nA vyApAna nahI hai yathA zabda gamaya ge vAcya aura jJAna mamaya meM jo paricchaMdya hai. usa apadaNama vamadhya kahate hai| mI nagha 10 jI ne 'manamagna' para rakha kara jo AtmA ko AtmA ke madhya' ayaM kiyA hai vaha bhI gale nahIM utaranA / gama nI pradeNa arthAt Adi aura anna mahita madhya meM hita arthAt Adi anna madhya hina' ayaM adhika upayuna jAnatA hai| amRtacandra jI ne dazavaM kalaza meM guDanaya kA bampa dagana hA mAnmamvabhAva kA eka virNapaNa 'AyavimukA' vahA hai una gAtha bhI una ayaM kI mAna baiTha jAnI hai ana una caraNa kA artha abhI bhI vicAraNIya hI pratIta hotA hai| . pAcavA pramaga bhApA mambandhI hai| AcArya kundakunda kI prAkRta ke mambandha meM mba0 DA. e. ena. upAdhyAya naM pravacanamAra kI pramnAvanA meM vistAra meM prakAza DAlA hai aura vaha isa viSaya ke adhikArI vidvAn /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( jha ) 10 jI ne bhI usako dekhA hai / pa0 jI kA yaha likhanA yathArtha hai ki prAkRta bhASA ke granthoM ko bhASA kI dRSTi meM mazodhana karanA ThIka nahI hai maskRta bhASA kA to eka baghA huA svarUpa hai kintu prAkRta bhASA kI vividhatA meM yaha saMbhava nahIM hai usame artha me vizma kA bhaya rahatA hai / 6 chaThA prasaga hai AtmA kA amadhyAnapradezitva | yaha koI vivAdagrasta viSaya nahIM hai / tatvArthavAnika ke pAcave adhyAya ke ye sUtra meM akalakadeva ne dravyoM ko pradezakalpanA para vistAra meM prakAza DAlA hai / nizcayanaya me AtmA kI amayAna pradezI kahA hai| jaMnadRSTi se jo sarvathA apradezI hai vaha avastu hai kintu akalakadeva ne zuddha naya meM upayoga svabhAva AtmA ko apradezI kahA hai yahA~ apradezI vA matalaba eka bhI pradeza na honA nahI hai kintu akhaNDa anubhava meM hai / vahI zuddhanaya kA viSaya hai| antima prabhaga hai svAstika / pa0 jI ne usa para navIna dRSTi meM vicAra kiyA hai abhI taka to yahI mAnA jAnA rahA hai ki sIdhI aura ADI donAM hi jIva aura pudgala ke sambandha kI sUcaka hai aura usakA phala cAra ganiyo meM bhramaNa hai| usI kA pratIka svAstika hai| kintu pa0 jI ne use banArimagala meM jor3A hai yaha pramaga bhI pahane yogya hai / 10 jo ke ukta prasagAM ke sabhI vivecana par3hane yogya hai / vArANasI 27-2-82 (siddhAnAcArya ) kailAzacandra zAstrI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranAdi mUlamaMtro'yam / janamagAra maNamAkAra mAnA nAna gAna / / gamAga 'gAvaNAgaNoM ora paDhaga ya: magana ma mAnanaM 11 mAraNa karane hai| mAnyatA bhI hai ki giddha para mara nAdimana aura apagajina 'anAdigulamano'yam', 'apagajinamatro'yam' : paakssi| jahA taka mana ke anAmintra kI bAna , it. " ma naMgamAga / / apanA arthAt - 'jo mana hai usakA nAma nI' nI gIna ga NagAtAra nAnA: mAnA jAyagA hara nIja ke mana ko anAdi mAnA jAyagA / yA 'manAmanaggAhI jaNA:ma-naMgI tamA nagga / upajada nAbhaya bhaya na ga nAgA bAtha // naMgamanaya ganAmAgrAhI hAtA: / :gI apa. bana gayA gayA hI hotI hai cAhe vaha kisI bhI paryAya ga kyA nA nAvanA gA mAra magana ke. pApa garamAyA donoM hI anAdi giI / pAnagAgAnagAra AtmA hI paramAtmA gidra gyam / / mAra prAgA . vikAga ga ga gAtha AdhyAya AcArya bAra para bhI prAmA-gaggAmA kI bhAti prgaa| ga ghAma pravAha pa ga kI na kI kigIna nigI mamatA vartamAna / / jana pAnyatAnugAra pAnA mATI janAdhikAra gAhA mAra aganamAna nAgA hAne mana manA mana / nAyanara manamAna ma anana nAvIgI hajAra niyamAna ma jana tI gii| vita manakI ganA garvakAla vidyAmAna hii| gola ayamA kA prAva gir3ha hA jo apama avasthA ko prApta sAga va gida dAga gamagI ga:: nhii| adhyAga kazA kI dhagI meM vidyamAna ( bhamAna-vipatakAlI ) nAnA pAdhyAya bAra gAyu bhI anAdi-manana (ganA ko apanA) : , nAra haMge / aura jaba-jaba ye hai nava-naba unako namana bhI hai| ana ena namAgabhana NamokAra bhI [manA kI pekSA janAdi / gIlA kasA hai| 'ma namaskAgaM. ninya eva. vasnubAna nabhAvana / nApadyanaM nApi binaNyanInyathaM / baha namaskAra ninya -madAkAla hai, vasnu hAna ma / jo jo vasnu hai vaha
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAna ke kucha vinAmnAya prathana prApta ko apanA AkAza na kabhI hA paryAyAM ke parivartanampa ma uge nitya ghaTAkAza maThAkANa tyAdi kahA jAtA hai| jo AkANa abhI arega ghaTAkAza bahalAnA thA vahIM yaTa ke naSTa hone para (maTha me sthita hone meM ) maThAkANa kahalAyA / para astitva kI japa meM nAganI vidyate'bhAvAM nA'bhAvAM virAna mana / jA gan ? usakA nAza nahIM nahiM amana kabhI paMdA hotA / - niyama | mI paridhi kI apekSA NamokAra ko anAdi mAnA gayA hai / 2 12 | yI apanA na bhI vinAza mAnA NamokAra maMtra ke sabhI pAtra aura kI pRthava-pRthaka manA Adi kI upekSA - nava lie namana vyaki janAdi para yaha nizcaya kaise kiyA jAya ki NamokAra kI zrRMkhalA meM nagana-giddha AcArya - upAdhyAya aura garvasAtha vA hI nizcita sthAna ( bhI ) janAdi hai| yadi unhIM kA sthAna nizcita hai to matra ke vibhinna rUpa dekhana ma gayA AnaM ? Ara yadi ve rUpa satya hai to aisA mAnanA par3egA kivividhatA jJAna ke kAraNa NamokAra maMtra anAdi nahIM hai | yA prazna manA mana para vicAra karana ka lie hama (nAmA kI apakSA) NamAkAra mAga para dRSTiyAna karanA hogA / nathAhi prathamatpa dvitIyapa NamA janitANa NamA siddhANa gamA AryAgyANa / vijJAyANa Namo loe savamAhUNaM // ' NabhA -paTyAgama Namo lAja mAM gidbhAga Namo AgyANa | ubhayANa Namo sabasAhUNaM // ' mA lAe "bagAhUna nisvanin pATha zrI bhagavatI sUtra ( maMgalAcaraNa) nirNaya mA0 ma0 1678 bhidhAna rAjendra ( Agama kopa) ve ullekha ke anusAra- bhagavanI vA paga prakAra hai jA matra ke tRtIya rUpa ko dagina karanA hai - tathAhitRtIyarUpa - 'yato bhagavanyAdAveva pacapadAnyuktAni - namo arihaMtANa, namI midvANa, namo AyariyANa /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ir Armayam / ggaa| Na Namo babhoga viyoga : : kani: namA nAga galagAraNa :ni pATha / madhAna garabAga , 18.. kA nInA FIR -14 . minAragIra hai| manAnA FIT gA.7 rana ma nAnA - nA: / / yA padaga:gama // yA TI: nApa / gAgA // ii gugA mAmI jI gamI hamAga pahA / paar| kabhI mara gaThanana ni giA ma 15 mArga nisAnA gAnA jaba hama ga - | Aga " ...|| mAhAtmyamma ma pa ga gA pA sA () ga ga II gagatANa va goMga pAma 'va: mg|| |paan || sAga II 7 jA yaha mitra gna, fr gagagaga laga gAgamA / gA NamAkArA myAgI, aura mAmA fun va mAga gANa jaga mpa ampAyI bhAra ra prtit:| __ yAda NamA va bhAga liam || nA mAnA jAyagA nA praya.. caa| umbiAhAgI nipAni || II ma namAna ga. pi. nA. mara / gA gA| gAga pani sammAna mAnA / / mA nAna.. jagA frTT jA : nA. maga mA'yam / pi yAH mAnA garama gAnA || gamAvaNAnA mgaa| 1. gAyA gA mA ginA nA. yA jA bhI ni / bhI - gint| para-nA minA nhai| mAtAmya pATa meM jA bhinnabhinna pAna prayAga milA, vanimna mAni: - prayamahapa japAnamAkamAga gaanngaa| maga tANa na gAMga paDhama eva: magana / / dvitIyapa - mibANa namAnasAga mncpaavnnaamnn|| magalANa ca gAma boya ha. magala / / tanIyanapa 'mAriya namAkAga mabAvAgAmaNA / magalANa ca manbaMmi, sAvaM havA magala // '
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jima-zAsana ke kucha vicAraNIya pramaMga patupa "mAya mAMgakAga, madhapAvapaNAmaNI / magalANa ca yamvami. paulU havA magana // 'sAhama namokkAgaM, mavapAvapaNAgaNI / magalANa ca mami. paMcavaM havA magana / ' ukta pramaga meM yaha spaSTa hotA hai ki bhagavanI jI ke pATha kI pracalita manamA mandarbha meM nahIM jor3A jA sakatA / ga. sivAya eka kAraNa aura bhI hai aura vaha hai -'navakAra maMtra ke uccAraNa ke vidhAna kA pramaga / eka sthAna para kahA gayA hai ki 'vaNArgADa navapae, navakAre aTThamapayA nantha / magamapayapayatullA, manAvara achamI dupayA // 226 / / maprati bhAvyagAthA vyAnyAyana-varNA amagANa aSTaSaSTi , namaskAra pacaparamapThimahAmatrampa bhavantItiNapa. / ukna ca 'pacapayANa paNatI mavaNa calAivaNa nitIma / eka mAM mamapaTa. phuTamAtaramaTThamaTTIe / ganANa mana mana ya. nava aTTha ya a aTTa nava pani / :ya para akkhamamA. amaha pUTa aDamI // abhiga. bhAga 6, pR0 1836 una pATha prAmANika sthalA meM usana hai aura inameM kahA gayA hai ki matra ko purNatA - akSara pramANa matra ke paDhane para hotI hai| ana. matra ko 68 amaga ma pAnA cAhie / arthAt pUrA pATha ima bhAti 68 amaro kA bolanA cAhie gamA arihanA Na. momitA gaNa mA AriyANa / Na mI va jamA yA Na. NamolI ema va mAha Na // emI 7 ca na mI sakA (yA) ro. madhya pA va pa NAma jii| maga lA Na ca ma bemi. para mahaba hama gala // ' yadi ukta padoM ke mpAna meM adhUgarUpa-'NamA sabba mANa' bolA jAnA hai. no 'loe ye do akSara kama ho jAte hai aura yadi 'NamA babhIe libIe' golA jAtA hai nA eka akSara kama ho jAnA hai| donoM hI bhAMti maMtra sA buktisagata nahI baiThanA baMtA ki iSTa hai / ata:
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdi dhUlamaMtro'van / niSkarSa nikalatA hai ki-abhi0 rAjendra koSa kI paMktiyAM isa dizA meM spaSTa haiM 'jAyagyi haribhadeNaM ja natthAya mediTThe na sabba mamatIe mohiUNaM lihijaM ti annehi pimiddhameNa divAyara bubA rajasAmeNa devaguta jamavaNa zramAmamaNamIma ravigula namicadajiNadAmagaNi mAvagamaSyamiriyamuhehi junahANa mapaharehi bahumanniryAmiNa ni | mahA. 30 | anyatra tu mapra / vartamAnA''gama, tatra madhyaM na kutrApyeva navapadASTa-mAdAdi pramANA nakkArana // dRzyate / tato bhagavatyAdAveva pacapadAnyuktAni 'namo arihatANa, namo giddhANa, namo AryAgyANaM, namo uvajjhAyANa. namo babhoe nivIe' ityAdi / | abhi0 rA0 bhAga : pR0 1630 isakA artha vicArane para yahI middha hotA hai ki sabhI AcArya haribhadra, siddhamena divAkara, vRddhavAdI, yakSamena devagupta, jamavardhana, kSamAzramaNagipya ravigupta, nemicanda, jinadAmagaNi Adi 6= age vAle pATha kI yuktisaMgata mAnate hai aura vahI pAgama ke pATha tathA anya nAgamo ke pATha meM [ pacapada va paMtIma akSara kI mAnyatA meM bhI | TIka baiThanA hai aura mara kI ekarUpatA ko bhI siddha karanA hai| jaba vi. zrI bhagavatI jI kA pATha ukta zreNI me anukUla nahIM baiThanA / bhASA aura lipi jo bhI ho | donoM hI parivartanazIla hai | para matragaTana aura pAtrAM kI dRSTi se maMtra ke yukti-magata anAditva ko siddha karane vAlA rUpa- prathamarUpa hI hai. jI paMcaparameSThI garbhita rUpa hai| abhI nivIe' mUlamaMtra kA aMga nahIM hai / ho, yadi ina pada ko maMtra mAnanA iSTa ho to anya bahuta meM matroM kI bhAMti ATha akSagaM vAlA eka pRthak matra svIkAra kiyA jA sakatA hai| 7 eka bAta aura, bhagavanI jI me | jaisA ki pahile matra ke dvitIya rUpa meM banalAyA jA cukA hai| maMtra ke anima pada meM 'loga' pada ke na hone kI bAta isase bhI siddha hotI hai ki vahA matra me gabhina 'mavya' pada ke prayojana ko tAM middha kiyA gayA hai, jo ki anya cAra padoM kI apekSA vizeSa hai / para loe kA prayojana nahI batalAyA gyaa| yadi vahA 'loe' zabda honA to sUtrakAra usakA bhI prayojana bnlaate| kyoMki 'loe' bhI 'mavya' kI bhAMti anya padoM se vizeSa hai / tathAhi 'yahA~ para 'mabbamAhaNaM' pATha me 'mavva' zabda kA prayoga karane me sAmayika vizeSa, apramattAdika, jinakalpika, parihAravizuddhikalpika, yathA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mina- ma ciAraNIya prasaMga nimAdi kalpika, pratyeka buddha, mvayaMbuddha, gurubodhina pramukha guNavana mAdhuoM ko bhI grahaNa kiye hai| -vivAhapatti [bhagavanI] pR0 2, amo0 R0 ho, 'svacin namo mAga mazvamAhaNaM iti pATha:'-ke maMdarbha meM yaha ullekha avazya milatA hai ki- 'nAga' kA grahaNa, garuDa-gaNa Adi mAtra kA hI brahaNa na mAnA jAya, A~gana mamamna mAdhatrI kA praNa kiyA jAya-hama bhAva meM kiyA gayA hai| maga 'parvAnan' kA artha bhagavanI meM anyatra gthalo me hI liyA mAyagA bhagavanI meM nhii| eka gthAna para 'bI nidhI' kA artha Rpabhadeva kiyA gayA hai| anumAna hanA hai ki mA ayaM kimI prayojana nAma kI pUrti ke lie kiyA gayA hogaa| anyathA, niginA, lipi hI hai umaM RSabhadeva ke artha meM kaMmeM bhI nahIM liyA gA mAnA hai| lipi' mUni-mAtra hai aura use namana karanA mUrtipUjA kA ghAtaka gatA hai. zAyada, dagI dAMpa ke nivAraNa ke lie kinhI meM mA arSa kiyA gayA ho amna, jo bhI ho mthana hama prakAra hai yahA~ para mUtrakAra ne akSara sthApanApa lipi ko namakAra nahI karane lipi banAne vAna RSabhadeva gvAmI ko namaskAra kiyA hai aura bhI vIra. nirvANa pachi * varSa meM pumnakAmana jJAna huA, imame lipi ko namagkAra karanA nahIM mabhavatA hai|' . vivAha gaNani [vahI] pR0 3 TippaNa amA0 R0 usana pramaga meM yaha no spaSTa hai ki paTanA DAgama evaM Agama parampaga meM mabhI jagaha bhagavatI ke aiigkana | NamokAra matra kI ekarUpatA akSaNNa rahI hai-- umapa meM nahI bhinnatA nahIM hai / arthAt Agama-parampaga kI dRSTi se bhagavanI kA pAThabheda mela nahIM khAnA / mambhava hai--vidvAnoM ne uma para vicAra kiyA ho yA 'namo babhIe-libIe pada mAnane hue aura mUlamatra meM loe' pada na mAnane hA bhI mUlamatra kI anAdi ekarUpatA para apanI mahamati prakaTa kI ho| gmaraNa rahe ki ukta mabhI pramaga NamokAra matra ke 'anAdiva' kI dizA meM pragnata kiyA gayA hai| mbanatrampa meM jana-AgamoM meM varNina mabhI maMtroM kA hama mammAna karane hai. cAhe ve (bInaga mArga me) kimI gani me-kinhI gandI aura gaThanoM meM baDa kyo na kiye gaye hoN| bAhmI lipi anAdi nahI hai isa sambandha meM nimna pramaga hI paryApta hai-- 'leha niyopihANa. jiNeNa bhoepahipakare / -gA. niva0 4,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bamAri manoja / 'lekhana mebo nAma sUtra napuMmakanA prAkRtatvAmlipi-vidhAnaM tamba jinena bhagavanA RSabhasvAminA gAmyA ramila karega pratimanAba nadAdina Arabhya vAcyate // ' -abhi0 gati pR0 1126 lipiH pugnakAdo akSaravinyAma mA apTAdazaprakAgapi zrImannAbhayajinena svamunAyA nAhI nAmikApArazitA, nano rAzInAma bhidhIyanaM / ' __ . . abhi. ga. garama pR. 1264 'aSTAdalipi vAhaNyA apasavyena paaninaa|' 4. * T0 va. 2063 ukna nathyo ma paSTa hai ki brAhmI lipi kA prAdurbhAva nIpaMkara RSabhadeva me hA jo unhoMne apanI putrI pAlI ke mAdhyama meM mamAra meM kiyA phira RSabhadeva yuga kI Adi meM hue unheM bhI anAdi nahI mAnA jA sakatA / etAvatA yaha TippaNa bhI matra ke anAdiva kI dizA meM nimana baiThanA hai ki. bAhmI kA artha Rpabhadeva kiyA jAya / kyoki matra ke anAdinya meM RSabha artha kA vidhAna bhI (RSabha ke mAnyi ke kAraNa) vajyaM hai| yadi matra anAdi hai no umameM RSabha (yakti) ko namaskAra nahIM, aura yadi RSabha ko namaskAra hai to maMtra anAdi nhii| ata niSkarSa nikAlanA hai ki mUnamatra-garamapTI namaskAgatmaka mpa hai aura vahI anAdi hai jamA ki balga gama tathA anya mAganoM meM kahA gayA hai Namo agniANa, Namo midANa NamA AryAgyANa, Namo upanAyANa, NamA loga mavvAmAhaNaM / ' pADAgama magalAcaraNam 'dhavalA' meM pacaya maSThiyA kA mvarUpa isa bhAni varNana kiyA gayA hai . (1) marihaMta (arahana)-- jinhoMne naraka niyaMca, kumAnupa aura prena ina paryAyoM meM nivAsa karane meM hone vAle mamamna dukhAM ke mUla