Book Title: Buddha aur Mahavira tatha Do Bhashan
Author(s): Kishorlal Mashruvala, Jamnalal Jain
Publisher: Bharat Jain Mahamandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010177/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha aura mahAvIra tathA do bhASaNa lekhaka kizoralAla gha0 mazarUvAlA anuvAdaka jamanAlAla jaina lau ra ta jaina ma hA ma NDa la, vardhA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va. rAjendra-smRti pranpa mAlA ? 1950 : prathama saMskaraNa : prati 2070 mUlya eka rupayA savAMdhikAra prakAzakAdhIna prakAzaka: sUlacandra dar3ajAte, uhAya-mazrI zanala baina mahAmaNDala, vadha mudraka sumana vAtsyAyana, rASTrabhASA presa hindIlagara, varSA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA anuvAdaka kI orase prastAvanA : lekhaka mahAminiSphamaNa upazcayAM ymaann upadeza mauddha zikpApada kucha prasaga aura nirmANa TippaNiyA mahAvIra spaSTIkaraNa gRhasthAzrama sApanA upadeza uttara kAla TippaNiyo cuddha-mahAvIra (samAlocanA) samAlocanA mApaNa ahiMsAke nae pahAr3e mahAvIra kA jIvana-dharma Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdaka kI ora se image jI, anuvAdaka kA kAma bahuta kaThina hai / para preraNA. utsAha aura sahayoga milane para kaThina aura jaTila kAma bhI sahala bana Ate hai / yaha merA, mAnatA hU~ ki, pahalA prayAsa hai, ise sAhasa hI kaha sakatA hU~ / kitanA saphala huA, yaha batAnA merA kAma nahIM / maine apanI priya bhASA hindI kA bhI koI vyavasthita adhyayana nahIM kiyaa| gujarAtI Adi bhASAoM kA to karatA hI kahIM se 1 phira bhI pUjya riSabhadAsajI rAkA ne yaha pustaka hAtha meM thamA hI dI / paDhA, to Ananda Ane lagA / yaha svAbhAvika bhI thA / zraddheya mazarUvAlAjI kI saMyata, vivekapUrNa vicArasaraNI se vicAraka varga suparicita hai / buddha aura mahAvIra para likhI gaI isa pustaka ne mujhe vizeSa rUpa se AkarSita kara liyA / jo ho, zrI0 gaMkAjI kI preraNA se hI aba yaha pustaka hindI meM pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahI hai / 1 1 1 1 1 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina bhAratI' mAsika patrikA meM 'mahAvIra' aMza.kA anuvAda prakAzita huA thaa| mujhe usase bahuta sahAyatA milI hai| phira bhI apanI ruci ke anusAra bhASA sambandhI saMzodhana karanA mujhe Ayazaka pratIta huaa| aura phira to svayaM mazarUvAlAjI ne bhI use dekha liyA hai| buddha aMza unhoMne nahIM dekhA hai| unake parvapaNa aura mahAvIra jayaMtI para die gae, do mApaNa mI jor3anA Avazyaka pratIta huaa| kAraNa 'yuddha aura mahAvIra meM mahAvIra para, aisA lagA ki jo likhA gayA hai, vaha adhUga-sA hai. isalie yadi ye do mApaNa aura jor3a die jAya to mahAvIra ko samajhane ke lie pAThakoM ko kucha aura bhI sAmagrI mila jaaygii| para yaha bhApaNoM ke aMza sava pAThako ko par3hane ko nahIM mileNge| jaina nagarA ke grAhakoM ko meMTa hI jAnevAlI pratiyoM meM ye bhASaNa nahIM rheNgeH| jaina jagata ne sau pRSTha dene kA saMpalpa kiyA thA aura vaha ina bhASaNoM ke binA pUrNa ho jAte hai / pAThaka hamArI vivazatA ko kSamA kreN| - - - - 'ahiMsA ke nae pahADe sarvodaya se liyA gayA hai aura mahAvIra kA sIpana-dharma ke anuvAda ko svayaM madyasvAlAjI ne dekha liyA hai| donoM prApaNa hamArI sAmAjika jIvana-caryA para mArmika prakAza DAlate haiN| hama samajhate haiM ki ye bhASaNa sAmAjika pravRttiyoM aura dhArmika tatvoM ke vartamAna vaiSamya ko batAkara hamArA ucita mArga-darzana kara sakate haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? " (2) pustaka kI chapAI kI kahAnI karuNa hai / hama lajita hai ki pustaka ucita samaya para pAThakoM ke hAthoM meM nahIM dI jA sakI / eka presa, dUsare presa aura tIsare presa isa taraha pustaka ghUmatI hI rahI / hama rASTrabhASA presa ke vyavasthApaka ke AbhArI hai ki pustaka unhoMne chApakara dI / zraddheya mazarUvAlAnI ke hama vizeSa kRtajJa hai ki unhoMne pustaka ke prakAzana kI anumati pradAna kI aura svAsthya ThIka na hote hue bhI tathA atyanta kArya vyasta hote hue bhI anuvAda Adi ko dekhane kA kaSTa uThAyA / unakA bhAzIrvAda isI taraha hamezA milatA rahe, yahI hamArI abhilASA hai / 0 pustaka bhArata jaina mahAmaMDala ke antargata 'sva0 rAjendra smRti graMthamAlA' kI ora se prakAzita kI jA rahI hai| yaha graMtha mAlA pU0 riSabhadAsa jI rAMkA ke eka putra rAjendrakumAra kI smRti meM cala rahIM hai / yaha pustaka usakA tIsarA aura cauthA puSpa hai / pustaka kA prakAzana isI dRSTikoNa se kiyA gayA hai ki eka rASTrIya vicAraka vyakti ke hRdaya meM dhArmika mahApuruSoM paiH prati jo vicAra hai unase hindI pAThaka paricita ho sakeM / hama nahIM yAnate pustaka meM pratipAdita vicAroM kA paraMparA aura rUr3hi-priya samAja meM kitanA svAgata hogA / hama isanA ho anurodha kara sakate haiM ki pustaka kA avalokna udbhAvanApUrvaka kiyA jAya / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kA AbhAra mAnanA dUsare zabdoM meM apane maha se apanI hI prazaMsA karane-jaisA hai| hAM, unakA kRtajJa avazya jinase jisa pustaka ke par3hane, anuvAda karane, chapAne Adi ke bahAne apane vikAsa ke mArga meM mujhe preraNA aura sahAyatA milI hai| jaina jagata' kAryAlaya. vardhA / zuna pacamI, vIra saM0 2476 22 : 5:50 __-jamanAlAla jaina Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hindU mAnate haiM ki jaba pRthvI para se dharma kA lopa ho jAtA hai, adharma var3ha jAtA hai, asuro ke upadrava se samAja pIr3ita hotA hai, sAdhutA kA tiraskAra hotA hai, nirbala kA rakSaNa nahIM hotA, taba paramAtmA ke avatAra prakaTa hote haiM / lekina avatAra kisa taraha prakaTa hote haiM 1 prakaTa hone para unheM kina lapaNo se pahacAnA jAya aura pahacAna kara athavA unakI bhakti kara apane jIvana meM kaise parivartana kiyA jAya, yaha jAnanA Avazyaka hai FONTEIN, ka sarvatra eka paramAtmA kI zakti sattA hI kArya kara rahI hai / hama saba meM eka hI prabhu vyApta hai / usI kI zakti se saba kI halana calana hotI hai / rAma, kRSNa, buddha, IsA Adi meM bhI isI paramAtmA kI zakti thI / taba hamameM aura rAmakRSNAdi me bhI isI paramAtmA kI zakti thI / taba hamame aura rAmakRSNAdi me kyA antara hai ? ve bhI hama jaise hI manuSya dikhAI dete the; unheM bhI hama jaise duHkha sahana karane par3e the aura purupArtha karanA paDA thA; isa lie hama unheM avatAra kisa taraha kahe ? hajAro varSa bItane para aba hama kyoM unakI pUjA kareM ? (a) who went on and I g age * Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (A) "AtmA satya-kAma satya-saMkalpa hai" yaha veda-vAkya hai| hama jo dhAraNa kareM, icchA kareM, vaha prApta kara sakeM, yaha isakA artha hotA hai| jisa zakti ke kAraNa apanI kAmanAe~ siddha hotI haiM use hI hama paramAtmA, paramezvara, brahma kahate haiN| jAna-anajAna meM bhI isI paramAtmA kI zakti kA avalaMbana-zaraNa lekara hI hamane Aja kI sthiti prApta kI hai aura bhaviSya kI sthiti bhI zakti kA avalaMbana lekara prApta kreNge| rAmakRSNa ne isI zakti kA avalaMbana lekara pUjA ke yogya pada ko prApta kiyA thA aura bAda meM bhI manuSya jAti meM jo pUjA ke pAtra hoge, ve bhI isI zakti kA avalaMbana lekara hii| hamame aura unameM itanA hI antara hai ki hama mUr3hatApUrvaka, ajJAnatApUrvaka isa zakti kA upayoga karate haiM aura unhoMne buddhipUrvaka usakA AlaMvana kiyA hai| . dUsarA antara yaha hai ki hama apanI kSudra vAsanAoMko tRpta karane meM paramAtma-zakti kA upayoga karate haiN| mahApurupa kI AkAMkpAe~, unake Azaya mahAn aura udAra hote haiN| unhIke lie ve Atma-bala kA Azraya lete haiN| tIsarA antara yaha hai ki sAmAnya jana-samAja mahApurupI ke vacanoM kA anusaraNa karanevAlA aura unake Azraya se tathA unake prati zraddhA se apanA uddhAra mAnanevAlA hotA hai| prAcIna zAstra hI unake AdhAra hote haiN| mahApurupa kevala zAstro kA anusaraNa karanevAle hI nahIM; ve zAstroM kI racanA karanevAle aura badalanevAle bhI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiN| unake vacana hI zAstra hote haiM aura unakA AcaraNa hI dUsaroM ke lie dIpa-staMbha ke samAma hotA hai| unhone paramatattva jAna liyA hai, unhone apanA aMtaHkaraNa zuddha kiyA hai| aise sajJAna, saviveka aura zuddha citta ko jo vicAra sUjhate haiM, jo AcaraNa yogya lagatA hai vahI sat-zAstra, vahI saddharma hai| dUsare koI bhI zAstra unhe bAMdha nahIM sakate athavA unake nirNaya me antara nahIM DAla skte| apane AzayoM ko udAra banAne para, apanI AkAMkSAoM ko ucca banAne para aura prabhu kI zakti kA jJAnapUrvaka avalaMbana lene para hama aura avatAra gine jAnevAle puruSa tattvataH bhinna nahIM rhte| vijalI kI zakti ghara meM lagI huI hai; usakA upayoga hama eka mudra ghaMTI bajAne meM kara sakate haiM, aura vaha bar3e-bar3e dIpoMkI paMkti se sAre ghara ko prakAzita bhI kara sakatI haiN| isI prakAra paramatattva hamAre pratyeka ke hRdaya meM virAja rahA hai, usakI sattA se hama eka khudra vAsanA kI tRpti kara sakate haiM athavA mahAn aura caritravAn vana saMsAra se tira sakate haiM aura dUsaroM ko tArane meM sahAyaka ho sakate haiN| mahA mahApurupa apanI raga-raga meM paramAtmA ke bala kA anubhava karate hue pavitra hone, parAkramI hone, para-duHkha-bhaMjaka hone kI AkAMkSA rakhate haiN| unhone isa bala dvArA sukha-duHkha se pare karuNahRdaya, vairAgyavAna, jJAnavAna aura prANi-mAtra ke mitra hone kI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchA kii| svArtha-tyAga se, indriya-jaya se,mano-saMyama se, citta kI pavitratA se, karuNA ko atizayatA se, prANi-mAtra ke prati atyaMta prema se dUsaroM ke duHkhoM kA nAza karane meM apanI sArI zakti arpaNa karaneke lie niraMtara tatparatA se, apanI atyaMta kartavyaparAyaNatA se, niSkAmatA se, anAsakti se aura nirahaMkArIpana se gurujanoM kI sevA kara unake kRpApAtra hone se ve manuSya-mAtra ke lie pUjanIya hue| cAheM to hama bhI aise pavitra ho sakate haiM, itane kartavyaparAyaNa ho sakate haiM, itanI karuNAvRtti prApta kara sakate haiM, itane niSkAma, anAsakta aura nirahaMkArI ho sakate haiN| aise banane kA hamArA niraMtara prayatna rahe, yahI unakI upAsanA karane kA hetu hai| aisA kaha sakate haiM ki jitane aMzoM me hama unake samAna banate haiM, utane aMzo meM hama unake samIpa pahu~ca jAte haiN| yadi hamArA unake jaise banane kA prayatna nahIM ho to hamAre dvArA kiyA gayA unakA nAmasmaraNa bhI vRthA hai aura isa nAma-smaraNa se unake samIpa pahu~cane kI AzA rakhanA bhI vyartha hai| yaha jIvana-paricaya par3hakara pAThaka mahApurupo kI pUjA hI karatA rahe, itanA hI paryApta nahIM hai| unakI mahattA kisalie hai yaha parakhane kI zakti prApta ho aura una-jaise banane meM prayatnazIla ho, to hI isa pustaka ke par3hane kA zrama saphala mAnA jAyagA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina saMkSipta caritro kI yathArtha upayogitA kitanI hai ? itihAsa, purANa athavA bauddha, jaina, IsAI zAstro kA sUkSma abhyAsa kara cikitsaka vRtti se maine koI nayA saMzodhana kiyA hai, yaha nahIM kahA jA sakatA / isake lie pAThakoM ko zrI ciMtAmaNi vinAyaka vaidya athavA zrI kimacaMdra caTTopAdhyAya Adi kI vidvattApUrNa pustakokA abhyAsa karanA caahie| phira caritra-nAyako ke prati asAmpradAyika dRSTi rakhakara nitya ke dhArmika paThana-pAThana meM upayogI ho sakegI, aisI zailI yA vistAra se sAre caritra likhe hue nahIM haiN| aisI pustaka kI jarUrata hai, yaha mai mAnatA hU~; lekina yaha kArya hAtha de lene ke lie jaisA abhyAsa cAhie usake lie mai samaya yA zakti de sakU~gA, yaha sabhava mAlUma nahIM hotaa| ___ manuSya svabhAva se hI kisI kI pUjA kiyA karatA hai| kaiyoM ko deva mAnakara pUjatA hai, to kaiyoM ko manuSya samajhakara pUjatA hai| jinhe deva mAnakara pUjatA hai, unheM apane se bhinna jAti kA samajhatA hai; jinheM manuSya samajhakara pUjatA hai unhe vaha apane se choTA-bar3A Adarza samajhakara pUjatA hai / rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra, IsA Adi ko bhinna-bhinna prajA ke loga deva banAkara-amAnava vanAkara pUjate Ae haiN| unhe Adarza mAna una-jaise hone kI icchA rakha prayatna kara, apanA abhyudaya na sAdha unakA nAmocAraNa kara, unameM uddhAraka zaktikA AropaNa kara, unameM vizvAsa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) rakha apanA abhyudaya sAdhanA hI Aja taka kI hamArI rIti rahI hai| yaha rIti nyUnAdhika aMdhazraddhA yAnI buddhi na daur3e. vahI. taka hI nahIM paraMtu buddhi kA virodha karanevAlI zraddhA kI bhI hai| vicAra ke Age yaha Tika nahIM sktii| bhinna-bhinna mahApuruSoM meM yaha deva-bhAva adhika dRr3ha karane kA prayatna hI sava sampradAyo ke AcAryo, sAdhuoM, paMDitoM bAdi ke jIvana-kArya kA itihAsa ho gayA hai| inameM se camatkAroM kI, bhUtakAla meM huI bhaviSya-vANiyo kI aura bhaviSyakAla ke lie kI huI aura kharI utarI AgAhiyo kI AkhyAyikAe~ racI huI hai aura unakA vistAra itanA adhika bar3ha gayA hai ki jIvana-caritra meM se nabbe pratizata yA usase adhika pRSTha inhI bAtoM se bhare hote haiN| ina bAtoM kA sAmAnya janatA ke mana para gesA pariNAma huA hai ki manuSya meM rahI huI pavitratA, lokottarazIla-saMpannatA, dayA Adi sAdhu aura vIra puruSa ke guNoM ke kAraNa unakI kImata vaha Aka nahIM sakatI, lekina camatkAra kI apekSA rakhatI hai aura camatkAra karane kI zakti vaha mahA-purupa kA Avazyaka lakSaNa mAnatI hai| zilA se ahilyA karanekI, govardhana ko kaniSTha u~galI para uThAne kI, sUrya ko AkAza meM roka rakhane kI, pAnI parase calane kI, hajAro manuSyo ko eka TokanI bhara roTIse bhojana karAne kI, marane ke bAda jIvita hone kI Adi Adi pratyeka mahA-purupake caritra meM AnevAlI bAtoM ke racayitAoMne janatA ko isa taraha mithyA dRSTi-biMdu kI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) ora jhukA diyA hai| aise camatkAra karake batAne kI zakti sAdhya hai to usIse kisI manuSya ko mahApuruSa kahalAne lAyaka naha samajhanA cAhie / mahApurupoM kI camatkAra karane kI zakti yA 'are viyana nAiTasa' jaisI pustakoM meM milanevAlI jAdUgaro kI zakti i. dono kA mRlya manuSyatA kI dRSTi se samAna hI hai| aisI zakti hone se koI pUjAkA-pAtra nahIM honA caahie| rAma ne zilA se ahilya kI athavA pAnI para patthara tirAe, yaha vAta nikAla DAlie, kRSpa phevala mAnavI zakti se hI apanA jIvana jIe aisA kahana caahie| IsA ne eka bhI camatkAra nahIM batAyA thA aisA mAnana cAhie, phira bhI rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra, IsA Adi puru mAnava jAti ke kyo pUjA-pAtra haiM, isa dRSTi se yaha caritra likha kA prayatna hai| kaiyoM ko saMbhava hai ki yaha na rucegA, lekina yaha yathArtha vaSTi hai| yaha merA vizvAsa hai aura isa lie isa paddhati ke na chor3ane kA merA Agraha hai| mahApurupo ko dekhane kA yaha dRSTi-viMdu jinako mAnya / unake lie hI yaha pustaka hai| anta meM eka bAta aura likhanA Avazyaka hai| isameM jaM kucha nayA hai vaha pahale mujhe sUjhA hai, aisA nahIM kaha sakatA / me jIvana ke dhyeya meM aura upAsanA ke dRSTi-viMdu meM parivartana karanevAle ' mujhe paMdhakAra se prakAza meM le jAnevAle apane puNya-pAda gurudeva ka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM RNI huuN| isameM jo truTiyA~ hoM unheM, mere hI vicAra aura prahaNazakti kI smjheN| buddha deva ke caritra ke lie zrI dharmAnaMda kosaMdhI kI dhuddhalIlA sAra saMgraha' aura 'ghuddha,dharma ane saMba' pustaka kA RNI hai| mahAvIra kI vastu adhikAMzataH hemacaMdrAcArya kRta 'tripaSThi zalAkA purupa ke AdhAra para likhI gaI hai| zujarAtI prastAvanA se] -ki0 gha. magasvAlA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhiniSkramaNa 1. janma: ' niraMtara jalatI huI agnimeM kaisA AnaMda aura hAsya ? aMdhakAra meM bhaTakane vAlo, bhalA dIpaka kyoM nahIM zodhate lagabhaga paccIsasI varSa pUrva himAlaya kI talahaTImeM caMpAraNyake uttarama, nepAlako tarAI meM kapilavastu nAmaka eka nagarI thii| zAkya kulake kSatriyoMkA vahA eka choTAsA mahAjanasattAka rAjya thA / zuddhodana nAmaka eka zAkya usakA adhyakSa thaa| use rAjA kahA jAtA thaa| zuddhodanakA vivAha gautamavaMza kI mAyAvatI aura mahAprajApati nAmaka do vahanoMse huA thaa| mAyAvatIko eka putra huA, lekina prasava ke sAta dina bAda hI usakA svargavAsa ho gayA / zizuke pAlana kA bhAra mahAprajApati para A gyaa| usane zizukA pAlana apane putrakI taraha kiyA / usa bAlakane bhI use apanI sagI mA~ke samAna smjhaa| isa bAlaka kA nAma siddhArtha thaa| 1. konu hAso kimAnando niccaM paJjAlite sati / andhakArena onaddho (1) padIpaM nagavesatha / / 2. isI kAraNa buddha zAkya aura gautama munika nAmase bhI prasidhda haiN| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha 2. sukhopabhoga : zuddhodanane siddhArthakA bahuta lAi-nyArase pAlana kiyA / rAjakumArako usake upayukta zikSA dI gaI, lekina sAtha-hI-sAtha saMsArake vilAsoM kI pUrti meM bhI kisI taraha kamI nahIM rakhI gaI / ya zo gharA nAmaka guNavAna kanyAke sAtha usakA vivAha huA aura unake rAhula nAmaka putra paidA huaa| apane bhogoMkA varNana siddhArthane isa prakAra kiyA hai: ___ "maiM yAta sukumAra thaa| mere lie pitAne tAlAba sudavAkara * usameM vividha prakArakI kamaliniyA lagAI thii| mere vastra rezamI hote the| zIta aura ugNatA kA asara na hone dene ke lie mere sevaka nuza para zveta chatra lagAe rahate / ThaMDI, garmI aura varSA "tumeM rahane ke lie alaga alaga tIna mahala the| jaba maiM vaSa ke lie banAe hue mahala meM rahane ke lie jAtA, tara cAra mahIne taka bAhara na nikala, striyoM ke gIta aura vAdya sunate hue samaya bitAtA / dUsaroM ke yahAM sevakoM ko halakA bhojana milatA thA, lekina mere yahAM dAsa-dAsiyoM ko acche bhojana ke sAtha bhAta bhI milA karatA thaa| 3. viveka buddhi : ___ isa prakAra siddhArtha kI javAnI bIta rahI thii| lekina itane aiza-ArAma meM bhI siddhArthakA citta sthira thaa| bacapana se hI vaha vicAra-zIla aura ekAma-citta rahatA thaa| jo dRSTimeM par3atA usakA bArIkIse nirIkSaNa karanA aura usapara gaMbhIra vicAra karanA unakA sahaja-svabhAva thaa| sadaiva vicAra-zIla rahe binA kisa puruSa ko mahattA prApta ho sakatI hai ? aura kauna-sA aisA tuncha prasaMga ho sakatA hai jo vicAraka puruSake jIvanameM adbhuta parivartana karane meM samartha na ho' 1. pichalI TippaNI dekhie| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhiniSkramaNa - - R 4. vicAra: siddhArtha kevala yauvanakA upabhoga hI nahIM kara rahA thA, balki yauvana kyA hai ? usake AramameM kyA hai ? usake antameM kyA hai ? isakA bhI vicAra karatA thaa| itanA hI nahIM ki vaha kevala aiza-ArAma karatA thA, palki aiza-ArAma kyA hai ? usameM sukha kitanA hai ? dukha kitanA hai| aise bhogakA kAla kitanA hai ? isakA bhI vicAra karatA thaa| vaha kahatA hai: "isa sampattikA upabhoga karate-karate, mere manameM vicAra AyA ki sAmAnya ajJa manuSya svayaM bur3hApeke jhapaTTemeM AnevAlA hai, phira bhI use bUDhe AdamI ko dekha glAni hotI hai aura usakA tiraskAra karatA hai ! lekina meM svayaM buDhApeke jAlameM phaMsane vAlA hUM isalie sAmAnya manuSyakI taraha jarA-grasta manuSyako glAni karanA yA usakA tiraskAra kanA mujhe zomA nahIM detA / isa vicArake kAraNa merA yauvanakA mada jar3a mUlase jAtA rhaa| "sAmAnya ajJa manuSya svayaM vyAdhika jhapaTTemeM AnevAlA hai, phira bhI vyAdhi-grasta manuSya ko dekha use glAni hotI hai aura usakA tiraskAra karatA hai| lekina maiM svayaM vyAdhika jhapaDe se nahIM chUTa sakA; isaliye vyAdhi-grasta se glAni karanA yA usakA tiraskAra karanA mujhe zobhA nahIM detaa| isa vicArase merA Arogya mada jAtA rahA / "sAmAnya ana manuSya svayaM mRtyuko prApta honevAlA hai, phira bhI vaha mRta dehako dekha glAni karatA hai aura usakA tiraskAra karatA hai / lekina merI bhI to mRtyu hogI, isalie sAmAnya manuSya kI taraha mRta-zarIrako dekha glAni karanA aura usakA tiraskAra karanA mujhe zobhA nahIM detaa| isa vicArase merA Ayu-mada bilakula naSTa ho gayA / "' 1 'buddha, dharma aura saMghAke AdhArase | siddhArthako bUDhe, rogI, zava aura saMnyAsI ke anukramase acAnaka darzana honese vairAgya utpanna huA aura vaha rAtArAta ghara chor3akara eka dina nikala gyaa| aisI kathA pracalita hai| ye kathAe~ kalpita mAlUma hotI haiM / dekho UparakI pustakameM kosaMbAjIkA vivecn| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma 5. mokSako jijJAsA : jinake pAsa ghara, gAr3I, ghoDe, pazu, dhana, strI, putra, dAsa-dAsI bhAdi ho, ve isa saMsAra meM sukhI mAne jAte haiN| aisA mAnA jAtA hai ki manuSya kA sukha ina vastuoM ke AdhAra para hai, lekina siddhArtha vicAra karane lagA : ___ " maiM svayaM jarA-dharmI, vyAdhi-dhI, mRtyu-dharmI, zoka-dharmI hote hue jarA, vyAdhi, mRtyu aura zokase saMbaMdha rakhanevAlI vastuoM ko apane mukhakA bhAdhAra mAna baiThA huuN| yaha ThIka nahIM 1 "jo svayaM dAkha-rahita nahIM, usase dUsaroMko sukha kaise mila skegaa| isalie jisameM jarA, vyAdhi, mRtyu yA zoka na ho, aisI vastu kI khoja karanA unita hai| aura umIkA Azraya lenA caahie| 6. vairAgyakI vRtti: isa vicArameM par3anevAle ko saMsAra ke sukhoMmeM kyA rasa rhegaa| jo sukha nAzavAn hai, jinakA bhoga eka kSaNa bAda hI phevala bhUtakAlakI smRti rUpa ho rahatA hai, jo buDhApA roga aura mRtyuko nikaTa se nikaTa khIMca lAte haiM, jinakA viyoga zoka utpanna karatA hai, aima mukha aura bhogase siddhArtha kA mana udAsa hogayA / kisIka gharameM koI priya vyakti dIpAvalI ke dina hI maranekI sthitima par3A ho uge usa dina kyA pakvAnna priya lageMge ? kyA usakI icchA rAtako dIpavAlIkI rozanI dekhane jAne kI hogii| isI taraha siddhArthako dehake jarA, vyAdhi aura mRtyuse honevAle Avazyaka rUpAtarako kSaNa-kSaNameM dekhakara, mukhopabhogase glAni hogaI / vaha jahAM-tahAM ina vastuoMko najadIka AtI huI dekhane lagA aura apane Asa-iSToM, dAsa-dAsiyoM Adiko isa sukhake hI pIche par3e dekha usakA hRdaya karugAse bharane lgaa| loga aise jar3a kaise bana gaye ? vicAra ko nahIM karate ? aise tuccha sukhake lie Atura kaise hote haiM / Adi vicAra use Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhiniSkramaNa - hone lge| lekina ye vicAra kaba kahe jA sakate haiM ? isa sukhake sthAna para dUsarA koI avinAzI sukha batA sakane para hI yaha bAta karanA ucita hai| aise sukhakI zodha karane se chuTakArA ho sakatA hai| nijI hitake lie yahI sukha .