kAraNa mAMTa aura nadAdhIna mAnAvagNa, darNanAvaraNa aura annagaya cAra kamaMDapI gao karmarUpI raja ko naSTa kiyA hai ve aghina hote hai| deva amura aura manuSyoM ke hAga sAniNaya pUjya hone meM inheM mahaMn bhI kahA jAtA hai / aura bhI 'NiiTa-moha-taruNI vindhinnnnaannaann-maaytissnnaa| Nihaya-Niya-vigdha-baggA, baha-vAha-viNiggayA ayalA // 2 // daniya-mayaNa-ppayAvA nikAla-vimAhi nIhi gayaNahi / diTTha-mayanamAga, mudada-nijaga muNi-vvadaNI // 20 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-mAnavina nigyana-nimUmadhAgyi, mohNdhaamur-kvdh-vidkraa| miDa-mayamaya-yA bahanA dugNaya-kayaMtA' // 25 // (2) siDa-jo pUrNana apane mbampa meM sthita hai, kRtyakRtya haiM, jinhoMne apane mAdhya ko mila kara liyA hai aura jinakamAnAvaraNAdi bATa karma napTa ho vaka hai, unhe miDa kahate hai| (agahanAvasthA banajAnI kI makala-bagairI anamyA hai aura mida aNagairI AtmAmAtra nigakAra hote hai aura lokAgra-- babhAga meM vigajamAna hAna hai) -- fNaya vivihaTTa-kammA tihavaNa-mira-mahaga biv-dukyaa| maha-mAyara-magna gayA NigjaNA Nicca aTagRNA' // 26 // (3) AnAyaM jo darNana-jAna-cAgtri, napa aura vIrya ina pAca AcArga ko gvaya AcaraNa karane hai aura dUmA mAdhuo me AcaraNa kaganaM hai, unheM AcArya kahate hai| __ 'magaha-Niggaha-kamalo munaya-vimAgo mahiya-kittI / mAraNa-vAraNa-gANa-kiriyugjunA hu Agyio // 31 // (4) upAdhyAya jo mAdhu caudaha pUrvarUpI mamudra meM praveza kara arthAta pagmAgama kA abhyAma karake mAMkSamAga meM sthita hai nathA mokSa mArga ke icchaka golage maniyoM ko upadeNa dete hai, una munIzvage ko upAdhyAya kahate hai'cAima-ba-mahAhigamma miva- pio mivandhINa / mIladhagaNa vatA ho. muNI mI uvamAyo / / 32 // sarvasApa. jo ananta jAnAdi pa zuddha AtmA ke mvarUpa kI mAdhanA karane hai jo pAMca mahAyatA kI dhAraNa karane hai, nIna gupniyoM meM murakSita hai. aThAra hajAra mIla ke bhedoM ko dhAraNa karate hai aura caugamI nAkha unara gRNAM kA pAlana karane ke mAdhu paramapThI hote hai| miih-gy-bmaa-miy-sm-maagdmuukbhi-maagd-mnnii|| khidi-ugavara-magmiA parama-paya-vimaggayA mAha // 3 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pArzva ke paMcamahAvrata digambara mAnyatAnumaH ra, jaina AgamoM kI vartamAna zravalA. yuga ke AdinetA tIrthakara RSabhadeva me avichinna rUpa meM jur3I huI hai| RSabhadeva dvArA pradarzita mArga ko sabhI tIrthakaro ne mamAna rUpa meM pravartita kiyA hai| isake mukhya kAraNa ye bhI haiM ki - 1 - mabhI tIrthakara mama-sarvajJa the arthAt satrakA jJAna pUrNa madRNanA ko lie thA / 2 - mabhI ko deNanA nirakSage thI / 3 - mabhI kI sarvajJAvasthA kI pravRti mana ke vikalpoM me rahina thI / umama hInAdhika vAcana ko sthAna | vikalpoM ke abhAva meM | nahIM thA / 1 tIrthakaroM ne sAdhuoM ke mUlaguNa 28, AcAyoM ke 36 aura zrAvakoM ke vrata 12 hI btlaae| ina sabakI makhyA meM aura sabhI ke lakSaNoM meM koI bha nahI kiyA / DamI prakAra dharma 10 pApa 5 aura majJA 8 kI makhyA aura lakSaNAM meM bhI unhoMne koI bheda nahI kiyA / aisI sthiti meM yaha kahanA ki "bhagavAna pArzvanAtha ne cAturyAma kA upadeza diyA', 'bIca ke bAIma tIrthakaroM ke samaya me bhI cAra hI mahAvrata the' - Adi, upayukta nahIM jaMcanA, aura aisI ghoSaNAoM me ki 'tatkAlIna logo kI buddhi tIvra yA mada thI yA ve sarala aura kuTilatA ke bheda ko lie hue the' Adi kAraNa banAnA bhI ucita pratIta nahI honA / jahAM taka maiM samajhatA hU 'cAturyAma' kI mAnyatA kI spaSTa ghoSaNA zvetAmbara AgamoM kI haiN| isI ke anurUpa sayama ke prasaga meM digambarga meM bhI 1. mahAvIra deha meM bhI videha the unhI kI nirakSarI vANI kI anug2aja vAtAvaraNa meM hai / ' mamaNamuta, bhUmikA pR0 16 'gaNadhara - jAM ahaM nopadiSTa jJAna ko 'zabdabaddha' karate haiM / vahI, para0 zabdakoSa pR0 268 / mamaNamuna- -'yaha eka sarva sammana prAtinidhika grantha hai / bahI, bhUmikA 2. 'cAurajAmI ya jo dhammo, jo imo pacamitiAe / - (uttarA0 23/12) - demio vamANeNa pAmeNa ya mahAmunI // pummiA ujyujaDAu bakkajahAya pacchimA / mantrimA ujjupannAu teNa dhamme duhA kae || --- (uttarAdhyayana, 23/26 )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-mAnaviparIva prasana eka ullena pAyA jAnA hai| digambarga kI ora me cAnuryAma kI kaI bAra kaI vidvAnoM ne puSTi kI hai| aMge-- 1-pArvanAba me pAturyAma kA upadeza diyA thaa|' 2- 'vAnuma pa dharma ke mamthApaka pArzvanAtha the yaha eka aitihAmika tavya hai|' 3 'bhagavAna pArzvanAtha ke dAga mamthApita cAturyAma dharma ke AdhAra para hI bhagavAna mahAvIra ne patra mahAbanaNa nigaMtha mArga kI "mthApanA kii|' Adi jahA naka maJa mmagNa hai--indaura meM prakAzita 'nIrSakara-mAmika' ke 'gajendrag-iviNepAka meM bhI do vidvAnoM ke lenA meM mI hI bAteM hagaI gaI pii| usa samaya mere mamakSa aka na hone meM ubagNa nahI mila pA rahA hai| yadi f0 vidvAnI kI cAturyAma mavadhI bAta ko mAnA jAya-jamA ki honA bhI cAhie to nimna praznoM para vicAra kara lenA Avazyaka hai-di. mAnyatA meM cAturyAma mvIkAra karane para mAdhuo ke 28 bhUnaguNoM ko manyA kaMme pUrI hogI? kyoM ki brahmacarya aparigraha meM gabhina hone meM mahAvanoM meM eka kama karanA pdd'egaa| 2- kyA yahI mAdhuoM ke mUlaguNa 27 hone kA ummena hai? . AcAyoM ke mUlagaNoM meM sthAna para 35kI hI makyA raha jAyagI (epha. mahAvana no kama ho hI jAyagA) para brahmacarya dharma kA antarbhAva (mahAvanA kI bhAni) AkiMcanya meM karanA anivArya ho jaaygaa| hama ApAna kA nirAkaraNa keme hogA? 4 kyA kahI AcArya ke mUlaguNa 35 hone kA ullekha hai| 5 - kyA pAturyAma aura pacamahAvana kI vibhinna mAnyatAoM meM nIrSakage kI dazanA ko vizeSa dhvani kapa yA anakSarI mAnane meM bAdhA upambina na hogii| 6-yA vibhinna svabhAva aura vibhinna buddhi ke logoM kI apekSA me huI dhvani meM mana kA upayoga na hogA? - kyA kahI una pApo kI sakhyA cAra mAnI gaI hai jinake parihAra sapa cAturyAma hote hai / yadi bAIma nIrSakaga ne cAra pApa banalAe ho no 1. 'bIma niSayaga mAmAyiya sajama ubadisati / duSaThAvaNiya puNa bhayava umaho va bIroya // ' -(mUlA0 53) purimA ya panchimA vihu kampAkappa na jANati // ' -mUnA0 // 55) 2. 'yuktimar3hacana yamya tasya kAryaH parigrahaH / '
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullena DhUMDhanA caahie| zAyada kahI kugIna ko paribaha meM saminina kara diyA ho? 8-maMtrAyeM cAra ke myAna meM kahI nIna banAI hai kyA ? pana maithuna pariNA meM antata ho jaaegaa| E-mahAvIra ne dIkSA ke mamaya cAnaryAma dhAraNa kie yA gamAvana ? yadi pacamahAvana dhAraNa kie nove nokage kI paramaga meM keme maan| jAege? padi cAturyAma madIna hA no Adi nokara kI dharma parampaga meM kaime mAne jaayeNge| 10- kyA kahI 10 dharmoM ke sthAna para. brahmacarya ko prakriyAya meM gabhita kiyA gayA hai aura dharmoM kI mamyA / batalAI gii| 11--'strI ko parigraha meM ginAyA gayA hai yA nahI? yadi ginAyA gayA hai. mI manyA ke parimANa kI dRSTi meM athavA bhAMga kI dRSTi meM damI prakAra ke anya bhI bahana meM prazna upagthina ho gaayeNge| aise praznoM ke nigakaraNa ke abhAva meM mamagna Agama hI gAvaraNa (mahApa)ha jaayNge| ana di0 vihAnA meM maMga nivedana hai ki ve vicAra kreN| bhagati meM nImA hai ki mabhI nIrthakaga ke upadaMNa mamAna rahe hai| kahI kicina bhI annA nahIM AyA hai| jo bhI annA dRSTigocara hotA hai, vaha maba AcAryo kI dena hai jA unhoMne mamaya-samaya para logoM kI dRSTi meM kiyA hai| yadi hama dhvanAmbara parapagaoM ke ullayoM para vicAra kare nA hame bahA meM ullekha bhI milana hai jinameM yaha miDa honA hai ki pAvaM meM pUrva bhI pacamahAvanA kA calana rahanA rahA hai| prAcArya hemacanda jI pAvanAtha nAga diA upadeza ko jima bhAni batalAne hai unameM brahmacarya ko apagraha meM gabhina nahI mAnA jA sakatA / arthAt pAzvanAtha dAga brahmavarya aura aparigraha ko eka kiyA gayA ho, gaMmA siddha nahIM pAtA / yathA dvidhA marva vargata davanabhadana / saMpamAvi vidhI, anagAgaNA ma nAdima // ' (tri. ga0 pu. 10 parva , marga 3) yaha pAvanApa kA upadeNa hai| isameM munidharma, saMbama bAdikampa meM daza prakAra kA banalAyA hai| brahmacarya kA antarbhAva aparigraha meM nahIM kiyA gyaa| 1. kSetra basnu dhana dhAnya, dvipada ca catuNAdam / bAlAnA gohipa maNimukAdInA catanAcatanAnAm / '
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi nIkara ko donoM meM se eka hI gbanA ipTa hotA hai to ve dharmoM me pA ke myAna para no kA hI vidhAna karanaM / AgamI meM jo sayama kahe hai ve hai - 'manI ya mahapa baggava, muttI naba majame ya bodhamve / manba mAya AkiSaNa ra bama va jaDa dhammo / ' (0) pArzva meM pUrva nIrSakara neminAtha ne paradana ko jo upadaNa diyA hai umame bhI para mahAvanA kI puSTi hotI hai| unhoMne 'mAvaca yogavini' ko cAgtri kahA / aura ayayo (pApI) ko maNyA madA pAca rahI hai ana pAca pApA kI pRthak-birgana pacamahAvanA ko hI miDa kara makanI hai| glAMka hama prakAra hai sApaDa yAgavinizcAritra muktikAraNam / manminA yatIndrANA deNana myAdagAgNiAm // -(tri. ma. pu0 ca0 parva - sarga) (1) dIkSA grahaNa karane mamaya nIrSakara pAco pApA ke marvathA tyAga kI ghoSaNA kagnaM / pagpiha gabhina abrahma jama cAra ke tyAga kI ghoSaNA nahI karane aura na kahI pApA kI cAra manyA kA vidhAna hI kiyA gayA hai| nIrSakage kI pApaNA hai 'mabya meM akaraNijja pAva kamma / ' (6) mumaninApa ke jIva ne puruSamiha gajApa pUrvaparyAya meM vinayanadana AcArya me pAca mahAvanA vA upadeNa munA- 'mIlamaDayo uNa dhammo paramahavvaya paripAnaNa nani maddava-agjava mnomcinthiriikrnn..|' ...cauppaNNa mahApuruSa cagyi pR073 (5) nau nIkara mRvidhinAya ke upadeNa meM maTha zalAkA puruSa caritra meM pApI kI malyA 5 hai ana phalina hotA hai ki pApaparihAra kapa mahAvana bhI 5hI "frmAnanamneyAjAmahArambhaparipahA / '-120, -tri0 pra0 pu0 ca0 parva / marga 7 pR. 63 (6) tIrthakara ariSTanemi ke samaya meM brahmacarya kI gaNanA mbanatra kama se hotI rahI hai-aparigraha meM nahI. aise bhI pramANa mojUda hai| usa samaya bhI pUrNa brahmacarya kI bAta (muni avasthA me) pRSaka rUpa se nirdiSTa hotI rahI hai| vivAha ke pramaga meM (jaba neminApa gajula me vivAha nahIM karanA cAhale naba rAyapagane kI) janya ganiyA neminApa se kahatI hai
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke paMcamahAyata 'samaye pranipoSA gyApi yayAci / / mAhamdhye nocita gae, matrodgAra ivAnugo / -(vi . pu. 10 parva 81105 hemapannAcArya (7) nIkara neminAya ko eka bhaviSyavANI meM bhI brahmavayaM ko bAla maSTa / aura aparigraha meM use nahIM jolA gayA hai| maga bhI jJAna hotA hai ki brahmacarya pRSaka kapa me svatantra kapa meM mAnA jAtA rahA hai . 'puga namijinenokna namirahan bhaviSyani / kumAra eva manneva. nArthoM gagryAzrayAya nat // 35 // pratIkSamANa samaya janmano evAryavam / adAmyata pariSajyA mAnyathA kRSNa cinmaya // 6 // ukta AkAzavANI hai. jo agiTanemi mabadha meM noyaMkara naminAtha nAga kabhI (pahila) kI gaI bhaviSyavANI ko iMgita karanI hai| maga miTa hai ki parva kI mahimA nIkara ke samaya meM bhI pRthaka mapa meM gAI jAtI rahI hai, aparigraha gabhita pa meM nhiiN| (8) bhagavAna pArzvanAtha meM pahile ke tIrthakara AMgaTami meM thAva putra ko dIkSA dekara apanA zipya banAyA aura unheM 10. ziSyAgvAra vAlA karake bihAra kI AjJA dii| thAvAMputra Ana ziva ke gA bihAra karana-karama mogandhikA nagarI meM pahu~ce / uga nagarI meM munarNana nAmaka maMTha rahatA thaa| uma maMTha ne pahile kabhI kimI 'Nuka' nAmaka manyAmI meM mAnyamana kA upadaMza munA thA aura yaha maniyamana kA zravAnI ho gayA thaa| jaba vara unake pAsa gyaa| thAva_putra ko dekhakara muNana maMTha ne pUchA ki ApakA dharma kayA hai taba thAvAputra ne dhamApadaNa meM "pacamahAvana pa dharma kA upadena kiyaa| yadi bIca ke nIrSakagaM ke mamaya meM cAnuma hI dhanI gAImave nIyaMkara ke mAmAn mipya ne pavamahAvanA ko dharma kyA kahA ? cAnyAMma mapa meM hI unakA vyakhyAna karane / imakA niSkarSa nA yahI nikalanA hai ki paramahAvatoM kA pUrva mabhI nIyaMkaga ke samaya meM eka jamA calana hI rahA hai| pramaga kA mUla ima bhAni 'narmaNa pAvannApuna aNagAraM agahanI agnimimba nahAnavANa aMgaNa anie mAmAiyapAiyAra bohamapuvAi ahijyAna bahahiM jAva pAtya viharati // 26 // 'tasaM barahA garinemI pAvasAputtala aganArasa ta incAiya
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-sAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga maNagAra mahamma goganAe daryAna // 30 // -[mAtAdhamaMkathA, menaga gaSi adhyayana 5. pR0 484 zrI amolaka Rpi, mikadrAbAda prakAzana] muna kA pAvancApuna meM praznAMnA-- 'mANa kiSayaM dhamma paNana ? nanaMga thAvaccAguna mudaMmaNaNa eva puna mamANe mudagaNa vayAmI -- mudramaNA viNayamUla dhamma paNNate / maMtriya viNae dubihe paNanaM na nahA- AgAra viNAya aNagAra viNAya natthaNa se AgAra viNA mevaya patra aNubayAra mata mikkhAyADa, ekkArasa uvAmaga paDimAAtto / nayaNa me aNagAra viNA maNa paca mahabbayAI ta jahA-mayao pANADavAyAo baMgmaNa, mabbA mugAvAyao bagmaNa, mavyAo mahaNAo begmaNa, gabbAo dinnAhANAo vagmaNa, manyAo mehuNAo bagmaNa, mavAoM pariggahAo bagmaNa.......||6|| -(vahI pR0 250) (8) paNa abhidhAna gajendrakopa meM jahA~ paggrihI (bAya parigrahAM) kA saketa hai vahAM unameM hipada' kA ullaMkha hai-- mpATa sapa meM strI kA ullekha nahIM hai yathA - 'dhana dhAnya kSetra vAstu sapya muvarNa kupya 'dvipadaH catuSpadAzca / ' nathApi yadi yathAvAcana strI ko dvipada rUpa pagnita mAnA jAtA hai to para mAtra gazyA-rimANa kI dRSTi meM hI mAnA jA gakanA hai| mithuna mAdhI bhAga yA maMga sambandhita nahIM mAnA jA sktaa| yara parimANa kI yAna pagmiraNa parimANa nAmaka zrAvaka bana ke anInAgaM kA varNana karane bAla mRga ma bhI pUrNa spaSTa ho jAtI hai| uma mUtra meM AcArya ne 'pramANAnikama' para dekara 'magraha mayAMdA" ko hI gita kiyA hai abhidhAna gaMja-kAla meM eka sthAna para mA bhI likhA hai. 'NANArmANakaNagagyaNa mahArahAramala 'mAnadAra" parijana dAsIdAma ...... / ' unna pada meM Ae 'magunadAra' zabda kA vizleSaNa karane hue kaoNpakAra 'lamaya hai. gAmAga mutagRtavanamANi / ' igama bhI "parimANa" ko hI bala 'manamA hai| gaMga minI pAdvAnI yA dAga kA parimANa rakyA no vaha usake parimANa meM bane ke lie 'sunayukta dAnI' bI nahIM rakha sktaa| kyoki yadi baha vaMgA no umako eka makhyAgmiANa meM dopa A jaaygaa| yana. dAmI mAva rahane ke kAraNa usakA putra bhI dAsa kArya meM mahAyaka siddha hogA aura banI bana-bhaga kA kAraNa hogaa| ina prasago se spaSTa hai ki jisa bhAva meM brahmacarya hai vaha bhAva aparigraha se bastA hai ata: eka meM dUsare kA samAveza nahI ho sktaa| ho, yadi nIcatAna