* prApta karanA cAhie aura priyajanoMkA saccA hita karanA ho to bhI avinAzI sukha kI hI khoja karanI caahie| 7. mahAbhiniSkramaNa: Age calakara vaha kahatA hai ki "aise vicAroMmeM kitanA hI, samaya jAneke bAda, jaba ki maiM unatIsa varSakA taruNa thA, merA eka bhI bAla sapheda nahIM huA thA aura mAtA pitA mujhe ijAjata nahIM de rahe the; AkhoMse nikalate azrupravAhase unake gAla gIle ho gae the aura ve eka sarIkhe rote the, taba bhI maiM ziro-muMDanakara, bhagavA veza dhAraNa kara gharase nikala hI gyaa|' 8 siddhArtha kI karuNAH yo sage-saMbaMdhI mAtA-pitA, patnI-putra Adiko chor3anemeM siddhArtha koI niThura nahIM thaa| usakA hRdaya to pArijAtakase bhI komala ho gayA thaa| prANI-mAtra kI ora prema-bhAvase nihAratA thaa| use aisA lagA ki yadi jInA ho to jagatake kalyANake lie hI jInA cAhie / kevala svayaM mokSa prApta karanekI icchAse hI vaha gRha-tyAga ke lie prerita nahIM huA thaa| lekina jagatameM du.kha nivAraNa kA koI upAya hai yA nahIM, isakI zodha Avazyaka thii| aura, isake lie jinheM mithyA batAyA gayA hai, aise sukhoMkA tyAga na karanA to moha hI mAnA jaavegaa| aisA vicAra kara siddhArthane saMnyAsa-dharma svIkAra kara liyaa| 1. buddha, dharma aura saMghase - - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha - - - 4. phirase zodha H udraka munike yahA~ : ___ vaha kAlAmakA Azrama chor3a udraka nAmaka dUsare yogI ke yahA~ gyaa| usane siddhArthako samAdhiko AThavI bhUmikA mikhAI / siddhArthane ise bhI sidhda kara liyaa| isase udrakane usakA apane samAna ho jAne se bahuta sanmAna kiyA / 5. punaH asaMtoSa: lekina sidhdArthako ava bhI saMtoSa nahIM huaa| isase bhI du:kha rUpa vRttiyoM ko kucha kAla taka dayAyA jA sakatA hai, lekina unakA jar3a-mUlase nAza to nahIM hI hotaa| 6. nijI prayatna : sidhdArthako lagA ki aba sukhake mArgako nijI prayatnase zodhanA cAhie / yaha vicAra kara. vaha phirate-phirate gayAke pAsa uruvela grAmameM aayaa| 7. deha-damana : vahAM usane tapa karanekA nizcaya kiyA / usa samaya aisA mAnA jAtA thA ki ugra rUpase zarIrakA damana hI tapa hai / isa pradezameM bahutase tapasvI rahate the| una sabakI rItike anusAra sidhdArthane bhI mArI tara zurU kiyA / zItakAlameM ThaMDI, grISmakAlameM garmI aura varmA kAlameM barasAtakI dhArAeM sahana kara upavAsakara usane zarIrako atyaMta kaza kara DAlA | ghaMToM taka zvAsocchavAsa roka vA kAThakI taraha dhyAnasya baiThA rahatA / isase usake peTameM bhayakara vedanA aura zarIrameM dAha hotii| usakA zarIra kevala har3iyoMkA DhAMcA raha gayA | Akhira usameM uThanekI bhI zAkti na rahI aura eka dina to vaha mUrchA khAkara gira pdd'aa| taba eka gvAlane dudha pilAkara use saceta kiyaa| lekina itanA kaSTa uThAne para bhI use zAMti na milii| . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaryA 8. annagrahaNa: siddhArtha ne dehadamana kA pUrA anubhava karanepara dekhA ki kevala dehadamana se koI lAbha nahIM / yadi satya kA mArga khojanA ho to vaha zarIra kI zakti kA nAza karake nahIM mila sakegA, aisA use lgaa| isalie usane phira se annagrahaNa karanA zurU kara diyaa| siddhArtha kI ugra tapazcaryA se kitane hI tapasvI usake ziSya ke samAna ho gae the| siddhArtha ko annagrahaNa karate dekha buddha ke prati uname nirAdara paidA huaa| siddhArtha yogabhraSTa ho gayA, mokpa ke lie ayogya ho gayA, Adi vicAra kara unhone usakA tyAga kara diyaa| lekina siddhArtha me logo me kevala acchA kahalAne kI lAlasA nahI thii| use to satya aura sukha kI zodha karanI thii| isa bAre meM usake saMvadha meM dUsaroM ke abhiprAya badaleMge, isa vicAra se use jo mArga bhUla bharA lagA usase vaha kaise cipaTa sakatA thA ? ' 9. bodhaprApti isa prakAra siddhArtha ko rAjya chor3e chaH varSa bIta ge| viSayoM kI icchA, kAmAdi vikAra, khAne-pIne kI tRSNA, Alasa, kuzaMkA, abhimAna, kIrti kI lAlasA, Atmastuti, paraniMdA Adi aneka prakAra kI citta kI AsurI vRttiyoM ke sAtha use ina varSoM meM jhagar3anA pdd'aa| aise vikAra hI manuSya ke bar3e-se-bar3e zatru haiM isakA use pUrA vizvAsa ho gyaa| anta meM ina saba cikAro ko jIta kara usane citta kI atyaMta zuddhi kii| jaba citta kI paripUrNa zuddhi ho gaI taba usake hRdaya meM jJAna kA prakAza huaa| janma aura mRtyu kyA hai ? sukha aura duHkha kyA hai ? duHkha kA nAza hotA hai yA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vuddha nahIM ? hotA hai to kisa taraha ? yaha saca bAteM pratyakpa ho gii| zaMkAoM kA nirAkaraNa ho gyaa| zAMti ke sthAna para zAMti ho gaI / siddhArtha ajJAna nidrA se jAgakara 'yuddha' ho gae / vaizAkha sudI 15 ke dina unheM prathama jJAna-sphuraNa huaa| isalie isa dina buddhajayaMtI manAI jAtI hai| bahuta dina taka unhoMne ghUma-ghUmakara apane skurita jJAna para vicAra kiyaa| jaba sAre saMzayoM kA nirAkaraNa ho gayA, prApta jJAna kI unheM yathArthatA pratIta ho gaI taya svaya zodhita satya prakaTa kara apane bhagIratha prayatno kA lAbha jagat ko dene ke lie unheM unakI saMsAra-sambandhI aura kAruNya bhAvanAo ne prerita kiyA / 1. bauddha graMtho meM likhA hai ki brahmadeva ne unheM jagaduddhAra ke lie prerita kiyaa| lekina maitrI, karuNA, pramoda (puNyavAna logoM ko dekha pAnaMda aura pUjyatA kI vRtti) upekpA (haThapUrvaka pApa meM rahane vAloM ke prati ) ina cAra bhAvanAgoM ko hI yuddhadharma meM 'nAvihAra' kahA hai| isa rUpakaM ko chor3a kara sarala bhASA meM hI Upara samajhAyA hai| caturmukha brahmadeva kI kalpanA ko vaidika grantho meM aneka prakAra se samajhAyA hai, usI taraha yaha dUsarI rIti hai| sarala vastu ko sIdhe DhaMga se na kaha kavi rUpaka meM kahate haiN| kAlAntara meM rUpaka kA artha dava jAtA hai, sAmAnya jana rUpaka ko hI satya mAnakara pUjA karate haiM aura nae kavi apanI kalpanA se aise rUpako kA apanI ruci ke anusAra artha karate haiN| phira bhI ve rUpaka ko nahIM chor3ate aura rUpaka ko rUpaka ke rUpa meM pUjanA bhI nahIM chodd'te| mujhameM kAvya pratibhA kI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaryA kamI hai, yaha Aropa svIkAra kara bhI mujhe kahanA cAhie, athavA mujhe parokpa pUjA rucatI nahI / aneka bhole logoM ko bhrama meM khAne kA yaha sIdhA rAstA hai / isa pratyakSa bhautika mAyA kI apekpA zAstrIya aura kaviyoM kI vAGmAyA ( zabda - mAyA ) bahuta vikaTa hotI hai / 11 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya mArga aSTAMgika zreSTa aru satya ke cAra pd| dharmoM meM zreSTa vairAgya, jJAnI zreSTha dvipAdoM meN|| vANI kA nitya saMyama, mana se bhI saMyamI hove / pApa na saMcare deha me vaha pAve RpimArga ko|' 1. prAraMbhika zigya: apanI tapazcaryA ke samaya meM buddha aneka tapasviyoM ke saMsarga me Ae the| ve saba sukha kI zodha meM zarIra ko aneka prakAra se kaSTa de deha-damana kara rahe the| buddha ko yaha kriyA bhUlabharI lagI vahA~ se unhoMne una tapasviyoM meM se kaiyo ko svayam ko prApta huA satya kA upadeza kiyaa| inameM se jina brAhmaNoM ne anna khAnA zurU karane para yuddha kA tyAga kiyA thA ve unake pahale ziSya hue| 1. maggAnaThigiko seTho saccAnaM caturo pdaa| virAgo saLo dhammAnaM dvipadAnaM ca cakbumA / / vAcAnurakkhI manasA susaMvuto kAyena ca apusalaM na kyiraa| ete tayo kammapathe visodhaye ArAdhaye maggamisippaveditaM / / (dhammapada) (12) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya 2. sampradAya kA vistAra : vuddha kA svabhAva aisA nahIM thA ki jo zAMti unheM prApta huI thI, usakA ve akele hI upabhoga kre| apane sAr3he tIna hAtha ke deha ko sukhI karane ko hI unhone itanA prayAsa nahI kiyA thaa| isase unhone jitane vega se satya kI zodha ke lie rAjya kA tyAga kiyA utane hI vega se unhone apane siddhAnto kA pracAra karanA zurU kiyaa| dekhate-dekhate hajAro manuSyo ne unakA ziSyatva svIkAra kiyaa| kitane hI mumukpu unakA upadeza suna saMsAra kA tyAga kara unake bhinu-saMgha me praviSTa hue| inake sampradAya yA saMgha meM U~canIca, garIba-amIra kA bheda-bhAva nahI thaa| varNa aura kula ke abhimAna se ve pare the| magadha ke rAjA vivisAra, unake pitA zuddhodana, kausala ke rAjA pasenAda tathA anAthapiDika Adi dhanikoM ne jisa taraha unakA dharma svIkAra kiyA thA, usI taraha upAli nAI, cunda luhAra, saMvapAlI vezyA Adi pichar3I jAtiyo meM se bhI unake pramukha ziSya the| striyA~ bhI unakA upadeza suna bhikSuNI hone ko prerita huii| pahale to striyo ko bhikSuNI banAne ko buddha taiyAra nahI the, lekina unakI mAtA gautamI aura patnI yazodharA ne bhikSuNI hone kI AturatA prakaTa kI aura unake jAgraha ke vaza hokara unheM bhI bhikSuNI hone kI AjA buddha ko denI pdd'ii| 3. samAja-sthiti': yuddha ke samaya meM madhyama varga ke logoM kI sanodazA nIce likhe anusAra ho gaI thI, aisA lagatA hai| 1. dekho pichalI TippaNI naM. 4 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - eka varga aihika sukho meM lipta rahatA thaa| madyapAna aura vilAsa meM hI yaha varga jIvana kI sArthakatA samajhatA thaa| dUsarA eka varga aihika sukho kI kucha avagaNanA karatA, lekina svarga meM unhI sukho ko prApta karane kI lAlasA se mUka prANiyo kA balidAna kara unheM devo ke pAsa pahu~cAne ke kAma meM lagA huA thaa| tIsarA eka varga isase ulaTe hI mArgapara jA zarIra kA aMta hone taka damana karane meM phaMsA thaa| 4. madhyama mArga: ina tInoM mArgoM meM ajJAna hai, aisA buddha ne smjhaayaa| saMsAra aura svarga ke sukha kI tRSNA tathA deha-damana se svayaM kA nAza karane kI tRSNA aura dono sire kI icchAo ko tyAga kara madhyama mArga kA unhoMne upadeza kiyaa| isa madhyama mArga se duHkhoM kA nAza hotA hai, aisA unakA mata thaa| 5. Arya satya: madhyama mArga yAnI cAra Arya satyoM kA jJAna / ve cAra Arya satya isa prakAra haiM: 1.janma, jarA vyAdhi, maraNa, aniSTa-saMyoga aura iSTa-viyoga ye pA~ca duHkha rUpI per3a kI zAkhAe~ haiN| ye pAMcoM duHkha rUpa haiM arthAta anivArya haiM / ye apanI icchA ke adhIna nahIM haiN| inheM sahana karanepara hI chuTakArA hai| yaha pahalA Arya satya hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya - - 2 inake sivA dUsare saba duHkha svayaM manuSya ke utpanna kie hue haiN| saMsAra ke sukhoM kI tRSNA, svarga ke sukhoM kI tRSNA aura AtmanAza kI tRSNA ye-tIna prakAra kI tRSNAe~ pahale ke duHkhoM ko phira se utpanna karane meM tathA dUsare saba duHkhoM ke kAraNa haiN| ina tRSNAvoM se prerita ho manuSya pApAcaraNa karatA hai| apane ko tathA jagat ko duHkhI karatA hai| tRSNA duHkho kA kAraNa hai, yaha dUsarA Arya satya hai| 3. ina tRSNAoM kA nirodha ho sakatA hai| ina tIna tRSNAmoM ne se hI mokSaprApti hotI hai| yaha tIsarA Arya satya kA namaka 4.tRSNAo kA nidho kara duHkho kA nAza karane ke sAdhana ke nIce mujaba ATha aMga haiM : 1-samyak jJAna-cAra mArya satyo ko sava iSTiyoM se vicAra kA jaannaa| 2-samyak saMkalpa--zubha kArya karane kA hI nizcaya / 3-samyak vAcA satya, priya aura hitakara vaannii| 4-samyak karma--satkarma meM hI pravRtti / 5-samyaka AjIvikA-prAmANika rUpa se hI AjIvikA calAne ke lie udym| 6-samyak prayatna--kuzala puruSArtha / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - --samyak smRti-mai kyA karatA hU~ ? kyA boTatA hU~? kyA vicAra karatA hU~ ? isakA niraMtara bhAna / samyaka samAdhi:-apane karma meM ekaagrtaa| papane nizcaya meM ekAgratA, apane puruSArtha meM ekAgratA aura apanI bhAvanA meM ekAgratA 2 ___ yaha aSTAMga mArga yuddha kA cauthA Arya satya hai| 6. bauddha zaraNa-trayaH jo buddha ko mArga-darzaka ke rUpa meM svIkAra kara unake upadeza kie hue dharma ko grahaNa kare aura unake bhikSu-saMgha kA saMtsaga kare, vaha bauddha kahalAtA hai : budhdaM zaraNaM gcchaami| dharma zaraNaM gcchaami| saMghaM zaraNaM gcchaami| ina tIna zaraNo kI pratimA lene para buddha dharma meM praveza hotA 1 samyaka-yAnI yathArtha athavA zubha 2 bhAvanA meM ekAgratA yAnI kabhI maitrI, kamI kaipa, kabhI ahiMsA, kabhI hiMsA, kabhI jJAna, kabhI anAna, kabhI vairAgya, kabhI viSayoM kI icchA Adi nahIM, balki niraMtara maitrI, ahisA, nAna, vairAgya meM sthiti yaha samAdhi hai| dekho, gItA adhyAya 13 zloka 8 se 11 jAna ke lkpnn| 3 dekho pichalI TippaNI 5 viiN| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya 7. buddha dharmaH , cAra Aryasatya meM manuSya kI apanI nyUnAdhika zakti ke anusAra mana, karma, vacana se niSThA ho aura aSTAMga-mArga kI sAdhanA karate-karate vaha buddha-dazA ko prApta ho, isa hetu ke anukUla par3anevAlI rIti se buddha ne dharma kA upadeza kiyA hai| unhone ziSyo ke tIna bheda kie haiM : gRhastha, upAsaka aura mikyu / / . . 8. gRhastha-dharma: - gRhastha ko nIce kI pAMca azubha pravRttiyoM se dUra rahanA cAhie: [1] prANiyoM kI hiMsA [2] corI [3] vyabhicAra [4] asatya [5] zarAva AdikA-vyasana / . use nIce kI zubha pravRttiyo meM tatpara rahanA cAhie : [1] satsaMga [2] guru, mAtA-pitA aura kuTumva kI sevA [3] puNyamArga se dravya saMcaya [4] mana kI sanmArga meM dRr3hatA [5] vidyA aura kalA kI prApti [6] samayocita satya, priya aura hitakara bhApaNa [7] vyavasthitatA [8] dAna [6] saMbaMdhiyoM para upakAra [10] dharmAcaraNa [11] namratA, saMtoSa, kRtajJatA aura sahiSNutA Adi guNokI prApti aura anta meM [12] tapazcaryA, brahmacarya Adi ke mArgapara cala cAra Aryasatyo kA sAkSAtkAra kara mokpa kI praapti| 9. upAsaka kA dharma: upAsaka ko gRhastha-dharma ke uparAnta mahIne me cAra dina nimnalikhita vrato kA pAlana karanA cAhie: Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 buddha [1] brahmacarya [2] madhyAhna ke bAda bhojana na karanA [3] nRtya, gIta, puSpa ityAdi vilAsa kA tyAga [4] U~ce ora moTe bichaunoM kA tyAga / isa vrata ko uposatha kahate haiN| 10. bhikSuke dharma : bhikSu do prakAra ke haiM : zrAmaNera aura bhinnu / bIsa varSa ke mItaravAle zrAmaNera kahalAte haiN| ye kisI bhikSu ke hAtha ke nIce hI hate haiM / bhikSu meM aura jinameM itanA hI antara hai| bhikSA para jIvana-nirvAha kI, vRkSo ke nIce rahane kI, phaTe kapar3e jamA kara unase zarIra DhaMkane kI aura yinA aupadhAdi ke rahane kI bhinu kI taiyArI caahie| ase cA~dI-sone kA tyAga karanA cAhie aura niraMtara citta ke damana kA abhyAsa karanA paahie|" 1 bhartRhari kRta nIce ke zloka meM sadAcAra ke jo niyama haiM ve mAnoM vauddha niyamoM kA hI saMkalita rUpa hai:prANAghAtAnivRttiH paradhana haraNe saMyamaH 2 satyavAkyaM kAle zaktyA pradAnaM yuvatijanakathAmUkabhAvaH prepaam| tRSNA noto vibhaMgo' gurughuca vinayaH sarvabhUtAnukampA sAmAnyaH sarva zAstra svanupakRtavidhiH yasAmepapanthAH // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya 19 11. sampradAya kI vizeSatA : cuddha ke sampradAya kI vizeSatA yaha hai ki sAmAnya nIti- priya manuSya kI buddhi meM utara sake, unhIM viSayoM para zraddhA rakhane ko ve kahate haiM 1 apane hI vala se buddhi meM satya ke samAna pratIta na ho aise koI camatkAra, siddhAMta, vidhiyoM yA vrato meM ve zraddhA rakhane ko nahIM kahate / kisI kalpanA yA vAdapara apane sampradAya kI nIMva unhoMne nahI DAlI; kintu jaise saba sampradAyoM meM hotA hai usI satya kI apekSA se sampradAya kA vistAra karane kI aicchAvAle logoM ne pIche se ye saba bAteM buddha-dharma meM milA dI haiM, yaha saca hai / hindU aura jaina dharma kI taraha bauddhadharma bhI punarjanma kI mAnyatA para khar3A huA hai| aneka janmataka prayatna karate-karate koI bhI jIva buddha-dazA ko prApta kara sakatA hai / buddha hone kI icchA se jo jIva prayatna karatA hai use bodhisatva kahate haiM / prayatna karane kI paddhati isa prakAra hai : buddha hone ke pahale aneka mahAguNoM ko siddha karanA par3atA hai / buddha meM ahiMsA, karuNA, dayA, adAratA, jJAnayoga tathA karma kI kuzalatA, zaurya, parAkrama, teja, kSamAdi sabhI zra eSTha guNoM kA vikAsa huA rahatA hai | jaba taka ekAdha sadguNa kI bhI kamI hotI hai taba taka buddha-dazA prApta nahIM hotI / yahA~ taka ki taba taka usameM pUrNa jJAna nahIM hotA; vAsanAoM para vijaya nahI hotI, moha kA nAza nahIM hotA / eka hI janma meM vaha ina saba guNo kA vikAsa nahIM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha kara sakatA, lekina buddha hone kI icchAvAlA sAdhaka eka-eka janma me eka-eka guNa meM pAraMgatatA prApta kare to janmAMtara meM vaha buddha hone kI yogyatA prApta kara sakatA hai| gautama buddha ne isI paddhati se aneka janma taka sAdhanA kara buddhatva prApta kiyA thA, aisA bauddha mAnate haiN| yaha bAta usa dharma ke anuyAyiyoM ke manapara jamAne ke lie eka bodhisatva kI kalpanA kara usake janmajanmAMtara kI kathA gar3ha dI gaI haiN| arthAt ye kathAe~ kaviyoM kI kalpanAe~ haiN| lekina sAdhaka ke mana para jame, isa prakAra gar3hI huI haiN| ina kathAoM ko jAtaka kathAe~ kahate haiN| sAmAnya-jana ina kathAoM kI buddha ke pUrva-janma kI kathAo ke rUpa meM mAnate haiN| lekina yaha bholI mAnyatA hai| phira bhI iname se kucha kathAe~ bahuta bodha-prada haiN| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza pApa na mAcaro eka, raho sanmArga meM hada / svacitta sadA zodhie, yaha hai zAsana buddho kaa.|| 2. AtmapratIti hI pramANa hai: cAritrya, cittazuddhi aura devI sampatti kA vikAsa ye buddha ke upadezo meM sUtra rUpa se piroe gae haiN| lekina isa samarthana meM ve varga kA lobha, naraka kA bhaya, brahma kA Ananda, janma-maraNa kA dukha, bhavasAgara meM uddhAra yA koI bhI dUsarI AzA yA bhaya denA yA dikhAnA nahIM cAhate / ve kisI zAstra kA AdhAra bhI nahIM denA cAhate / zAna, svarga, narka AtmA, janma-maraNa Adi, inhe mAnya nahIM, aisI bAta nahI hai, lekina inapara buddha ne apanA upadeza nahI kiyA, ina bAto ko jo kahanA cAhatA hai usakA mahatva svayaM siddha hai, aura apane vicAro se samajha meM mAne jaisI haiM, aisA anakA abhiprAya mAlUma hotA hai| ve kahate haiM : "manuSyo, maiM jo kucha kahatA hU~ vaha paraMparAgata hai, aisA samajha use saca na mAna lo| apanI pUrva paraparA ke anusAra hai yaha 1 savva pApassa akaraNaM kusalassa upsmpdaa| / sacittapariyodapanaM etaM buddhAnusAsana !-(dhammapada) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 buddha samajha kara bhI saca na mAna lo| aisA honevAlA hai, yaha samajhakara bhI saca na mAna lo| laukika nyAya samajhakara bhI saca na mAna lii| sundara lagatA hai isalie bhI saca na mAna lo| prasiddha sAdhu hU~, pUjya hU~, yaha samajhakara bhI saca na mAna lo| tumheM apanI vivekabuddhi maMrA upadeza saca lage to hI tuma ise svIkAra kro|" 2. dizA-candanaH usa samaya kitane hI loga aisA niyama pAlate the ki prAta: kAla snAna kara pUrva, pazcima, dakpiNa, uttara, urdhva aura agho ina chaH dizAo kA vandana kiyA karate / buddha ne chaH dizA isa prakAra patAI hai: ' snAna kara pavitra honA hI paryApta nahIM hai| chaH dizAoko namaskAra karanevAle ko nIce likhI caudaha vAto kA tyAga karanA cAhie: 1. prANaghAta, corI, vyabhicAra, asatya-bhApaNa ye cAra dukharUpa pharma, 2. svacchaMdatA, dvepa, bhaya aura moha ye cAra pApa ke kAraNa aura 3. madyapAna, rAtribhramaNa, khela-tamAze, vyasana, juA, kusaMgati aura Alasa--ye chaH sampatti nAza ke dvaar| isa prakAra pavitra ho, mAtA-pitA ko pUrva dizA samajha unakI pUjA krnaa| yAnI unakA kAma aura popaNa karanA, phula meM cale Ae Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza satkAryo ko cAlU rakhanA, unakI saMpatti kA yogya vibhAjana karanA aura mare hue hissedAroM ke hisse kA dAna-dharma karanA / la guru ko dakSiNa dizA samajha unake Ane para khar3e honA, zemArI meM zuzrUSA karanA, par3hAte samaya zraddhApUrvaka samajhanA, prasaMga jAne para unakA kAma karanA aura unakI dI huI vidyA kI pratiSThA rakhanA, yaha dakSiNa dizA kI pUjA karanA hai / pazcima dizA strI ko samajhanA cAhiye / usakA mAna rakhane se, apamAna na hone dene se, patnIvrata ke pAlana se ghara kA kArobAra use saupane se aura Avazyaka vastrAdi kI pUrti karane se usakI pUjA hotI hai / uttara dizA yAnI mitravarga aura sage-saMbaMdhI / unheM yogya paratue~ bheMTa karane se, madhura vyavahAra rakhane se, unake upayoga meM Ane se, unake sAtha samAnatA kA bartAva karane se, aura niSkapaTa vyavahAra se uttara dizA ThIka taraha pUjI jAtI hai adhodizA kA vandana sevaka ko zakti pramANa hI kAma sauMpane se, yogya aura samaya para vetana dene se, bImArI meM zuzrUSA karane se ora acchA bhojana tathA prasaMgopAta inAma dene se hotA hai| UrdhvadizA kI pUjA sAdhu-saMtoM kA mana, vacana aura kAyA se Adara karane se, bhikSA meM bAdhA na DAlane se aura yogya vastu ke dAna se hotI hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , isa tara dishaa| namanA oir karanevAlA nahIM mAnagA? 3. dasa pAga: . prANanAsamorI aura minAra meM sImA : bhAnana, galI, gAlI aura yAdagAra aura pAvana nAnAsa , dimAmA do dinamAnasamA gAyanama: pAmaya yAnI MRAT Par karanA cAhie: ___ "Aja maiM Hit ! paramAra mana meM gA pAnAMga meM ra nayATA .faurimix nitiTERTAL 1. burA hAlamARUIT sAmAnyabhAramA sabhI vikAra kI tarayo miyA maraM maya mAMsAhArI sir caSNavoM meM bhIgA nahI laganAnimaya meM manchI nyAya aura ghAnddha bhinAcita prAnagi mI) zAhArI hI meM samA pramANa nArI milanA niyamita gAMjana hI paranavAlA neza madhI-dhIre apanAaura pasI zubhayAna nAma Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza 25 hai aura isa taraha maiMne apane mana ko pavitra kiyA hai| Aja brahmacarya kA pAlana karU~gA; Aja maiMne asatya bhASaNa kA tyAga kiyA hai; Aja se maiMne satya bolane kA nizcaya kiyA hai; isase logo ko mere zabdo para vizvAsa hogaa| maiMne saba prakAra ke mAdaka padArthoM kA tyAga kiyA hai; samayavAhya bhojana kA tyAga kiyA madhyAha ke pUrva eka hI bAra mujhe bhojana karanA hai / Aja nRtya gIta, vAdya, mAlA, gaMdha, AbhUpaNa Adi kA tyAga rakhU~gA / Aja maiM ekadama sAdI zayyA para zayana karU~gA / ye ATha niyama pAlakara mahAtmA buddha purupa kA anukaraNa karanevAlA ho rahA hU~ / " maiM 5. sAta prakAra kI patniyA~ : afdhaka, cora, seTha, mAtA, bahina, mitra aura dAsI aisI sAta prakAra kI patniyA~ hotI haiN| jisake antaHkaraNa meM patike prati prema nahI hotA, jise paisA hI pyArA hotA hai vaha strI vadhika yAnI hiMsaka kI taraha hai / jo pati ke paise me se corI karake alaga se dhana jamA karatI hai vaha cora kI taraha hai| jo kAma nahI karatI lekina bahuta khAnevAlI hai; pati ko gAlI dene meM kasara nahIM rakhatI aura pati ke parizrama kI ijjata nahI karatI vaha seTha ke samAna hai| jo patnI ekamAtra putra ke samAna pati kI sa~bhAla rakhatI aura saMpatti kI rakSA karatI haiM vaha mAtA ke samAna hai / choTI bahana kI taraha pati kA jo Adara karatI hai aura usake anusAra calatI hai vaha vahana ke samAna hai| jaise koI mitra laMbe samaya ke bAda milatA hai ( vaise hI pati ko dekhakara jo atyaMta harSita ho jAtI hai aisI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kulIna aura zIlavatI patnI mitra ke samAna hai| ghara milAne para bhI jo nahI cir3hatI, pati ke prati jAgavicAra bhI mana meM nahAnI, vaha patnI dAsI ke samAna hai| 1, saya varNAkI samAnatA: buddha dharNa ke abhimAna ko nahI mAnAMpAmaya maNI kI mAM kA adhikAra hai| varNakA leSTara pramANita kA 43B mita AdhAra nahIM hai| yAtriya Adi pApa pareMgI ye nA meM jAyeM aura prANa bhAdi pApa ko to ye na jAyeM? yA Adi puNya karma kareM no raga meM jAne aura triya Adi ko no na jAve ? mANa rAgapAdita homitra bhAgamA rasa cora maniya Adina kara sare? ina mapa viznoM meM gAro nAmamA adhikAra hai, yaha spaSTa hai| phira eka mANa nirAra ho pora. dUsarA vidvAna ho to yA Adi meM pAla sikI prASita kiyA jAyagA ? Apa kahege kividvAnako nA ghiddhamAnI pUjanIya huI. jAti nhiiN| lekina jo vidvAna bAbAga zIlagiAta durAcArI do aura niranara mAmaNa atyaMta zIlavAna ho no pise palamAnoge? ugA paSTa hai ki zovAna ko| lekina isa taraha jAti kI apekSA vittA meTa ThaharatI hai 6. tulanA kIjie: ahiMsA, satya, astey,niphaag-ko-laamtaa| sarva-bhUta dita inchA-padabhAra saya vaNI kaa|| (saMta sAhityapara se) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza aura vidvattA kI apekSA zIla zreSTa ThaharatA hai aura uttama zIla to sava varNoM ke manuSya prApta kara sakate haiN| isalie yaha siddha hotA hai ki jisakA zIla uttama hai vahI saba vargoM meM zreSTha hai| buddha bhagavAn brAhmaNa kI vyAkhyA karate haiM : " saMsAra ke saMpUrNa baMdhano ko chedakara, saMsAra ke dukho se jo nahI DaratA, jisakI kisI bhI vastu para Asakti nahI hai, dUsare mAre, gAlI deM, baMdhana me DAchane para use sahana karate haiM, kpamA hI jinakA bala hai, use maiM brAhmaNa kahatA hU~, kamala ke pattepara girI huI bUMdo ke samAna jo sasAra ke viSaya-sukha se alipta rahatA hai use hI mai brAhmaNa kahatA 7. zreSTha yajJaH manoraMjaka caura upayukta, buddhi meM utare aise dRSTAMta aura kAraNoM se upadeza karane kI buddha kI paddhati anupama thii| inakA eka hI dRSTAMta yahA~ denA hai| yuddha ke samaya meM yajJa meM prANiyoM kA vadha karane kA rija ghahuta pracalita thaa| yajJa meM honevAlI hiMsA ko baMda karane kA Andolana hindustAna meM yuddha ke samaya se calA A rahA hai| eka pAra kUTadaMta nAmaka eka brAhmaNa isa viSaya meM buddha ke sAtha carcA karane ke lie aayaa| usane yuddha se pUchA--" yajJa kyA hai aura buddha ke usakIyA / usane buddhama 1. dekho pichalI TippaNI jaThavIM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vuddha buddha bole-"prAcIna kAla meM mahAvijita nAmaka eka bar3A rAjA ho gayA hai| usane eka dina vicAra kiyA ki mere pAsa bahuta saMpatti haiM / ekAdha mahAyajJa karane me usakA vyaya karUM to mujhe bahuta puNya hogaa|' usane yaha vicAra apane purohita se khaa| purohita ne kahA-"mahArAja, isa samaya apane rAjya meM zAMti nahIM hai| grAmo aura zaharo meM lUTa-pATa macI hai, logoM ko coro kA bahuta trAsa hai| aisI sthiti meM logo para (yajJa ke lie) kara biThAkara Apa kartavya se vimukha hoNge| kadAcit Apa yaha samajheM ki DAkuo aura coro ko pakar3akara phAMsI dene se, kaida karane se athavA deza se nikAla dene se zAMti sthApita hA sakegI lekina yaha bhUla hai| isa taraha rAjya kI andhAdhundhI kA nAza nahIM hogA; kyo ki isa upAya se jo pakar3ameM nahIM AveMge ve phira se upadrava kreNge|" na "aba maiM isa tUphAna ko miTAne kA saccA upAya . kahatA hU~ : apane rAjya me jo loga khetI karanA cAhate haiM, unako Apa bIja Adi deN| jo vyApAra karanA cAhate haiM unhe pU~jI deN| jo sarakArI naukarI karanA cAhate haiM unheM yogya kAma aura ucita vetana para niyukta kreN| isa taraha saba logo ko yogya kAma milane se ve tUphAna nahIM macAveMge, samaya para kara milane se ApakI tijorI bharegI, lUTapATa kA bhaya na rahane para loga bAlabacco kI icchA pUrI kara, daravAje khule rakha AnaMda se so skeNge|" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza ___ rAjA ko purohita kA vicAra bahuta acchA lgaa| usane turaMta hI isa prakAra vyavasthA kara dii| jisase thor3e hI samaya meM rAjya me samRddhi bar3ha gii| loga atyata AnaMda se rahane lge|" ___ "isake bAda rAjAne purohita ko bulAkara kahA--'purohitajI, aba merI mahAyajJa karane kI icchA hai, isalie mujhe yogya salAha diijie|" "purohita ne kahA-"mahAyajJa karane ke pahale Apako prajA kI anumati lenA ucita hai| isalie sthAna-sthAna para vijJaptiyA~ cipakAkara prajA kI sammati prApta kiijie|" purohita kI sUcanAnusAra rAjA ne vijJaptiyA~ cipakavA prajA se apanA abhiprAya nirbhayatA pUrvaka aura spaSTa rUpa se prakaTa karane ko khaa| sabane anukUla mata diyA / taba purohita ne yajJa kI taiyArI kara rAjA se kahA-"mahArAja, yana karate samaya merA kitanA dhana kharca hogA aisA vicAra bhI Apa ko mana me nahI lAnA cAhie / yajJa hote samaya bahuta kharca hotA hai yaha vicAra nahIM karanA caahie| yaja pUrA honepara bahuta kharca ho gayA yaha vicAra bhI nahIM honA caahie| ___"Apake yajJa meM acche-bure sava prakAra ke loga AveMge, lekina kevala satpurupo para hI dRSTi rakha Apako yajJa karanA cAhie aura citta ko prasanna rakhanA caahie|" Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ "isa rAjA ke yajJa meM gAya, bakare, meMDhe ityAdi prANI mAre nahI gae / vRkSoM ko ukhAr3akara unake staMbha nahIM rope ge| naukaro aura majadUroM se begAra nahIM lI gii| jinakI icchA huI unhone kAma kiyaa| jo nahIM cAhate the unhone nahI kiyaa| ghI, tela, dahI, madhu aura gur3a itane hI padArtho se yajJa pUrA kiyA gyaa| ___"usake bAda rAjya ke zrImaMta loga bar3e-bar3e najarAne lekara aae| lekina rAjA ne unase kahA-'gRhastho, mujhe ApakA najarAnA nahIM cAhie / dhArmika kara se ekatrita huA mere pAsa bahuta dhana hai| usameM se Apako jo kucha Avazyaka ho vaha khuzI se le jaaie| __ "isa prakAra rAjA ke najarAnA svIkAra na karane para una logoM ne andhe-lUle Adi anAtha logoM ke lie mahAvijita ko yajJazAlA ke AsapAsa cAroM dizA meM dharmazAlAe~ banavAne meM aura garIboM ko dAna dene meM vaha dravya kharca kiyaa|" yaha bAta suna kUTadaMta aura dUsare brAhmaNa bole-"bahuta sundara yajJa ! bahuta sundara yajJa !!" bAda meM buddha ne kUTadaMta ko apane dharma kA upadeza kiyaa| sunakara vaha buddha kA upAsapha ho gayA aura bolA, "Aja maiM sAta sau vaila, sAta sau bachar3e, sAta sau bachar3iyA~, sAta sau bakare aura sAta sau meMDhoM ko yajJa staMma se chor3a detA huuN| maiM unheM jIvanadAna detA huuN| tAjA ghAsa khAkara aura ThaMDA pAnI pIkara zItala havA meM ve AnaMda se vicaraNa kreN|" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza 8 rAjya samRddhi ke niyama: eka dAra rAjA ajAtazatru ne apane maMtrI ko buddha ke pAsa / bhejakara kahalAyA ki, "maiM vaizAlI ke vajjiyo para AkramaNa karanA cAhatA huuN| isalie isa viSayapara apanA abhiprAya deN|" yaha suna buddha ne apane ziSya AnaMda kI ora mur3akara pUchA, "AnaMda, cajjigaNa bArabAra ekatrita hokara kyA rAjakAraNa kA vicAra karate haiM ?" jAnaMda : "hA~ bhagavan / " buddha : " kyA ina logo meM jamA hokara loTane ke samaya taka __ bhI ekatA sthira rahatI hai ?" AnaMda : "aisA sunA to hai|" buddha : " ye loga apane kAnUnoM kA bhaMga to nahIM karatena? athavA kAnUnoM kA cAhe jaisA artha to nahIM karate na ?" anaMda : "jI, nahIM / ye loga bahuta niyama pUrvaka dhanevAle haiM, aisA maine sunA hai|" buddha : " vRddha rAjanItijJoM ko sammAna dekara vajjigaNa kyA unakI salAha lete haiM ?" AnaMda : "jI hA~ ve unakA bahuta mAna rakhate haiN|" buddha : "ye loga apanI vivAhitA yA avivAhitA striyoMpara 5 atyAcAra to nahIM karate na " Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMda : "jI, nahIM, vahA~ striyoM kI bahuta pratiSThA hai|" buddha : "vajjigaNa nagara ke athavA nagara ke bAhara ke devAlayoM kI kyA sAra samhAla karate haiM ?" AnaMda : "hA~ bhagavan / " buddha : "kyA ve loga saMtapuruSoM kA Adara karate haiM ?" AnaMda : "jI haaN| yaha suna buddha ne maMtrI se kahA : " maiMne vaizAlI ke logoM ko yaha sAta niyama die the| javataka ina niyamoM kA pAlana hotA hai tabataka unakI samRddhi hI hogI, avanati ho nahIM sktii|" maMtrI ne ajAtazatru ko vajjiyo ke pIche na par3ane kI hI salAha dii| 9. abhyunnati ke niyama : maMtrI ke jAne ke bAda buddha ne apane bhikSuo ko ekatra kara isa-prakAra zikSA dI: ___bhikSuo, maiM tumheM abhyunnati ke sAta niyama samajhAtA huuN| , unheM sAvadhAnIpUrvaka suno : [1] jaba tuma ekatra hokara saMgha ke kAma karoge, [2] javataka tuma meM aikya rahegA, [3] javataka saMgha ke niyamoM kA bhaMga nahIM karoge, [4] jabataka tuma vRddha aura vidvAna bhikSuoM ko mAna doge, [] jabataka tuma tRSNA ke vaza nahIM hooge, [6] jabataka tuma ekAntapriya rahoge aura [7] javataka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza apane sAthiyoM ko sukha hove aisI phikara rakhane kI Adata rakhoge, tabataka tumhArI unnati hI hogI, avanati nahI hogii| ___bhikSuo, mai abhyunnati ke dUsare sAta niyama kahatA huuN| unhe sAvadhAnI pUrvaka sunoH [1] gharelU kAmo me AnaMda nahIM mAnanA, 2] volane me hI sArA samaya bitAne meM AnaMda nahIM mAnanA 3) sone meM samaya Ta karane meM AnaMda nahIM mAnanA [4] sAthiyoM me hI sArA samaya naSTa karane me AnaMda nahI mAnanA, [5] durvAsanAmo ke vaza nahI honA, [6] duSTakI saMgati meM nahIM par3anA, 7] alpa samAdhi-lAbha se kRtakRtya nahI honA / jabataka tuma ina sAta niyamo ko pAloge tabataka tumhArI unnati hI hogI, avanati nhii|" . ___ "bhikSuo, mai punaH abhyunnati ke dUsare sAta niyama kahatA huuN| unhe sAvadhAnI pUrvaka suno.: [1] zraddhAlu bano [2] pApakarmoM se zaramAo [3] lokApavAda se Daro [4] vidvAna bano [5] satkarma karane meM utsAhI raho [6] smRti jAgRta rakho [] prAjJa bno| javataka tuma ina sAta niyamo kA pAlana karoge tabataka tumhArI unnati hI hogI, avanati nhiiN|" "bhikSuo, mai phirase abhyannati ke sAta niyama kahatA huuN| unapara dhyAna do| jJAnake sAta aMgo kA hamezA cintana kiyA karo, ve sAta aMga ye haiM : [1] smRti [2] prajJA [3] vIrya [4] prIti [1] praznAbdha [6] samAdhi [7] upekssaa|"* (agale pRSTha para phuTa noTa) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 10. upadeza kA prabhAva : buddha ke upadeza ko sunanevAle para tatkAla asara hotA thA / jaise Dha~kI vastu ko koI ughAr3a kara batAve athavA aMdhere meM dIpaka jaise vastuoM ko prakAzita karatA hai vaise hI buddha ke upadeza se zrotAoM meM satya kA prakAza hotA thA / luTere - jaise bhI unake upadeza se vuddha * [1] smRti yAnI satata jAgRti, sAvadhAnI : kyA karatA hU~, kyA socatA hU~, kaunasI bhAvanAe~, icchAe~ Adi mana meM uThatI haiM, AsapAsa kyA ho rahA hai, ina saba viSayoM meM sAvadhAnI / [2] prajJA arthAt manovRttiyoM ke pRthakkaraNa kI sAmarthya : Anada, zoka, sukha, dukha, jar3atA, utsAha, dhairya, bhaya, krodha Adi bhAvanAoM ko utpanna hote samaya yA usake bAda pahacAna kara unakI utpatti kaise hotI hai ? unakA zamana kaise hotA hai ? unake pIche kaunasI vAsanA rahI hai ? unakA pRthkkrnn|' ise dharma pravicaya bhI kahate haiM / [3] vIrya arthAt satkarma karane kA utsAha / [4] prIti arthAt satkarma se honevAlA AnaMda | [5] praznabdhi arthAt citta kI zAntatA, prasannatA [6] samAdhi arthAt citta kI ekAgratA " [s] upekSA arthAt citta kI madhyAvasthA, vikAroMpara vijaya, vegake jhapaTTa meM nahI AnA / harSa bhI rokA nahIM jA sake, zoka, krodha bhaya bhI rokA nahIM jA sake, yaha mavyAvasthA nahI hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza sudhara jAte the| aneka vyaktiyoM ko unake vacano se vairAgya ke bANa lagate aura ve sukha-sapatti chor3a unake bhikSu-sagha me dIkSita ho jaate| 11. katipaya ziSya unake upadeza se kaIeka strI-purupo kA cAritrya kaise nirmANa huA yaha eka-do bAto se ThIka taraha se samajhA jA sakatA hai| 12. pUrNa nAmaka eka ziSya ko apanA dharmopadeza saMkSepa meM samajhA buddha ne usase pUchA:"pUrNa, aba tuma kisa pradeza meM jAoge?" pUrNa : "Apake upadeza ko grahaNa karake aba mai sunAparanta mAnta meM jAnevAlA huuN|" buddha : "pUrNa, sunAparanta prAnta ke loga bahuta kaThora haiM, bahuta krUra haiN| ve jaba tumheM gAlI deMge, tumhArI nindA karege, taba tumheM kaisA lagegA ?" pUrNa : "usa samaya he bhagavan ! maiM mAnUMgA ki ye loga bahuta acche haiM; kyoki unhone mujha para hAthoM se prahAra nahIM kiyaa|" buddha : "aura yadi unhone tuma para hAtho se prahAra kiyA to?" pUrNa : "unhoMne mujhe patthara se nahI mAya, isase ve loga acche haiM; aisA mai smjheNgaa|" buddha : "aura pattharoM se mArane para?" pUrNa : "mujhapara unhone daNDa-prahAra nahIM kiyA, isase / bahuta acche loga haiN| aisA meM smaaNgaa|" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vuddha : "aura daNDaprahAra kiyA to ?" pUrNa : "to aisA samajhaMgA ki yaha unakI bhalamanasAhata hai ki unhone zastra prahAra nahIM kiyaa|" buddha : "aura yadi zastra prahAra kiyA to ?"; pUrNa : "unhone mujhe jAna se nahIM mArA, ise unakI upakAra smjhNgaa|" vuddha : "aura yadi prANaghAta kiyA to?" pUrNa : "bhagavan ! kitane hI bhikSu isa zarIra se ukatAkara AtmaghAta karate haiN| aise zarIra kA yadi sunAparanta vAsiyo ne nAza kiyA to maiM mAnUMgA ki unhoMne mujhapara upakAra hI kiyA hai| isase ve loga bahuta uttama haiM, aisA maiM smjhNgaa|" buddha : "zAbAza ! pUrNa, zAbAza! isa taraha zamadama se yukta hone para tuma sunAparanta deza meM dharmopadeza karane meM samartha hooge|" 13. duSTa ko daNDa denA yaha unakI duSTatA kA eka prakAra kA pratikAra hai| duSTatA ko dhairya aura zaurya se sahana karanA aura sahana karate-karate bhI unakI duSTatA kA virodha kie binA nahIM rahanA, yaha dUsare prakAra kA pratikAra hai| lekina duSTa kI duSTatA baratane meM jitanI kamI ho utanA hI zubha cihna samajha usase mitratA karanA aura mitra-bhAvanA dvArA hI use sudhArane kA prayatna karanA duSTatA kI jar3a kATane kA tIsarA prakAra hai| mitra-bhAvanA aura ahiMsA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza kI kitanI U~cI sImA para pahu~cane kA prayatna pUrNa kA rahA hogA, isakI kalpanA kI jA sakatI hai|' 14. nakula-mAtA kI samajhadArI: nakula mAtA ke nAma se prasiddha vuddha kI eka ziSyA kA vivekajJAna apane pati kI bhArI bImArI ke samaya kahe hue vacano se jAnA jAtA hai| usane kahA : "he gRhapati, saMsAra meM Asakta rahakara tuma mRtyu ko prApta hoo, yaha ThIka nahIM hai| aisA prapaMcAsakti-yukta maraNa dukhakAraka hai, aisA bhagavAn ne kahA hai| he gRhapati, kadAcin tumhAre mana meM aisI zaMkA Ave ki 'mere marane ke bAda nakula mAtA-bacce kA pAlana nahIM kara sakegI saMsAra kI gAr3I nahI calA skegii| parantu aisI zaMkA mana meM na lAo, kyoki maiM sUta kAtane kI kalA jAnatI hU~ aura Una taiyAra karanA bhI jAnatI huuN| usase maiM tumhArI mRtyu ke bAda bAlaka kA pAlana kara skuuNgii| isalie he gRhapati, Asaktiyukta aMtaHkaraNa se tumhArI mRtyu na ho, yaha merI icchA hai / he gRhapati, tumhe dUsarI yaha zaMkA honA bhI sabhava hai ki 'nakula-mAtA mere bAda punarvivAha karegI' parantu yaha zakA chor3a do| mai Aja solaha varSa se uposatha vrata pAla rahI hU~, yaha tumheM mAlUma hI hai, to phira mai tumhArI mRtyu ke . bAda punarvivAha kaise karU~gI ? he gRhapati, tumhArI mRtya ke bAda maiM bhagavAn tathA bhikpusaMgha kA dharmopadeza sunane nahI jAU~gI, aisI zakA tumhe honA saMbhava hai, lekina tumhAre bAda pahale ke anusAra hI 1. aMgulImAla nAmaka luTere ke hRdaya-parivartana kI kathA bhI vilakpaNa hai| isake lie dekho 'buddhalIlA sAra sNgrh| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dan -Anime 38 zuddhopadeza sunane meM merA bhAva rahegA aisA tuma pUrA vizvAsa rkho| isaliye kisI bhI taraha upAdhi-rahita maraNa kI zaraNa meM jaao| he gRhapati, tumhAre bAda maiM buddha bhagavAna kA upadezita zIla yathArtha rIti se nahIM pAlUgI aisI.tumhe zaMkA honA saMbhava hai| lekina jo uttama zIlavatI buddhopAsikAe~ haiM unameM se hI mai eka hU~ aisA Apa vizvAsa mAne / isalie kisI bhI prakAra kI cintA ke binA mRtyu ko Ane do| he gRhapati, aisA na samajhanA ki mujhe samAdhilAbha nahIM huA isalie tumhArI mRtyu se mai bahuta duHkhI ho jaauuNgii| jo koI vuddhopAsikA samAdhi-lAma vAlI hoMgI uname se maiM eka hU~ aisA samajho aura mAnasika upAdhi chor3a do| he gRhapati, bauddha dharma kA tattva maine abataka nahIM samajhA aisI bhI zaMkA tumheM hogI, parantu jo tattvajJa upAsikAe~ haiM unameM se hI maiM eka hU~ yaha acchI taraha dhyAna meM rakho aura mana meM se cintAe~ nikAla do|" 15. parantu sadbhAgya se usa jJAnI strI kA pati acchA ho gyaa| jaba buddha ne yaha bAta sunI taba usake pati se unhoMne kahA, "he gRhapati, tuma bar3e puNyazAlI ho, ki nakula-mAtA jaisI upadeza karanevAlI aura tumapara prema rakhanevAlI strI tumheM milI hai| he gRhapati, uttama zIlavatI jo upAsikAe~ haiM unameM se vaha eka hai| aisI patnI tumheM milI yaha tumhArA mahAbhAgya hai|" 16. saccA camatkAra : hRdaya ko isa taraha parivartita kara denA hI ina mahApuruSoM ___ kA bar3A camatkAra hai| dUsare camatkAra to bAlakoM ko samajhAne ke Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha zikSApada uttama hai agnizikhAsama tapta lohe kA bhkpnn| nahIM asaMyamI duSTa bana uttama rASTrAnna kA bhojana / ' 1.pratyeka sampradAya pravartaka apane ziSyo kA bartAva, sadAcAra, ziSTAcAra, zuddhAcAra, sabhyatA aura nItipopaka ho isake lie niyama banAte haiN| ina niyamo me se kucha sArvajanika svarUpa ke hote haiM aura kucha usa-usa sampradAya kI khAsa rUr3hiyoM ke svarUpa ke hote haiM, kucha sArvakAlika mahattva ke hote haiM aura kucha kA mahatva tAtkAlika hotA hai| 2.ghuddha dharma ke aise niyamoM ko zikSApada kahate haiN| unakA vistRta vivaraNa zrI dharmAnanda kosambI kI 'dhauddhasaMgha kA paricaya pustaka meM diyA huA hai| zrI sahajAnanda svAmI kI zikpA-patrI jaise pratyeka Azrama aura varNa ke lie hai vaise ye niyama nahIM haiN| mukhya rUpa se the bhikSu 1. segyo ayo gulo bhutto tatvo aggisikhuupmo| yaJja bhule ye dussIko Tupinu asNyto| (dhammapada) 2. gujarAta vidyApITha se prakAzita / (39) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vuddha aura bhikpuNiyoM ke lie hI haiN| arthAt ina saba niyamoM kA paricaya yahA~ saMkSepa meM Aja kI upayukta bhASA meM diyA jAtA hai : 3. ziSyoM kA dharma: ziSyoM ko apane guru kI zuzrUpA isa prakAra karanI cAhie : (1) prAtaHkarma-bar3e savere uTha, jUte utAra, vastroM ko vyavasthita rakha, guru ko muMha dhone ke lie datauna aura pAnI denA aura vaiThane ke lie Asana vichaanaa| usake bAda unheM nAztA denaa| nAztA kara cukane ke vAda hAtha-mu~ha dhone ko pAnI denA aura nAzte kA bartana sApha kara vyavasthita rUpa se use jagaha para rakha denaa| guru ke uThate hI Asana sthAna para rakha denA aura vaha jagaha yadi gandI huo ho to sApha kara denaa| (2) vicaraNa-java guru bAhara jAnA cAhe tava unake bAhara jAne ke vana lAkara denA aura pahane hue kapar3e utArane para le lenaa| guru vAhara gA~va jAnevAle hoM, to unake pravAsa ke pAtra, bichaunA tathA vana vyavasthita rIti se bA~dhakara taiyAra rkhnaa| guru ke sAtha apane