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pAra ke paMcamahAvata karake samAveza mAnA ho jAya to noge jAdi pAtra bhI parigraha meM gati kie jA sakate hai athavA eka ahiMsA mahAdrata me bhI sabhI mammilita ho sakate hai| para, aisA kiyA nahI gayA / mabhI mahAtrana AdinAtha yuga meM mahAbIra yuga taka calate rahe haiN| ataH cAturyAma dharma pArzva kA hai aigA kathana nirmUna baiThatA hai / cauppaNNa mahApuggi me pAcave nIkara gumatinAtha ke pUrvabhava guriMga miha rAjA na vinayanadana AcArya se kA varNana karate hue likhA hai dharmazravaNa kiyA - 'molamaio uNadhammopAla 078 tripaSThizalAkA puruSa caritra patraM marga pRSTha 64 kA eka uddharaNa hai- 'mahAvanadhaga zrIga aMzamAtrAMpajIvina | sAmAyikathA dharmopadezakA gumbo manA // 666 // sarvAbhilASiNa garvabhojina gagrahaH / abrahmacAriNAM mithyopadeza | gurubAM na tu // 87 // iyame guru ( muni) ke lakSaNa kA niveza aura yaha nirdezaka ajitanAtha ke samaya kA hai / usame vipulA mAmA gaNinI zudrabhadra kI pannI sulakSaNA kAM guru kI pahicAna banAne kI vi guru kI sAmAyika cAritrI, mahAvanI, bhikSopajIvI jara dharmopadezaka honA caahie| jo Take viparIta sarvAbhinnApI, sarva bhAMjI, sarpAragrI, abrahmacArI va mithyopadezakAnA hai ve guru nahI hai / isameM dhvanita hotA hai ki yadi bIca ke 2: mIyaMka ke samaya me 'cAturyAma' hI hote to unta zloka meM parigraha aura aba donoM kA pRthak-pR nirdoza na honA apitu mAtra 'maryAgrahA' vA hI gamAvaNa hotA / 'abhidhAna gajendra' me eka uddharaNa hai 'na jahA sadhyA pANAvAgAo veramaNa evaM mumAtrAyAo. AdinnAdANAoM, matryAoM, mahilAvANAo bemnnN...|" - Ani ga0 bhAga 3 10 1168 ThANA. 8 sUtra 136 ) TIkA - (bahiDAdANA oti) bahiDA maMjunaM parigraha vizeSa AdAna ja parigrahaH - nayAMdvandvaM kanvam iha ca maithuna pariyahejnabhaMvati na parigRhItA yoSit bhujyata iti / ' bahI TIkAza; sthAnAga pR0 202, bhagavatI sUtra zataka ? udde0 610 206 ukta uddharaNa meM cAturyAya meM se antima yAma ko 'bahiDAdArNAvaramaNa' - -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ for-am ke vicAraNIya prasaMga nAma se kahA gayA hai aura TokA me bahiyA kA artha maithuna aura AdAna kA artha paggriha kiyA gayA hai| donoM meM ina mamAna karake unheM eka banA diyA gayA hai| vicAraNIya yaha hai ki inamamAma meM jaba samasta dono pada upasthita ho gava kAI para apanaM mukhyArtha ko manA ko apane meM pRthak chor3a denA hai kyA ? jarvAka eka saMva-gana samAna meM (jahA eka pada kA astitva mayA lupta ho jAtA hai) bhI supta pada kA artha pRthaka kapa spaSTa rahatA hai| yathA-mAtA ca pitA va pinge| isameM mAtRpada marvayA lupta hai para usakA artha pRthak rUpa meM kadApi suna nahI mAnA gayA- -vaha pRthak dhvanita hotA hai| phira 'bahibAdANa' meM no mamAma hone para donoM hI pada mojada hai enAvanA donoM kA hI astitva miDa honA hai| eka nathya yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki-yadi 'AdAna' kA artha paripata hai to usakI pUni nI 'mAdinnAdANAoM meM gRhIta 'AdAna' zabda me ho jAnI hai aima meM 'miza viramaNa' hI paryApta thA yA adinnAdANAo ke myAna meM 'AdinAvigmaNa' hI paryApta thaa| una sthiti meM nA yahI phAlana hotA hai ki vyAkaraNa ke niyamAnamAra AdAna pada ke dAno prayogoM meM, eka prayoga vyartha hai aura vyayaM makara vaha jApana kaga rahA hai ki (vyAkaraNa meM zabda vyayaM meM prayuna nahIM hotaM) pAcI yAmI kA hI astitva rahA hai -bahAvayaM aura aparigrahadAMnI hI mvanantra agnitva lie hae hai| mI TIkA meM eka maSTIkaraNa yaha bhI diyA gayA hai ki aggilItA gopin bhAMgI nahIM jAnI- mathuna parigRhItA meM hI zakya hai imalie bahiyA ke mASa AdAna - (paggRihIta) kA mamAvaza hai| lekina yaha viSaya bhI Agama bApa hai yana umAmbAni bAmI ne jahAM brahmacarya ke dAMpA ko ginAyA hai vahA mpaSTa likhA hai, 'parigahInArigRhotAgamana' arthAt dAnA (paggihInA aura agnihotrA) hI mambandha meM unakI spaSTa ghopaNA hai ki donoM hI dopa ke bhAgI hoga- - yadi aparigRhInA meM dAMpa ko mabhAvanA hI na hotI to ve umakA grahaNa na krn| aimA pratIta hotA hai ki 'aggRihItA meM mathuna zakya nahIM yaha bhrama hI 'gaparva-dhAma' ko gauNa yA gupta karane meM kAraNa rahA hai| yana-ki muni sarvathA strI rahita hotA hai. unake paggRihItA mAnI hI nahIM gaI to vaha samAva se (parigRhItA rahina hone se) brahmacArI hI siDa hubA-ata: usake lie isa bAma kI gAvApakatA pratita nahIM kI jAtI rahI bAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pAke paMcamahApata cAra-yAma prasiddha kara die ge| aura zrAvaka ke lie (umake gRhastha .. parigRhItA sahina hone ke kAraNa) isa niyama kA vidhAna jArI rakhA gayA tAki vaha isameM sAvadhAna rahatA huA sayama kA (yathAzakti) pAlana kara sake / isIlie do prakAra ke bheda mAne gae-- yAma cAra aura aNuvana pAMca / anyathA donoM hI 4-4 yA 5-5 hone cAhie the| eka prazna yaha bhI mahatva kA hai ki_ 'purimA ujujaDDAo, vakaNahAra pacchimA / mamimA ujupaNNAu neNa dhamme duhA kA // ' Adi kI sthiti yAmI para hI kyoM mAnI jAya ' kyo na aNuvatI kI bhI cAra hI mAnA jAya / kyA ukta yini kA prabhAva muniyoM para hI parA' yA una dino mabhI thAvaka Rju-jaDa the aura mabhI muni Rju-praza' mA mo marvayA amambhava hai ki jJAnAvagNakarma kA ayopazama maba muniyoM kA eka-mA ho aura saba thAvako kA eka-mA? imarma to karma ke udaya, upaNama aura kSayopazama Adi kA siddhAnta ho khaTAI meM paDa jaaygaa| phira eka tathya yaha bhI hai eka dhAga meM yAmo kI manyA nIna bhI milatI hai| yathA'jAmA, tiNNi udAhayA, jamu dama AgyiA gabujnamANA gttttiyaa|' . AvAgaga 811 bhApA- 'bhagavanna ne mahAvata ke mukhya nIna bheda kahe-himA matya aura nirmamanva / kyoMki ye nonA mamatva-bhAva meM hote hai| isameM Ayapurupa mamana ke mAvadhAna hote haiM / TippaNa-cAMge, madhuna va parigraha ye tInoM nirmamatva meM ajAte hai| -vahI, amolaka RSijI bahuna meM vyAkhyAtA jo yAma kA artha avasthA karane hai unheM ukta pramaga para thI zIlAkAcArya kI TIkA dekhanI cAhie / nayAhi 'yAmA' dhana viNepAH traya udAhanA, navaSAprANAnipAto mRpAbAda parigrahAceni ; adanAdAnamaMdhunayo.parigraha evAnnarbhAvAn vaya grhnnm|' ima prazna para bhI vicAra karanA hogA ki ye nIna yAma kina northakaga ke banalAe aura kinakaM mamaya meM pracalita the| hama Upara ke pramaga ma spaSTa hai ki yAma sadA pAMca hI rahe-para logoM ke kapana meM (nyUnAdhika kI apekSA meM) saMkhyA bheda rahA / sAmAnyataH yAma eka bhI ho sakatA hai bIra vimeSataH 2 se 5 taka ho sakate haiN|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-kAna ke kucha vicAraNIya prasaMga Avazyaka sUtra meM kathana AnA hai ki bAIma tIyaMkara saMyama kA upaveza dete haiM 'vAbIma nityayarA sAmAdhya majama uvahasaMti / ' yahI kathana AcArya haribhadraniyukti me (gAthA 1246 ) milatA hai| dIkSA ke pramaga meM sabhI jIva ima mAmAyika cAritra ko dhAraNa karate rahe hai aura sAmAyika sAvadya yoga ke pariyAga me hotA hai - 'mAmAdhya nAma, mAvajjajogaparivajjaNaM / ' - isa prakAra sabhI jIva pAMcoM pApoM kA tyAga karate haiM yA abrahmamizritaparigraha rUpa bAra pApo kA ? yaha bhI eka prazna khaDA rahatA hai / abhidhAna rAjendra kopa me eka uddharaNa hai ki'mAvadya karmamuktamya, durSyAnarahitasya ca / mamabhAvAM muhUnaM tat vrata sAmAyikAhvayam // - pR0 103 (bhAga mAtavAM) dhamI me durSyAna kA spaSTIkaraNa karate hue koSakAra ne likhA hai ki'durSyAna - AnaMdrarUpa tena rahinasya prANinaH / imameM prazna honA hai ki dhyAna to 5 hai - himAnaMdI, mRSAnandI, cauryAnandI, abrahmAnaMdI aura parigrahAnadI / kyA mAdhu (dIkSA ke mamaya) cAra durSyAnoM ko chor3atA hai yA usakI dRSTi me pAcAM hI durdhyAna hote hai ? 'cAturyAma' ke himAba meM to durSyAna bhI bAra hI hoge- jaisA ki kahI kathana nahI hai / zrI tatvArtha rAjavAtika me prathama adhyAya ke mAnavaM sUtra kI vyAkhyA me AyA "caturyAma bhedAt" pada bhI vicAraNIya hai ki isakA samAveza kaba aura kaise huA / ho makatA hai bAda ke vidvAno ne (cAturyAma dharma pArzvanAtha kA hai aimI dhAraNA me) mUla pada mazodhana kI ceSTA kI ho anyathA, prAcIna tADapatrIya pratilipiyAM me to aimA middha nahI hotA / vyAvara, zravaNabelagolA aura mUDaviDI kI tADapatrIya pratiyAM me 'caturyamabhedAt' ke sthAna me 'caturyati bhedAt pATha hai / aba AtI hai kezI-gonama sabAda kI bAta / so, yaha vicAraNIya hai ki ve kezI pArzva paraparA ke ve hI kezI hai jinhoMne pradezI rAjA ko saMbodha diyA thA yA anya koI kezI hai ? ve kezI bAra jJAna ke dhAraka the aura pArzva kI ziSya paramparA ke paTdhara AcArya the| unhoMne gautama se prazna kiyA ho yaha bAta jaMgI nahI / yataH savAda ke ( kathita) samaya taka gautama aura kezI donoM samAna jJAna dhAraka hI siddha ho sakate haiN| kezI ke jJAna ke sambandha me rAyapaseNI me likhA hai- 'inbee SaM padezI ahaM taba "caumbiheNa nANeNa" imevArUvaM ammatviyaM jAva samupyalaM jAnAmi / " bhagavatI sUtra se bhI ukta kathana kI puSTi hotI haiM /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAke paMcamahAya ?E ima sambandha meM pAThako ke vicArArtha adhika kucha na likhakara yahA eka uddharaNa mAtra diyA jAnA hI upayukta hai 'bhagavAn pArzvanAtha ke cauthe paTvara AcArya kezI bhramaNa hue jo bar3e hI pratibhAjAlI, bAlabrahmacArI, caudaha pUrvadhArI aura mati bhuta eva avadhijJAna ke dhAraka the / pArzva savat 166 se 250 taka ApakA kAryakAla batAyA gayA hai / Apane hI apane upadeza se zvetAmbikA ke mahArAja 'pradezI' ko ghora nAstika meM parama Astika banAyA AcArya kuzikumAra pArzvanirvANa savat 116 me 250 taka arthAt 84 varSa taka AcArya pada para rahe aura anta me ... mukta hue|' ima prakAra bhagavAn pArzvanAtha ke cAra paTTadhara bhagavAn pArzvanAtha ke nirvANa bAda ke 250 varSoM me mukta hue / isa gambandha me vAgnavika sthiti yaha hai ki pradezI rAjA ko pratibodha dene vAle kezI aura gonama gaNadhara ke sAtha mavAda karane vAle kezIkumAra zramaNa eka na hokara alaga-alaga samaya me do kezi bhramaNa hue hai / ' 'AcArya kezI jo ki bhagavAna pArzvanAtha ke cauthe paTTadhara aura pradezI ke pratibodhaka mAne gae hai unakA kAla 'upakaNagaccha paTTAvalI' ke anumAra pArzvanirvANa savat 166 me 250 taka kA hai| yaha kAla bhagavAna mahAvIra kI chadmanyAvasthA taka kA hI ho sakatA hai| isake viparIta zrAvastI nagarI me dUsare kezIkumAra zramaNa aura gautama gaNadhara kA mammilana bhagavAna mahAvIra ke kevaNIcaryA ke 15 varSa bIta jAne ke pazcAt hotA hai| isa prakAra prathama kezI zramaNa kA kAla mahAvIra ke udyamthakAla taka kA ThaharanA hai|' 'isake atirikta gayapameNI sUtra me pravezI pratibodhakaH kezibhramaNa ko "cAra jJAna kA dhAraka" banAyA gayA hai| keNi me svayaM kahA hai- 'maiM mani zruna avadhi aura mana:paryayajJAna me sampanna hai|' - rAja pra0 160-165; jaina * mAhi0 iti0 bhA0 2 pR0 57-58 / tathA jina kezi zramaNa kA gautama gaNadhara ke mAtha zrAvastI meM mavAda huA, unako uttarAdhyayana sUtra me tIna jJAna kA dhAraka batAyA gayA hai [kezIkumAra samaNe, vijjAcaraNapArage ohinANamu uttarA, a0 23 ] / aisI dazA meM pravezI pratibodhaka cAra jJAnadhAraka keNI zramaNa jI mahAbIra ke ugrantha kAla me hI ho sakate hai, unakA mahAvIra ke kevalIcaryA ke 15 varSa bAda tIna jJAna ke dhAraka rUpa me gautama ke mAtha milanA kisI taraha yuktisaMgata aura saMbhava pratIta nahI hotA / ' - jainadharma kA maulika itihAsa A0 hamnImala jI mahArAja / pR0 328-31 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vina-zAsana ke vicAraNIya prasaMga ajAna manu ne buddha ko banalAyA ki vaha svayaM nigaThanAthaputa (mahAvIra) meM mile aura mahAvIra ne unameM kahA ki-nirgava cAturyAma mavara saMvRta' hotA hai / arthAt vaha (1) jana ke vyavahAra kA vAraNa karanA hai, (2) sabhI pApoM kA vAraNa karatA hai. (3) mabhI pApA kA vAraNa karane se dhunapApa hotA hai, (4) mabhI pApo kA vAraNa karane meM lagA rahatA hai| ana vastumbini yaha bhI ho makanI hai ki cAturyAmasavara ke sthAna meM logo ne 'savara' zabda chor3a diyA ho aura kAlAntara meM 'cAturyAma' se ahiMmA Adi ko joDa diyA ho| banyavA 'bAnuryAmasavara' ke sthAna para 'canu mavara' hI paryApta thaa| 'yAma' kA koI prayojana hI nahIM dikhAI denaa| ana phalina hotA hai ki Upara kahe gae 'cAturyAmamavara' ke atirikta anya koI cAnuma nahIM the| boDa pranyoM meM aneka pramagoM meM cAra kI makhyA upalabdha hotI hai| kaI meno kathita-pramiDa kie gae] cAra yAmo meM pUrI-pUrI mamatA bhI dRSTigocara hotI hai| jaise 'cAra karmaklaNa' 'cAra pAgajika' aura cAra ArAma pamandI ityAdi / (1) cAra karmaleza - inakA varNana 'dIghanikAya' ke milogavAda suna 31 me kiyA gayA hai| vahA~ cArga ke nAma isa prakAra ginAe gae hai--1. prANi mAgnA, 2 adanAdAna, : mUTha bolanA, 6. kAma / (4) pAra pArAvika inakA varNana 'vinayapiTaka' meM isa prakAra hai-1. hatyA, 2. coge, : divyakti (avivamAna) kA dAvA, 6. maithuna / (3) cAra mArAma pasandI -inakA varNana 'dIrghanikAya pAmAdi sutta meM hai-0 dura kahate hai ki -1. koI mUrya, jIvoM kA vadha karake Anandita hotA hai, 2. koI mUTha bolakara Anandita hotA hai, 3. koI corI karake Anandita hotA hai, 6. koI pAca bhogoM se sevita hokara Anandina hotA hai| ye cAra ArAma pamandI nikRSTa hai| ukta mabhI prasaga cAturyAma se pUrNa mena bAte hai aura yaha mAnane ko bAdhya karate hai ki pArzvanAtha ke pAca mahAvato meM meM buddha ne cAra grahaNa kie ho --yA unameM makoca kara unheM cAturyAmasabara kA rUpa diyA ho yA jaina granthoM meM cahA pAra kI sakhyA AI ho-vaha loka-pracAra se prabhAvita ho-aisA bhI ho sakatA hai| pAThaka vicAre ! 00
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryuSaNa aura dazalakSaNadharma jainoM ke sabhI mampradAyoM me paryUSaNa parva ko vizeSa mahatA hai| isa parva ko mabhI apane-apane naga meM motmAha manAne hai / vyabahArana digambara zrAvakoM me yaha daza dina aura zvetAmbarga meM ATha dina manAyA jAtA hai| kSamA Adi daNa bhago me dharma kA varNa karane meM digambara ise 'dazalakSaNa dharma aura zvetAmbara ATha dina kA manAne se aSTAnhikA (aTAI) kahate hai / paryuSaNa ke artha kA khulAsA karate hue rAjendra koca me vahA hai "pIti mavaMna krodhAdibhAvebhya upaNamyate yasyA mA paryugaNamanA" athavA "pari. sarvathA ekakSetre jaghanyata mapnadinAni utkRSTata paNmAmAn (2) yamana niruktAdeva paryupaNA / " athavA parinAmamtyena upaNA / " abhi0 rA0 bhA0 5 pR0 235-236 / jisameM krodhAdi bhAvAM vAM sarvana upazamana kiyA jAtA hai athavA jisame jaghanya rUpa me 70 dina aura utkRSTa rUpa me chaha mAma (1) eka kSetra meM kiyA jAnA hai, use paryuSaNa nahA jAnA hai / athavA pUrNa rUpa se bAga karane kA nAma paryuSaNa hai / pajjomavaNa, parivamaNA pajumaNA, vAmAvAgAM ya (ni0 0 10) gaM mavazabda ekArthabAcI hai / paryuSaNa (paryupazamana) ke vyutpatiparaka do artha nikalate hai (1) jisame krodhAdi bhAvo kA marbana upazamana kiyA jAya athavA (2) jiname jadhanya pa me 70 dina aura utkRSTa rUpa meM cAra mAma paryanta eka sthAna meM vAma kiyA jAya / (Upara ke uddharaNa meM jo chaha mAma kA ullekha hai vaha vicAraNIya hai / ) prathama artha kA mabadha abhedarUpa me muni, zrAvaka sabhI para lAgU hotA hai, koI bhI kabhI bhI krodhAdi ke upazamana (paryuSaNa) ko kara sakatA hai| para dvitIya artha me mAdhu kI apekSA hI mukhya hai, use caturmAma karanA hI cAhie / yadi koI zrAvaka cAra mAma kI lambI avadhi taka ekatra vAsa kara dharma sAdhana karanA cAhe to usake lie bhI roka nahI / para use caturmAma anivArya nahI hai / anivAryatA kA abhAva hone ke kAraNa hI zrAvakoM meM digambara dama aura zvetAmbara ATha dina kI maryAdita avadhi taka ise mAnate haiM aura aisI hI paramparA hai /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ cinAtana vicAraNIya prasaMga digambara aura pavetAmbara donoM paramparAyeM aimA mAnatI hai ki utkRSTa parvapaNa cAra mAma kA hotA hai| mI hetu ime caturmAma nAma se kahA jAtA hai| dono hI mampradAya ke mAdhu cAra mAsa eka sthAna para hI vAsa karate hue tapamyAo ko karate hai| yana-una dino (varSA Rta) meM jIvotpatti vizeSa hotI hai| bora himAdi dopa kI adhika mambhAvanA rahatI hai aura sAdhu ko himAdi pApa marvaSA varma hai| ume mahAvanI kahA gayA hai| "pagbumavaNA kappa kA varNana dono mampradAyo me hai| digambaroM ke bhagavatI bhAgadhanA (mRmAgadhanA) meM likhA hai : "parajomamaNakApo nAma vaNama / varSAkAlampa canu mAmeSu ekatrAvamyAna pramaNa tyAga / viNanyadhika divamagana ekatrAvasthAnaminyayamutmarga kAraNApekSayA nuhInAdhika vAgvasthAnam / / pagjAmavaNa nAmaka damavA kalpa hai| varSAkAla ke pAra mAmo meM ekatra ThaharanA--anyatra bhramaNa kA tyAga karamA, eka mo bIma dina eka sthAna para ThaharanA unmarga mArga hai| kAraNa vigepa hone para hIna vA adhika dina bhI ho makAna / / bhagavatI Aga (mUlA ga0) AgvAma 4 pR0 616 / zvetAmbaro me 'paryuSaNAkalpa' ke pramaga me jInakalpa mUtra meM likhA hai 'bAummAmukkome, manari gaidiyA jahaNNeNa / ThinamaTTinagemanare, kAraNe baccAmina'Nayare / / -- -jona ka0 2065 pR0 176 vivaraNa -'utkarSana pay paNAkalpAcanurmAma yAvadbhavati, aSADha pUNimAyA pAnikapUNimA yAvadinyarSa / jaghanyana puna mapnanigavidinAni, bhAdapadaNuklapacabhyA kAnikapUrNimA yAvadinyartha - abhivAdo kAraNe samutpanne ekanammin mAmakalpe paryupaNAkalpe vA vyanyAmita viparyamtamapi kuyu / ' -abhi0 ga0 bhAga0 5 pR0 254 parvRSaNa kalpa ke mamaya kI utkRnTa maryAdA caturmAma (120 dina rASi) hai| jaghanya maryAdA bhAdrapadaNuklA pacamI se prArambha kara kAnika pUrNimA taka (mattara dina) kI hai|-- kAraNa vizeSa hone para viparyAma bhI ho sakatA haiaimA ukta kathana kA bhAva hai| isa prakAra jano ke mabhI mampradAyoM meM parva ke viSaya me barSa bheda nahI hai aura nA hI mamaya kI utkRSTa maryAdA meM hI bheda hai| yadi bheda hai to itanA hI hai ki (1) digambara zrAvaka isa parva ko dharmaparaka 10 bhedo (uttama-samA-mArva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAva-bIca-satya saMbama-sapastyAga, akipanya bAparvANi dharma) kI apekSA manAte haiM aura pratyeka dina eka dharma kA nyAyAna karate hai| jabaki svetAmbara sampradAya ke zrAvaka ime mATha dina manAne hai| bahA ina dino me kahI kalpasUtra kI yAcanA hotI hai aura kahI antakRta sUcakanAga kI yAcanA hotI hai| aura parva ko ni kI gaNanA mATha hone meM 'aSTa'--Anhika (aSTAnitaka-aThAI) kahate haiN| sAdhubo kA pardUSaNa no cAra mAma hI hai| digambage meM ukta parva bhAdrapada zuklA paramI meM prArambha hotA hai aura vetAmbaro meM pacamI ko pUrNa honA hai| donoM mampradAyoM meM dino kA itanA antara yo ye zodha kA viSaya hai / aura yaha prazna kaI bAra uThA bhI hai| samama vAle logo ne pAramparika mohAI baDi hena aima prayatna bhI kie hai ki paryuSaNa manAne kI tiSiyoM donoM meM eka hI ho / para, ve amaphana rahe hai| paryuSaNa ke pramaga meM aura mAmAnyana bhI. jaba hama napa proSadha Adi ke lie viziSTa rUpa meM nizcina niSiyoM para vicAra karane hainaba hameM vizeSa nidaMga minanA hai ki-- "eva parvamu marveSu canurmAmyA pahAyane / janmanyapi yathAkli gvamva makarmaNA kRti / / - dharma mA 69 pR. 238 -apa ke caturmAma ke marva pavoM meM aura jIvana meM bhI yathAzana gyasva dhArmika kunya karane caahie| (yaha vipana gRhaspa dharma hai)| igI nAka kI bAyA meM parvo ke sambandha meM kahA gayA hai ki "tatra parvANi cavamuSa"bAmma pani puSNimA ya nahA mAvasA havaDa pabba mAsami pana chakka, ninni a pambAI pAmi // ' "cAumaTThamuTTha puNNamAmI ti mUtraprAmANyAn, mahAnigIce bhAna paMcamyapi parvatvena vizrutA / 'bhaTThamI cAumIna nANa pacamImu uvavAma na kare panchittamityAdivacanAn / - parvamu kRnyAni yathA -pauSadhakaraNa prani parva tatkaraNAmaktI tu baSTamyAdiSu niyamena / yavAgama, 'sonu kAlapampamu, pasatyo jiNamA havA jogii| aDami naumImu a niyameNa havai pohiyo / ' -dharma ma0 (vyAkyA) 66 -parva isa prakAra kahe gae hai-baSTamI caturdazI, pUrNimA nayA amAbasyA, ye mAna ke 6 parva hai aura pakSa ke 3 parva hai| isameM 'vauddamaThamadika
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja ke kucha vicAraNIya prasaMga 1 puSNimAsu' yaha sUtra pramANa hai / mahAnizItha me jJAna pacamI ko bhI parva prasiddha kiyA hai / aSTamI, caturdazI aura jJAna pacamI ko upavAsa na karane para prAyazcita kA vidhAna hai| ina parvo ke kRtyoM meM proSadha karanA cAhie / yadi prati parva meM upavAsa kI zakti na ho to aSTamI, caturdazI ko niyama se karanA cAhie / Agama meM bhI kahA hai- 'jinamana meM sarva nizcita parvo meM yoga ko praNasna kahA hai aura aSTamI, caturdazI ke prApadha ko niyamata karanA batalAyA hai / ukta prasaga ke anusAra jaba hama digambaro me dekhate hai taba jJAta hotA hai ki unake parva pacamI se prArambha hovara (gnnatraya sahita) mAsAnta taka calate haiM, aura unameM Agamavihina ukna sarva (pacamI, aSTamI, caturdazI aura pUrNimA) parva A jAte hai / jaba ki zvetAmbarga meM pracalita parva dinoM me aSTamI kA dina chUTa jAtA hai- usakI pUti honI caahie| binA pUrti hue Agama kI AjJA 'niyameNa havai pomahila' kA ullaghana hI hotA hai| vaMme bhI isameM kimI ko Apana nahI honI cAhie ki paryupaNa kAla meM adhika se adhika proSadha kI nithiyo vA namAveza rahe / yaha samAveza aura jainiyoM ke vibhinna panthoM kI pUrva tithiyAM me patA bhI, tabhI sambhava ho makatI hai jaba parva bhAdrapada zuklA pacamI meM hI prArambha mAne jAyeM / malpasUtra ke paryuSaNa mamAcArI meM likhA hai- 'mamaNe bhagava mahAvIre vImANa savama gae mAme vaTakkate vAsAvAma pajjomebadda / ' hama 'pajjosevaDa' pada kA artha abhidhAna rAjendra pR0 236 bhA0 5 me 'paryuSaNAmAkArSIt' kiyA hai| arthAt 'paNa' karate the| aura dUsarI ora kalpasUtra navama kSaNa me zrI vijayagaNi ne isa pada kI TIkA karate hue isakI puSTi kI hai (dekhe pRSTha 268 ) - ' tenArthena tena kAraNena hai ziSyA 1 evamucyate barSANA vizati rAtriyukne mAme anitrAntaM paryuSaNamakArSIt / ' dUsarI ora paryUzaNAkampa cUrNi me 'annayA pajjAMmabaNAdivase AgaNa ajjakA lageNa sAlivAhaNe bhaNio bhaddavajuShapacamIe pajjAMmavaNA' - (pajjomavijjaDa ) ullekha bhI hai / -abhi0 pR0 238 ukta uddharaNoM me spaSTa hai ki bha0 mahAvIra paryuSaNA karate the aura vaha dina bhAdrapada zuklA pacamI thA / ima prakAra pacamI kA dina nizcita hone para bhI 'pacamIe' pada kI vibhakti me mandeha kI guMjAiza raha jAtI hai ki paryuSaNA pacamI me hotI thI athavA pacamI me honI thii| kyoMki vyAkaraNa zAstra ke anu sAra 'pacamIe' rUpa tIsarI pacamI ora mAnavo tIno hI vibhakti kA ho sakatA hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi aimA mAnA jAya ki kevala paramI meM hI paySana hai to paySaNa ko 7-8 yA kama-adhika dina manAne kA koI arSa hI nahI raha jAtA, aura nA hI aSTamI ke proSadha kI anivAryatA miDa hotI hai jabaki aSTamI ko niyama se proSadha honA caahie| hA, pacamI se pardUSaNa ho to Age ke dinoM meM ATha yA dasa dinoM kI gaNanA ko pUrA kiyA jA makatA hai aura aSTamI ko proSadha bhI kiyA jA sakatA hai| sambhavata imolie koSakAra ne 'bhArapada zukla pakSamyA anatara' pR0 253 aura bhAdrapada zuklA pacamyA kArtika pUrNimA yAvadityarSa' pR0 258 me likha diyA hai / yahA pavamI vibhakti kI svIkRti se spaSTa honA hai ki 'pacamIe' kA artha 'pacamI meM honA cAhie / ima artha kI gvIkRti meM apTamI ke proSadha ke niyama kI pUni bhI ho jAtI hai| kyoki parva meM aSTamI ke dina kA mamAveza imI geni meM zakya hai| anannara' me to mandeha ko gyAna hI nahI raha jAtA vi pacamI me paryapaNa zubha hotA hai aura paryaSaNa ke japanya kAla 70 dina kI pUni bhI damI bhauti hotI hai| digambara jaino meM kAnika phAlguna aura ApAta meM anna ke ATha dino me (apTamI me pUNimA) aSTAhnikA parva mAne hai aimI mAnyatA hai ki devagaNa nandIzvara dvIpa meM ina dinoM akRtima jina mandigaM meM vimbI ke darzana-pUjana ko jAte hai / devo ke nandIzvara dvIpa jAne kI mAnyanA dhvanAmbarga meM bhI hai| yenAmbarga kI aSTAhnikA ko parva nithiyA caitra mudrI 8 me 15 taka napA Amoga mudI 8 me 15 taka hai| nImarI niSi jo (mambhavata ) bhAdra vadI 13 me mudI 5 naka pracalita hai, hogii| yaha nImage nithi mRdI 8 me prArambha kyoM nahI yaha vicAraNIya hI hai- jaba ki do bAra kI nithiyA aSTamI meM guna hai| ho makatA hai- nIrthakara mahAvIra ke dvAga varSA Rtu ke 50 dina bAda paryapaNa manAne meM hI yaha tithi parivartana hubhA ho / para yadi 50 dina ke bhItara kimI bhI di zurU karane kI bAta naba hama appAlikA ko pacamI ke pUrva meM zurU na kara pacamI meM hI gurU vagnA yupita magana hai / aimA karane meM 'mabImagae mAma vaThakkane (bInane para) kI bAta bhI raha jAtI hai aura 'maggidiyA 1. muniyoM kA varSAvAma caturmAma lagane meM lekara 50 dina bInanaM naka kabhI bhI prArambha ho makanA hai arthAt apAna guklA 18 meM lakakara bhAdrapada zuklA 5naka kimI bhI dina zuru hA makanA hai|' -jaina-AcAra (mahanA) pR0 187 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kao Bing jinAna ke kucha vivAdakIya prasaMga mahameva' kI bAta bhI raha jAtI hai| sAtha hI parva kI tithiyAM (paMcamI, aSTamI caturdazI) bhI aSTAGkikA meM samAviSTa raha jAtI haiM jo ki proSadha ke lie anivArya haiM / eka bAta aura smaraNa rakhanI cAhie ki jainoM meM parva sambandhI tithi kAla kA nizcaya sUryodaya kAla se hI karanA Agama sammana hai / jo loga inake viparIta anya koI prakriyA apanAte hoM unheM bhI Agama ke vAkyoM para dhyAna denA cAhie aNNAu || 1 || 'bAummAna avarime, pavitra a paMcamITThamIsu nAyavvA / nAo nihIjI jArmi, udedda sUro na pUA paccakkhANaM paDikamaNaM taiya niama jIe udaMha mUge nIi nihIe u gahaNaM ca / kAyavvaM // 2 // ' dharma saM0 pR0 236 varSa ke caturmAna meM caturdazI paMcamI aura aSTamI ko unhI dinoM meM jAnanA cAhie jiname sUryodaya ho, anyaprakAra nahIM / pUjA pratyAkhyAna, pratikramaNa aura niyama nirdhAraNa unI nidhi meM karanA cAhie jisameM sUryodaya ho / 00
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ apadesasattama zrI 'mamayamAra' kI 15vI gApA ke natIya paraNa ke do rUpa milate hai-(1) 'apadezamunama' aura (2) 'apdemmNtmmm'| aura hama para saMskana TIkArya bhI do AcAryoM kI milanI hai-zrI jayamenAcArya aura zrI amanamA. cArya kii| AcArya jayamena kI TIkA ke dekhane me spaSTa pratIta hotA hai ki unake mamakSa 'apademamutamanna' pada rahA aura unhoMne imI pada ko Apaba kara. TIkA likhii| TIkA meM pUre pada ko jina gAmana kA viNepaNa mAnA gayA hai aura 'mukta' zabda ko dRSTi meM rakha kara tadanumAra hI 'apadema' ganda kA vyutpatiparaka artha biThAyA gayA hai / ukna artha 'mutta' manda ke sandarbha meM pUrA-pUrA mahI aura vidhipUrNa baiTha rahA hai / kadAcin yadi 'mana' ganda kinhI paniyoM meM na hotA to pUre pada ke artha meM mambhavataH avazya hI vivAda na uThanA / AcArya jayamena AnI TIkA meM likhane haiM 'apademanuttamama' apadezamUtramadhyaM apadizyate'rtho na ma bhavatyapadeNaH zabdo dravyathunam iti pAvana mUtraM parginchattimpa bhASayutaM jAnamamaya ini nena zabdamamayena vAcyaM jAna mamayena pamiyamapadeNamUtramadhyaM bhASyata iti / jimame padArtha gtaayaa|drshaayaa jAtA hai, vaha 'apadema' hotA hai arthAt zabda / yAnI dravyathuna / 'muna' kA bhAva hai jAna-mamaya arthAt bhAvathuna / ye bhASa ukna TIkA me spaSTa phAlana hotA hai| ina AcArya ne 'mana' ganda kA apanI TIkA meM kahIM koI bhI ullekha nahIM kiyaa| jahAM naka thI amRnacandrAcArya kI TIkA kA sambandha hai, unhoMne 15vIM gAthA ko pUrva prasaMga meM AI 18vI gAthA ke prakAza meM dekhA hai| unake mamakSa 'mutta', zabda rahA pratIta nahIM honA anyathA koI kAraNa nahIM ki ve TIkA meM ume na chune / unakI donoM gAthAoM kI (donoM ko TIkAo meM) mamanA to hai hI mApa hI AtmA aura jinazAmana meM abheramUlaka bhAva (gAthAoM ke anurUpa) bhI hai para unhoMne gAthA ke tRtIya caraNa ko zrI jayamenAcArya kI bhAMti, ginavANI kA vizeSaNa nahI banAyA aura nanIya caraNa kI TIkA AtmA kA vizepaNa banA kara hI linI / aimA pratIta hotA hai ki avazya hI unakaM mamakSa 'muna' ke sthAna
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 mina-mAsana vicAraNIya prasaMga para koI aimA anya manda rahA hogA jo ?vI gAthA meM gRhIta mAtmA ke sabhI (pAMco) vizeSagoM kI maMcyA pUrti karatA ho| vaha manda kyA ho sakatA hai ? kyA 'saMta' 'mana' yA 'mana' mA koI anya zabda bhI ho sakatA hai ? yaha vicAgNIya hai| hamAre mamama vI va 15vI donoM gApAyeM aura donoM para zrI amanacanAlArya kI TIkAyeM upasthita haigAcA 14-'jo pammadi appANaM abaLapuLaM maNamaNiyadaM / avimmmmvRtt..................||1|| mamayamAra rIkA--'yA mAlu abasampRSTamyAnanyamya niyatamyAvi pamyAmaMyuktamya cAtmanonubhani:............ mAtvanubhUnigamava |'gaacaa 15- 'jo pammadi appANaM abaDhapuDheM aNaNamavimenaM / apdemmnmn.............."15|| mamayamAra / TIkA-yeyamabampRSTamyAnanyamya niyanamyAviSamyA maMyuknamya pAtmanonubhUniH..........."jina mAmanasyAnubhUni / ' ukta donoM gASAyeM aura unakI TIkAyeM AtmAnubhUti va jinazAmana anuni (honA) meM abhedapana darzAtI hai arthAt jo AtmAnubhUti hai vahI jinazAsana anubhUti hai aura jo jinazAsana kI anubhUti hai vahI AtmAnubhUti hai| prathama gAthA nambara 14 meM AtmA ke pAMca vizeSaNa hai-(1) mabara. mpRSTa (2) ananya (B) niyana (6) avizeSa aura (5) amaMyukta / donoM gAthAoM kI TIkA ke anusAra ye pAco ho vizeSaNa gAthA (mUla) 15 meM bhI baiThane cAhie / myUna dRSTi meM dekhane para gApA 15 meM abaDampRSTa, ananya aura avizeSa yenIna vizeSaNa mpaSTa samajha meM A jAte hai tathA niyana' aura 'asaMyukta' do vizeSaNa dRSTi se Amala rahate hai jabaki TIkA meM pAMco vizeSagoM kA ullekha hai / pAThakoM ko ye aimI pahelI bana gae hai jaimI patrikAoM meM prAyaH citroM ke mAdhyama me paheliyAM prakAzita hotI rahatI hai| jaise--yahAM isa citra meM do puruSa, eka kuttA, eka cir3iyA chipe hai unheM iNddo| unake eMr3ane meM jaise dRSTi aura buddhi kA vyAyAma hotA hai aura ye taba kahI mila pAte haiM / imI prakAra gApA ke tRtIya paraNa meM aimA bIra aine se bhI adhika vyAyAma kiyA jAya taba kahI vizeSano kA bhAva buddhi meM phalita ho / pAThaka vicAreM ki kahI aisA to nahIM hai ?