ko jAnA ho to svayaM vyavasthita rItise vastra pahana zarIra ko acchI taraha DhaMka apane pAna, bichaunA va vakha bA~dhakara taiyAra honaa| (3) mArga meM calate samaya ziSya ko guruse bahuta dUra athavA bahuta najadIka se nahIM calanA caahie| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauddha zikSApada - (4) vANI-saMyama : guru ke bolate samaya unake bIca meM nahIM bolanA cAhie, paraMtu niyamakA bhaMga na ho, aisA kucha guru boleM to namratA se usakA nivAraNa karanA caahie| (5) pratyAgamana : bAhara se vApasa lauTate samaya khuda pahale Akara guru kA Asana taiyAra karanA / paira dhone ke lie pAnI aura paTTA taiyAra rakhanA / Age jAkara guru ke hAtha me chAtA aura veza ityAdi ho to le lenA, ghara meM se pahanane kA vastra de denA aura pahanA huA vastra la lenA / yadi vaha vastra pasIne se gIlA ho gayA ho to use thor3I dera dhUpa meM sukhAnA, lekina use dhUpa meM hI nahIM rahane denA / vastra kI ekatra kara lenA aura aisA karate samaya phaTa na jAya, isakI sAvadhAnI rakhanA / vastro ko sa~vAra kara rakha denaa| (6) bhojana : nAzte kI taraha bhojana karate samaya bhI guru ke Asana, pAtra, bhojana Adi kI vyavasthA krnaa| aura bhojana ke uparAMta pAtrAdi sApha karanA aura jagaha sApha krnaa| (7) bhojana ke pAtra kisI svaccha paTTa athavA cauraMga para rakhanA lekina nIce jamIna para nahIM rkhnaa| () snAna : yadi guru ko nahAnA ho to usakI vyavasthA phrnaa| unhe ThaDA yA garma jaisA cAhate ho vaisA pAnI denaa| madana kI / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - AvazyakatA ho to zarIra meM tela lagAnA athavA mAliza kara denaa| nalAzaya para nahAnA ho to vahA~ bhI guru kI vyavasthA krnaa| pAnI meM se bAhara nikala zarIra pocha, kapar3e badala, guru ko aMgochA denA aura Avazyaka ho to zarAda poMcha denaa| bAda meM unheM ghoye hue kapar3e saupa gIle kapar3e svaccha karake dho ddaalnaa| unheM tanI para sukhAnA aura sUkhane ke bAda vyavasthita ghar3I karake rakha denaa| lekina dhUpa meM adhika samaya nahIM rahane denaa| (9) nivAsa-svacchatA : guruke nivAsa meM roja kacarA sApha kara denaa| nivAsa sApha karate samaya pahale jamIna para kI vastue~ jaise pAna, vastra, Asana, bichaurA, takiyA Adi uThAkara bAhara athavA U~ce rakha denA / khaTiyA bAhara nikAlate samaya daravAje se TakarAve nahIM, isakI sAvadhAnI rakhanA / khaTiyAke pratipAdaka (pAyoM ke nIce rakhane ke lakar3I ke athavA patthara ke ThIe) eka ora rakhanA / pIkadAna uThAkara bAhara rakhanA / bichaunA kisa tarahavichA hai yaha dhyAna meM rakhakara hI bAhara nikAlanA / yadi nivAsa meM nAle Adi ho to pahale chata sApha karanA / gerU se raMgI huI dIvAreM tathA pakkA A~gana kharAva ho gayA ho to pAnI meM kapar3A gIlA kara se nicor3akara bAdameM sApha krnaa|saadhaarnn lipI-putI jamIna yA pA~gana se dhUla na ur3e isalie pahale usapara pAnI chir3akakara bAda meM khApha karanA / kacarA jamA kara niyata sthAna para DAla denaa| vistara, khATa, pATa, cauraMga, pIkadAna Adi saba cIjeM dhUpa meM * sUkhane yogya sthAna para rakha denaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha zikSApada 5 43 (10) makAna meM jisa dizA se havA ke sAtha dhUla ur3atI ho usa tarapha kI khir3akiyA~ baMda kara denA / ThaMDa ke dinoM meM dina ko khir3akiyA~ khulI rakhanA aura rAtako baMda karanA tathA garmI meM dina ko vada rakhanA aura rAta ko khulI rakhanA / (11) ziSya ko apane rahane kI koTharI, baiThane kI koTharI, ekatra milane kI baiThaka, snAnagRha tathA pAkhAne ko sApha rakhanA caahie| pIne tathA baratane kA jala bharakara rakhanA, pAkhAne meM rakhI koThI meM pAnI khatama ho gayA ho to bharakara rakhanA / (12) adhyayana : guru ke pAsa se niyata samaya para pATha le lenA aura jo prazna pUchane ho, ve pUcha lenA / (13) guru ke doSoM kI zuddhi : guru meM dharmAcaraNa meM asaMtoSa yA truTi utpanna huI ho athavA mana meM zaMkA utpanna hone se mithyAdRSTi prApta huI ho to ziSya dUsare ke jarie use dUra karAve athavA svayaM kare / athavA dharmopadeza kare / guru se saMgha ke khAsakara naitika aura saiddhAntika niyamo kA bhaMga huA ho to unakA parimArjana ho aura saMgha use phira se pahalI sthiti meM lA rakhe, aisI yojanA karanA / (14) bImArI : guru kI bImArI meM ve jaba taka acche na hoM athavA na mareM tabataka unakI sevA karanA / > 3 1 1 } Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. guru ke dharma : 15. adhyApana: apane ziSya para prema rakhanA aura usa para anugraha karanA, use zrama-pUrvaka par3hAnA, usake dhArmika praznoM ke uttara denA, upadeza karanA tathA rIti-rivAjoM kA paricaya de usakI madada krnaa| 16. ziSya kI samhAla: ____ apane pAsa vastra, pAtra Adi hoM aura ziSya ke pAsa na hoM, to use denA athavA prApta karake denaa| 17. vImArI: ziSya kI bImArI meM garu kA jAnA-pahacAnA ziSya hai aura vaha garu-sthAna para hai, aisA bartAva krnaa| 18. karmakauzala kapar3e kaise dhonA, svacchatA tathA vyavasthA kaise karanA aura kAyama rakhanA Adi bAteM ziSya ko zramapUrvaka sikhaanaa| . 5. bhikSu ( samAja-sevaka ) kI yogyatA : 19. ArogyAdi bauddha bhikSu hone kI icchA rakhanevAle meM nIce mujaba yogyatA vAhie-jaha kuSTa, gaMDa, kilAsa, kSaya tathA apammAra ke rogoM se pIr3ita na ho, purupatvahIna na ho, svataMtra ho (yAnI kisIke dAsatva Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vauddha zikSApada meM na ho), karjadAra na ho, mAtA-pitA kI AjJA lekara AyA ho, bosa varSa pUre ho gae ho aura vana, bartana Adi sAdhana-yukta ho / 20. taiyArI: bhinu kI nIce mujaba taiyArI honI cAhie (1) AjIvana bhikSATana para rahane kI taiyArI; bhikSA mila jAvegI to sdbhaagy| (2) cIthar3o ke cIvara para rahane kI taiyArI ho : akhaMDa varu mile to sadbhAgya / __ (3) vRkSa ke nIce rahane kI taiyArI ho : ghara mile vo sdbhaagy| (4) gomUtra kI auSadhi se ilAja kI taiyArI: dhI, magana Adi vastue~ auSadhi ke rUpa meM mileM to sabhAgya / 21. vrata minu ke prata bhitu ko nIce mujaba vrata pAlanA cAhie--(1) zuddha brahmacarya 12) asteya : bhinu ko ghAsa kA tinakA bhI nahIM curAnA cAhiecAra AnA athavA usase adhika kI corI karane para mitu saMgha se nikala jaay| (3) ahisAHjAna-bUjhakara choTe se jaMtu Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha - ko bhI nahIM mAranA-manuSya-vadha karanevAlA, bhrUNa-hatyA karanevAlA nikala jAya / (4) adabhitva : apane ko prApta na huI samAdhi prApta huI batAnevAlA bhikSu saMgha meM se nikala jaay| 6. bhASA: (22) bauddha-dharma ke eka khAsa niyama dvArA loka-bhASAoM meM hI upadeza karane kI AjJA dI gaI hai| vaidika-(saMskRta) bhASA meM anuvAda karane kI manAhI kI gaI hai| 7. atithi ke dharma: vAharagA~va se bihAra meM jAnevAle bhinu ko vahA~ pahu~canepara nIce mujaba bartAva karanA caahie| (23) praveza karate hI cappala nikAla jhaTaka denA, chAtA nIce rakha denA, sira para na ho to use utAra kaMdhe para lenA aura dhIre se praveza krnaa| bhikSuo ke ekatrita hone kI jagaha kI talAza kara paira dhonA / paira dhote samaya eka hAtha se pAnI chor3anA aura dUsare hAtha se paira sApha karanA; cappala poMchanekA kapar3A kahA~ hai yaha pUcha usase cappala pochanA / pahale kore Tukar3e se poMcha vAda meM gIle kapar3e se poMchanA / vihAra meM rahanevAle vRddha bhikSuoM ko praNAma karanA aura choToM ke praNAma svIkAra karanA; apane rahane ke lie sthAna kI talAza kara vahA~ Asana lagAnA -khAne-pIne kI tathA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghauddha zikSA pada mala-mUtra tyAga kI kyA suvidhA hai, yaha jAna lenA; jAne kA, Ane kA, rahane kA tathA sAmudAyika upAsanA kA samaya jAna lenaa| 8. yajamAna ke dharma: AvAsika (vihAra meM rahanevAle) minu ko Agantuka bhitu kA nIce mujaba satkAra karanA caahie| (24) yadi Agantuka bhinu apane se bar3A ho to usake lie jAsana lagAnA / paira dhone kA pAnI tathA pATA taiyAra rakhanA sAmane jAkara usake hAtha meM se sAmAna le lenaa| pAnI pInA cAhatA ho to puuchnaa| vana sake to usakI cappala sApha karane kA rupar3A dho DAlanA / Agantuka ko praNAma karanA / use rahane kA sthAna btaanaa| sone Adi ke niyamo kI jAnakArI denA / mala-mUtra tyAga kI jagaha btaanaa| yadi Agantuka bhikSu apane se choTA ho to svayaM Asanastha hakara hI buganA aura amuka amuka sthAnoMpara pAtra, vastra Adi rakho aura amuka Asana para baiTho' Adi sUcanAe~ denaa| 1. vidA lenevAle ke kartavya vihAra se vidA lekara jAne ke pahale nIce mujaba vyavastha karake jAnA caahie| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 buddha : 25. apane baratane meM lie hue baratanoM ko mUla sthAna para rakha denA athavA jinheM sauMpanA ho unake svAdhIna kara denA / apane ko rahane ke lie mile hue sthAna ke khir3akI-daravAje baMda karake dUsare bhieyoM ko (ve na hoM to caukIdAra ko ) sUcanA dekara jAnA cAhie / khaTiyA patthara ke cAra ThIyoM para rakha tathA usapara cauraMga Adi rakhakara jAnA cAhie / 10. striyoM ke sAtha saMbaMdha : 1 26. ekAnta bhikSu ko Apatti kAla athavA anivArya kAraNa ke binA kisI strI ke sAtha ekAnta meM nahIM baiThanA cAhie | aura sujJa puruSoM kI anupasthiti meM usase pA~ca-cha: vAkyoM ke sivA adhika saMbhASaNa, carcA, athavA upadeza nahI karanA cAhie; usake sAtha ekAkI pravAsa nahI karanA caahie| 27. ekAnta bhaMga : pati-patnI akele baiThe hoM yA soe hoM, usa bhAga meM pahale se sUcanA die binA bhikSu ko praveza nahI karanA cAhie / 28. paricaryA : bhikSu ko apane nikaTa sambadhI ke sivA dUsarI strI se vastra ghulAnA aura silAnA nahIM cAhie / 29. bheMTa : bhinSu ko kisI kauTumbika saMbaMdha-rahita strI athavA bhivapuNI ko vastrAdi bheMTa nahIM karanA cAhie / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vauddha zikpApada 11. kucha pramANa : 30. khaTiyA khaTiyA pAye ke nIce kI aTanI se ATha sugata aMgula U~cI rakhanA, adhika nhii| 31. Asana: Asana kA AkAra adhika se adhika lambAI do sugata vilasta caur3AI lagabhaga Der3ha sugata vilastara aura purAne Asana se nikAlI huI cAroM tarapha kI kinAra eka vilasta / cAroM 1 pAyoM kI baiThaka ke Upara ghor3e ke khura athavA TApa jaise bhaag| 2 sugata vilasta ko lagabhaga Der3ha hAtha ke barAbara kahA hai; lekina isameM kucha bhUla mAlUma hotI hai| dUsare sthAna para sugata-aMguTha, sugata-cIvara aise zabda prayukta hue haiN| mujhe lagatA hai ki sugata yAnI buddha aura sugata-aMgula, sugata-vilasta aura sugata-cIvara yAnI buddha kI aMgula-vilasta aura cIvara kA AkAra vilasta yAnI Der3ha haath| isake anusAra bhikSuo ke dUsarI taraha ke jIvana ko dekhate hue yaha bahuta bar3A pramANa hai| udAharaNa svarUpa lugI ke samAna pahanane kA paMcA 64zA-9 hAtha laMbA aura zarAhAtha caur3A ho nahIM sakatA; lekina 6x2|| veMta barAvara ( lagabhaga se zA se zA vA lagabhaga 24" ) yaha paryApta ginA jA sakatA hai| Asana bhI 30"425 // paryApta hotA hai| / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarapha jUne Asana kI bhinna raMga kI kinAra kie binA Asana nahIM banAnA caahie| ____32. kAchI-paMcAH laMbAI cAra' sugata vilasta aura caur3AI do TuMgata vilst| 33. dhotIpaMcA : laMbAI chaha sugata vitarita aura caur3AI Thegabhaga DhAI sugata vilasta / 34. cIvara : laMbAI 9 sugata vista aura caur3AI 7 sugada vilst| 12. sabhyatA 35. Asana aura gati : zarIra ko yogya rIti se DhaMkakara calanA aura vaiThanA / najara nIcI rakhakara calanA aura baiThanA / vastre ughAr3akara nahIM calanA aura vaiThanA / jora se ha~sate-ha~sate yA joraM se AvAja karate nahIM calanA aura baitthnaa| calate yA vaiThate zarIra ko nahIM hilAnA, hAtha nahIM hilAnA, sira nahIM ghumAnA, kamara para hAtha nahIM rakhanA, mAthe para oDhakara nahIM rakhanA, eDI ko U~cI nahIM rkhnaa| palasthikA (palAThI mAra AeMgama kusI yA DolatI kursI jaise zarIra ko banA kara nahIM baitthnaa| 36. bhojana : bhojana karate samaya pAtra kI tarapha dhyAna rakhanA; rosane kI vastuoM kI tarapha dhyAna rakhanA, koI vastu adhika na parIchane ke lie Dhakane yA chipAne kI koziza nahIM karanA / bImArI ninA khAsa apane lie vastue~ taiyAra nahIM karavAnA, dUsare ke pAtra O Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha zikSApada kI ora nahI tAkanA, bar3e grAsa nahI lenA, grAsa muMha taka lAe binA ma~ha nahI kholanA, aMguliyoM aura hathelI maeNha meM DAlakara bhojana nahIM karanA / mu~ha meM grAsa ke rahate nahI volanA, hAtha jhaTakAte-jhaTakAte bhojana nahI karanA, bhAta idhara-udhara phailAkara nahI khAnA, jIbha idhara-udhara phirAte hue nahI khAnA, capacapa AvAja nahI karanA,sU-sa AvAja karate hue nahI khAnA, hAtha, oMTha yA thAlI nahI cATanA, jUThe hAtha se pAnI kA gilAsa nahIM lenA, jUThA pAnI rAste meM nahI giraanaa| 37. zauca : vinA bImArI ke khar3e-khar3e, ghAsa para yA pAnI me zauca yA pezAva nahIM karanA / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prasaMga aura nirvANa zAnti aura sahanazIlatA parama tapa hai, buddha nirvANa ko parama zreSTha batalAte haiN| paraghAtI pravrajita nahIM hotA , dUsare ko pIr3A na denevAlA hI zramaNa hai|' 1. jJAnakI kasauTI: ___ mahApuruSoM ke upadeza yaha darzAte haiM ki unhoMne kyA socA hai, unake upadeza se samAja para honevAlA asara unakI vANI ke prabhAva ko batAtA hai| lekina una vicAroM aura vANI ke pIche rahI huI niSTA unake jIvana-prasaMgoM se hI jAnI jAtI hai| manuSya jitanA vicAra karatA hai utanA bola nahIM sakatA aura volatA hai utanA kara nahIM sktaa| isalie vaha jo karatA hai usapara se hI unakA tatvajJAna logoM ke hRdaya meM kitanA utara pAyA hai, yaha parakhA jA sakatA hai| 2. mitra-bhAvanA : . jo jagata-sambandhI maitrI-bhAvanA kI apane ko mUrti banA sakatA hai, vaha buddha ke samAna hotA hai, yaha kahane meM koI Apatti 1. khantI paramaM tapo titikkhA nimbAnaM paramaM vadanti buddhaa| nahi pabvajito parUpaghAtI samaNo hoti paraM vihetthynto|| (dhammapada ) (52) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prasaMga aura nirvANa - nhii| prANImAtra ke prati mitratva ke sivA unakI koI dRSTi hI nahIM thii| unase vairabhAva rakhanevAle kitane hI loga nikle| nikRSTa-senikRSTa mithyA dUpaNa lagAne se lekara unheM mAra DAlane taka ke prayatna kie ge| lekina unake hRdaya meM una virodhiyo ke prati bhI mitratA ke atirikta kisI prakAra ke hIna-bhAva nahI Ae, yaha nIce ke prasaMgoM se samajhA jA sakatA hai, aura una para se avatAra yogya kaina puruSa hote haiM, yaha dhyAna me A sakatA hai| 3 kauzAMbIkI rAnIH kauzAMbI ke rAjA udayana kI rAnI jaba kumArI thI taba usake pitA ne yuddha se usakA pANigrahaNa karane kI prArthanA kI thii| lekina usa samaya buddha ne uttara diyA thA ki, " manuSya kA nAzavaMta zarIra para se moha chUTane ke lie maiMne ghara chor3A hai| vivAha karane meM mujhe koI bhAnaMda nahI rahA / mai isa kanyA ko kaise svIkAra karU~ ?" 4. apane-jaisI sundara kanyA ko asvIkAra karane se usa kumArI ko apanA apamAna lgaa| samaya jAne para usane buddha se badalA lene kA nizcaya kiyaa| kucha dino bAda vaha udayana rAjA kI paTarAnI huii| 5. eka bAra buddha kauzAMbI meM aae| zahara ke guMDo ko dhana dekara usa rAnI ne unheM sikhAyA ki jaba buddha aura unake ziSya bhikSA ke lie zahara meM bhramaNa kara taba unheM khUba gAlayA~ do| isa taraha jaba buddha kA saMgha galiyoM meM praviSTa humA ki cAroM tarapha se sanapara vIbhatsa gAliyo kI varSA hone lgii| kaI ziSya apazabdo Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vudha. se kSubdha ho utthe| AnaMda nAmaka eka ziSya ne to zahara chor3akara jAne kI vuddha se prArthanA kii| 6. buddha ne kahA : "AnaMda yadi vahA~ bhI loga apane ko gAliyAM deMge to kyA karegeM ?" AnaMda volA : " anyatra kahIM jAveMge ?" buddha : " aura vahA~ bhI aisA hI huA to?" AnaMda : " phira kisI tIsare sthAna para / " buddha : "AnaMda, yadi hama isa taraha bhAga-daur3a karate raheMge to niSkAraNa kleza ke hI pAtra hoge, ulTe, yadi hama ina logo ke apazabda sahana kara leMge to unake bhaya se anyatra jAne kA prayojana nahI rhegaa| aura unakI cAra-ATha dina upekSA karane se ve svayaM hI cupa ho jaaveNge| 7. buddha ke kahe anusAra sAta-ATha dina meM hI ziSyo ko isakA anubhava ho gyaa| 8. hatyA kA Aropa eka samaya buddha zrAvastI meM rahate the| unakI lokapriyatA ke kAraNa unake bhikSumo kA zahara meM acchA Adara-sanmAna thaa| isa lie dUsare sampradAya ke vairAgiyo ko IrSyA hone lgii| unhoMne buddha ke saMbaMdha meM aisI bAta ur3AI ki unakI cAla-calana acchI nahIM hai| thor3e dinoM ke bAda vairAgiyo ne eka vairAgI khI kA khUna karavA usakA zava buddha ke vihAra ke pAsa eka gar3he meM phikavA diyA; aura vAda Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prasaMga aura nirvANa bhe rAjA ke samakSa apane saMgha kI eka strI ke kho jAne kI phariyAda kI aura vuddha tathA usake ziSyoM para zaka prakaTa kiyaa| rAjA ke Adamiyo ne zava kI talAza kI aura use buddha ke vihAra ke pAsa DhaMDha nikaalii| thor3e samaya meM sAre zahara meM yaha bAta phaila gaI aura dhuMddha tathA unake bhikSuoM para se logo kA vizvAsa uTha gyaa| hara koI unake Upara thU-thU karane lgaa| ___9. isase buddha jarA bhI nahIM Dare / 'jhUTha bolanevAle ko pApa ke sivA dUsarI gati nahIM hai| yaha jAnakara ve zAnta rhe| 10 kucha dinoM bAda jina hatyAro ne vairAgina ko khUna kiyA thA ve eka zarAba ke aDDepara jamA hokara khUna karane ke lie mile hue dhana kA baTavArA karane lge| eka bolA: "maiMne sundarI ko mArA hai isalie meM bar3A hissA luuNgaa|" dUsaro bolA: "yadi maime galA ne davAyA hotA vo sundarI cillAkara hamArA bhaMDAphor3a kara detii|" 11 yaha bAta rAjA ke guptacaroM ne suna lii| unheM pakar3a kara ve rAjA ke pAsa le ge| hatyAroM ne apanA aparAdha svIkAra kara jo 'kucha huA thA kaha diyo / yuddha para lagAyA gayA aparAdha mithyA sAvita hone se unake prati pUjyabhAva aura bhI bar3ha gayA aura pahale ke saba vaiSagiyo kA tiraskAra huaa| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUra 12. devadatta : unakA tIsarA virodhI devadatta nAmaka unhIMkA eka ziSya thA / devadatta zAkya vaMza kA hI thA / vaha aizvarya kA atyaMta lAMbhI thA / use mAna aura bar3appana cAhie thA / usane kisI rAjakumAra ko prasanna kara apanA kArya siddha karane kA vicAra kiyA / buddha 13. rAjA vibisAra ke eka putra kA nAma ajAtazatru thA / devadatta ne ase phusalAkara apane vaza meM kara liyA / 14 bAda meM vaha buddha ke pAsa Akara kahane lagA : "Apa aba bUr3he ho gae haiM isalie sAre bhikSuoM kA mujhe nAyaka banA deM aura Apa aba zAMti se zeSa jIvana vyatIta kareM / " 15. buddha ne yaha mA~ga svIkAra nahIM kii| unhone kahA : "tuma isa adhikArake yogya nahIM ho / " 16. devadatta ko isase apamAna mAlUma huA / usane buddha badalA lene kI mana meM ThAna lI / se 17. vaha ajAtazatru ke pAsa jAkara bolA : "kumAra, manuSyazarIra kA bharosA nahI / kaba mara jAveMge, kahA nahIM jA sakatA | isalie jo kucha prApta karanA hai use jaldI hI kara lenA cAhie / isakA koI nizcaya nahI hai ki tuma pahale maroge yA tumhAre pitA / tumheM rAjya milane ke pahale hI tumhArI mRtyu honA saMbhava hai / isalie rAjA ke marane kI rAha na dekha use mArakara tuma rAjA bano aura buddha ko mArakara mai buddha vanU~gA / " Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prasaMga aura nirvANa 57 18. ajAtazatru ko guru kI yukti ThIka uuNcii| usane bUr3he pitA ko vandIgRha meM DAla bhUkho mAra DAlA aura svayaM siMhAsana para car3ha baiThA / ava rAjya meM devadatta kA prabhAva bar3ha jAya to isameM Azcarya kyA? loga jitanA bhaya rAjA se khAte the usase adhika devadatta se Darate th| buddha kA khUna karane lie usane rAjA ko prerita kiyaa| lekina jo jA hatyAraM gae ve buddha ko mAra hI na ske| niratizaya ahiMsA aura premavRtti, unake vairAgyapUrNa aMtaHkaraNa meM se nikalatA huA marmasparzI upadeza unake zatruo ke hRdayoM ko bhI zuddha kara detaa| jo jo hatyAre gae ve buddha ke ziSya ho ge| 19. zilA prahAra: devadatta isase cir3ha gyaa| eka bAra guru parvata kI talahaTI kI chAyA meM bhramaNa kara rahe the, tava parvata para se devadatta ne bhArI zilA unake karara Dhakela dii| daivayoga se zilA to una para nahIM girI lekina usakI cIpa ur3akara vuddha deva ke paira meM laga gii| buddha ne devadatta ko dekhaa| unheM usapara dayA A gaI / ve bole : "are mUrkha, khUna karane ke irAde se jo tUne yaha duSTa kRtya kiyA, usase tU kitane pApa kA bhAgI banA, isakA tujhe bhAna nahIM hai|" 20. paira kI coTa se bahuta samaya taka calanA-phiranA azakya ho gyaa| bhinuoM ko bhaya huA ki phira se devadatta buddha ko mArane kA upAya karaMgA / isase ve rAtadina unake AsapAsa paharA dene Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUra - lge| buddha ko java isa bAta kI khabara lagI, taba unhoMne kahA : "bhikSuo, mere zarIra ke lie ciMtA karane kI AvazyakatA nahIM hai| maiM nahIM cAhatA ki mere ziSya Darakara mere zarIra kI rakSA kreN| isalie paharA na dekara sava' apane-apane kAma meM lgeN|" 21. hAthIpara vijaya kucha dinoM ke bAda buddha acche ho ge| lekina devadatta ne dhunaH eka hAthI ke nIce dabAne kA vicAra kiyA / vuddha eka galI meM bhikSA lene ko nikale ki sAmane se devadatta ne rAjA kA eka matta hAthI una para chor3a diyA / loga idhara-udhara bhAgane lge| jise jo jagaha dIkhI vaha vahIM car3ha gyaa| buddha ko bhI Upara car3ha jAne ke lie kucha bhikSuoM ne AvAja dii| lekina buddha to dRr3hatA