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bAcArya kundakunda mUla aura AcArya amanacandra kI TokAoM ke anusAra 'niyata' aura 'asaMyukta' vizeSaNa ima bhAti ThIka baiTha jAte ho..... (1) 'nivata' arthAt mabhI bhAti nizcita. ekApa. acala, jo apane sthAna-balpa Adi meM cala na ho, anya sthAna meM jimakA sambandha hIna ho --apane meM hI ho arthAt 'apagatA' (dUrgamanA ) anye dezA pammAna ma apadezaH taM apadeza-niyataM AtmAnam / apavA deNebhya (anya sthAnebhya) apagata: apadeza naM niyanaM AtmAnam / ' yaha ayaM TIkA meM Aga niyA vizeSaNa ko vidhivat biThA detA hai aura TIkA kI prAmANikatA bhI miDa ho jAtI hai tathA yaha mAnane kA avasara bhI nahIM AtA ki zrI amanacandrAcArya ne gako TIkA chor3a dI hai| (0) dUmarA viNeSaNa hai amayukta / amayukta kA bhAva hotA hai. mAMga rahita-ekAkImatvampa yA mbatva meM vidyamAna / jomba meM hogA ugama sayoga kaMmA? arthAt mayoga nahIM ho hogA / jo mayoga meM nahIM hogA umame para kamA? ye 'amaMyukta' artha 'matamajma' (mancamadhya) meM paTina ho jAtA hai| kyoMki-mata (manva) kA artha 'cenana' bhI hai aura mAnmA banana hI hai. batAna ko catana ke madhya arthAt AtmA kI AtmA ke madhya, jo dekhanA vaha jinaNAgana ko dekhatA hai| 'pADayamaha mahaNNava' kopa meM liyA hai. mana [matva prANI, jIva-cetana / pR. 1076 / maskRta meM matva kA artha jIva hai hii| yadi 'mana' ke sthAna para 'matta' mAnA jAya naba bhI 'apadamamanamama" ima miti meM apadama +atta+majA' khaNDa karakaM ata' zabda meM AtmA apaM kara makana hai| AcArya kundakunda ne mbaya bhI 'ana' ganda AtmA ke lie prayoga kiyA hai / napAhi-- 'kattA nammuvaogamma hADa mo anabhAvamma / ' , , , , '65 // 'jANa anA du anANa' // -- mamayamAra isa prakAra sambhAvanA hai ki 'mana jabda kA mUna 'mana' yA 'mana' ho rahA ho aura jo yadA-kadA makAra ke Upara bindule baiThA ho yA makAra kA sakAra ho gayA ho-jaimA ki prAya. lipikArga meM ho jAtA hai / yaha bAta to bilkula ThIka hai ki-'bAcArya amanacandra jI kI TIkA deva hA 'apaNa...' pada kA vahI kapa honA cAhie jo niyana aura amayukta viSaNoM kI puSTi karatA ho| 'muta' bhabda bhI vicAraNIya hai| kadAcit isakA makana kapa 'marava' hotA ho| kyoMki 'svatva' kA artha sva-pana-svalpa-AmA meM hotA hai| merI dRSTi meM namI 'svatva' kI prAkRta 'mukta' dekhane meM nahI baaii| biggana vicaareN|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga I eka bAta aura / AcArya kundakunda kI yaha paripATI bhI rahI hai ki ve eka hI gAthA ko yadA-kadA anya parivartano ke sAtha duharA dete rahe hai- gAyA me kucha hI zabda parivartana karate rahe haiN| yahA bhI yahI bAta huI hai-- udAharaNArtha jaima 'rAryAmha ya dIrmAha ya kamAyakammemu ceva je bhAvA / tahi du pariNamatA rAyAI vardhAda puNAM vi // 281|| ' 'garyAmha ya dormAmha ya kamAyakammesu ceba je bhAvA / tehi pariNamato rAmAI badhade cedA ||282|| ' 'paNNAe ghitabbI jo caMdA so aha tu NicchayadAM / avamemA je bhAvA ne majma pati NAyavvA ||27|| paNNAe dhitavo jo daTThA mAM aha tu NicchayadAM / avamemA je bhAvA te majjha pareti NAyavvA ||26|| paNNAe vittabbo jo NAdA mAM ahanu NicchayadAM / avasemA je bhAvA te majna paMrgata NAyavvA ||26|| -mamayamAra- - ( kundakundAcArya ukta sadarbha me bhI isI bAta kI puSTi hotI hai ki AcArya ne AtmAnubhUti aura jinazAmanAnubhUti meM abheda darzAne ke lie 18vI gAthA ko thoDe pherabadala ke sAtha 15vI gAthA meM bhI AtmA ke ve sabhI vizeSaNa duharAe hai jo ki gAthA 10vI meM hai / ime 'mana' zabda mAnakara, usakA zAnta artha karanA ucita nahI ja~catA, yana jima AtmasvarUpa vo yahA carcA hai vaha zAnta aura azAnta donoM hI avasthAoM me rahina--paramapAriNAmika bhAva rUpa hai / isa prakAra apadeza zabda kA apradezI artha bhI Agama viruddha hai yataH AtmA nizcaya se amakhyAnapradezI, vyavahAra se zarIrapramANarUpa amakhyAnapradezI hai / 'zarIrapramANarUpa asakhyAna: / ' ukta sabhI vicAroM me merA Agraha nahI / pAThaka vicAre aura jAM yuktiyukta ho ume hI grahaNa kare / 'ma' kA artha madhya honA ho aisA hI nahI hai / AcArya kundakunda ne hama zabda kA prayoga 'mega' artha me bhI kiyA hai| pramaga me 'merA' artha se bhI pUrNa samati baiTha jAtI hai| 'merA' artha me AcArya ke prayoga 'hohidi puNAM vi majjha' - 21 'jaM bhaNati majjhamiNa' - 24 'mAmiSaM pognanaM da-25 samayasAra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya kundakunda kI prAkRta prAyaH sabhI mAnate hai ki AcArya kundakunda ne jana zomanI prAkRta ko mAdhyama banAkara grantha nirmANa kie| kucha samaya meM unake granthoM me bhASA kI dRSTi se saMzodhana kArya prArambha ho gayA hai aura kahA jA rahA hai ki isameM lipikAroM kI saMdigdhatA yA asAvadhAnI rahI hai| ye kAraNa kadAcita ho makate hai aura inake phalasvarUpa aneka hamnalikhita yA mudrita pratiyoM meM eka-eka zabda ke vibhinna rUpa bhI ho sakate hai| aisI sthiti meM jabaki AcArya kundakunda kI svayaM kI likhita kimI grantha ko koI mUla prati upalabdha na ho, yaha kahanA bar3A kaThina hai ki amuka zabda kA amuka rUpa hI AcArya kundakunda ne apanI banA meM likhA thA / tathA isakI vAstavikatA meM kisI prAcIna prati ko bhI pramANa nahI mAnA jA makatA, yata: - 'purArNAmatyeva na sAdhumavaMm / ' jahAM taka jainImainI prAkRta bhASA ke niyama kA prazna hai aura kundakundha kI racanAoM kA prazna hai-- unakI prAkRta me una sabhI prAkRtoM ke rUpa milate hai jo jaina zaurasenI kI paridhi meM Ate hai| unhoMne sarvathA na to mahArASTrI ko apanAyA aura na sarvathA zIgmenI athavA ardhamAgadhI ko hI apanAyA / apitu unhoMne una tInoM prAkRtoM ke mile-june so ko apanAyA jo (prAkRta) jana zIramenI meM mahayAMgI hai| janazaurasenI prAkRta kA rUpa nizcaya karane ke lie hama bhASA-vizeSajJoM ke abhimana jAna leM tAki nirNaya me suvidhA hAM'mAgadhyavannijA prAcyA mUramenyardhamAgadhI / bAlhIkA dAkSiNAtyA va mapnabhASA prakIrtitAH // ' yadyapi prAkRta vaiyAkaraNoM ne jaina zaurasenI ko prAkRta ke mUla bhedoM me nahI minAyA, tathApi jaina sAhitya me usakA astitva pracuratA meM pAyA jAnA hai / digambara mAhitya ima bhASA me vaise hI ota-prota hai aMma zvetAmbara -mAnya Agama ardhamAgadhI me / sambhavataH uttara se dakSiNa meM jAne ke kAraNa digambarAcAryo ne isa (jaina zaurasenI) ko janma diyA ho - pracAra kI dRSTi me bhI ainA kiyA jA sakatA hai| jo bhI ho, para yaha dRSTi bar3I vicArapUrNa aura painI hai--iname siddhAnta ke samajhane meM sabhI ko bAlAnI anubhava huI hogI aura siddhAnta sahaja hI pracAra meM jAnA rahA hogA / yataH ima bhASA meM sabhI prAkRtoM ke zabdoM kA samAveza rahatA hai-zabda ke kisI eka rUpa ko hI zuddha nahIM mAnA jAtA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-mAlana ke kucha vicAraNIya prasaMga pinu muvidhAnumAra mabhI rUpa prayogoM meM lAe jAna hai-jamA ki AcArya kundakunda ne bhI kiyA hai| jananIrasenI ke sambandha meM nimna vicAra dRSTabI bAra adhikAge vidvAnoM ke vicAra hai . 'In his obscrvation on the Digambar lest Dr. Denecke discusses various points about some Digamber Prakirit works .. He remarks that the language of there works is influenced by Ardhamagdhi, Jain Maharastri which Approaches it and Saurseni' -Dr. A.N. Upadhye (Introduction of Pravachansara) 'Thc Prakrit of the sutras, the Gathas as well as of the commentary, is Saurseni influenced by the order Ardhamagdhi on the one hand and the Maharashtri on the other, and this is excctly the nature of the language called 'Juin Saurseni.' - Dr. Hiralal (Introduction of pada khaDAgama P. IV) 'jana mahAgaSTrI kA nAmacunAva marmAcana na hone para bhI kAma calAU hai| yahI bAna jaina zAminI ke bAre meM aura jora dekara kahI jA sakatI hai| isa viSaya meM abhI taka jo thor3I-mI gAMdha huI hai. umameM yaha bAta vidina huI hai ki hama bhASA meM aima pa aura ganda hai jo zoramanI meM bilkula nahIM milane balki isake viparIta ve rUpa aura zabda kucha mahArASTrI aura kucha acaMmAgadhI meM vyavahana hAM hai| -pizala, prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa pR0 38 prAcIna Agamo aura AcArya kunda-kunda kI racanAoM meM isI AdhAra para vividha gabda-sapA ke prayoga milane hai--digambara AcArya kimI eka prAkRta ke niyamoM ko lekara nahI cale apitu unhoMne anya prAkRnA ke zabdarUpoM ko bhI apanAyA / ata. unakI racanAbI meM bhASA kI dRSTi se sazodhana kI bAna sarvayA nirAdhAra pratIta hotI hai| AcAryoM ke dvArA apanAe gae vividha zabdarUpI ko masa pAThakoM kI jAnakArI ke lie prastuta hai| hame bANA hai ki pAThaka tathya taka phne| vi0 jaina bAbamoM meM eka hI AcArya dvArA prayukta vividha prayoga :
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAcArya kuna-kuna ko prAta pakhaMDAgama [1,1.1.] (mahArASTrI ke niyamAnusAra '' ko haTAyA) - upajA (di) pR. 11., kuNA .... vaNaDa * 68, pAra pR. 66. unnA pR0 17. gacchA pR. 171 duSkA 101, bhaNaha pR0 266, mamavaha pR074 micchAichi pR0 20, vAggikAlo ko gR* 71 - ityAdi / (zaurasenI ke anusAra '' ko rahane riyA) - mulAggA pR. 65. varNavi * 66. uri pR. 16. parati pR0 105, upakakamAMgo pR. 2, gara (na.) pR. 12 Nigo pR. 127, ('' lopa ke sthAna meM 'ya" sabhI prAkRtoM ke anusAra) - mugamAyagpAgyA pR. 66. bhaNiyA gR* 65 gupacayA pR. 6, gudevatA pR. 68, ggiAkAlIkao' pR. 1. NavayagayA (nA) + 10, kAyanA pR. 125, NiggayA 107. muSaNANAca (niloyANAna) pR. 35 lopa meM 'ya' aura alopa (dono) kunda-kunda 'praSTapAhura' ke vividha prayoga - pandha nAma zaba aura gAthA kA kama-niveza darzanapAhui hAdi hoTa hAI hara: hadi mUtrapAhuDa 6.0 11.1.4.17 16 ritrapAhaTa -- bodhagaDa - bhAvapAra - 16,5 - 146 - 15.11.1 48.65 122140 110 mAMjagahA 303 52.60 haha 14,18,85,6 101, 51,08, 0,100 6 1. 'jana mahAgaSTrI meM nuna varNa ke sthAna para 'ya' zruni kA upayoga huA hai jaisA bana gaurasenoM meM bhI hotA hai-paTTAgama bhUmikA pR0 86 / 2. 'da' kA lopa hai 'ya' nahIM kiyA /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-mAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga - - ligapAhara - 2,13,14 - bhImapAi - 21 niyamamAra189,52,632.0.127 55,58,68 56,57 16:19 16.68166,168 - 111,114 161.160 5,00 150 171,175 hamI prakAra anya bahana se gada hai jo vibhinna sapA meM dina AgamI meM prayuka kiye gae hai / jama-- 'gaDa, gadi / hoTa, hodi, hadi / gAo, nnaado| bhUyatyo, bhuudtyo| mugavalI, mudkNblii| gAyabbo, NAdabyo / puggana, poggala / loe, loge / Adi : ukta prayogoM meM 'da' kA lopa aura alopa tathA lopa ke sthAna meM 'ya' bhI dikhAI detA hai| mmagNa he kevala gauramanI ko ho 'da' kA alopa mAnya haidUmage prAkRtA meM 'kaga ca jana da ya ba ina vyanjano kA vikalpamalopa hone kAraNa donoM hI kapa calate hai| jaina gauramanI meM avazya hI mahArASTrI, ardhamAgadhI aura gaugmenI ke mile-jule po kA prayoga hotA hai| puggala aura poMggala pravacanamAra Adi meM ukta donoM rUpa milana hai| jaise gApA-2.76, 2.63 aura gApA 2-78, 2-63 / pizala vyAkaraNa meM ullana hai - "jana bhogmanI meM puggala rUpa bhI milatA hai"- paMga 128 / isI paMga meM pizala ne likhA hai "sayukta vyajanoM se pahala 'u' ko 'o' ho jAtA hai....."| mArakaNDeya ke pRSTha 66 ke anumAra sauramanI meM yaha niyama kevala 'muktA' aura 'puSkara' meM lAgU honA hai| isa tathya ko puSTi maba paba karane hai|"-paig 120, dUmarI bAta yaha bhI hai ki zrot-sayoga' vAlA (uko bo karane kA) niyama mabhI jagaha iSTa hotA to 'mukkeba' (gAvA 5) puSakAla hA (nAmA 21) pupati, dulsa (gApA 5 samakatAra) Adi meM bhI ukAra ko bokAra honA paahie| para aisA na karake dono hI spo ko svIkAra kiyA hai-'pavit pravRtti paripravRttiH /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAcArya na kI prAkRta loe yA loge paTanAgama maganAragana-mUlamA namokAra meM 'loe aguNa rUpa meM ninA gayA jo bAbAlapasa meM binA kimI mAnikapaDAmpara banA hmaa| piNana ne bapa ninA hai prAkRta meM nimna udAharaNa milana hai na' ke mthAna meM 'e' bolA jAnA hai. 'loke' ko 'loe kahane hai| paMga 176 / ga hI 'jana gogmanI kI prAcInatama hamna-piyo a A me pahale aura mabhI bage ke bAda arthAt imaka bIca meM 'ya' nimAnI !' . ___yotu' mpa jana mahAgaSTrI kA hai aura batu gAgmanI kaa| piNana ne ninA hai bhAgganI' meM 'vana ko mAmAnya kriyA kA pa kabhI 'bonu nahI bolA jAnA / kinnu madA 'vanu ho rahanA hai| paMga 570 uka pUrI mpiti ke prakAza meM aimArI pratIta hotA hai ki 'jana gogmanI' meM ardhamAgadhI. jaina mahAgandI aura zogmanI ina nonA prAkRnoM ke prayoga ho rahe hai, ana bhAgo meM Apa (una niyama meM madhima) mabhIrUpa ThIka hai| yadi hama kimI eka ko ThIka aura anya kA gabana mAna kara bale saba hame pUra Agama aura kundakunda ke sabhI pranyA ke gamdI ko (bhASASTi meM) badalanA paDegA yAnI hamArI dRSTi meM mabhI galana hAMga jaMmA ki hama iSTa nahIM aura na jaina gaugmanI prAkRta ko hI mA iSTa haagaa| mI gAda meM yadi gabhI jagaha nAgmanI ke niyamAnusAra 'da gnA iSTa hogA no padama ho:yA rama havA magana ka gthAna para bhI 'hadi pahanA hogA jamA kicalana jana ke kisI bhI mampradAya meM nahI hai Adi / pAThaka vicAre /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtmA kA prasaMkhyAta pradezitva ekabAra AcArya kundakunda ke mamaya mAra ko 15vI gAthA me gRhIta 'apadema' gamda ke artha ko lekara carcA uTha nahI huI aura hama manda ko AtmA kA vipaNa mAnakara isakA artha apradeza yAnI AtmA apradeNI hai aisA bhI kiyA jAne lgaa| jo marvathA- mabhI nayAM meM bhI kimI bhAti ucita nahI thaa| AtmA to mabaMdhA amanyAta pradeNI hI hai| cAhe hama gAthA meM madhita artha meM ho yA pRthaka aba kapa meM / nAhi . vidi kevalaNANa kaMvalamAMvanna ca kavavigyi / ___ kaMviiTTha amuna, anthina mappadamana / / __-mamayamAra 181 mapradeNavAdi mvabhAvaguNA bhanni ini' ttiikaa|| miva bhagavAna ke kevalajJAna, kevalamukhA, kaMbalavIya, kaMvaladarNana, amUnikapanA, ammitvabhAva nathA mapradeNoyanA arthAt amakhyAna pradeNopanA hai| ye sabhI mvAbhAvika guNa hote hai jo pRthaka nahI ho makana hai / __ . AtmA ko gaNanA astikAyo meM hai aura amnikAya meM eka meM adhika pradeza mAne gae hai| kAla dravya jo agnikAya nahIM hai usa bhI kimI apelA, kama se kama eka pradazI no mAnA ho gayA hai| - amavyaMyA pradezA dharmAdharma kajIvAnAm / AkAzamyAgnatA / makhyayAsakhyayAzca pudgalAnAm // -tanvAyaM mUtra 5 / pravacanamAra meM AcArya kundakunda ne zuddha jIva kA amnikAya aura mapradezo kahA hai| gAthA ! .. kI TIkA meM jayamanAcArya spaSTa karane hai'paNa apradeza kAlANupagmAgvAdi mapadema guDajIvAgnikAyAdi pacAmnikAyambampam / ' -arthAt kAlANu paramANu Adi apradeza hai, sukhajIvAstikAyAdi mapradeza hai| 1. AtmA ko apradeNI mAnane para umakA astitva hI nahI raha makaMgA -yaha zUnya-saviSANavan vharegA-utpAda-vyava-prIvya kA abhAva hone se zrI sattA kA sarvathA abhAva hogA / kahA bhI hai
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jamma kamani pahemA padenamenaM tu nanado gAdaM / mugNa jANa tamatva......""| pravacanamAra 2/52 // 'utpAda-sapanovyApuna mn| mAyalamaNam // '. mavALUtra 3 5. yadi yena kena prakAreNa AmmA kA agniba miDa karane ke lie ume eka praveNI (kAnavan) bhI mAnA jAyegA no AtmA ko milAyampA meM paramANu avagAhamAtra AkANa pradeza ko avagAha karake hI rahanA paraMgA aura jaisA ki misAla hai. mihAmArga kaNA bagmatI miDA' dhanuSA kSetra parimANa AkANa ko gherakara vigajamAna hai kA vyApAna hogaa| 6. AmmA meM praNava guNa nahIM banegA. jabaki pradeNavaguNa kA honA anivArya hai 'pradeNavanya na mAkAkAzapraNAMgmANapraNa eka AmmA bhni|' -- arthAta eka. bAnmA nAkAkANa jinane (amanapAna) praNa vAnA honA hai|' 20 bhA* gi.40013 .. pradeNanya gati ko mirinI hogI, ki AgmA ke ima makina kI anivAryanA. 'AmamAra maharaNa-vinagaNanabhitakininagmaNagairaparimANAvaripatanAMkAkANammitAnmAvayavatvalakSaNAniyanapaNanyAla / ' mamayamAra kamaNa myAdAdAdhikAra/263 TIkA 8. pravacanamAra meM niyaMkapracaya' aura 'mya-praya nAmaka do pracaya banalA hai aura kahA hai ki pradeNI ke mamUha kA nAma niyaMkapranaya hai| vaha 'niryakapranaya kAla ke atirikA mabhI dayA aura munAnmatavya meM bhI hai| imasa muDanaya meM bhI guDa AnmA bahupadaNI hI ThaharanA hai| 'praraMgayo hi niryakAcayaH' --amanacandAcArya / sapa pragaprayalamaNAmpiyaMkAyoM yathA muknAmo nimnaSA kAnaM vihAya gbakIya-mbakIyapradeNamadhyAnamANa gaMgadravyANA ma maMbhavanIti niyaMcayo vyaakhyaanaa| dravyoM kI pahicAna ke lie Agama meM pRthaka-pRSaka mpa meM dravyoM ke guNadhoM ko ginAyA gayA hai, mabhI dravyoM ke apane-apane guNadharma niyata hai / kucha mAdhAraNa hai aura kucha viSa / jahA mAdhAraNaguNa basnuke amnityAdi kI iMgita karate hai vahA vizeSaguNa eka dravya ko anya dayoM meM pRthakanA banAne hai| astitva, vastunva, dravyatva, pramapanya, agurumadhunca, pradeNatva, cetanatva ye jIva
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ mina-mAnapipAravIya prasaMga vya ke mAdhAraNa guNa hai aura zAna' darzana, mukha, vIrya, cetanatva aura amUrtatva ye vizeSa guNa haiN| kahA bhI hai "mamaNAni kAni" amnitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvaM, agurulaputvaM, pradejanya, cetanatvaM, aMcanatva, mUrnanvaM, amUrnatvaM dravyANAM daza mAmAnya guNAH / pratyekamaSTAvapTo marvapAm" nAnadarzanamukhavIryANi mparNagmagaMdhavarNAH gatihetutvaM, mpinihetRtvaM avagAhanahenutvaM vartanAhetRtvaM cananamacetanatvaM mUrnamamUnatvaM dravyANAM polaviNepaguNAH / pratyeka jIvapudgalayopeT / "- (AlApapani guNAdhikAra) jIva meM nirdhAgni guNoM ko jIva kabhI bhI kimI bhI avasthA meM nahIM chornaa| itanA avazya hai ki kabhI koI guNa mukhya kara liyA jAtA hai aura dUmo gaura kara lie jAne hai| yaha anekAnna dRSTi kI apanI vizepa genI hai davya meM goNa kie gae guNa-dharmo kA dravya meM marvathA abhAva nahI ho jAnAdravya kA bampa apane meM pUrNa rahanA hai / yadi gauNa mpa kA marvathA abhAva mAnA gAya no vastumbApa ekAMta-mithyA ho jAya aura aise meM anekAnna dRSTi kA bhI vyAdhAna ho jAya / anekAnta nabhI kAryakArI hai jaba vamna aneka dharmA ho-- "ananmadharmaNamtanvaM", "makanadravya ke guNa ananta paryAya annnaa|" ___anekAnna dRSTi pramANa nayoM para AdhArita hai aura eka dega bhAga ko jAnA hone me naya dRSTi pugapat vastu ke pUrNa rUpa ko jAnA nahI ho makanI--imalie nayAdhina jAna chapampa ke adhIna hone me vastu ke eka deza ko jAna sakatA hai| vaha aga ko jAne-kahe. yahAM taka to ThIka hai| para, yadi vaha vastu ko pUrNa vaimI aura unanI hI mAna baMTe no mithyA hai / yana vastu, zAna ke anumAra nahI hotI api nu vastu ke anumAra jAna honA hai| ana jimane apanI gati anusAra jitanA jAnA vaha usakI zakti meM (mamyagnayAnumAra) utane rUpa meM ThIka hai| pUrNa pa no kevalajJAnagamya hai jamA hai vaimA hai| naya jJAna ume nahI jAna makanA hai| phalana' - AtmA ke mvabhAva kapa amaMbyAna pradeNatva ko kisI bhI avasthA meM nakAga nahI jA sktaa| svabhAvataH AtmA nizcaya-naya se to basacyAta pradezI hai hI, vyavahAra nava me bhI jise nagara pramANa kahA gayA hai vaha bhI asaMnyAta pradenI hI hai| pana: dono nayoM ko dravya ke mUla myabhAva kA nAma iSTa nahIM / asaMkhya pradeginya AtmA kA makAna rahane vAlA guNa-dharma hai, jo nayoM meM kamI goga aura kabhI mukhya kahA yA gAnA gAtA hai| aise meM AtmA ko banekAnta
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAranA kA artasva dRSTi se pradezI mAna lene kI bAta hI nahI tthhrnii| kyoki "anekAMtavAda" chadmasthoM ko padArtha ke satsvarUpa me usake aza ko jAnane kI kuMjI hai, gauNa kie gae azo ko naSTa karane yA dravya ke svAbhAvika pUrNa rUpa ko jAnane kI kuMjI nahI / yadi hama dRSTi me vastu kA sarvadhA eka aza-rUpa hI mAnya hogA to "anekAnta siddhAnta" kA vyApAna hogA / yadi AtmA me amakhya pravezitva yA apradeziya kI siddhi karanI ho to hameM jIva kI ukta zakti ko lakSya kara 'pradeza ke mUla lakSaNa ko dekhanA paDegA / usake AdhAra para hI yaha saMbhava hogaa| ana yahAM siddhAnta granthoM se "praveza" ke lakSaNa uddhRta kie jA rahe hai 1. "ma (paramANu) yAvanikSetre vyavatiSThanaM sa pradeza / " - paramANu (pudgala kA mavasUkSma bhAga jisakA puna na ho make) jitane kSetra (AkAza) me rahanA hai, usa kSetra ko pradeza kahate hai / 2. " pradezAMnAmApekSika sarvasUkSmastu paramANogvanAha / ' ta0 bhA0 5-dha -- pradeza nAma ApekSika hai vaha marvasUkSma paramANu kA avagAha (kSetra) hai| ?. tauha AkANAdInA kSetrAdivibhAga pradizyate / " 12 na0 vA0 2, 36, pradezoM ke dvArA AkANAdi (mAM ke) kSetra Adi kA vibhAga igita kiyA jAnA hai / 8. jAvadiya AyAma avibhAgIyuggalANuvaTTa / nambu pama jANe mavvANu ThANadA // " * jitanA AkANa (bhAga) avibhAgI pudgala aNa paMnnA hai, uma AkAza bhAga ko pradeza kahA jAtA hai| kahalAtA hai / 5. "jeliyamena mena aNuNAdva "" dravyamya0 nayaca0 180 - aNu jinane ( AkANa) kSetra ko vyApta karanA hai utanA kSetra pradeza jAtA hai / 6. "paramANuSyApnakSetra pradeza " - pra0 mA0 jayacaMda vR0 - paramANu jitane kSetra ko vyApna karanA hai, utanA kSetra pradeza kahA 7. "zuddhapudgalaparamANugRhItanabhamyanameva pradezaH / " zuddha pudgala paramANu me vyApta nabhambala hI pradeza kahalAtA hai / 8. "nivibhAga AkAmAvayava. pradeza / " - nivibhAga AkAzAva' pradeza hotA hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ mina-mAla dhiAraNIya prasaMga 1. "praviNyana ini pradeNA // 3 // praviNyanne pratipAdana ini pradezAH / kaSa pradiNyanne ' paramAnavambAna paricchedAn // // vadhyamANamamaNo dravyapagmANa mayAvani kSetra vyavaniSThane ma pradeza ini vyavaliyane / na dharmAdharmakamIvA nRlyaamdhyyprdennaa|" -nanyA. gaja0 5/8/3 10. "praNamya bhAva pradezava avibhAgidgala-gagmANunAvaSTabdham / " -AlApa pani AgamI ke una prakANa meM spaSTa hai ki "pradeNa" aura pradeza manda bhAgamika aura pAribhASika hai aura AkAgabhAga (kSetra) pagmiANa meM prayukta hote hai| Agama ke anusAra AkANa ke jitane bhAga ko jo dravya jitanA vyApna karatA hai vaha dravya AkANa ke pagmiANa ke anamAra utane hI pradeNAM vAlA kahA jAnA hai| kA yadi "padanAmanekArtha" ke anusAra "pradeNa" kA "vaDa" aura "bhapradeza" kA "akhaNDa" artha mAne no kyA hAni hai? mamAdhAna- gandI ke aneka artha hote haga bhI unakA prAmagika artha hI grahaNa karane kA vidhAna hai| jama madhava kA artha ghotA hai aura namaka bhI / para, bhojana pramaga meM dama gabda meM "namaka" aura yAtrA pramaga meM "ghor3A" grahaNa kiyA jAtA hai| isI prakAra dravya ke guNa-mabhAva meM "pradeNa" "apradeza" ko Amika paribhASA ke bhAva meM liyA jAyagA / anyathA zuddhapayogI AtmA ke mavarbha meM . "apradeNa" kA artha "ka pradeza" karane para zuDhAtmamiDa bhagavAna meM eka pradeNI hone kI Apani hAMgI jaba ki unheM "apadeNa" na mAna kara mapadaNa amalyAna pradeNI vAlA mvAbhAvika rUpa meM mAnA gayA hai| unakI sthini "kiciNAcagmadehadomidA ke rUpa meM hai| pradeza kA parimANa AkAkSetrAvagAha meM mAnA gayA hai| AtmA ko akhaNDa mAnane meM koI bAdhA nahI -- AtmA amaMlyAna pradezI aura abaNDa hai hii| Agama meM eka meM adhika pradeNa vAle dravya ko "agnikAya" aura mAtra eka pradezI dravya ko "amnikAya" meM bAhara rakhA gayA hai| kAlANu aura avibhAjya pudgala paramANu ke sivAya mabhI dravyo (AtmA ko bhI) ko amnikAya se bAhara (eka pradeNI) dravyoM meM ginAyA ho aimA pAna aura dekhane me nahI aayaa| AtmA ko apradegI kahane kI imalie bhI AvazyakatA nahI ki "pradezitva" "apraNitva kA AdhAra AkAma ko avagAhanA kA kSetra mAnA gayA hai-paramapAriNAmika bhAva nahI / yadi inakA mApadaNDa bhAvo me kiyA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlAmAla allow gayA honA to vAcArya barahaMtoM aura miyo ko bhI "apratamI" poSita karate, jabaki unhoMne aimA ghoSita nahIM kiyaa| ukta viSaya meM anya AcAryoM ke pavana Upara prastuta kie ge| bhAcArya kundakunda ne saMbaMdhita viSaya ko jima rUpa meM prastuta kiyA hai use bhI dekhanA Avazyaka hai kyoki "mamayamAra" unhI kI gcanA hai| "mamayamAra" ke mavipura mAnAdhikAra meM kahA gayA hai "appA NiccI anivapadamo demiyo u mamanti va mI marakaI nanAMhINI ahilI ya kAu // " mamayamAra 12 "jIvo hi dayyamgeNa nAniyo, amasyayapradegI mokgmiaagaap|" TIkA, amanacandrAcArya (dhAtmaNyAti) AnmA dravyAthikanayena ninyagnathA cAmanyAnapradamA tamita mamaye paramAgarma namyAnmana zuddha cananyAnvayanakSaNa dravyatva naSevAsamyAnapraNaba pUrvameva niSThati / " TIkA, jayamanAcArya, (mApani -ukta mandarbha ko spaSTa karane kI AvazyakatA nahIM hai| vaha mpaya mpapTa hai| gAthA meM nitya", AtmakhyAti meM "davyaraNa", aura nApayati meM "davyApikanayana", ye nIno vigeniga dvayyASika (nizcaya) naya ke kathana ko dagina karane hai| enAvana dama pramaga meM AtmA ke amakyAna praNiya kA kathana nizcayanaya kI dRSTi meM hI kiyA gayA hai, vyavahAra naya kI dRSTi meM nhiiN| Agama meM vyavahAra aura nizcaya ina donAM nayAM yA ganimeM prayoga karane kI hama haTa nahIM dI gii| inake prayoga kI apanI maryAdA hai| nizcaya naya ke kathana meM vastu ko mvabhAva zani eva guNa dharma kI mukhyatA rahatI hai aura vyavahAra naya meM upacAra kii| imaka anumAra AgmA kA bahumaNatva nizcayanaya kA kathana hai, vyavahAgnayA nahIM / imakA phalinArtha yaha bhI nikalanA hai ki jo kunakundAcArya pAtmA ke mvabhAvApa-pagma pAgmiANika bhAva-apa maviSuTa jAnAdhikAgma AmmA ko nitya eva amanyapradeNI ghApita karane hai. vahI AcArya AtmA ko kathamapi kimI bhI pramaMga meM aprasaMgI nahIM kaha sakataM - "jIvApoggalakAyA dhammAdhammA puNo ya AgAmaM / mapadamehi amavA gandhi padamani kAlamma / -kundakunda pravacanamAra 13