se jaise calate the vaise hI calate rhe| apanI saMpUrNa premavRttikA ekIkaraNa kara unhoMne sArI karuNA apanI A~khoM me se hAthI para brsaaii| hAthI apanI sUDa nIce kara eka pAlatU kutte kI taraha buddha ke Age khar3A raha gyaa| buddha ne usapara hAtha pherakara pyAra jtlaayaa| hAthI garIba dhana vApasa gajazAlA meM apane sthAnapara jAkara khar3A ho gyaa| daNDeneke damayanti aMkusehi kasAhi ca / adaNDena asatthena nAgo dano mahesinA / / -pazuoM ko koI daNDa se, aMkuza athavA lagAma se vaza meM rakhate haiM, lekina maharpi ne binA daNDa aura zastra hI hAthI ko roka diyaa| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prasaMga aura nirvANa 22. devadatta kI vimukhtaaH| bAda meM devadatta ne buddha ke kucha ziSyo ko phor3akara judA paMtha nikAlA / para unheM vaha rakha nahI sakA aura sAre ziSya vApasa buddha kI zaraNa me A ge| kucha samaya bAda devadatta bImAra ho gayA / use apane karmoM ke lie pazcAttApa hone lgaa| para unhe buddha ke samakSa prakaTa karane ke pahale hI usakI mRtyu ho gii| 23. ajAtazatru ne bhI apane karmoM ke lie pazcAttApa kiyaa| usane phira se vuddha kI zaraNa lI aura sanmArga para calane lgaa| 24. parinirvANa : assI sAla kI umra honetaka buddha ne dharmopadeza kiyaa| saMpUrNa magadha me unake itane vihAra phaila gae ki magadha kA nAma 'bihAra' par3a gyaa| hajAro loga buddha ke upadeza se apanA jIvana sudhArakara sanmArga para lge| eka bAra bhikSA me kucha ayogya anna milane se yuddha ko atisAra kA roga ho gayA / usa bImArI se buddha uThe hI nahIM / gorakhapura jile meM kasayA nAmaka eka grAma hai / vahA~ se eka mIla antara para mAthAkuvara kA koTa nAmaka sthAna hai, usake Age usa kAla me kusinArA nAmaka grAma thaa| vahA~ buddha kA parinirvANa huaa| 25. uttara kriyAH unakI mRtyu se unake ziSyoM meM bahuta zoka chA gyaa| jJAnI ziSyoM ne sAre saMskAra anitya haiM, kisI ke sAtha sadA kA samAgama Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ph vuddha nahIM raha sakatA, isa viveka se guru kA viyoga sahana kiyA / buddha ke phUlo para kahA~ samAdhi bA~dhI jAve isa viSaya para unake ziSyoM meM bahuta kalaha maca gii| Akhira una phUloM ke ATha vibhAga kie ge| unheM bhinna bhinna sthAnoM para bhAr3akara unapara stUpa bAMdhe ge| ye phUla jisa ghar3e me rakhe gae the usa ghar3e para aura unakI citA ke koyaloM para bhI do stUpa bAMdhe gae / 26. bauddha tIrtha : phUla para bAMdhe hue ATha stUpa ina grAmoM meM haiM : rAjagRha ( paTanA ke pAsa), vaizAlI, kapilavastu, allakappa, ratnagrAma, vedvIpa. pAcA aura kusinArA | buddha kA janmasthAna luMbinIvana (nepAla kI tarAI meM ), jJAnaprApti kA sthAna buddhagayA, prathamopadeza kA sthAna sAranAtha (kAzI ke pAsa ) aura parinirvANa kA sthAna kusinArA gauddha dharma ke tIrtha ke rUpa meM laMbe samaya taka pujate rahe / 27. upasaMhAra : aisI pUjA vidhi se yuddha ke anuyAyiyoM ne buddha ke prati apanA khAdara prakaTa kiyaa| lekina unake khuda ke aMtima upadeza meM isa prakAra kahA huA hai : " mere parinirvANa ke bAda mere deha ko pUjA karane ke bakher3e meM na par3anA / maiMne jo sanmArga batAyA hai usa para ' calane kA prayatna krnaa| sAvadhAna, udyogI aura zAMta rahanA / mere abhAva meM merA dharma aura vinaya ko hI apanA guru mAnanA / jisakI utpatti huI hai, usakA nAza hai yaha vicAra kara sAvadhAnI pUrvaka bartAva karanA / " Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha prasaMga aura nirvANa 28. saccI aura jhUThI pUjA buddhadeva ke tIrthasthAnoM kI yAtrA kara hama unakI pUjA nahIM kara skte| satya kI zodha aura AcaraNa ke lie usakA Agraha, usake lie bhArI se bhArI purupArtha aura unakI ahiMsA vRtti, maitrI, kAruNya Adi sadabhAvanAoM ko sabako apane hRdaya meM vikasita karanA caahie| yahI unake prati hamArA saccA Adara ho sakatA hai aura unake bodha-vacanoM kA manana hI unakI pUjA aura yAtrA kahI jA sakatI hai| ... .. ......................... Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ __1. siddhArthakI viveka-buddhi jo manuSya hamezA Age bar3hane kI vRttivAlA hotA hai vaha eka hI sthiti meM kabhI par3A nahIM rhtaa| vaha pratyeka vastu meM se sAra-asAra zodhakara, sAra ko jAna lene yogya pravRtti kara asAra kA tyAga karatA hai| aisI sArAsAra kI calanI kA nAma hI viveka hai| viveka aura vicAra unnatti ke dvAra kI cAbiyA~ haiN| kaI loga atyaMta puruSArthI hote haiN| ve bhikhArI kI sthitimeM se zrImAn banate haiN| samAja ke ekadama nicale stara meM se parAkrama aura buddhi ke dvArA TheTha UparI stara para pahuMca jAte haiM, aura apAra jana-prasiddhi prApta karate haiN| maTThara samajhe jAnevAle vidyArthI kevala lagana aura udyoga se samartha paMDita ho jAte haiN| yaha saba puruSArthe kI mahimA hai| puruSArtha ke vinA koI bhI sthiti yA yaza prApta nahIM hotaa| lekina puruSArtha ke sAtha yadi viveka na ho to vikAsa nahIM hotA / vikAsa kI icchAvAlA manuSya jisa vastu ke lie purupArtha kara rahA ho, usa vastu ko apanA atima dhyeya kadApi nahIM mAnatA; lekina use prApta karane ke lie jisa zakti kI jarUrata hotI hai use Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ dare prApta karanA hI usakA dhyeya hotA hai| dhana ko tathA prasiddhi ko vaha jIvana kA sarvasva nahI mAnatA, lekina dhana aura prasiddhi prApta karanA bhAtA hai, vaha isa prakAra prApta kI jAtI hai, aura use isa prakAra prApta karanA cAhie, isI meM lage rahane para usake pAsa dhana kA itanA Dhera aura itanI loka-prasiddhi AtI hai jise dekha, anubhava kara vaha usakA moha tyAga detA hai; aura isake Age jo kucha hai, usakI zodha meM apanI zakti lagAtA hai| isase ulTe, dUsare loga eka hI sthiti me jIvana paryata par3e rahate haiN| dhana ko athavA Thoka - prasiddhi ko yA usase milanevAle 1) sukho ko hI sarvasva mAnane se dono bhAra rUpa ho jAte hai aura unhe samhAlane meM hI Ayu pUrI ho jAtI hai / itanA Dhera jamA karane para bhI usameM se vaha nahIM hI nikalate / dhana se aura bar3appana ke AdhAra para maiM hU~ aura sukhI hU~, aisA mAnakara vaha bhUnna karatA hai / lekina aisA vicAra nahIM karatA ki mere dvArA, merI zakti ke dvArA dhana aura bar3appana AyA hai, maiM mukhya hU~ aura ye gauNa haiN| 1 1 kisI bhI kAryakSetra meM rahakara apanI zakti kA atyaMta nissIma vikAsa karanA iSTa hai / alpa-saMtoSa aura alpa-yaza se tRpti ucita nahI, lekina kAryakSetra pradhAna vastu nahI hai / kAryadvArA jIvana kA abhyudaya pradhAna hai, ise nahIM bhUlanA cAhie / jo yaha nahIM bhUlate unheM kisI bhI sthiti meM vyatIta hue jIvana ke hisse ke lie zoka karane kI jarUrata nahIM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI / unakA saMpUrNa jIvana unheM U~cA uThAkara le jAnevAle rAstejaisA lagatA hai| ____kAryakSetra pradhAna nahI hai, isakA artha yaha nahIM ki pravRttiyAM kArabAra badalanI caahie| lekina pravRtti meM se apanI pratyeka zakti aura bhAvanA ke vikAsa para dRSTi rakhanA Avazyaka hai| dhana prApta pharanA AtA hai to dAna karanA bhI AnA cAhie; dAna se prasiddhi milI ho to gupta dAna meM nipuNatA prApta karanI cAhie / dhana para prema hai, to manuSya para bhI prema karanA AnA caahie| isa taraha uttarottara Age bar3hA jA sakatA hai| 2. siddhArtha kI mikpA-vRtti : snAna Adi zaucavidhi, pavitratAse kiyA huA sAtvika bhojana, vyAyAma ina saba kA phala citta kI prasannatA, jAgRti aura zuddhi hai| snAna se prasannatA hotI hai, nIda ur3a jAtI hai, sthiratA AtI hai aura kucha samaya to mAno tyauhAra ke dina jaisI pavitratA mAlUma hotI hai / aisA sabakA anubhava hogA ho| aisA hI pariNAma zuddha anna A.da ke niyamoM ke mahattva se AtA hai| AsapAsa kA vAtAvaraNa apane zarIra ra manapara burA asara na hAla sake, isalie ina sava niyamoM kA pAlana kiyA jAtA hai| lakina jaba ye bAteM bhulA dI jAtI haiM taba ina niyamoM kA pAlana hI jIvana kA sarvava bana baiThatA hai. ; sAdhana hI sAdhya ho jAtA hai aura jaba aisA hotA hai taba unnati kI ora le jAnevAlI jIvana-naukA para yaha niyama jamIna taka pahu~ce hue lagara kI taraha . Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ - - ho rahate haiN| bAda meM aisA bhI hotA hai ki unase chUTane kI icchA rakhanevAlA unheM ekadama tor3a DAlatA hai| phira yaha niyama kusaMskAra, aprasannatA ajAgRti Adi ke sAmane kile ke samAna haiN| jisa samaya kile se bAhara nikalakara char3ane kI yogyatA AtI hai| usameM par3e rahanA bhAra rUpa mAlUma hotA hai aura usI taraha jaba maitrI, karuNA, samatA, Adi udAtta bhAvanAo se citta bhara jAtA hai taba una niyamo kA pAlana prasannatA mAdi ke badale udvega hI paidA karatA hai| vaha manuSya usa kile meM phaise raha sakatA hai ? citta kI prasannatA kA artha vipayo kA AnaMda nahI hai| bhogavilAsa se kaiyo kA citta prasanna rahatA hai| cAya, bIr3I, zarAba Adi se bahuto kA citta prasanna hotA hai aura buddhi jAgRta hotI hai| phaI miSTAnna se prasanna hote haiN| lekina yaha prasannatA yathArtha nahIM hai, yaha vikAro kA kSaNika AnaMda hai / jisa samaya mana para kisI taraha kA bojha na ho, usa samaya kAma se mukta hokara ghar3Ibhara ArAma lene meM jaisA akRtrima, svAbhAvika Anada hotA hai, vahI sahaja prasannatA hai| 3. samAdhi: isa zabda se sAmAnya rUpa meM loga aisA samajhate haiM ki prANa ko roka adhika samaya taka zava ke samAna par3e rahanA samAdhi { hai| amuka eka vastu yA vicAra kI bhAvanA karate-karate aisI sthiti ho Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAya ki jisase deha kA mAna na rahe, zvAsocchavAsa dhImA athavA baMda ho jAya aura mAtra usa vastu athavA vicAra kA hI darzana ho, ise samAdhi zabda se pahacAnA jAtA hai| upara kahI huI sthiti ko prApta karane ke mArga kI haThayoga kahate haiN| siddhArtha ne kAlAma aura udraka dvArA isa haThayoga kI samAdhi prApta kI thI, aisA mAlUma hotA hai| isa prakAra kI samAdhi se sasAdhi-kAla meM sukha aura zAMti hotI hai| samAdhi pUrI hone para vaha sAmAnya logoM kI taraha hI ho jAtA hai lekina samAdhi zabda eka hI artha meM prayukta nahIM hotaa| aura siddhArtha ne apane hI samAdhi-yoga se apane ziSyoM ko zikSA / dI hai| vaha haThayoga kI samadhi nahIM hai| jisa vastu athavA bhAvanA ke sAtha citta aisA tadrapa ho gayA ho ki usake sivA dUsarA kucha dekhakara bhI usakA koI asara nahIM ho sakatA athavA sarvaca usIkA darzana hotA hai, usa viSaya meM citta kI samAdhi dazA kahAtI hai| manuSya kI jo sthira bhAvanA ho, jisa bhAvanA se vaha kabhI nIce nahIM utaratA ho usa bhAvanA meM usakI samAvi hai, aisA samajhanA caahie| samAdhi zabda kA dhAtvartha bhI yahI hai| udAharaNa se yaha vizeSa spaSTa hogaa| lobhI manuSya jisa jisa vastu ko dekhatA hai usameM dhana ko ho DhUDhatA rahatA hai| asara jamIna ho yA upajAU, choTA phUla ho kA suvarNamudrA, vaha yahI tAkatA hai ki isameM se kitanA dhana milegaa|) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 67 jisa dizA kI ora vaha najara pheMkatA hai, usame se vaha dhana prApti kI saMbhAvanA ko DhU~r3hatA hai| use sArA jagata dhanarUpa hI bhAsita hotA hai| ur3ate pakSiyo ke paMkho, jAti-jAti kI titaliyoM aura khulI Tekar3iyo, nahareM nikAlane jaisI nadiyoM, tela nikAlane jaise kuMo, jahA~ bahuta loga Ate haiM aise tIrthasthAnoM Adi sabako vaha dhana-prApti ke sAdhana ke rUpa meM utpanna huA mAnatA hai| citta kI aisI dazA ko loga samAdhi kaha sakate haiN| koI rasAyana-zAstrI jagata meM jahAM-tahA~ rAsAyanika kriyAoM ke hI pariNAma rUpa sabako dekhatA hai| vaha zarIra me, vRkSa meM, patthara meM, AkAza me, saba jagaha rasAyana kA hI camatkAra dekhatA hai| aisA kaha sakate haiM ki usakI rasAyana me samAdhi laga gaI hai| koI sAdamI hiMsA se hI jagata ke vyavahAra ko dekhatA hai| bar3A jIva choTe ko mArakara hI jItA hai, aisA vaha saba jagaha nihAratA hai| "balavAna ko hI jIne kA adhikAra hai| aisA niyama vaha duniyA meM dekhatA hai| usakI hiMsA-bhAvanA meM hI samAdhi laga gaI samajhanA caahie| phira koI AdamI sAre jagata ko prema ke niyama para hI racA huA dekhatA hai| dveSa ko vaha apavAda rUpa meM athavA vikRta rUpa meM dekhatA hai| saMsAra kA zAzvata niyama-saMsAra ko sthira, rakhanekA niyama-paraspara premavRtti hai, aisA hI use dIkhatA hai| usake {cica kI prema-samAdhi hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI bhakta apane iSTa-deva kI mUrti ko ho aNu-aNu meM pratyakSavat dekhatA hai, usako mUrti-samAdhi smjhie| isa prakAra jisa bhAvanA meM citta kI sthiratA huI ho usa bhAvanA ko usako samAdhi kahanA caahie| pratyeka manuSya ko isa taraha koI-na-koI samAdhi hai| lekina no bhAvanAe~ manuSya kI unnati karanevAlI haiM, usakA citta zuddha karanevAlI hai, una bhAvanAbhoM kI samAdhi abhyAsa karane yogya kahI jAtI hai| aisI sAtvika samAdhiyA~ jJAna-zakti, utsAha, Arogya, Adi saba ko bar3hAnevAlI haiN| ve dUsaroM ko bhI AzIrvAda rUpa hotI haiN| unameM sthiratA hone para phira caMcalatA nahI AtI; isake pAda nIce kI halako bhAvanA meM praveza nahIM hotaa| aisI bhAvanAe~ maitrI, karuNA, pramoda, upekSA Adi vRttiyoM kI haiN| eka bAra sthiratA se prANimAtra ke prati maitrI-bhAvanA hone para usase utarakara hiMsA yA dvepanahIM hI hotaa| aisI bhAvanAo aura zIlo ke abhyAsa se manuSya zAMti aura satya ke dvAra taka pahuMcatA hai| mAnavoM ke isa prakAra ke utkarSa binA haThayoga kI samAdhi' vizeSa phala pradAna nahIM dhrtii| isa prakAra samAdhi-lAbha ke bAre meM bauddha-graMtho meM bahuta sundara sUcanAe~ haiN| 4. samAja-sthiti . saca dekhA jAya to pratyeka kAla meM tIna prakAra ke loga hote| hai / eka pratyakSa nAzavaMta jagata ko bhogane kI tuSNAvAle; dUsare / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ marane ke bAda aise hI kAlpanika hone se vizeSa ramya laganevAle jagata ko bhogane kI tRSNAvAle ( aise loga ina kAlpanika bhogo ke lie kAlpanika devo kI athavA bhUtakAla meM hue purupo ko kalpanA se apane se vijAtIya svarUpa de unakI upAsanA karate haiN|); tIsare mokSa kI vAsanAvAla arthAt pratyakSa sukha, dukha, harSa, zoka se mukti kI icchAvAle nahIM, kiMtu janma aura maraNa ke cakkara se nivRtta hone kI icchaavaale| isase cauthe, saMta purupa, pratyakSa jagata meM se bhoga-bhAvanA kA nAza kara, mRtyu ke bAda bhoga bhogane kI icchA kA bhI nAza karate haiM tathA janma-maraNa kI paraMparA ke bhaya se utpanna huI mokSa pAsanA ko bhI chor3a jisa sthiti meM, jisa samaya ve ho usI sthiti ko zAMtipUrvaka dhAraNa karanevAle hote haiN| ve bhI pratyakSa ko hI pUjanevAle haiM, kintu inameM unakI bhogavRtti nahI hai; kevala maitrI, kAruNya yA pramoda kI vRtti se ye pratyakSa guru aura bhUta prANI ko pUjate haiN| __ isa pratyeka upAsanA se manuSya ko pAra honA par3atA hai| kitane samaya taka vaha eka hI bhUmikA para TikA rahegA, yaha usakI viveka dazA para avalavita rahatA hai| 5. zaraNatraya bhinna-bhinna nAma se isa zaraNa-traya kI pratyeka sampradAya ne mahimA svIkAra kI hai| inakA zaraNa yaha hai ki ye zaraNa-traya svAbhA ( Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vuddha - vika hI haiM / guru meM niSThA, sAdhana meM niSTA aura gurubhAiyoM meM prIti athavA saMta-samAgama / isa tripuTI ke binA kisI purUSa kI unnati nahIM hotii| bauddha zaraNa-traya ke pIche yahI bhAvanA rahI hai| svAmInArAyaNa sampradAya meM ina tIna bhAvanAo ko nizcaya (sahajAnaMda svAmI meM niSThA), niyama (sampradAya ke niyamo kA pAlana) aura pakSa (satsaMgiyo ke prati baMdhu-bhAva ) ina nAmoM se saMbodhita kiyA hai| buddhaM zaraNaM gacchAmi-ima zaraNa kI yathArthatA to vAstavika rUpa meM taba hI thI jaba buddha pratyakSa the| apane gurukI pUrNatA ke viSaya meM bar3ha zraddhA na ho to ziSya U~cA uTha nahIM sktaa| jaba taka brahmaniSTha guru kI prApti na ho taba taka hI mumukSu ko kisI devAdika ke prati yA bhUtakAlIna avatAro kI bhakti me rasa AtA hai| guruprApti ke bAda guru hI parama daivat paramezvara banate haiN| veda dharmoM meM arthAt anubhava athavA jJAna ke AdhAra para raca hue samasta dharmoM meM guru ko hI sarvazreSTha daivata mAnA hai| lekina jaba-jaba koI guru sampradAya sthApita kara jAte haiM taba pratyakSa guru kI upAsanA meM se parokSa avatAra yA deva kI upAsanA meM ve sampradAya utara par3ate haiN| samaya bItane para AdyasthApaka paramezvara kA sthAna prApta karatA hai aura vaha apanA tAraka hai isa zraddhA kI nIMva para sampradAya kI racanA hotI hai| usake bAda isa prathama zaraNa kI bhAvanA bhinna hI svarUpa dhAraNa karatI hai| ye tIna zaraNa AdhyAtmika mArga me hI upakArI haiM yaha nahIM mAnanA caahie| koI bhI saMsthA yA pravRtti netA yA AcArya ke prati Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ zraddhA, unake niyamoM kA pAlana aura unase sambaddha dUsaro ke prati bandhubhAva binA yazasvI nahIM ho sktii| "apanI sasthA kA abhimAna " ina zabdo meM hI ye tIna bhAvanAe~ piroI huI haiM, aura isI se Upara kahA hai ki yaha zaraNatraya svAbhAvika hai| vartamAna kAla me guru-bhakti ke prati upekSA yA anAdara kI vRni kaI sthAno para dekhane meM AtI hai / unnati kI icchA rakhanevAle ko yaha vRtti svIkAra karane ke lAlaca meM nahIM par3anA caahie| AryavRtti ke dharma anubhava ke mArga haiN| anubhava kabhI bhI vANI se batAye nahIM jA sakate / pustakeM isase bhI kama batAtI haiN| pustakoM se sArA jJAna prApta hotA ho to vidyArthiyo ke mUlAkSara, bArahakhar3I aura sau yA hajAra taka aMka sIkhane para zALA baMda kI jA sakatI hai| lekina pustaka kabhI bhI zikSaka kA sthAna nahIM le sakatI, vaise hI zAstra bhI anubhavI saMto kI samAnanA nahIM kara sakate / phira bhakti, pUjyabhAva, Adara-yaha manuSya kI svAbhAvika vRtti hai| thor3e-bahuta aMzoM meM saba meM vaha rahatI hai| jaise-jaise vaha parokSa athavA kalpanAoM meM se nikala pratyakSa meM utaratI hai, vaise-vaise vaha pUrNatA ke adhika samIpa pahuMcatI hai| aisI pratyakSa bhakti kI bhUkha pUrI-pUrI prakaTa hone aura usakI tRpti hone para hI nirAlava zAMti kI dazA para pahu~ca jAtA hai| gurubhakti ke sivA isa bhUkha kI pUrIpUrI tRpti nahIM ho sakatI / mAtApitA pratyakSa rUpa se pUjya haiM lekina unake prati apUrNatA kA bhAna hone se unakI acchI taraha bhakti karane para bhI bhakti kI bhUkha raha jAtI hai| aura use pUrI karane ke lie java taka sadguru kI prApti:na ho taba taka manuSya ko parokya / / devAdi kI sAdhanA kA Azraya lenA par3atA hai| isa taraha guru jJAna Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 prApti ke lie Avazyaka hai yA nahIM isa vicAra ko eka tarapha rakhe to bhI yaha kahA jA sakatA hai ki usake binA manuSya kI bhakti kI bhAvanA kA.pUrNa vikAsa hokara usake bAda kI bhAvanA meM praveza nahIM ho sktaa| 6. varNa kI samAnatA : samAna meM varga-vyavasthA honA eka bAta hai aura varNa meM U~canIcapana kA AbhimAna honA dUsarI bAta hai| vaNa-vyavasthA ke viruddha kisI saMta ne Apatti nahIM kii| vidyA kI, zastra kI, artha kI yA kalA kI upAsanA karanevAle manuSyoM ke samAja meM bhinna-bhinna karma hoM isameM kisI ko Apatti karanA bhI nahIM hai| lekina una karmoM ko lekara jaba U~ca-nIca ke bheda DAla varNakA abhimAna kiyA jAtA hai tava una ke viruddha saMta kaTAkSa karate hI haiN| usa abhimAna ke viruddha pukAra karanevAle kevala vuddha hI nahIM haiN| zaMkarAcArya, rAmAnujAcArya, jJAnezvara, nAmadeva, ekanAtha, tukArAma, vallabhAcArya, caitanyadeca, nAnaka, kabIra, narasIha mehatA, sahajAnaMda svAmI Adi koI bhI saMta varNa ke abhimAna para prahAra kie vinA nahI rhe| inameM se bahuto ne apane lie to cAlU rur3hiyo ke bandhana ko bhI kATa DAlA hai| saba ne ina rUr3hiyoM ko tor3ane kA Agraha nahI kiyA hai| isake do kAraNa ho sakate haiM : eka isa prema-bhAvanA ke bala se svayam ko ina niyamoM meM rahanA azakya lgaa| isa bhAvanA ke vikAsa ke binA una rivAjoM kA bhaMga jarA bhI lAbhadAyaka nahIM, tathA dUsare, rUr3hiyoM ke saMskAra itane balavAna hote haiM ki ve sahaja hI jIte nahIM jA skte| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mahAvIra' sambandhI spaSTIkaraNa 'mahAvora' kA caritra cAhie utanA vistAra pUrvaka nahIM likhA jA sakA, isakA kheda hai| triSaSTizalAkA puruSa' meM inakA jIvana vistAra pUrvaka hai kintu isameM die gae vRttAntoM meM kitane sacce haiM, yaha zaMkAspada hai / 'AjIvaka' ityAdikI bAteM ikataphA aura sAmpradAyika jhagar3oM se raMgI huI lagatI hai / jainadharmakA hindustAna meM jo mahatva hai, use dekhate hue mahAvAra viSayaka vizvasanIya sAmagrI thor3I hI mila sakatI hai, yaha zocanIya vAta hai / jainadharma ke tatvajJAna ko samajhAnA isa pustaka kA uddezya nahIM hai, isIlie isa carcA meM maiM utarA nahI hU / isa kAraNa 'sahAvIra' kA bhAga bahuta choTA lagatA hai, phira bhI jitanA hai vahI isa mahApuruSa ko ucca rUpameM darzAtA hai, aisA maiM mAnatA hU~ / isa bhAga meM pa0 sukhalAlajI tathA zrI. ramaNIkalAla maganalAla modI kI mujhe jo sahAyatA milI hai, usake lie unakA AbhArI hU~ / (74) - ki0 cha0ma0 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRha sthA zrama 1. janma: buddhadeva ke janma ke kucha varSoM pahile magadha deza me ikSvAku ___ kula kI eka zAkhA meM jaino ke atima tIrthaMkara zrI mahAvIra kA janma 'huA thaa| unake pitA siddhArtha kSatriyakuNDa nAmaka gAMva ke rAjA the| unakI mAtA kA nAma trizalA thaa| ve tIrthakara pArzvanAtha dvArA sthApita jainadharma ke anuyAyI the| mahAvIra kA janma caita sudI 13 ko huA thaa| unake nirvANa-kAla se jaina logoM