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ "amti mavartavistArayorapi mokAkAmanulyA saMkhyeya-pradezApari. jyAvAn govny|" -hI, amRtabandrAcArya-tatvadIpikA "tamya nAvana maMmAgavamyAyo vistAropamahArayorapi pradIpavan pradezAnAM hAniyogbhAvAna vyavahAra dahamAtrApi nizcayena mokAkAmapramitAsaMpeya pramatvam / " -vahI, jayamenAcArya, nAtpani jIva ke amaMgyAna pradeginya ko kimI bhI apekSA se upacAra yA vyavahAra kA kapana nahIM mAnA jA makanA / pradeza vyavasthA dravyoM ke mvAdhIna hai aura vaha unakA pabhAva hI hai aura mvabhAva meM upacAra nahI honA / natvA gajavAnika (5/8/13) kA kathana hai ki "helpapekSAbhAvAn // 3 // pudgaleSu pramihenumavekSya dharmAdiSu pradezopacAra: na kriyane nepAmapi svAdhIna pradeNatvAt / tasmAdapacAra kalpanA na yuktaa|" mvargIya, nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jI kA yaha kathana vizeSa dRSTavya "pura naya dRSTi meM amana upayoga mvabhAva kI vivakSA me mAmA meM pradeSa bheda na hone para bhI maMmAge pIva anAdi karma-bandhanabara hone me mAvayava -0 vA. (mAnapITha) pR0 666 eka gAna aura / apemAdhita hone se naya-dRSTi meM vastu kA pUrNa kAnikagurusvabhAva gamya nahI hotaa| pUrNa grahaNa to makana pratyana kevalanAna vAgahI honA hai| imIlie AcArya padArSamAna ko naya-dRSTi me anIna ghopina karate hai| "NayapamAnikkato bhannadi jo mo smymaage|" "mavaSayapakcarahido bhaNido jo mo mmymaage|" -mamayasAra, 142, 144 mUrta vya meM to paramANu kI pradeza saMjJA mAnI jA sakatI hai, para pradeza kI bhAmpIya paribhASA kI vahAM bhI upekSA nahI kI jA sktii| pudgala dravya ke mivAya sabhI amUrta impoM meM pradena kA bhAva yAkAma kSetra meM hI hogA upayoga ke anusAra nhiiN| mUtaM punalAmye saMmAtAmanyAtAnaMtAcUnAM piDA kaMdhAsta eva vividhA pradenA bhayaMte na patrapradezAH |-(mevaanaaN bheSApekSati phanitam) - dravya saM0 TIkA mASA 25
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhatva paryAya meM usa paryAya ke upAdAna kAramadhUna pugAtmAbara kSetra kA parimANa-paramadeha se kiMcit nyUna hai jo ki talAva (nina zarIra) parimANa hI hai, eka pradeza parimANa nahIM / kicidUNacaramanagarapramANamya mihatvaparyApamyopAsanakAmanagamadravya tatparyAyapramANameva / ' dRSyasaMgraha meM saMkA uThAI gaI hai ki miDa-AtmA ko parimANako kahA ? vahA~ spaSTa kiyA hai ki'svadehaminimbApanaM naiyAyikamImAMmakamAnyAyaM prani / ' .-pahI gAlA TIkA mmaraNa rahe ki koI AtmA ko aNamAtra (apradeNI) kahate hai kI koI vyApaka / unakI mAnyatA mamIcIna nahIM, yahA~ yaha mpaSTa kiyA hai| nizcayana lokamAtro'pi / viziSTAvavAhapariNAma-ktiyuktAvAn nAmakarma nivRnamaNumahanaparIdhiniSThan vyavahAraNa dehmaanii| .. (10hI.) nizcayena lokAkANaminAmanyeyapradeNamimApi vyavahAreja nagara. nAmakarmodayAninANamahamAgepramANavAna badezamAtrI bhani / '.-- * (nAtparya 10) 27, padi upayogAvacA meM AmmA apratI mAnA jAnA no vAtmA ke adA hone meM yaha bhI mAnanA pAMgA ki Arama pradeza bahana garIra meM mikAkara apradeNamAtra-avagAha meM ho jAte hai aura pUrA garIla bhAga AtmAhIna (pampa) rahanA hai- jamA ki par3hane-sunane meM nahIM aayaa| chapampa kA mAna pramANa aura nayargAbhana hai aura kevalI bhagavAna kA jAna pramANapa hai| naya kA bhAva agavAhI bhora pramANa kA bhAva sarvagrAhI hai| donoM meM hI banekAnta kI pravRtti hai, anekAnna kI avahelanA nahI kI gaI 'anekaanne'pynekaan'| pramaMga meM bhI isI AdhAra paramAtmA ke mamamAtapradeNatva kA vidhAna kiyA gayA hai napAhi - anekAnna kI do koTiyA hai| eka aisI koTi jimameM apemAdRSTi meM aMgoM ko kramama: jAnA jAya aura imarI koTi vaha jimameM makAna ko yugapana pratyakSa jAnA jAya / prathama koTi meM pI padApoM ko jAnane pAne pAramAmadhArI naka ke mamI chapampa bAte hai| ina mabhImAna paramahAvApelI bAMdhikAra kamika hote haiN| pratyakSa hone para bhI vega-atyana' hI kahanAne mare padoM meM ina mamI ko eka samaya meM eka pradagapAhI bhI mAnA jA sakatA hai yAnI ye
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke kucha vicAraNIya prasaMga eka praveza (Urdhvapracaya) ke jJAtA hote haiN| dUsarI koTi me kevalI bhagavAna ko liyA jAyanA yana: ye eka ora ekAdhika anaMta pradeza ( tiryakapracaya-bahupradezI dravya) ke yugapat jAnA hai / AcAyoM ne imI ko dhyAna meM lekara UrdhvaM pracaya ko 'kramAMkAnta' aura niryak pracaya ko 'akramAnekAnta' nAma diye haiM TY 'niryatra caya tiryak mAmAnyamini vistAramAmAnyamiti 'akramAjaMkAnna uni ca bhavyate / Urdhva pracaya ityUrdhva mAmAnyamityAyanamAmAnyamiti 'kramAnekAnna' iti ca bhavyanaM / - praba0 sAra (na0 vR) 141 / 20016 'bastu kA guNa mamUha akramA'nekAnna hai kyoMki guNAM kI vastu me yugapadavRtti hai aura paryAyAM kA mamUha kamAunekAnna, hai kyoM paryAyoM kI vastu me krama meM vRddhi haiM' - jainendra mi0 koSa pR0 108 spaSTa hai ki kramAnekAnna me vastu kA svAbhAvika pUrNarUpa prakaTa nahI honA svAbhAvika pUrNarUpa tI akramA'nekAnta meM hI prakaTa hotA hai aura bahupravemitva kA yugapadyAhI jJAna kevalajJAna hI hai| anaH kevalajJAnagamyapradezasambandhI vahI rUpa pramANa hai, jo middha bhagavAna kA rUpa hai-- kiciNA carama dehadI miThA / ' arthAt-amaMkhyAna pradezI / - Agama meM dravya kA mUla svAbhAvika lakSaNa usake guNoM aura paryAyoM ko batalAyA gayA hai aura ye donoM hI sadAkAmadravya me vidyamAna haiM / dravya ke guNa dhyApika naya aura paryAyeM paryAvAdhika naya ke viSaya hai| jaba hama kahate hai ki 'AtmA avanDa hai' to yaha kathana dravyArthikanaya kA viSaya hotA hai aura jaba kahate hai ki 'AtmA asaMkhyAta pradezI hai' to yaha kathana paryAyAdhikanaya kA viSaya honA hai donoM hI naya nizcaya meM Ate hai| jise hama vyavahAra naya kahate hai vaha dravya ko para saMyoga avasthArUpa meM grahaNa karatA hai / cUMki AtmA kA asaMkhyapradezatva svAbhAvika hai ata: vaha isa dRSTi se vyavahAra kA viSaya nahI - nizcaya kAhI viSaya hai / dravyAdhika paryAyAmika dono me eka kI mukhyatA me dUmaga goga ho jAtA hai- dravyasvabhAva meM nyUnAdhikatA nahI hotI ataH svabhAvataH kimI bhI avasthA meM AtmA apradezI nahI hai / vaha trikAla asaMkhyAta pradezI tathA akhaNDa hai / AtmA ko sarvathA asaMkhyAtapradezI mAnane para arthakriyAkAritva kA abhAva bhI nahI honA / yanaH arthakriyAkAritva kA abhAva vahAM hotA hai jahAM dravya ke anya dharmoM kI sarvathA upekSA kara use eka kUTampa dharmarUpa meM hI svIkAra kiyA jAtA hai| yahAM to hame AtmA ke anya sabhI dharma svIkRta hai kevala pradezatvadharma
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtmA kA masAlyAta matva ke sambandha meM hI usake nirdhAraNa kA prazna hai yahA agoM ke rahane se mbamAvazUnyatA bhI nahI hogI aura nA hI vyApatA kA abhAva / pari eka dharma kehI Amare meM (anya dharmoM ke gahane hue) abhiyAkArita kI hAni hotI ho naba to ekapradezI hone meM kAlANu, pudgalANu meM aura amanayAmanI hone meM miDo meM bhI akriyAkArisva kA abhAva ho jAyanA - paramA honA nhii| gajavAnika meM AtmA ke apanapane kA bhI kathana hai para yaha AnyA ke amakhyAnapradezatva ke niSedha meM na hokara gadATa ko madhya meM kahI kiyA gayA hai arthAta AmmA yadyapi paramArtha meM amayAmI abaNya hai samApi pabadRSTi ko vivakSA meM bahupravezIpane ko gauNa kara amala meM pahaNa karane ke lie abhiprAyavaNa uma apradeNampa kahA gyaa| / pra ko mAstrIya paribhASA ko lakSya kara nhiiN| prakRta meM upamahArApa hasanA viga jAnanA cAhie ki hAka mAjamArga kA pramaga hai. usameM nizcayakA akarane mamaya. ugama pAnAhAna para bhI abheda aura anupacAra ko mulyatA gnI gaI hai| hama dRSTi ko mAtra kara jaba apradeNI kA artha kiyA jAnA hai nava praNa kA artha bheda yA bhAga karane para apradeza kA artha annaDa ho jAtA hai| isalie paramArtha meM jIva ke sambanabhakti meM amanyAnapradeNI hone para bhI dRSTi kI apekSA uma anagama anubhava karanA Agama mammata hai| proNa ko zAstrIya paribhASA kI dRSTi meM AmmA amanyAnapradaNI aura anahI aura pradeNAnagAho hokara bhI uma amavyapradaNI ho mana meM koI bAdhA nhiiN| igakA nirakapa kivAtmA apanI naSA akhaNDa nahI, apitu amanyAnaprasaMgI nayA bnaa| 00
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM svastika rahasya mAntika bhAgnIyo meM, cAhe ve dika manAvalambI ho yA manAnanajana mtaalmbii| gAhmaNa, vaizya aura zUdra sabhI ko mAlika kriyAoM meM (jame vivAha vAdi poraNa samkAra, cUlhA-cakkI sthApanA, dukAnadAro ke khAtA-bahI, narA-nATa ke muhUrta meM) nIna paripATiyA mukhya rUpa meM dekhane ko milatI hai| kucha loga 'lita kara kArya prArambha karate haiM aura kucha mbanika akina kara kArya kA zrIgaja karate hai| isake sivAya kucha loga aise bhI hai, jo donoM ko prayoga meM mAta hai|'' bhI likhate hai aura myAgnika bhI akina karate hai| grAmINa anapaDha striyA bhI ina vidhiyoM ko mAdara apanAtI hai| niyoM ke AgamA meM' aura 'mbanika' ko pramukha sthAna diyA gayA hai| vedoM meM bhI kAra ko 'praNava' mAnA gayA hai, aura pratyeka veda mantra kA uccAraNa OMkAra meM prArambha hotA hai| 'mbagni' gabda bhI vedo meM aneka bAra AtA hai jaMga 'mbamti na indra' ityAdi / jaba eka ora bhArata meM inakA itanA pracAra hai, naba dUmage aura jamana dega bhI 'mbamtika' se bacita nahIM hai| bahA mbanika cihna ko gajakIya sammAna ninA huA hai| gaharAI se khoja kI jAya no agrejo ke kAma cihna meM bhI 'mbamtika' ko mUla manaka mila makanI hai| mambhAvanA ho sakatI hai ki ImA ko phAMsI ke bAda cihna kA nAmAntara yA bhAvAnnara kara diyA gayA ho| ke sambandha meM vividha manAvalambI vividha-vividha vicAra prasnuna karate hai aura vicAra prasiDa bhI hai yathA '' paramAtmA vAcaka hai, 'magala mbanpa hai ityAdi / jainiyoM ko dRSTi meM '' pacaparameSThI vAcaka eka laghu sakana hai imaM paparameSThI kA pratinidhitva prApta hai| isa prakAra jina zAmana meM namokAra mantra kI apAra mahimA hai / pratyeka jaina, cAhe vaha kimI pandha kA ho, himAlaya se kanyAkumArI taka isa mantra ko eka svara se par3hatA hai| mantra hama prakAra hai 'Namo barahatANa namo sisANa gamo bAigyiANa / namo uvamAyANa gamo loe sambamAhUNa // ' arahanto ko namaskAra, siDo ko namaskAra, AcAryoM ko namaskAra bAra nokare sarva sAdhubo (papara baina) muniyo ko namaskAra /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraneTo yadi ukta mantra ko sarvaguNa sampanna rakhate hue. ekAsAra uccAraNa karanA ho mI ''mAtra kahane meM nikAha ho jAtA hai. kyoMka ''ko mAtrA meM bojAsara mAnA gayA hai| jisa prakAra choTe meM bIjamalpa hone kI mAmarSa hai. usI prakAra meM pUre namokAra mantra kI mAmaya hai. pAki pAnI parameSThI napina hai| nAhi.. 'barahanA amaroga AigyiA maha upamanAyA muniko padamAtAra nippaNI OMAge papagmaTThI // " agahana, amagara (miDa), AcArya, upAdhyAya aura muni, ma pAyo paramapThiyoM ke prathama amaramamagana hai. aura yaha ''parameSThI vApara hai| navAhi agahanna, kA a, amagera (mira) kA a, AcArya kA upAdhyAya kA 3 aura muni kAm / a+ A (aka mavaNe doSa) + A A A (... .. ..) + A+3 o (AdguNa) om om - anumbAgyuka hapa OM para paramaThiyoM ke ArakSa meM niSpanna 'ko mahamA ma prakAra nidiSTa hai kAra bindumayukta nitya dhyAna yogina. / kAmada mAnada va kAgaya namo namaH // bindu mahina prakAra kA yogIjana nitya dhyAna karate hai| yaha sakAra icchina padArpa-dAnA aura mAMsapradAtA hai| usa kAra ko namaskAra ho| upaniSadakAra ke mandI meM-kAra paramAtmapratIke dAmakAvyamAnA mani mantanupAn-chAdogyopaniSad nokara bhApya / ' 1, / ise 'praNava' nAva meM bhI sambodhita kiyA jAtA hai. kyoMki yaha kabhI bhI jI nahI hotaa| inameM pratikSaNa nabInanA kA saMcAra hotA hai aura yaha prANI ko pavitra aura anuSTa karanA hai / 'prANAn sarvAn paramAtmaniSanAmayatItyetasmAt praNavaH / ' Upara kahe gaye namokAra mantra kI maMgalaspatA mamma ke mASa pAjAne bAne mAhAtmya se nirvivAda siddha hotI hai| mAnamo meM anya baneko mantroM ko bhI maMcanarupatA prApta hai, para mukhataH dohI prasaMga aise gAte haiM, jinameM anazana
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. jina-mAsana ke vicAraNIya prasaga kA maTana unlena hai - NamokAra mantra' aura 'magalAnamaNaraNapATha / " gamokAra mantra ke sambandha meM kahA gayA hai 'emA paca jamAyAge manapAvapaNAma go| magalANa ca mavemi padama havaH magana / ' yaha para namaskAra marva pApoM kA nAza karane vAlA aura garva magalo meM prathama magana hai| uka vivaraNa ke prakANa meM, magala kAryoM meM ''kA prayoga kiyA jAnA mpaTana parikSana hotA hai, jo ucita hI hai| para 'mbagnika' ke sambandha meM abhI naka nirNaya nahI ho pAyA hai| koI imaM caturgani bhramaNa aura mukti kA pratIka mAnatA calA A rahA hai to koI brAhmI lipi ke 'R' varNa ke mamAkAra mAnakara ise RSabhadeva kA pratIka miTa karane ke prayatna meM hai| mana mA bhI hai ki yaha 'manyApaka' ke bhAva meM hai| nAtparya yaha ki abhI koI niSkarSa nahIM mila rahA hai / ana umakI vAmnavikanA para vicAra karanA zreyaskara hai| hasti, svastika yA sAthiyA 'mvastika' maskRta bhASA kA avyayapada hai| pANinIya vyAkaraNa ke anumAra, imaM yAkaraNa kaumudI meM 54ve kama para avyaya padoM meM ginAyA gayA hai| yaha 'mbagnika' pada 'mu' upamarga tathA 'agni' adhyaya (krama 71) ke yoga meM banA hai, yathA - mu+ amti baamn| inameM 'ikoyaci' sUtra meM ukAra ke mbAna meM bakAra huA hai| bahana meM loga 'agni ko triyApada mAna kara usakA 'hai' yA 'ho artha karata hai, jo ucita nahIM hai. kyoMki yahA 'amni' pada kriyAmpa meM nahIM hai, apitu niDanta pratipaka avyaya hai| na ki 'amniIga'ma tiGanta pratispaka avyaya' hai| bama 'svamti' meM bhI 'amni' ko avyaya mAnA gayA hai. aura 'mbagni' avyaya pada kA artha kalyANa, magala. zubha Adi kempa meM kiyA gayA hai| prakRta meM ugni 'mbambhika' zabda bhI imI 'svamnikA bAcaka hai| jaba 'mbagni' apaya meM myAcaM meM 'ka' pratyaya ho jAtA hai. aba yahI 'mbamni' prakRta meM 'myamika' nAma pA jAtA hai| parantu artha meM koI bheda nahIM hotA / 'mbamti eva mbanika' ko