meM cIra samvat kI *jaina dharma mahAvIra se pahale kA hai| kitanA pahale, yaha kahanA to kaThina hai, parantu mahAvIra ke pahile pArzvanAtha tIrthakara mAne jAte the aura unakA sampradAya calanA thaa| caubIsa buddha, caubIsa tIrthaMkara aura caubIsa avatAro kI gaNanA bauddha, jaina aura brAhmaNa ina tIno dharmoM meM hai| isame caubIsa buddhoM kI bAteM kAlpanika hA mAlUma hotI haiM / gautama buddha ke pahale bauddha dharma rahA ho, / yaha mAnA nahIM jA sakatA / tIrthaMkaro aura avatAro me Rpabhavadeva jaise kitane nAma dono dharmoM meM sAmAnya milate haiN| tIrthaMkara neminAtha zrIkRSNa ke cacere bhAI the, aisI jaina mAnyatA hai| ina sabhI vAtoM meM aitihAsika pramANa kitanA aura pIche se milAI huI bAte kitanI, yaha nizcita karanA kaThina hai| kisI eka dharma ne caubosa saMkhyA kI kalpanA prArambha kI aura dUsaro ne usakI dekhAdekhI kI aisA pratita -lekhaka (75) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mahAvIra gaNanA hotI hai| vIra samvatU vikrama samvata se 470 aisA mAnate haiM ki nirvANa ke samaya mahAvIra kI umraH 72 varSe kI thii| ataH unakA janma vikrama samvat se 542 varSa pahile mAnA jA sakatA hai| 2. bAla svabhAva evaM mAtR-bhakti : ___ mahAvIra kA janma-nAma vardhamAna thaa| ve bacapana se hI atyanta mAtRbhakta aura dayAlu svabhAva ke the tathA vairAgya aura tapa kI ora unakI ruci thii| 3. parAkrama-priyatA: vardhamAna kI bAlyAvasthA meM kSAtrocita khelo meM bahuta ruci thii| unakA zarIra U~cA, balipTa aura svabhAva parAkrama-priya thaa| unhoMne bacapana se hI bhaya ko hRdaya meM kabhI sthAna nahIM diyaa| eka vAra ATha varSa kI umra meM kucha lar3ako ke sAtha khelate-khelate ve jaMgala meM cale ge| vahAM unhone eka per3a ke nIce eka bhayaMkara sarpa ko par3A humA dekhA / dUsare lar3ake use dekhakara bhAgane lge| lekina ATha gharSa ke vardhamAna ne use eka mAlA kI taraha uThAkara pheMka diyaa| 4. buddhimattA ve jaise parAkrama meM agraNI the, vaise hI par3hane meM bhI / kahA jAtA hai ki ha varSa kI umra meM unhone vyAkaraNa sIkha liyA thaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasthAzrama 77 - - 5. vivAha: sAta hAtha U~cI kAyAvAle varSamAna yathAkAla taruNa hue| bAlapana se hI unakI vRtti vairAgya-priya hone se saMnyAsa hI unake jIvana kA lakSya thaa| unake mAtA-pitA vivAha karane ke lie Agraha karate, lekina ve nahIM karanA cAhate the| Akhira unakI mAtA atyaMta Agraha karane lagI aura unake santoSa ke lie vivAha karane ke lie unheM samajhAne lagI / unake avivAhita rahane ke Agraha se mAtA ke dila meM bahuta dukha hotA thA aura vardhamAna kA komala mvabhAva vaha dukha nahIM dekha sakatA thaa| isalie anta meM unhone mAtA ke saMtopa ke lie yazodA nAma kI eka rAjaputrI ke sAtha vivAha kiyaa| jisase priyadarzanA nAmaka eka kanyA huii| Age jAkara isa kanyA kA vivAha jamAlI nAmaka eka rAjaputra ke sAtha huaa| 6. mAtA-pitA kA avasAna : vardhamAna java :28 varSa kI umra ke huma taba nake mAtA-pitta ne jaina bhAvanAnusAra anazana vrata karake deha tyAga kiyaa| vardhamAna . ke bar3e bhAI nandivardhana rAjyArUr3ha hue| 7, gRha-tyAgaH do varSa ke hI bAda sasAra meM rahane kA koI prayojana nahIM hai, aisA socakara jisa sanyAsI jIvana ke lie unakA citta - vyAkura ho rahA thA ise svIkAra karane kA jahAne nizcaya kyaa| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra unhoMne apanI sarva sampatti kA dAna kara diyA / kezalocana karake rAjya chor3akara - kevala eka vastrA se ve tapa karane ke lie nikala par3e / 78 8. vastrArdha dAna : dIkSA ke bAda jaba ve cale jA rahe the, taba eka vRddha brAhmaNa unake pAsa Akara bhikSA mAMgane lagA | vardhamAna ke pAsa pahane hue vastra ke atirikta aura kucha na thA, ataH usakA bhI AdhA bhAga unhone brAhmaNa ko de diyA / brAhmaNane apane gA~va jAkara usake phaTe bhAga kA pallA banavAne ke lie vaha vastra eka tunanevAle ko de diyaa| tunanevAle ne vastra kA mUlyavAna dekhakara brAhmaNa se kahA - "yadi isakA dUsarA bhAga mile to usake sAtha ise isa taraha jor3a dU~ ki koI jAna na sake / phira use becane se bhArI mUlya milegA aura hama donoM use vA~Ta leMge / " usase lalacAkara brAhmaNa phira vardhamAna kI khoja meM nikala par3A / | ' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA .. mahAvIra pada: ghara se nikalane ke sAtha hI vardhamAna ne kabhI bhI kisI. para kodhana karane aura kSamA ko apane jIvana kA vrata mAnane kA nezcaya :kiyA thaa| sAdhAraNa vIra bar3e parAkrama kara sakate haiM, sacce kSatriya vijaya mila jAne para zatra ko kSamA kara sakate haiM, lekina vIra bhI krodha para vijaya nahIM pA sakte aura jaba taka parAkrama karane kI zakti rahatI hai taba taka kSamA nahIM kara skte| vardhamAna parAkramI to the hI, lekina sAtha hI unhone krodha ko bhI kAbU meM kiyA aura zakti ke rahate hue kSamA-zIla hone kI siddhi prApta kara lA / isIlie ve mahAvIra khlaae| 2. sAdhanA kA bodha: mAse nikalane ke bAda mahAvIra kA 12 varSa kA jIvana isa vAta kA uttama udAharaNa hai ki tapazcayA kA kitanA ugra-sa-upra svarUpa ho sakA hai, satya kI zodha ke lie mumukSu :kI vyAkulatA kitanI tIvra hAnI cAhiye, satya, ahiMsA, kSamA, dayA, jJAna aura yoga kI vyavasthitatA, aparigraha, zAMta Dhama ityAdi devI guNoM kA utkae~ kahA~ taka sAdhA jA sakatA hai, tathA citta kI zuddhi kisa taraha kI honI caahie| (79) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 mahAvIra 3. nizcaya : usa samaya ke unake jIvana kA vistAra sahita vivaraNa yahA~ denA azakya hai / unameM se kucha prasaMgoM kA hI ullekha kiyA jA sakegA / apane sAdhanA kAla meM unhoMne AcaraNa sambandhI kucha bAteM taya kI thii| pahalI yaha ki dUsare kI madada kI apekSA na rakhanA, apane puruSArtha aura utsAha se hI jJAna prApta karake mokSa pAnA / unakA abhiprAya thA ki anya kI sahAyatA se jJAna prApta ho hI nahI sakatA / dUsarI yaha ki jo upasarga' aura parIpaha upasthita hoM unase bacane kI ceSTA na karanA / unakA aisA abhiprAya thA ki upasarga aura parIpaha sahana karane se hI pApakarma kSaya hote haiM aura citta kI zuddhi hotI hai / duHkha mAtra pApa karma kA phala hai aura vaha jaba A par3e to use dUra karane kA prayatna Aja honevAle duHkha ko bhaviSya kI ora Thelane jaisA hai / kyoki phala bhoge vinA kabhI nistAra nahIM hotA / 4. upasarga aura parIpaha : isalie bAraha varSa unhone aise pradezoM meM ghUmate hue bitAye jinameM unheM adhika se adhika kaSTa ho / jahA~ ke loga krUra, Atithya bhAvanAse vihIna, saMta-drohI, garIboM ko trAsa denevAle, niSkAraNa 1 - dUsare prANiyoM dvArA upasthita vighna evaM kleza / 2 - naisargika Apatti | Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA parapIr3ana meM Ananda mAnanevAle hote vahA~ ve jAna-bUjhakara, jAte __ the| aise loga unheM mArate, bhUkhA rakhate, unake pIche kutte chor3a dete, rAste meM anucita masakharI karate, unake samakSa vIbhatsa AcaraNa . karate aura unakI sAdhanA meM vighna ddaalte| kitanI hI jagaho para unheM ThaMDa, tApa, jhaMjhA, varSA vagairaha naisargika kaSTa aura sarpa, byAghra vagairaha hiMsra prANiyoM dvArA upasthita sakaTa bhogane pdd'e| jina pAraha varSoM kA vivaraNa upasarga aura parISaho ke karuNAjanaka varNanose bharA huA hai| jisa dhairya aura kSamAvRtti se unhone ye sava sahe, use smaraNa kara svAbhAvika rUpa se hamArA hRdaya unake prati Adara se khiMca jAtA hai| unake jIvanacaritra se mAlUma hotA hai ki sarpa jaise vaira ko na bhUlanevAle prANI bhI inakI ahiMsA ke prabhAva meM Akara apanA baira bhAva chor3a dete| lekina manuSya to sarpa aura byAghra se bhI jyAdA parapIr3aka siddha hotaa| 5. kucha prasaMgaH eka bAra mahAvIra morAka nAmaka gA~va ke nikaTa A pahu~ce / vahAM unake pitA ke eka mitra kulapati kA Azrama thaa| unhoMne Azrama me eka kuTI bAMdhakara mahAvIra se cAturmAsa sAdhanA karane kI vinatI kI / kuTI ghAsa kI banAI huI thii| varSA kA prAramma abhI nahI huA thA / eka dina kucha gAyeM Akara inakI tathA dUsare tApasoM kI kuTiyoM kI ghAsa khAne lgiiN| dUsare tApaso ne to lakar3I se gAyoM ko hakAla diyA, parantu mahAvIra apane dhyAna meM hI sthira baiThe rahe / yaha nispRhatA dUsare tApasa na saha sake aura Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra - unhoMne kulapati ke pAsa jAkara kuTI kI ghAsa khAne dene ke bAre meM mahAvIra kI zikAyata kii| kulapati ne mahAvIra ko unakI isa lAparavAhI ke lie upAlambha diyaa| isase mahAvIra ko khayAla huA ki unake kAraNa dUsare tApaso ke mana meM aprIti hotI hai.isalie unakA yahA~ rahanA ucita nahIM / usI samaya unhone nIce likhe pA~ca vrata lie--(1) jahA~ dUsare ko maprIti ho vahA~ nahIM basanA / (2) jahAM rahanA vahA~ kAyotsarga karake hI rahanA (3) sAmAnyatayA mauna rakhanA (4) hAtha meM hI bhojana karanA aura (5) kisI gRhastha ko vinayara na karanA / saMnyAsa grahaNa karate hI inheM dUsare ke mana kI bAta jAna lene kI siddhi prApta huI / isa siddhi kA unhone kucha upayoga bhI kiyaa| 6. digambara dazA: pahale varSa ke aMta meM eka bAra eka jhAr3I se jAte samaya unakA AdhA vana kA~ToM meM ulajha gayA / chide hue kapar3e ko nirupa 1-kAyotsarga-kAyA kA utsrg| zarIra ko prakRti ke adhIna karake.dhyAnastha rahanA, usake rakSaNa ke liye kisI prakAra ke kRtrima upAya jaise jhoMpar3I banAnA, kambala or3hanA, tApa lenA nahIM krnaa| - 2-apanI AvazyakatA ke liye gRhastha ke Upara avalambita rahanI aura usakI Ajiz2Ina krnaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA 83 yogI samajha kara mahAvIra Age bddh'e| uparyukta brAhmaNa ne yaha AdhA vastra uThA liyA / mahAvIra isI dina se jIvana-bhara vastra - rahita ' dazA meM vicaraNa karate rahe / 7. lAr3ha meM vicaraNa : mahAvIra ko sabase jyAdA parezAnI aura krUra vyavahAra kA sAmanA lAr3ha pradeza meM karanA par3A thaa| kahA jAtA hai ki ve vahA~ isaliye bahuta samaya taka phirate rahe kyoMki unhone suna rakkhA thA ki vahA~ ke loga atyanta AsurI haiM / 8. tapa kA prabhAva : mahAvIrakA svabhAva hI aisA thA ki ve prasiddhi se dUra hI rahanA cAhate the| kisI sthAna para adhika samaya taka ve nahI rahate 1 - aba taka mahAvIra sAmbara - vastra sahita the | aba digambara hue isa kAraNa jainoM meM mahAvIra kI upAsanA ke do bheda ho gaye / jo savatra mahAvIra kI upAsanA karate haiM ve zvetAmbara, jo nirvastra kI upAsanA karate haiM ve digambara kahalAte haiM / digambara jaina sAdhu aba virale hI haiM 2- khAda ko kitane hI loga lATa samajhate haiM aura aisA mAnate haiM ki vaha gujarAna meM hai / lekina yaha nAma kI samAnatA se utpanna huI bhrAMti hai / vAstavika rUpa se abhI jo 'rADa' nAma kA bhAga - bhAgIrathI ke kinAre ke AsapAsa kA vaha baMgAla - jahA~ muzidAbAda. ajImagaMja haiM, vahI chAr3ha hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 mahAvIra the / jahA~ mAna milane kI sambhAvanA hotI vahA~ se ve cala par3ate / unake citta meM abhI bhI zAMti na thI / phira bhI unakI lambI tapazcaryA kA svAbhAvika prabhAva logoM para hone lagA aura unakI anicchA hone para bhI ve dhIre-dhIre pUjanIya hote gaye 1 9. antima upasarga : jisa prakAra bAraha varSa vyatIta ho gaye / bArahaveM varSa meM unako sabase kaThina upasarga huaa| eka gA~va meM eka per3a ke nIce ve dhyAnastha hokara baiThe the / usI samaya eka gvAlA baiTha carAte hue vahA~ mAyA / kisI kArya kA smaraNa hone se baiThoM ko mahAvIra ke supurda kara vaha gA~va meM gyaa| mahAvIra dhyAnastha the| unhoMne gvAle kA kahA kucha sunA nhiiN| lekina gvAle ne unake mauna ko sammati mAna lI baila, curate - carateM dUra cale gye| thor3I dera bAda gvAlA Akara dekhatA hai to baiTha nahI / usane mahAvIra se pUMchA - parantu, dhyAnastha hone se unhoMne kucha nahIM sunA / isase gvAle ko mahAvIra para bahuta krodha AyA aura usane unake kAnoM para eka prakAra kA bhayaMkara AghAta' kiyA / eka vaidya ne unake kAnoM ko acchA kiyA, parantu prakhbha itanA bhayAnaka thA ki atyaMta dhairyavAna mahAvIra ke mu~ha se bhI sukha-kriyA ke samaya cIkha nikala par3I thii| 1 lAmU meM likhA hai ki kAno meM khU~TiyA~ lagA diiN| lekina itanA to nizcita hai ki coTa sakhta kI gaI / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA 10. bodha-prApti isa aMtima upasarga ko sahane ke bAda bAraha varSoM ke kaThora napa ke aMta me vaizAkha sudI 10 ke dina jAmbhaka nAmaka gA~va ke pAsa eka vana meM mahAvIra ko jJAna prApta huA aura unake citta ko zAMti milii| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza 1. pahalA upadeza : jAmbhaka gA~va se hI mahAvIra ne apanA upadeza prArambha kiyA / karma se hI baMdhana aura mokSa hotA hai| ahiMsA, satya brahmacarya, asteya aura aparigraha-ye mokSa ke sAdhana haiM, yaha unake pahale upadeza kA sAra thaa| 2. daza sat dharma: saba dharmo kA mUla dayA hai, parantu dayA ke pUrNa utkarSa ke liye kSamA, namratA, saralatA, pavitratA, saMyama, saMtoSa, satya, tapa, brahmacarya saura aparigraha-ina daza dharmoM kA sevana karanA caahiye| inake kAraNa aura lakSaNAisa prakAra :- (1) kSamA-rahita manuSya dayA kA pAlana acchI taraha nahIM kara sakatA; isalie kSamA karane meM tatpara manuSya dharma kI uttama rIti se sAdhanA kara sakatA hai| (2) sabhI sadguNa vinaya ke vaza meM haiM aura vinaya namratA se AtI hai| isalie jo vyakti namra hai. yaha sarvaguNa sampanna ho jAtA hai| (3) saralatA ke binA koI vyakti zuddha nahIM ho sktaa| azuddha jIva dharma kA pAlana nahIM kara sktaa| dharma ke binA mokSa nahIM milatA aura mokSa ke binA sukha nahI / (4) isalie saralatA ke binA pavitratA nahIM aura pavitratA ke vinA mokSa nhiiN| (5-6) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza viSaya sukha ke tyoga se jinhone bhaya tathA rAga-dveSa kA tyAga kara diyA ho, aise tyAgI puruSa nigraMtha (saMyamI aura saMtoSI) kahalAte haiN| (7) cAra prakArakA satya yAnI tana, mana aura vacana kI ekatA rakhanA aura pUrvApara aviruddha vacana kA uccAraNa karanA hai| (5) upavAsa, Unodara (AhAra me do-cAra kaura kama lenA ) AjIviko kA niyama, rasa-tyAga, zItoSNAdi ko samavRtti se sahanA jaura sthirAsana rahanAye chaH bAhya tapa haiN| prAyazcitta, dhyAna, sevA, vinaya, kAyotsarga aura svAdhyAya-ye chaH AbhyaMtara tapa haiN| (E) mana, vacana, kAyA se sampUrNa saMyamapUrvaka rahanA brahmacarya hai| (10) nispRhatA hI aparigraha hai| ina daza dharmoM ke sevana se apane-Apa bhaya, rAga aura dveSa naSTa hote haiM aura jJAna kI prApti hotI hai| 3. svAbhAvika unnati paMtha / zAMta, dAMta, prata, niyama meM sAvadhAna aura vizvavatsala mokSArthI manuSya niSkapaTatA se jo-jo kriyA karatA hai, usase guNo kI vRddhi hotI hai| jisa puruSa kI zraddhA pavitra hai, usako zubha aura azubha donoM vastue~ zubha vicAe ke kAraNa zubha rUpa hI phala detI haiN| 4. ahiMsA paramodharmaH hai muni' janma aura jaya ke dukha dekho| jisa prakAra tumha 1-muni arthAt vicAravAna puruSa / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra sukha priya hai vaise hI sabhI prANiyoM ko sukha priya hai- aisA socakara kisI bhI prANI ko na:mAranA, aura na dUsaroM se hI mrvaanaa| . logo ke duHkha ko samajhanevAle sabhI jJAnI puruSoM ne muniyoM, gRhasthoM, rAgiyo, tyAgiyoM, mogiyoM aura yogiyo ko aisA pavitra aura zAzvata dharma batAyA hai ki kisI bhI jIva kI na hiMsA karanA, na usapara hukUmata calAnA, na usako apane adhIna karanA, aura na parezAna karanA cAhie / parAkramI puruSa saMkaTa Ane para bhI dayA nahIM chodd'te| 5. dAruNatama yuddha he muni ! aMtara meM hI yuddha kara / dUsare vAhya-yuddha kI kyA jarUrata hai ? yuddha kI itanI sAmagrI milanA bar3A kaThina hai| 6. viveka hI saccA sAthI . yadi viveka ho to gA~va meM rahane me bhI dharma rahatA hai aura vana __ meM rahane meM bhii| yadi viveka na ho to dono nivAsa adharma rUpa haiN| 7. syAdvAda: mahAvIra kA syAvAda tatva-ciMtana meM bahuta bar3A avadAna mAnA jAtA hai| vicAra meM saMtulana rakhanA bar3A kaThina hai| bar3e-bar3e vicAraka bhI jaba vicAra karane baiThate haiM taba apane pahale se bane hue khayAloM ke AdhAra para calate haiM / vastutaH saMsAra ke sabhI vyavahArya siddhAnta, maryAdA yA artha meM hI sacce hote haiM / bhinna maryAdA yA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza artha meM unase viparIta siddhAnta sacce hoM, yaha bhI ho sakatA hai| udAharaNasvarUpa "samI jIva samAna haiM" eka bar3A vyavahArya siddhAnta hai lekina usapara amala karane kI koziza karate hI yaha siddhAnta maryAdita ho jAtA hai| udAharaNArtha, jaba aisI sthiti A jAya ki garbha aura mAtA meM se koI bhI eka bacAyA jA sakatA ho, samudrI tUphAna se yadi jahAja TUTa jAya aura ApadkAlIna naukAe~ kAphI na hoM, taba yaha prazna uThe ki jitanI haiM unakA phAyadA pahale lar3ako aura striyoM ko uThAne denA yA purupa ko, bhUkha se maratA huA vAgha gAya ko pakar3ane kI taiyArI meM ho, usa vakta yaha duvidhA paidA ho ki gAya ko chur3AnA yA nahI- aise sarva prasaGgoM meM saba jIva samAna haiM-ke siddhAnta kA hama pAlana nahI kara sakate / balki hameM isa taraha baratanA par3atA hai mAno saba jIvo meM tAratamya hai, yaha siddhAnta hI sahI hai lekina isakA artha yaha huA ki 'sarva jIva samAna haiN| yaha siddhAnta amuka maryAdA aura artha meM ho saccA hai| yahI bAta aneka siddhAnto ke vAre meM bhI kahI jA sakatI hai| 8. AcAra-vicAra kI maryAdA : lekina bahuta se vicAraka aura AcAraka isa maryAdA kA atireka karate haiM yA mayAdA ko nahIM mAnate haiM yA svIkAra karate hue bhI bhUla jAte haiN| pariNAmataH AcAra aura vicAra meM matabheda yA jhagar3e hote haiM yA phira aisI rUr3hiyA~ sthApita hotI haiM, jinakI tArIpha nahIM kI jA raaktii| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahAvIra 9. syAdvAda kI dRSTiyA~: pratyeka viSaya para aneka dRSTi se vicAra kiyA jA sakatA hai| sambhava hai ki vaha eka dRSTi se eka taraha kA dikhAI de aura dUsarI dRSTi se dUsarI taraha kA aura aisaTie pratyeka suja manuSya kA yaha kartavya hai ki pratyeka viSaya kI pUrNarUpeNa parIkSA kare aura pratyeka dizA se usakI maryAdA kA patA lagAe / kisI eka hI dRSTi se khiMca kara vahI eka mAtra saccI dRSTi hai, aisA Agraha rakhanA saMtulana-vRSTi kI aparipakvatA prakaTa karatA hai| dUsare pakSa kI dRSTi ko samajhane kA prayatna karanA aura uma pakSa kI pTi kA khaMDana karane kA haTha rakhane kI apekSA kisa dRSTi se usakA kahanA saca ho sakatA hai, yaha zodhane kA prayatna karanA sakSepa meM yahI syAdvAda hai, aisA maiM samajhatA hU~, bhyATu' arthAt aisA bhI ho sakatA hai| isa vicAra ko anumodana karanevAlA mata syAdvAda hai / satyazodhaka me aisI bRtti kA honA Avazyaka hai| 10 syAdvAda kI maryAdA : sthAdvAda kA artha yaha nahIM ki manuSya ko kisI bhI viSaya ke sambandha meM kisI bhI nizcaya para pahu~canA hI nahIM, balki vaha to 1-isake vizeSa vivecana ke lie dekhie zrI narmadAzaMkara devazaMkara mehatA kA 'darzano ke abhyAsa meM rakhane yogya madhyasthatA' / sambandhI lekha (prasthAna, pu. da. pRSTha 331-338) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza yaha hai ki maryAdita siddhAnta ko amaryAdita samajhane kI bhUla na karanA tathA maryAdA nizcita karane kA prayatna krnaa| 11. gyAraha gautama mahAvIra ke upadezoM kA bahuta pracAra karanevAle aura inakI atizaya bhakti-bhAva se sevA karanevAle pahale gyAraha ziSya the| ve sabhI gautama gotra ke brAhmaNa the / gyAraho jana vidvAn aura bar3ebar3e kulo ke adhipati the| sabhI tapasvI nirahaMkArI aura mumunna the| baMdavidita karmakAMDa me pravINa the| lekina unhone yathArtha jJAna se zAMti nahIM pAI thii| mahAvIra ne unake saMzaya siTAkara unheM sAdhu kI dIkSA dI thii| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'uttara kAla 1. ziSya zAkhA: mahAvIra ne jaina dharma meM naI cetanA DAlakara usakI punaH pratiSThA kii| unake upadeza se janatA punaH jaina dharma ke prati AkRSTa huii| sAre deza meM phira se vairAgya aura ahiMsA kA nayA jvAra car3hane lgaa| bahutere rAjAo, gRhasthoM aura striyoM ne saMsAra tyAga kara saMnyAsadharma grahaNa kiyaa| unake upadeza kI badaulata jaina dharma meM mAMsAhAra sadA ke lie vanda huaa| itanA hI nahIM, usake kAraNa vaidika dharma meM bhI ahiMsA ko parama dharma mAnA gayA aura zAkAhAra kA siddhAnta vaiSNavo meM bahuta aMza meM svIkRta huaa| 2. jamAli kA matabheda __ saMsAra kA tyAga karane vAloM meM unake jAmAtA jamAli aura putrI priyadarzanA bhI thii| Age jAkara mahAvIra se matabheda hone para jamAli ne alaga paMtha sthApita kiyaa| kahA jAtA hai ki kauzAmbI - ke rAjA udayana kI mAtA mRgAvatI mahAvIra kI parama-bhakta thii| bAda meM vaha jaina sAdhvI ho gaI thii| buddha caritra meM kahA gayA hai ki udayana kI paTarAnI ne vuddha kA apamAna karane kI ceSTA kI thii| ho sakatA hai ki isa para se jaino aura bauddho ke bIca matapaMtha kI IrSA ke kAraNa jhagar3e calate rahe hoN| (92) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara kAla 4 3. nirvANa : * 72 varSa kI umra taka mahAvIra ne dharmopadeza kiyA, unhone jaina dharma ko nayA rUpa diyaa| unake samaya meM pArzvanAtha tIrthakara kA sampradAya cala rahA thaa| Age jAkara mahAvIra aura pArzvanAtha ke anuyAyiyoM ne apane matabheda miTAkara jaina dharma ko eka rUpa kiyA thA aura taba se sabhI jaino ne mahAvIra ko antima tIrthaMkara ke rUpa me mAna liyaa| 72 veM varSa meM Azvina (uttara hindustAnI kArtika ) bar3hI amAvasyA ke dina mahAvIra kA nirvANa huaa| 4. jaina sampradAya: mahAvIra ke upadeza kA pariNAma unake samaya meM kitanA thA, yaha jAnanA kaThina hai| parantu usa sampradAya ne apanI nIva hindustAna me sthira kara rakkhI hai| eka samaya vaidiko aura jaino meM bhArI jhagar3e hote the| lekina Aja donoM sampradAyo ke bIca kisI prakAra kA baira bhAva nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaina dharma ke kitane hI tatva vaidikoM ne vizeSa karake vaiSNava sampradAya aura paurANikoM ne isa zAnti se apane meM samA liye hai aura isI taraha jaino ne bhI dezakAla ke anusAra itane vaidika saMskAroM ko svIkAra kara liyA hai ki dono dharmoM ke mAnane vAlo ke bIca prakRti yA saMskAra kA vahuta bheda ava nahI rahA / Aja to jaino ko vaidika banAne kI yA vaidikoM ko jaina banAne kI AvazyakatA bhI nahI hai| aura yadi aisA ho bhI to kisI dUsare vAtAvaraNa meM praveza karane jaisA bhI nahIM lgegaa| tatvajJAna samajhAne ke dono ke alaga-alaga cAda haiN| lekina dono kA aMtima nizcaya eka hI prakAra kA hai, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 mahAvIreM sAtha hI sAdhana mArga bhii| Aja kA vaidika dharma adhikatara bhakti mArgI hai| vahI hAla jaina dharma ke haiN| iSTadeva kI atyanta bhakti dvArA citta zuddha karake manuSyatva ke sabhI uttama guNa sampAdita kara aura anta me unakA bhI abhimAna tyAgakara AtmasvarUpa meM sthira rahanA, yaha donoM kA dhyeya hai| donoM dharmo na punarjanma ke siddhAMta ko svIkAra karake hI apanI jIvana-paddhati racI hai| sAMsArika vyavahAra meM Aja jaina aura vaidika dina-dina nikaTa samparka meM Ate jAte haiN| bahutere sthAnoM meM dono meM roTI-beTI vyavahAra bhI hotA hai| phira bhI eka dUsaro meM dharma ke viSaya meM atyanta ajJAna aura gairasamajha bhI hai| yaha to bahuta kama hotA hai ki jaina vaidika dharma, avatAra, varNAzrama-vyavasthA Adi ke vipaya me kucha na jAnatA ho, lekina jaina dharma ke tatva, tIrthaMkara ityAdi kI eka vaidika kA kucha bhI na jAnanA bahuta sAmAnya hai| yaha vAMchanIya sthiti nahI haiN| sarva dharmoM aura saba graMtho kA avalokana kara sarva matoM evaM paMtho ke bAre me nirvaira vRtti rakhakara, pratyeka meM se sArAsAra kA vicAra kara sAra ko svIkAra kara asAra kA tyAga karanA yaha pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka hai| aisA koI dharma nahIM hai, jisameM satya, ahiMsA, brahmacarya ityAdi ko svIkAra na kiyA gayA ho| aisA koI bhI dharma nahI hai jisame samaya samaya para azuddhiyoM kA praveza na huA ho| ata: jaise varNAzrama-dharma kA pAlana karate hue bhI mithyAbhimAna rakhanA ucita nahIM hai, vaise hI apane dharma kA anusaraNa karate hue bhI usakA mithyAbhimAna tyAjya hI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ . . 1. mAtR-bhaktiH jJAna aura sAdhutA meM zreSTha jagana ke mahApuruSo ke jIvanacaritra dekhane se unake apane mAtA-pitA aura gurujano ke prati asIma prema kI ora hamArA dhyAna Akarpita hotA hai| aisA dekhane meM nahIM AtA ki vacapana meM atyanta prema se mAtA-pitA aura guru kI sevA karake AzIrvAda prApta nahIM karane vAle mahApuruSa ho sake hai| rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra, IsA, bAnezvara, tukArAma, ekanAtha, sahajAnanda svAmI, niSkulAnanda Adi sava mAtA-pitA aura gurujanoM ko devatA ke samAna samajhane vAle the| ye saba satpurupa atyanta vairAgya-niSTa bhI the| kaI mAnate haiM ki prema aura vairAgya, donoM paraspara virodhI vRttiyA~ haiN| isa mAnyatA ke kitane hI bhajana hindustAna kI bhinna bhinna bhASAoM meM likhe hue milate haiN| isa mAnyatA ke joza me sampradAya-pravartako ne premavRtti ko naSTa karane kA upadeza bhI kaI cAra kiyA hai| mAtA-pitA jhUThe haiM', 'kuTumvIjana saba svArtha ke sage haiM kisakI mAM aura kisakA pitA?' Adi prema-vRtti kA nAza karane vAlI upadeza-dhArA kI apane dharma pratho meM kamI nahIM hai| isa upadeza-dhArA ke prabhAva se kaI loga pratyakSa-bhakti ko gauNa mAnakara parokSa avatAra athavA kAlpanika devo kI jar3a-bhakti Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA mahAtmya mAnakara athavA bhUlabharI vairAgya bhAvanA se prerita hokara kuTumbiyoM ke prati niSThura banate jAte haiN| yAvajjIvana sevA , karate karate prANa chUTa jAye taba bhI mAtA-pitA aura guru-janoM ke RNa se koI mukta nahIM ho sakatA-aise pUjanIya aura pavitra sambandha ko pApa-rUpa, bandhanakAraka athavA svArtha-pUrNa mAnanA bar3I se bar3I bhUla hai / isa bhUla ne hindustAna ke AdhyAtmika mArga ko bhI caitanya-pUrNa karane ke badale jar3a banA diyA hai| mahattA ko prApta kisI santa ne kabhI aisI bhUla yadi kI ho, to use bhI isameM se alaga honA par3A hai-apanI bhUla sudhAranI par3I hai| naisargika pUjya bhAvanA, vAtsalya bhAvanA, mitrabhAvanA Adi ko svAbhAvika sambandhoM meM vatAnA, bhUla se azakya ho jAne ke kAraNa unhe kRtrima rIti se vikasita karanA par3A hai| isIlie kisI ko devI meM, pANDuraMga me, bAla kRSNa me, kanhaiyA meM, dvArikAdhIza meM, yA dattAtreya meM mAtR-bhAva, putra-bhAva, pati-bhAva, mitra-bhAva yA guru-bhAva Aropita karanA par3A athavA ziSya para putra-bhAva var3hAnA par3A hai; parantu ina bhAvanAo ke vikAsa ke vinA to kisI kI unnati huI nahIM hai| vairAgya prema kA abhAva nahIM hai, kintu, prema-pAtra logoM meM se sukha kI icchA kA nAza hai / unhe svArthI samajhakara unakA tyAga karane kA bhAva nahI, kintu unake sambandha ke apane svArthoM kA tyAga aura unheM saccA sukha pahuMcAne svayaM kI sampUrNa zakti kA vyaya hai| / prANiyoM ke sambandha meM vairAgya bhAvanA kA yaha lakSaNa hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ lekina jar3a sRSTi ke prati vairAgya kA artha hai: iMdriyoM ke sukha meM anAsakti / pA~coM viSaya nijI sukha-dukha ke kAraNa nahIM hai| aisA samajha kara isa viSaya meM niSpRha hue binA prema-vRtti phA vikAsa honA yA Atmonnati honA asambhava hai| prema toho, lekina usameM viveka na ho to vaha kaSTadAyaka ho jAtA hai| jina para prema hai, unheM saccA sukha pahuMcAne kI icchA aura phira usakA bhI kabhI viyoga hogA hI isa satya ko jAnakara use svIkAra karane kI taiyArI aura prema hone para bhI dUsare phaca vyo kA pAlana-ye viveka kI nizAniyAM haiN| aise viveka ke abhAva meM prema moha-rUpa khlaaegaa| 2. vAda : jo pariNAma hameM pratyakSa rUpa meM mAlUma hote haiM, lekina unake kAraNa atyanta sUkSmatApUrNa hone yA kinhIM dUsare kAraNoM se pratyakSe pramANa dvArA nizcita nahI kiye jA sakate, una pariNAmoM ko samajhAne ke lie kAraNoM ke bAre meM jo kalpanAe~ kI jAtI haiM, ke vAda (Hypothesis theory ) kahalAte haiN| udAharaNArtha : hama roja dekhate haiM ki sUrya kI kiraNeM pRthvI taka AtI haiM, yaha pariNAma hama para pratyakSa hai| kintu ye kiraNeM karor3oM mIloM kA antara kATakara hamArI A~khoM se kaise TakarAtI haiM, itanI teja kiraNeM prakAzamAna vastu meM hI na rahakara Age kaise bar3hatI haiM-isakA kAraNa hama pratyakSa rUpa se nahIM jAna sakate / lekina, kAraNa ke binA kArya nahIM hotA yaha vizvAsa hone para hama kisI bhI kAraNa kI kalpanA karane kA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 mahAvIra prayatna karate haiM / jaise kiraNa ke bAre meM 'Iyara' tattva kA Andolana prakAza ke anubhava aura vistAra ke kAraNa kI kalpanA detA hai| Andolana kI aisI kalpanA 'vAda' kahI jAtI hai / ye Andolana haiM hI, yaha pramANoM se siddha nahIM hotA / aisI kalpanA jitanI sarala aura saba sthUla pariNAmoM ko samajhAne meM ThIka hotI hai, utanI hI vaha vizeSa grAhya hotI hai / parantu bhinna-bhinna vicAraka jaba bhinnabhinna kalpanAeM aura vAda racakara eka hI pariNAma ko samajhAte haiM, taba ina vAdoM meM matabheda paidA ho jAtA hai| mAyAvAda, punarjanmabAda Adi aise vAda haiN| ye jIvana aura jagata ko samajhAnevAlI kalpanAe~ hI haiM, yaha nahIM bhUlanA caahie| jisakI buddhi meM jo vAda rucikara ho use svIkAra kara donoM ko samajha lene meM doSa nahIM hai| lekina isa vAda ko jaba pramANita vastu ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai, taba vAda-bheda ke kAraNa jhagar3e kI pravRtti A jAtI hai / dharma ke vipaya meM aneka mata-paMtha apane vAda ko vizeSa sayuktika batAne meM mAthA paccI karate rahate haiN| itane se hI yadi ve ruka nAte to ThIka hotA; lekina jaba una vAdoM ko siddhAnta ke rUpa meM mAnane para usase pratyakSa anubhava meM AnevAle pariNAmoM se bhinna pariNAmoM kA tarka - zAstra ke niyamoM se anumAna nikAlakara jIvana kA dhyeya, dharmAcAra kI vyavasthA, nIti-niyama, bhoga tathA saMyama kI maryAdAoM Adi kI racanA kI jAtI hai, taba to kaThinAiyoM kA anta hI nahIM rahatA / - jijJAsu ko prArambha meM koI eka vAda svIkAra to karanA hI ghar3atA hai, lekina use siddhAMta mAnakara atyAgraha nahI rakhanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 99 usakIyA Azcarya hai| sthata hoge, vaisA kA anubhava itanI dahI vyakti apane anubhava bhI hogaa| hie| jisa kalpanA para sthita hoge, vaisA hI anubhava bhI hogaa| . patta meM aisA Azcarya hai| jo vyakti apane ko rAjA mAnatA hai usakI kalpanA itanI bar3ha ho jAtI hai ki vaha apane meM rAjApana kA anubhava karane laga jAtA hai| lekina kalpanA yA vAda kA yaha sAkSAtkAra satya kA sAkSAtkAra nahIM hai| kisI vAda yA kalpanA bhanna anubhava hI satyAnakAra nahIM hai| yA vAda kAya isa taraha vicAra karane para mAlUma hogA ki mitratA kA sukha / pratyakSa hai, vairAgya kI zAnti pratyakSa hai,mAtA-pitA yA guru kI sevA kA zubha pariNAma pratyakSa hai, mAtA-pitA-guru Adi ko kaSTa dene para honevAlI tiraskAra-pAtratA pratyakSa hai| aisA hI bhagavAna mahAvIra kahate haiM ki svarga sukha parokSa hai, mokSa (mRtyu ke pazcAt janma-rahita avasthA) sukha parokSa hai, kintu prathama ( nirvAsanA aura nispRhatA) kA sukha to pratyakSa hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthuujaa aaNh dhbmbhaashrii | (jlaabhiilaa) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha aura mahAvIra , (samAlocanA) 1. janma-maraNa se mukti : buddha aura mahAvIra Arya-saMtoM kI prakRti ke do bhinna svarUpa haiN| saMsAra meM sukha-dukha kA sabako jo anubhava hotA hai, vaha satkarma aura duSkarma ke pariNAma svarUpa hI hai, aisA spaSTa dIkha par3atA hai| sukha-dukha ke jina kAraNo ko DhUMDhA nahIM jA sakatA, ve bhI kisI kAla meM hue karmoM ke hI pariNAma ho sakate haiN| maiM na thA aura na hoU~gA, aisA mujhe nahI lagatA / isa para se isa janma ke pahale mai kahI na kahIM thA aura mRtya ke bAda bhI merA astitva rahaMgA, usa samaya bhI maine karma kie hI hoge aura ve hI mere aisa janma ke sukha-dukha ke kAraNa hone caahie| ghar3I kA lolaka jisa taraha dAyeM-bAyeM jhulatA rahatA hai, usI taraha mai janma aura maraNa ke bIca jhUlanevAlA jIva huuN| karma kI cAbI se isa lolaka ko gati milatI hai aura milatI rahatI hai| jaba taka cAvI bharI huI hai taba taka mai isa phere se chUTa nahIM sktaa| jisa janma-maraNa ke phere kI sthiti duHkhakAraka hai| isameM kabhI-kabhI sukha kA anubhava hotA hai, lekina vaha atyaMta kSaNika hotA hai| itanA hI nahIM, balki vahI puna: ghakA lagane meM kAraNa rUpa banatA hai aura usakA pariNAma duHkha hI hai / mujhe isa duHkha ke mArga se chUTanA hI caahie| kisI bhI taraha isa cAbI ko banda karanA hI caahie| isa taraha kI vicAradhArA (102) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanA ___ 103 se preraNA pAkara kaI Arya-puruSa janma-maraNa ke phere se chUTane ke, mokSa prApta karane ke vividha prayatna karate haiM / jaise ghane vaise karma kI cAbI ko khatma karane kA ye prayatna karate haiN| AryoM meM se kaI eka mumukSu-gaNa punarjanma-vAda se uttejita ho mokSa kI khoja meM lage haiN| aisI khoja meM jinheM .jisa-jisa mArga se zAti milI-janma-maraNa kA bhaya dUra huA, unhone usa-usa mArga kA pracAra kiyaa| ina mArgoM kI khoja se aneka prakAra ke darzana-zAstra paidA hue| mahAvIra aisI prakAra kI prakRti kA eka utkRSTa udAharaNa hai| 2. duHkha le muktiH buddha kI prakRti isase bhinna hai| janma se pahale kI aura mRtyu ke bAda kI sthiti kI ciMtA karane kI jinheM utsukatA nahIM hai| yadi janma duHkha rUpa ho to bhI jisa janma ke duHkha to sahana kara lie ge| punarjanma hogA to isa janma ke sukRta aura duSkRta ke anusAra AvegA isalie yahI janma bhAvI janma kA kahie yA mokSa kA kahie, sabakA AdhAra hai| isa janma ko sudhArane para bhAvI janmo kI ciMtA karane kI koI jarUrata nhii| kyoki isa janma ko sudhAranevAle kA dUsarA janma yadi isase curA bhAve taba to yahI kahanA hogA ki satkarma kA phala duHkha hai| yaha mAnA nahIM jA sktaa| ataH isa jIvana ke pA~ca duHkha hI anivArya rUpa se zeSa rahate haiM : z2arA, vyAdhi, mRtyu, iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyoga / __isake atirikta tRSNA ke kAraNa bhI sukha-duHkha bhogane meM Ate haiN| yadi khoja karane jaisA kucha ho to ina duHkho se chUTane kA mArga ho Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 buddha aura mahAvIra sakatA hai| jagata kI sevA karanI ho to isI viSaya meM karanI caahie| ina vicAro se preraNA lekara ina duHkho kI davAI yA ilAja khojane ke lie ve nikala par3e ki ina duHkhoM se mukta hoU~ aura saMsAra ko chur3Akara sukhI kruuN| dIrgha kAla taka prayatna karane para unhoMne dekhA ki pahale pA~ca duHkha anivArya haiN| unheM sahana karane ke lie mana ko balavAna kie binA dUsarA koI mArga nahIM ho sakatA lekina dUsare duHkho kA, unakA tRSNA se paidA hone ke kAraNa nAza karanA saMbhava hai| yadi dUsarA janma lenA par3A to tRSNA ke kAraNa hI lenA pdd'egaa| mana ke ciMtana ko sadA ke lie rokA nahIM jA sktaa| sadviSaya meM na lagane para vaha vAsanAoM ko ekatra kiyA kregaa| isalie use sadviSaya meM lagAe rakhane kA prayatna karanA cAhie, yahI puruSArtha hai| isase sAtvika vRtti kA sukha aura zAMti pratyakSa rUpa se milegI; dUsare prANiyo ko sukha milegA; bhana tRSNA meM nahIM daur3egA aura usase saMsAra kI sevA hogii| tRSNA hI punarjanma kA kAraNa hai, yadi yaha bAta satya hai to mana ke vAsanA rahita ho jAne para punarjanma kA Dara mAnane kI jarUrata nahIM rhtii| 'dhruvaM janma mRtasya ca' yaha bAta ThIka ho to bhI saviSayoM meM lage hue mana ko ciMtA karane kI jarUrata nahIM hai| isa janma meM jo pAMca anivArya duHkha haiM unake atirikta chaThavA koI duHkha dUsare janma meM AnevAlA nahI hai| ina duHkhoM ko sahana karane kI Aja yadi taiyArI ho to phira dUsare janma meM bhI sahana karane par3eMge, isa ciMtA se ghabarAne kI jarUrata nahI / isalie janma-maraNa Adi duHkhoM kA bhaya chor3akara mana ko zubha pravRtti aura zubha vicAra Adi meM lagA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 'samAlocanA denA yaha zAMti kA nizcita mArga hai / isI mArga ko vizeSa vistAra pUrvaka samajhA kara buddha ne Arya-aSTAMgika mArga kA upadeza kiyaa| 3. icchAvAle hI dukhI haiM: 1. -. jo sukha kI icchA karate haiM ve hI duHkhI haiN| jo svarga kI vAsanA rakhate haiM, ve hI niSkAraNa naraka-yAtanA bhogate haiN| jo mokSa kI vAsanA rakhate haiM, ve hI apane Apako baddha pAte haiN| jo duHkha kA svAgata karane ko hamezA taiyAra haiM, ve sadA hI zAMta haiM / 'jo satata sadvicAra aura satkArya meM tallIna haiM, aise ke lie yaha janma AyA yA dUsare hajAro janma AveM to bhI kyA ciMtA ? na vaha punarjanma kI icchA rakhatA hai aura na usase DaratA hI hai| jo sukhI prANiyo ke prati sadA maitrI-bhAva aura dukhiyoM ke prati karuNA rakhatA hai, puNyAtmA ko dekha AnaMdita hotA hai, aura pApiyoM ko sudhAra bhI na sake to unake lie kama-se-kama dayA-bhAva yA ahiMsA vRtti rakhatA hai, usake lie saMsAra meM bhayAnaka kyA hai ? usakA jIvana saMsAra ke lie bhAra-rUpa kaise sambhava ho sakatA hai ? itane para bhI kisI ke mana meM usake prati matsara bhAvanA paidA ho to vaha use vyAdhi, maraNa, iSTa-viyoga tathA aniSTa-saMyoga ke atirikta dUsarA kauna-sA duHkha de sakatA hai ? vicAroM kI isI koI bhUmikA para dRr3ha hokara buddha tathA mahAvIra ne zAMti prApta kii| 4. satyakI jijJAsA: ina donoM prayatnoM meM satyAnveSaNa kI AvazyakatA hotI hI hai| jagata kA satya-tattva kyA hai ? 'maiM-maiM dvArA isa deha ke bhItara Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 106 buddha aura mahAvIra jo bhAna huA karatA hai, vaha maiM kauna hU~ ? kyA hU~ ? kaisA hU~ ? yaha jagata kyA hai ? merA aura jagata kA pArasparika sambandha kyA hai ? Upara likhI do prakRtiyoM ke alAvA eka tIsarI prakRti ke kitane hI AryoM ne satya-tattva kI khoja kA prayatna kiyA, lekina jisa prakAra bIja ko jAnane se vRkSa kA pUrA jJAna nahI hotA athavA vRkSa ko jAnane se bIja kA anumAna nahIM hotA; usI prakAra kevala aMtima satya-tattva ko jAnane se saccI zAMti prApta nahIM hotI aura Upara ullikhita (buddha mahAvIra kI) bhUmikA para ArUr3ha hone ke bAda bhI satya tattva kI jijJAsA raha jAya to / usase bhI azAMti raha jAtI hai| satya ko jAnane ke bAda bhI aMta " meM UparavAlI bhUmikA para dRr3ha honA par3atA hai athavA usa bhUmikA / para dRr3ha hone ke bAda bhI satya kI zodha bAkI raha jAtI hai| lekina jaise vRkSa ko jAnanevAle manuSya ko bIja kI zodha ke lie kevala phala kI Rtu Ane taka ke samaya kI pratIkSA karanI par3atI hai, vaisa buddha-mahAvIra kI bhUmikA para pahuMce hue ke lie satya dUra nahIM hai / 5. nizcita bhUmikA: janma-mRtyu ke phere se mukti cAhane vAle ko, harSa-zoka se mukti cAhanevAle ko, AtmA kI zodha karanevAle ko-sabakoanta meM, vyAvahArika jIvana meM Upara kI bhUmikA para AnA hI par3atA hai| citta kI zuddhi, nirahaMkAra, samasta vAdoM-kalpanAoM meN| anAgraha, zArIrika-mAnasika yA kisI bhI prakAra ke sukha meM; Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanA nispRhA, dUsaro para naitika sattA calAne taka kI anicchA, jo chor3I nahI jA sakatI, aisI apane adhIna rahI huI vastu kA dUsare ke lie arpaNa, yahI zAnti kA mArga hai, isI meM jagata kI sevA hai, prANI-mAtra kA sukha hai, yahI utkarSa kA upAya hai| jaise kisI se kahe ki isa-isa rAste cale calo, jahA~ yaha rAstA pUrA hogA, vahA~ vaha apane nizcita sthAna para pahu~ca jAyagA, vaise hI isa mArga para jAne vAlA satya-tatva ke pAsa A khar3A rhegaa| agara kucha bAkI rahe to vahA~ ke kisI nivAsI ko pUcha kara vizvAsa bhara kara leve ki satya-tattva yahI hai yA nahIM ? 