hama pyupani ke anumAra, jo 'mbasti' hai vahI 'mvastika' hai aura jo 'mvastika' hai vahI 'svasti' hai| ukta pramaga me aisA phalita huA ki mabhI 'sasti' svastika hai mora sabhI 'svastika' 'svasti' hai, arthAt 'svasti' aura svastika' meM koI bheda nahI hai / yata:-'svasti eva svstik'|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ svastika rahasya ' prAkRta bhASA meM 'svasti' yA 'gvasnika' ke vibhinna rUpa milane hai| jina rUpoM kA prayoga magala, mema. kalyANa me prasasta ayo meM kiyA gayA hai, uname kucha isa prakAra hai (1) sandhi (mbamti) 'sandhi koI kvinoN| ---paumariDa, 35162, (2) satyi (mbanikSemakalyANa magala, puSpa Adi), he0 2145, ma0 21 / (3) satthiA (mvanika) prazna vyAkaraNa, pR0 68. mupAmanAha pani 52, zrA0 pra0 mU0 27 / (4) matthika, ga (mbanika) para maha mahaggava koSa, panAmaka prakaraNa 123 / (5) motyaya (mvastika) pAiyama: mahaNNava koSa, pacAmara prakaraNa / (6) motthiA (mbamnika) uvavA: mUtra, mAtR dharmakathA. pRSTha 5 / ukta sabhI zanda-pI meM magalabhAvaHnita hai| ana yaha nizcaya hI ho jAnA hai ki 'svamni' aura 'svamnika kA praga bhI '' kI bhAni magana nimitta honA caahie| aba prazna yaha hotA hai ki jama go parameSThI kA praninidhitva prAna hai, vama mbagnika ko kimakA prani dhinva prApta hai? hama prAna kA samAdhAna yaha hai ki jaba yaha nizcaya hI bukA ki 'vanika' nirmANa meM magala kAmanA nihina hai, to yaha bhI Avazyaka hai ki hamame bhI ' kI bhAti koI magana nihina honA caahie| imako botra ke lie jaba hama NamokAra mantra meM mAge calana hai, taba hame ubhI pATha meM paramagagana canu zaraNa pATha milatA hai aura hama pATha ko spaSTa rUpa me magala ghoSita kiyA gayA hai, yaSA-cattArimanana' ityAdi / ima pATha ko Aja mabhI jana AvAja par3hane hai| pUrA pATha isa bhAti hai pattAri magana' / arahanA magana / miyA magala, mAhU maMgana, keni paNNato dhammo mgn| panAri logutamA / arahanA maaNgunmaa| miDA mogutamA / mAra mogunamA kevanipagNatA dhammo logunamA pattArimaraNa pavagjAmi / arahate maraNa pabamAmi / mije sarapa papayAmi / sAhasaraNaM pavagjAmi / phevani paNata dhamma saraNa pnjaami|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-mAsana vicAraNIya prasaMga ukta pUrA pATha 'magalottamamaraNa' yA 'catuHzaraNa' pATha ke nAma se prasiddha hai aura namokAra mantra ke krama meM umo ke bAda bolA jAtA hai| yaha maMgala arthAt 'mbasti pATha' NamokAra mantra kI bhAMti prAcInatama prAkRta bhASA meM nivara aura maMgala zabda ke niNa me yukta hai| anya mpanoM para hameM bahuta se anya maMgana bhI milate haiN| para ve na to pratidina niyamita rUpa me sarva sAdhAraNa meM paMr3ha jAte hai aura na hI mUla mantra-NamokAragata paMca parameSThiyoM kA bodha karAte hai| ataH 'maMgala' me canAri-pATha kI pramukhanA NamokAra mantra kI bhAMti sahaja siDa ho jAtI hai| sthAnakavAmI maMpradAya me 'catAgmigalaM' pATha 'maMgalI' ke nAma se hI pramita hai| yana jaba koI thAvaka maMgala kAmanA meM mAdhu-mAdhviyoM meM prArthanA karatA hai ki mahArAja ! 'maMgalI' munA dIjie, to ve maharSa 'catAripATha' dvArA use bAgIrvAda dete haiN| isa magana pATha kA bhASAgara (hindI rUpa) bhI bahuta bahalatA se pracArita hai. yaSA 'arihaMta jaya jaya, miDa prabhu jaya jaya / / mAdhu jIvana jaya jaya, jina dharma jaya jaya / / arihaMta magalaM. miTa prabhu maMgalaM / mAdhu jIvana maMgalaM. jina dharma maMgalaM // aghita uttamA, miDa prabhu uttamA / sAdhu jIvana uttamA, jina dharma uttamA / marihaMta zaraNA. miDa prabhu shrnnaa| sAdhu jIvana zaraNA, jina dharma zaraNA // ye hI cAra zaraNA, dukha dUra hagnA / ziva mukha karanA, bhavi jIva maraNA // ' . isa sarva prasaMga kA tAtparya aimA nikalA ki ukta mUla-pATha jo prAkRta me hai aura 'catuH maMgana' rUpa meM hai. vaha magala, kalyANa, zAnti aura sukha ke lie par3A jAtA hai tathA 'svasti yA mvastika' (maMgala kAmanA) se sambandhita hai| 'digambara mAmnAya' meM pUjA ko zrAvaka ke dainika SaTkarmoM meM prathama ginAyA gayA hai| vahAM prathama hI devazAstraguru kI pUjA kI jAtI hai aura pUjA kA prArambha donoM (NamokAramatra aura catu maraNa pATha) aura unake mahAtmya se hotA hai| jaise jamokAra mantra vAcana kA prathama krama hai, vaise usake mAhAtmya pApana kA kara bhI pavana hai, bavA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavitra pavitro va muHsthito duHsthito'pi vaa| . . pyAyen pacanamaskAra sarvapApaH prayucate // apavitra. pavitro vA srvaampaanggtopiyaa| pammareta paramAtmAna sa. bAgAyatara. paSiH / aparAjitamanyona sarvavighnavinAzanaH / maganeSu ca maveSu prathama magana bataH // emo pavaNamopAro mama paapppnnaamnno| magalANa va mami, paDhama havA mavala / isI krama meM jaba hama pUjana prArambha karate haiM. hame 'maganottamamaraNa pATha kA mAhAtmya aura 'magalottamAraNa pATha' ke mUlabhUta mAhana, siTa, mAdhu gora dharma ke vizeSa gaNa padane ko milane / yathA - 'mbagni' trilokaguruye binapugavAya, gbagni gvabhAvahimodayamusthitAya / mvamti prakAzamahajojita ramapApa, mbagni pramannAlanAbhUtabhavAya // mbamyUna bimanabodhamudhApmanAya, bagni mvabhAvaparabhAvibhAsakAya / mvani kliovina vidgamAya, mvamni trikAlagakalAyatavimtanAya // ' ityaadi| ukta pramaga meM hameM yaha mmaraNa rakhanA cAhie ki ina mabhI lokoM meM grahIna pada 'myagni' hI hai. jo hame mbanika' nAma meM milatA hai, kyoMki yaha pahale hI kahA jA cukA hai, ki 'mbamni eva mbanikam' / Upara ke pana meM hameM deva (arahana-siDa) aura dharma (bAMdha) ko spaSTa mAnaka mila rahI hai aura inako magana kahA gayA hai , nayA 'mbagni' aura bamnika donoM kA arSa maMgala hai| mAge bana kara imI pUjA pramaga me hama mAdhuoM ko 'mvanipatA' unakI RddhiyoM ke varNana meM par3hate haiN| agahana rUpa meM nIrSakagaM kI 'mbagni-panA par3hane ko milanI hai| barahaMna aura mAdhuoM ke lie nimna mvani' vidhAna hai-bahana mpati zrI vRpabho na. mvamti, svasti zrI gitaH / zrI mabhava: svani,mbamti thI abhinaMdanaH / / ityaadi|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinake vicAraNIya prasaMga sAdhusvastinityAprakarAnakevaloSAH, mphugnmanaH paryaya mukhabodhAH / divyAvadhimAnavanapravodhAH, mpamti kriyAmu paramarpayo naH / / kopThamya dhAnyapamamekavIja, mabhinnamaMbotRpadAnumAri / caturvidha buddhibalaMdadhAnA, mbamtikriyAmu paramarpayo naH // ityAdi / Upara ke samasta pramaga meM yaha bhalI bhAni siddha hai ki agahana Adi pAge 'mbamti' rUpa hai aura jamA ki pahile likhA jA cukA hai yaha svasti uma 'mbagnika kA hI rUpa hai, jime AkAra me sthApita kiyA jAtA hai| yata.'svasti epa svstik|' jaina dharma ke anpo meM magalo kA calana chaha prakAra meM mAnA gayA hai| dravya-kSetra-kAla aura bhAva ke anusAra kartA [yathAzakti] ina chaho me kimI ko bhI apanAkara kArya prArambha kara lenA hai| * aura mvamnika ye donoM sthApanA magana meM Ate hai aura ye dono hI bRhanyakti ke laghu (bIjarUpa) hai| magala ke chaha prakAra ina bhAni hai NAmaNiTThAvaNA davvavettANi kAlabhAvA ya / iyachammeya bhaNiya, magalamANadamajaNaNa / ' -nilIyapaNNani 11 nAmamagala, sthApanAmaMgala, dravyamaMgala, kSetra magala. kAlamagala aura bhAvamaMgala ye magala ke chaha prakAra hai| jame zAnti prAptyarSa mukhadAga, bhAvo dvArA maMgalAcaraNa, kie jAte haiM me hI kAya dvArA svastika-racanA-pa magana kiyA jAtA hai| yaha to pUrNa nirvivAda hai ki-- 'magala kIgde pAraDakajavigyaparakammaviNAmaNacha / ' -kasAya pAhue / 'savipaNaMdAvatayapamuhA0 / ' -ni0pa017 prArambhakAryoM meM vighna nivAraNa ke lie maMgala kiyA jAnA hai| yA svastika, navAvarta pramuna kArya kie jAne haiN| bharata jaise cakravartI ne bhI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ digvijaya ke bAda zilA para apanA nAma likhane meM bhI 'parita kA prayoga kiyA hai| tathAhi 'svasnInuvAkukulavyomanalapAleyadIdhiti. / cAturagnamahIbhartA bharata zAtamAtura // " - mAdipugaNa 32145 tIrthakaro ke zarIra savadhI 10 lakSaNo me bhI gbagnika eka gupita mAnA gayA hai-- isameM sadeha nahI ki magala, mukha, gAni va kalyANa ke lie gAro maMgaloM, cAge uttama, aura cAge gaNa (pATha) kA Amaga liyA jAnA hai| gRhasthAcAra mambandhI kAryoM meM jo yatra pUjA-vidhAnAdi meM gyApita kie jAte haiM, una yatro- - vinAyaka patra, gAgnividhAna patra, zAniyatra meM 'battAri. maMgalottamazaraNa' pATha likhA honA hai. ima mabame yahI milahotA kimbagnika inhI cAge kA pratinidhi honA caahie| prazna hotA hai ki gnika kA jo kapa pracalita hai umakI magalAMtama garaNa pATha meM mani kame biThAI gaI hai| para yaha prazna mvagnika kI banAvaTa meM mahaja hI hala ho jAtA hai| mbagnika banAne vAle kA bhAva magamonamagaraNa kI sthApanA kA hai aura vaha eka eka pada ke lie eka eka vidhi pUrI karanA jAtA hai| paryApa mUla (Aja) vigmRta hone meM vaha aimA bhAva nahIM biThA pAnA jo ki ume biThAnA caahie| vAstava meM gvagnika racanA ke mamaya jo bhAvamA gahanI cAhie umakA racanAkrama isa prakAra hai. (mmagNa he ki racanA banAne mamaya pranipada uccAraNa ke mAtha hI cihna banAnA cAhie) - canAgmigana, canArilAMgunamAaura canAriNagNa kI nAra manyA ke pratinidhi cAra koNa -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vima-zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga noTa- - ukta pratIka nIce alaga-alaga dinAlA kara, zepa mantra ke pratIka pRthaka-pRthaka lakIro me saMketo dvArA spaSTa kie gae haiM AWAY... noTa - (1) pATha uccAraNa karate hue, kramAMkoM ke krama se lakIreM khIcanA cAhie / mbamnika ke pracalita anya rUpa isa bhAMti bhI haiM 65659 00
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ posale: pariziSTa (apavelasatama) dhavalA TIkA mandina paTanAgama ko jIvamyAna nAmaka satyamapaNA kI prathama pustaka hamAre hAthoM meM hai| isameM Ae 'mana' 'apadena rono mana hamArI dRSTi meM hai| ye hI ganda mamayamAra kI 15vI gApA artha kI dRSTi se vivAda ke viSaya bane hae hai aura inake spaSTIkaraNa ke prayatna hamane bhI apane 'bhagadema. manamamana' pramaga meM kie hai| aba mana ke mambandha meM itanA viSa hai ki - 1. paTADAgama mAnave mUtra meM manaparUbaNA' pada kA aura dhavalA meM 'manANiyoga' pada kA prayoga milatA hai / imI pugnaka ke hamI pRSTha 155 para eka TippaNa bhI milatA hai jo nayA gaja vA. mUla kA kucha hai 'manca pabhicAri' ityAdi / aima hI padamAgama ke AThave mUtra meM 'mana' para hai| yathA- manapAvaNadAe / imo vivaraNa meM mana manvamityarSa ' bhI milatA hai| imI pustaka meM pR0 158 para kahI meM una eka gApA bhI milatI hai| yathA - 'anyita puNamana ayinamma ya nahaba parimANa / " hama gASA artha meM liyA hai ki-amtitva kA pratipAdana karane vAlI prapaNA kI maprapaNA khnNhai| yahAM bhI 'mana' gama dRSTavya hai| ukna pUre pramaga meM do nayya mAmanaM Ane / pahilA yaha ki sabhI jagaha 'sana' kA prayoga ' mana ke mana' nanda ke lie havA hai| yaha bAta bhI kimI me chipI nahI ki 'manapampaNA' meM unI 'man kA varNana hai jima tatvArya mUtrakAra ne 'manmabhyAkSetra' satra meM darmAyA hai| yAnI jima mamana meM 'man' kahA vahI prAkRta meM 'mana' kahA gayA hai| ana mana kA man mbabhAvana phalina hai| dUmarA nathya yaha ki 'man manda manda ke bhAva meM hai, ana mana, mana, matva, mata ye sabhI ekAryavAcI miDa hote hai| pumnaka ke anta meM jo 'satamutta-vivaraNa sammata' bAyA hai unameM bhI 'mana' kA prayoga man ke lie hI hai| 'saMta' pada ke prayoga 'sat' arSa meM anyatra bhI upalabdha hai / yathA-- -kammamahAhivAre-naya... 5121 prastAvanA .pra.pu.pa.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-bAlana ke kucha vicArapoSa prasaMga -emo saMta-kammapAhara uvAmoM-dhava0 pra0 pu0 pR. 217 -'mAgyi kahiyANa matakampakamAyapAhuDANa | vahI, pR0 221 satta mahAdhavanati ke antargata grantha racanA ke Adi meM 'saMtakamma paMjikA hai| imaka avataraNa meM abhI 'mata' zabda bhI mere dekhane meM AyA hai 'puNo nahinI mamachAgmANiyogaTTAgaNi satakamme mavvANi pvidaanni|'yh saMtakammamikA nADapatrIya mahAdhavana kI prati ke 2 pRSTha para pUrNa huI hai aura paTanA DAgama pumnaka 3 meM imakA citra bhI diyA gayA hai| (dekheMpramnAvanA, paTanADAgama pugnaka : pR0 1 va 7) ana ima uddharaNa meM isa bAna meM tanika bhI mandeha nahIM rahanA ki pramaga me 'saMta' yA sasa ganda sattva-AtmA ke ayaM meM hI hai| aura maga kA ayaM madhya hai jo 'AtmA ko AnmA ke madhya ayaM dhvanina karatA huA AtmA meM AtmA kA ekatvapana malakA kara AtmA ko anya padArthoM meM 'amayukta miTa karatA hai| eka bAta aura / AcArya kundakunda ne niyamamAra ko gAthA 26 meM 'anamajana' pada kA aura mamayamAra kI gAthA 15 meM 'matamajma' yA matamA' kA prayoga kiyA hai aura niyamamAra ko ukta gAthA kI mamkRta chAyA meM 'anamajma' kA artha 'Atma-madhya' kiyA hai|' imI prakAra 'matamanna' yA 'manamajama' kI mamkRta chAyA bhI manmadhya yA manvamadhya hai yaha siddha hotA hai| lekhaka-vinaya jainI himaka hotA hai. mamatAbhAva meM aura vigaMdhI meM apanA / AcAryoM ke pramANoM meM pUrNa, prasnuna makanana bhI jinavANI ke svarUpa ko murakSita rakhane kI dRSTi se likhA gayA hai-'pariktiya sNpttb|'
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
_