6. buddha prakRti kI viralatAH / lekina aisa vicArI ko jagata pacA nahIM sktaa| vAdo kI thA parokSa kI pUjA meM praviSTa hue binA, aihika yA pAralaukika kisI bhI prakAra ke sukha kI AzA ke binA, virale manuSya hI satya, sadAcAra aura sadvicAra ko lakSya kara usakI upAsanA karate haiN| bAdo, pUjAo aura AzAoM ke ye saMskAra itane balavAna ho jAte haiM ki buddhi ko inake bandhana se mukta karane ke pazcAt bhI vyavahAra meM inakA bandhana nahIM chor3A jA sakatA aura aise AdamI kA vyavahAra jagata ke lie dRSTAnta rUpa hone se, ina saMskAroM ko jagata aura bhI dRr3hatA pUrvaka apanAe rahatA hai| 7. buddha-tIrthakaravAda aura avatAravAda : brAhmaNa dharma me cauvIsa yA dasa avatAroM, bauddho meM caubIsa zuddho aura jaino meM caubIsa tIrthaMkaroM kI mAnyatA poSita huI hai| - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 buddha aura mahAvIra - - yaha mAnyatA sarvaprathama kisane utpanna kI, yaha jAnanA kaThina hai lekina avatAracAda tathA buddha-tIrthaMkaravAda meM eka bheda hai| buddha ya tIrthaMkara ke tarIke se khyAti prApta karanevAle puruSa janma se hI pUrA Izvara yA mukta hote haiM, yaha nahIM mAnA gyaa| aneka janmo re sAdhanA karate-karate AyA huA jIva anta meM pUrNatA kI carara sIr3hI para pahu~ca jAtA hai| aura jisa janma meM isa sIr3hI para pahu~catA hai, usa janma meM vaha buddhatvaM yA tIrthakaratva ko pAtA hai avatAra meM jIvapane kI yA sAdhaka avasthA kI mAnyatA nahIM hai yaha to pahale se hI Izvara yA mukta hai aura kisI kArya ko karane meM lie irAdA-pUrvaka janma letA hai, aisI kalpanA hai| isase, yaha jI nahIM mAnA jAtA, manuSya nahI maanaa-jaataa| yaha kalpanA bhrama utpA karanevAlI sAbita huI hai aura isakA cepa thor3e bahata aMzo meM bauddha aura jaina-dharmoM ko bhI lagA hai| isa taraha buddha aura mahAvI ke anuyAyI bhI vAda tathA parokSa devoM kI pUjA meM phaMsa gae haiM au jaise saMsAra cala rahA thA. vaisA hI cala rahA hai|*, * yaha saba sarva prakAra kI bhakti ke prati Adara kama kara ke bhAMzaya se nahIM likhA gayA hai| apane jaise sAmAnya mnussyo| lie parAvalambana se svAvalaMbana kI ora, asatya se satya kI ora ajJAna se jJAna kI ora jAne kA kramamArga hI ho sakatA hai; lekina dhyeya svAvalambana, satya aura jJAna taka pahu~cane kA honA cAhi * aura bhakti kA uddezya citta-zuddhi hai, yaha nahIM bhUlanA caahie| (zeSa pRSTha 109 para dekheM - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biinnaa pUrva kAla meM hue avatAra puruSa hamAre lie dIpa-gRha ke samAna haiN| ina kI bhakti kA artha hai, inake caritra kA dhyAna / inakI bhAkta kA niSedha ho hI nahI sakatA, parantu avatAra jitane prAcIna hAte hai, utanA hI unakA mAhAtmya adhika bar3hatA jAtA hai| yahI bhUla hotI hai| apane samaya ke santa-puruSo kI khoja karake unakI mahimA ko samajhane kI buddhi hamameM honI caahie| jagata jisa taraha asurarahita nahIM hai, usI taraha santa-rahita bhI nahIM hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke nae pahAr3e mahAvIra kA jIvana-dharma ki gha. mazarUvAlA A . [pahalA bhASaNa paryuSaNa ke upalakSyameM aura dUsarA mahAvIra jayantI ke avasara para diyA gayA hai| upayogI hone se lekhaka kI anumatipUrvaka yahA~ unakA hindI anuvAda diyA jArahA hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke naye pahAr3e 1. ahiMsA ke TrasTI: duniyA ke mahAn dhA~meM se jainoMne apane pApako mahiMdyA ke khAsa saMrakpaka (isTI) mAnA hai| ahiMsA ke kucha saMgoMkAkhAsakara khAna-pAna ke kSetra meM unhoMne par3e jatana se poSaNa kiyA hai aura apanI vRciyoM ko itanA komala banA liyA hai ki ve kisI jIva ke raktapAta kI kalpanA bhI nahIM saha skte| saikar3oM yA ke saMskAro ke kAraNa ahiMsA ke lie unake dichameM utkaTa Adae hai aura ava unheM dalIleM dekara yaha samajhAne kI jarUrata nahIM rahI hai ki ahiMsA hI parama dharma hai| 2. viparIta dhAraNA: duniyA meM, aura hinduoM meM bhI, aisI kaI jAtiyA~ hai jo kahatI haiM ki "ahiMsA hamAre samajha meM nahIM AtI, para manuSyasvabhAva ke viruddha hai, vaha AtmaghAtaka siddhAnta hai| vaha zAdIrika durbalatA aura mAnasika kAyaratA ko bar3hAnevAlI hai, asakA atireka ho gayA hai," ityAdi ityaadi| (113) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhASaNa - - - 3. naI pIr3hI aura hiMsA: ____ ahiMsA kI tarapha jhukAva hote hue bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki jainoMpara-khAsakara jainoM kI naI pIr3hIpara-isa vicAra kA asara hI nahIM huA hai| maiM samajhatA hU~ ki jainiyoM kI naI pIr3hI ke vicAra meM "ahiMsA parama dharma to hai; parantu hiMsA ke lie mI kucha sthAna to honA hI caahie| yA phira muniyoM ke lie ahiMsA kI eka maryAdA honI cAhie aura saMsArI vyaktiyoMke lie dUsarI honI caahie| khAna-pAna ke kSetra meM bhI ahiMsA kI purAnI maryAdA nibAhanA aba asambhava hai|" kaI jainoM ke aba aise vicAra ho gaye hoNge| udAharaNa ke lie, jaina DaoNkTara aura bImAra honevAle kabhI jaina vyakti kaoNDa-livara, livara tathA dUsare mausa-janya padArthoM aura vaiksina, aNDe Adi kA upayoga karane lage hoNge| unakA dila itanA kar3A to ho hI gayA hogA / yuddha jaise viSayoM meM jainiyoM meM, aura una logoM meM jinhoMne ahiMsA kA varaNa nahIM kiyA hai, bahuta vicAra-bheda hogA, isameM sandeha hai| daMgA-phasAda yA zatra kI car3hAI kA sAmanA bhI ahiMsA hI se karane kI gAMdhIjI kI sUcanA dUsare logoMkI taraha jainiyoM ko bhI avyavahArya aura ahiMsA kI ekAMgI sAdhanAse janme hue khanta ke jaisI mAlUma hotI ho, to Azcarya nahIM / jaina granthoM meM se yuddha-dharma ke lie anukUla pramANa bhI khoja-khojakara peza kiye jAte haiN| 4. aisI sthiti meM ahiMsA kA nae sire se aura jar3a-mUla se punaHvicAra karanekI hama savako AvazyakatA hai| Ajataka jina Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke naye pahADe 115 lIko meM calakara hama ahiMsA dharma kA vicAra aura AcAra karate Aye haiM una lIkoM se nikala kara svataMtra dRSTi se vicAra aura usake anurUpa AcAra kI khoja karane kI jarUrata hai| 5. hiMsA-ahiMsA kI jA~ca : - isa jamAne meM himA-ahiMsA ke prazna kI jA~ca vizeSa kara manuSyo ke paraspara-vyavahAra ke kSetra meM karanA jarUrI hai| manuSyoM kA paraspara-vyavahAra hiMsAtmaka, asatyapUrNa aura azuddha rahe aura kevala guge prANiyoM ke prati vyavahAra taka hI hama apanI ahiMsA sImita rakheM, to usame tAratamya maga kA doSa hotA hai / gAMdhIjI ne Aja jisa ahiMsA kI sAdhanA kA Arambha kiyA hai, usakA kSetra manuSyo kA paraspara-vyavahAra hai| 6. asvastha manuSya-samAja: sArI duniyA kA manuSya-samAja asvastha (vecaina ) ho rahA hai| aisa asvasthatA kA kAraNa prakRti kA koNI mahAn kopa nahI hai| zera yA siMha Adi jaMgalI jAnavaro kA upadrava ekAeka bar3ha gayA ho, aisI bhI koI bAta nahIM hai| varan manuSyamanuSya ke paraspara-vyavahAra ke kAraNa hI Aja yaha parezAnI hai| manuSya hI manuSya ko mAratA hai, yaMtraNAe~ detA hai aura aneka prakAra se pIr3A detA hai, aura isalie Aja sAga manuSya-samAja bar3e Rs bhArI saMkaTa meM A gayA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASaNa - 7. zoSaNa kI Aga: yuddha kA dAvAnala to sabhI pratyakSa dekha rahe haiN| parantu isa dAvAnala ke nIce zoSaNa kI Aga dhadhaka rahI hai / aneka choTe manuSyoM ko cUsakara eka bar3A manuSya banatA hai aura aneka nirvala prajAoM kA cUsakara eka balavAna prajA ho jAtI hai taba ve IrSA ke kAraNa eka-dUsare kA khUna bahAne para utArU ho jAtI haiN| khUna bahAne meM bhI zoSaka prajA kA apanA khUna nahIM bahAyA jAtA, kintu choTe-choTe durvala logoM kA hI saMhAra hotA hai| yadi hama isa bhayaMkara hiMsA ko roka na sake, to uvAlA huA aura sau vAra chanA huA jantuhIna pAnI aura saba prakArake saMkalpa chor3a kara ke prApta kiyA huA AhAra aura pUrI taraha sAvadhAnI se kiyA huA bhojana bhI hamArI ahiMsA ko tejasvI nahIM banA sktaa| 8. isalie hameM ahiMsA kA vicAra karane kI dizA hI badala denI caahie| yuddhoM kI hiMsA banda karanekA mArga hameM siddha karanA hI caahie| 9. yuddha kI spardhA vyApAra : jisa yugake yuddhoM kA vicAra karane se mAlUma hogA ki Aja ke yuddhoM ke pIche "tere rAjya se maiM apanA rAjya bar3hAkara dikhAU~gA," yaha purAne jamAne ke rAjAoM kI vyaktigata spardhA nahIM hai balki "tumhAre vyApAra se hamArA vyApAra bar3A hai," yaha prajAkIya spardhA hai| haraeka vyApArI aura vyApArI-jAti kI yahI murAda hai ki / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke naye pahAr3e . 117 jitanI taraha ke kArakhAne khole jA sake utane khole. jitane udyoga baDhAye jA sake utane bar3hAye, aura sArI duniyA meM apane hI mAla kI khapata karAye / haraeka ne eka-eka bAjAra para kabjA kara liyA hai| yaha kahanA galata na hogA ki Aja haraeka sAmrAjya isa prakAra ke vyApAriyo kA saMgaThana hai| pratyakSa lar3AI bhI isa taraha vyApAra kA hI eka viSaya ho rahI hai| kAraNa lar3AI kA sAja-saraMjAma bhI udyoga aura kArakhAne kI hI cIja hai aura usake jariye bhI bAjAroMpara kabjA kiyA jA sakatA hai| jaMgI havAI jahAja, moTareM, TaiMka, basa Adi sArI cIjeM vyApAra ke viSaya haiM / unakI khapata meM vyApArI kA phAyadA hai| isalie lar3AI zurU hone se aura jArI rahane se bhI vyApArI ko khuzI hotI hai| use aisA mAlUma hotA hai ki acchI kamAI kA maukA hAtha lgaa| 10. zAnti ke upAsaka hI hiMsaka isa dRSTi se dekhana se mAlUma hogA ki Aja kI hiMsA ke pApa ke liye pratyakSa lar3AI meM lar3anevAle sipAhiyoM kI apekSA vyApArI hI adhika jimmevAra haiN| phira bhI Azcarya to yaha hai ki vyApArI hamezA hI svabhAva se zAMti-priya mAne jAte haiN| unheM raktapAta, mArapITa Adi bilakula nahIM aatii| aura phira hamAre , deza meM to vyApArI adhikatara jaina, vaiSNava yA pArasI hote haiN| 'tInoM zAMti ke upAsaka haiM / jaina aura vaiSNava to 'ahiMsA parama dharma ra kI mAlA japane vAle haiN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhASaNa 11. vyApAra maiM sudhAra : 9 isakA sIdhA artha yaha hai ki manuSya jAti ko apanA vyApAra durusta karanA hai| jhUThA - hiMsAmaya, adharmamaya vyApAra sameTa kara saccA - ahiMsA kA dharma kA - vyApAra zurU karanA ucita hai| jina udyoga-vyApAroM se lAbha kI mAtrA bahuta bar3hatI hai, choTe vyakti aura nirbala prajA kA zoSaNa hotA hai aura Thar3AI chir3e yA calatI rahe to acchA, aisI icchA hotI hai, una udyogavyApAroM ko bada kara denA cAhiye / 12. eka AdamI eka hI dhaMdhA kare: eka hI manuSya kA aneka prakAra ke udyoga-dhandhe karanA adharma hai / manuSya apane nirvAha ke lie koI bhI eka dhaMdhA khoja leN| apanI sArI zakti aura pUMjI usI meM lagA de| paranta eka hI vyakti kA javAhirAta, kapar3A, lAhA, tela kA kolhU moTara aura anya savAriyoM Adi saba prakAra ke udyoga karanA binA adharma-karma ke nahI ho sakatA / kyoki (asameM lAbha kI kAI maryAdA nahIM hai / aura jahA~ lobha hai vahA~ ahiMsA sambhava nahI hai / 1 13. rupayA vAMjha hai : saca to yaha hai ki rupayA bojha hai| eka rupayA sau varSa taka rakha dIjiye, to bhI usa rupaye se do anniyA~ bhI paidA nahI hoMgIM / yadi usa rupaye kA upayoga hama na kara sake aura vaha dUsare ke hAtha meM calA gayA, to bhI usameM usase do anniyoM paidA karane kI z Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke naye pahAr3e 119 - siphata nahI aaegii| lekina usa rupaye ke bIja kharIda kara use boyeM yA kapAsa lAkara usapara mehanata karake use kAteM yA buneM yA kaccA mAla kharIda kara usameM se koI upayogI padArtha banAveM, to usa mehanata kI kImata do Ane yA cAra Ane A sakatI hai| yaha rupayA hamArA apanA mAnA jAtA hai, isalie hama usapara vyAja mAMgate haiN| isakA yaha matalaba huA ki vyAja denevAlA apanI do AnekI mehanata meM se thor3A-sA hissA hameM de detA hai| hama khuda kisI prakAra kA udyama karane ke lie apane rupaye kA aistemAla nahIM karate yA karane kI icchA nahI rkhte| koI mehanata-majadUrI karanevAlA kisAna, bunakara, kArIgara Adi na ho, to hamArA rupayA hamArI tijorI meM par3A rhegaa| rAjA yA cora agara use lUTa na le yA hameM usakA dAna karane kI sadbuddhi na ho, athavA hamAre ghara meM koI ur3AU lar3akA paidA na ho to hamAre putra kI vidhavA aura sAre kula ke nAza ke bAda rahI huI koI vidhavA zAyada use bhaijAkara duHkha kI ghar3I meM upayoga kara skegii| lekina vinA bhaijAye yaha rupayA yadi sau varSa taka tijorI meM bhI par3A rahe to bhI usake savAsolaha Ane bhI nahI hoMge, balki rAjya meM parivartana hone se usakI kImata ghaTa jAne kA sambhava alabattA rhegaa| 14. rupaye kA upayogaH saca pUchiye to hama apanA rupayA upajAU kAma meM na lagA sake aura isa kAraNa vaha par3A rahe aura luTa jAne yA curAye jAne Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhASaNa kA Dara paidA kare, jisase vehatara yaha hai ki koI udyogI aura ImAnadAra kArIgara usakA upayoga kare aura hameM jaba jarUrata ho tava lauTA dene kA vAdA kre| yaha hamAre lAbha kI bAta hogii| rupaye kI rakhavAlI ke liye vaha thor3A-sA kirAyA mAMge yAne solaha Ane kI jagaha pandraha yA sAr3he pandraha Ane hI lauTAne kA vAdA kare to bhI anucita nahI kahA jA sakatA / kisI jamAne meM aisA hotA bhI thA / bar3e-bar3e sarAphoM ke yahA~ koI amAnata rakama rakkhe, to usakA vyAja deneke badale rakhavAlI ke lie ve vaTTA lete the| Aja bhI kaI saMsthAe~ choTI-choTI amAnatoM para vyAja nahIM detI aura gahane-baratana samhAlane ke lie mehanatAnA letI haiN| kAraNa yaha hai ki paise, jevara vagairaha kImatI mAnI jAnevAlI cIjeM yadi bhaijAkara kAma meM na lAyI jAya~ aura kevala samhAlanI hI par3eM to vaha eka jaJjAla hI samajhA jaaygaa| aisA jaJjAla svIkAra karanevAlA apanA mehanatAnA le le, to koI tAjjuba nahIM hai| paraMtu Aja to mArthika racanA kI vicitra kalpanAoM ke kAraNa jo vyakti hamAre pU~jI kI hiphAjata karatA hai aura usakA upayoga karatA hai, ima se kirAyA mAMgane ke badale mAno usakA upakAra kara rahe haiM, aisI bhAvanA se hameM vyAja detA hai| agara sArA dina mehanata karake baha rUpaye ke mAla meM aThAraha Ane kI cIja banA le, to Upara ke AnoM meM se hameM ghara baiThe kucha hissA de detA hai| aura halake-halake yaha vyAja isa taraha bar3hatA jAtA hai ki mehanata-mazakkata karanevAle ko to eka jUna kA bhojana bhI nahI mila sakatA, lekina hameM ___ AlIzAna makAna, ba~galA aura zahara ke sAre zauka prApta hote haiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke naye pahAr3e 126 14. vyAja aura munAphA: ____eka udAharaNa se yaha bAta spaSTa ho jaaygii| bambaI ke kisI pharnicara banAnevAle bar3haI kA udAharaNa liijie| jisameM mukhya cIjeM to lakar3I, pAliza Adi thor3A-sA mAla aura bar3haI kI mehanata itanI hI haiN| lekina bar3haI ko aujAra cAhie, mAla rakhane ke lie dUkAna cAhie aura jabataka mAla vikatA nahIM hai, tabataka khAne ke lie khurAka caahie| usake pAsa aujAroM ke lie paisA nahI hai / hama apane bace hue paise meM se use vyAja para paise dete haiN| usake pAsa lakar3I vagairaha kharIdane ke lie bhI paise nahIM haiN| usake liye bhI hama usako vyAjapara paise dete haiN| mAla rakhane ke liye usake pAsa dUkAna nahIM hai| hama apane makAna kA khAlI himsA use kirAye para de dete hai| jabataka mAla nahIM vikatA, tabataka ke liye usake pAsa khAnepIne kA sAmAna nahIM hai| hama use vyAja para paise dete haiN| bAda meM eka rupaye kI lakar3I vagairaha para sArA dina mehanata karake vaha eka kursI banAtA hai| hamAre pAsa abhI bahuta-sA paisA bAkI hai jisaliye hamArA jI kusI kharIdane ko cAhatA haiM aura hama usakI pA~ca rupaye kImata dene ke liye bhI taiyAra ho jAte haiN| arthAta eka rupaye ke mAla para cAra rupaye kI mehanata kI gaI, aisA kahA jA sakatA hai| parantu hama yaha jAnate haiM ki bar3haI ko savA yA Der3ha rupaye se jyAdA rojI nahIM pdd'tii| taba bAkI ke DhAI yA paune tIna rupaye kise mile ? spaSTa hai ki vaha sUda, dUkAna kirAyA, khAne-pIne ke sAmAna para naphA Adi ke rUpa meM hameM vApasa mile / isakA yaha artha huA ki baDhaI agara cAra rupaye kI mehanata kare, to usameM se pauna Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhASaNa hissA use baiThe-ThAle sAthIdAroM ko denA par3atA hai| aura phira ina sAthIdAroM kA hissA sirpha naphe meM hI hotA hai, nukasAna meM nhiiN| 15. hama isa Arthika vyavasthA ke jitane AdI ho gaye haiM ki isameM nAmunAsiba kyA hai, yahI hamameM se bahutero ke dhyAna meM nahIM aataa| lekina yadi hama sIdhA vicAra kareM to hameM vidita hogA ki sone-cAMdI kA sikkA svayaM bA~jha hai| usameM naphA paidA karane kI zakti nahIM hai| jo adhika kImata milatI hai vaha majadUra kI mehanata kI hai| isalie vyAja ke mAnI hai kArIgara yA majadUra kI mehanata meM se liyA jAnevAlA hissA / agara yaha hissA itanA bar3A ho ki hama usakI badaulata aiza-ArAma meM raha sakeM aura mehanata karanevAloM ko hamezA taMgI meM rahanA par3e, to usa vyavasthA meM hiMsA honI hI caahie| 16. ikkevAle ke ghor3e ko sirpha khurAka hI mila sakatI hai| dina bhara kI kamAI cAhe eka rupayA ho yA dasa rupayA ho, usake hisse meM koI pharka nahIM pdd'taa| usI taraha hamAre deza meM mehanatamajadUrI karanevAloM ko korI khurAka hI mila sakatI hai| acchI phasala yA bAjAra kI tejI kA use koI lAbha nahIM miltaa| 17. vyApAra kA yadi yaha Avazyaka lakSaNa yA pariNAma ho, to yaha vyApAra usa vyApAra ko nivAhanevAlI sAmAjika tathA rAjakIya vyavasthA aura AntarrASTrIya nIti tathA deza-rakSA kI sAmagrI, ina sabako hiMsA kI hI paramparA kahanA hogaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke naye pahAr3e 123 18. nae pahAr3e ye ahiMsA ke naye gurU yA pahAr3e haiN| hameM apane vyApAra meM inake aAdhAra para hisAba karanA sIkhanA caahie| agara manuSyasamAja ke vyavahAra meM hamane inheM dAkhila nahI kiyA to choTe-choTe jIvo kI rakSA kI jo hama cintA karate haiM vaha, aura hamArI sArI dAna-vRtti ahiMsA kA majAka ho sakatA hai| koI aisA na samajhe ki mai jIvadayA ko nikammI cIja samajhatA huuN| vaha bhI Avazyaka hai| usake lie jo kucha kiyA jA rahA hai, usameM kucha saMzodhana kI jarUrata bhale hI ho, lekina jo kucha kiyA jA rahA hai, use kama karanekI siphAriza nahIM krtaa| parantu manuSyoM ke paraspara vyavahAra me ahiMsA dAkhila karane kI jarUrata isakI apekpA kahI adhika mahattva kI hai| isa ghaSTise nimna prakAra ke vyaktigata nizcaya kiye jA sakate haiM: 1. manuSya kI hisA karanevAlI pravRttiyoM yA vyApAroM me apanA nijI yA dharmAdAya kA paisA na lgaanaa| 2. kisI bhI vyApAra meM mUladhana para jisase do yA DhAI pratizata se adhika vyAja mile itanA naphA na lenaa| 3. saTTA aura juA samAna maannaa| 4. zarIra-parizrama karanevAle vyakti ko karja denekA maukA Ave to bambaI jaise bar3e zahara meM jabataka vaha kama-se-kama Der3ha-do rupayA roja kamAI na kara sake tabataka usase vyAja na lenaa| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 GNue mahAvIra kA jIvana-dharma 1. vartamAna pravRttiyA~ ___pahale to mai Apase prArthanA karatA hU~ ki Aja jaisI jayaMtiyA~ manAne ke pIche rahe hue uddezya para hameM vicAra karanA caahie| Ajakala hameM bolane aura likhane kA mAno pAgalapana ho gayA hai| bolane aura likhane ke vividha prasaMga hama hU~r3hate hI rahate hai| jayaMtiyA~ manAnA bhI isI bImArI kA eka prakAra hai| prAyaH ina pravRttiyoM meM mujhe kisI bhI taraha kI gaMbhIra vRtti kA abhAva lagA hai| mujhe lagatA hai ki hama isa pravRtti kA Ayojana isalie nahI pharate ki hama jisa mahAn purupa kI jayaMtI manAte haiM unake prati hamAre hRdaya meM koI umaMga yA prema ho athavA una jaise hone kI tIna icchA ho, balki vinoda-manoraMjana karane kI icchA hI mukhya hotI hai| aisI sabhAo ke nimitta bar3e julUsa, acche-acche saMvAda, saMgIta aura vyAkhyAna sunane ko milate haiM, do ghar3I Ananda meM bItatI haiM, itanA hI phala prApta karane kI icchA se aisI pravRttiyoM kA Ayojana hotA hai| isameM eka vaMcanA bhI hotI hai| sabhA bulAnevAle aura sabhA meM AnevAle dono ko yaha bhI bhAsa hotA hai ki aisI jayaMtiyA~ manAne se hama eka mahattva kA kAma karate haiM aura usa mahApuruSa kI yogya kadara karate haiN| (126) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jIvana gaMbhIra hai mahAvIra kA jIvana-dharma : 127 yoM cAhe maiM gaMbhIra vRtti kA manuSya na bhI hoU~; lekina aise saMgo ke lie merI vRtti atyaMta gaMbhIra haiM / jIvana ko maiM atyata bhIra vastu samajhatA hU~ aura mahAvIra jaise jIvana ke sAthI puruSa jayatI ko maiM gabhIra prasago meM mAnatA huuN| mai nahI jAnatA ki Apa merI tulanA kitane aMzoM meM samajha skeNge| lekina gAMbhIrya kyA " 1 yaha Apako udAharaNa dvArA samajhAne kA prayatna karU~gA / mAna kIjie ki Apa borasada ke satyAgraha ke samaya vicAra kara rahe haiM prathavA bAbarA (DAkU) ke bAre meM vicAra kara rahe haiM athavA Apake kisI kA bar3A oNparezana karavAnA ho aura usakA Apa becAra kara rahe haiM / usa samaya Apake mana kI vRtti kitanI gaMbhIra hotI hai isakA khayAla kiijie| jaise ye bAteM jIvana ke sAtha jur3I huI haiM vaise hI ye mahApuruSa bhI apane jIvana ke sAtha jur3e hue mAlUma honA caahie| jaise uparyukta prasaMgo meM Apako apane jAna-mAla kI ciMtA hogo vaise hI inake sambaMdha me Apako apane jIva kI laganI caahie| atara kevala itanA hI hai ki pahale prasaMgoM meM kadAcit ghabarAhaTa aura kheda hogA aura isameM unakI jagaha utsAha aura sAhasa / maiM isa vRtti ko gaMbhIra vRtti kahatA hU~ / 3. nijI unnati jayantI kA uddezya : yadi Apa isa gaMbhIra vRtti se mahAvIra jayaMtI manAveM to usase Apako lAbha hogaa| Apako anubhava hogA ki pratyeka jayatI para Apa jIvana vikAsa ke mArga meM eka eka paira Age bar3hAte Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASaNa haiN| lekina aisA na ho to aisI jayatiyAM manAne meM maiM kisI taraha kA lAbha nahI dekhtaa| yadi khayAla ho ki jayaMtI manAne se zrI pahAvIra ko kisI taraha kadra hotI hai to vaha bhUla hai| mahAvIra kI kadra karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki yadi Apa kadra na kareM to usase unake jIvana kA mUlya ghaTa jAne aura kadra karane se vaha adhika unnata hone se rahA / Apa nijI unnati ke lie mahAvIra kI upAsanA karate haiM aura sirpha usIke lie Apako unakI jayaMtI bhanAnI caahie| jIvana ko unnata banAne kI ApakI utkaMThAna ho to jayaMtI manAne se koI hetu pUrA nahIM hogaa| 3. isalie merI Apase prArthanA hai ki Apa yadi yaha jayaMtI manAne kI icchA rakhate hoM to gaMbhIra bhAvase hI manAveM / yadi mApa manoraMjana karane yA apane paMtha kI vAha-vAha karAne yA svarga kA yA isa loka kA koI sukha prApta karane kI AzA rakhate hoM to vaha chor3a diijie| aura yadi ve AzAe~ na chUTeM to jayaMtI manAnA chor3a dIjie aura yaha manoraMjana, vAha-vAha yA puNya kisI dUsare mArga se zApta kiijie| 5. yadi aise gaMbhIra bhAva se Apako jayaMtI manAnI ho to batalAtA hU~ ki mere vicAra se vaha kaisI manAyI jAnI caahie| lekina ina vicAroM meM se jitane anukUla hoM utane hI Apako lenA hai aura jo Apake saskAroMke anukUla na ho, unheM chor3a diijiegaa| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana-dharma 129 6. jayantI kauna manAe~ ? : aisI jayatiyA~ kevala upAsakoM, bhakto yA jijJAsuoMne hI ekatrita hokara manAnI caahie| isameM bar3A samAraMbha karane, bahuta se logoM ko ekatrita karane yA saba ke lie eka hI taraha kA kAryakrama rakhane kI jhajhaTa na ho| 7. anuyAyI hara eka paMtha meM pAMca taraha ke anuyAyI hote haiN| upAsaka, bhakta, jijJAsu, paMDita aura sAmAnya vrg| upAsaka arthAt mahAvIra ke samAna apanA jIvana nirmANa karane kI, mahAvIra ke mahAn guNo ko apane jIvana meM utArane kI tIvra icchA rakhanevAle / bhakta yAnI jinameM mahAvIra ke prati itanA prema ho ki unake lie jo apane jAna-mAla ko kisI na kisI taraha upayoga meM lAne kI tIvra icchA rakhate hoN| ye svaya mahAvIra jaise hone kI abhilApA nahI karate, lekina mahAvIra ko apane nAtha, mitra, mAtA, pitA jaise samajha unake lie kucha karane kI icchA rakhate haiN| jijJAsu yAnI jaina saMpradAya ke tatvajJAna ko anubhava me utArane kI icchaavaalaa| paMDita arthAta jaina zAstro kA jAnakAra aura samAnya varga yAnI jo jIvana meM sukhI rahakara kuTumba, dhana vyApAra-rojagAra ko jIvana ke mukhya jaMga mAnatA hai lekina jise eka aisI zraddhA hai ki ye saba vastueM mahAvIra kI divya-zakti kA Azraya lene se sthira rahatI haiM aura unake paMtha meM dAna, puNya karane se yahAM sukhI raha sakate haiM aura dUsarA janma acchA milatA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASaNe 8. vAstavika anuyAyI : mere vicAra ke anusAra jagat kI dRSTi meM koI bhI paMtha paMDita aura sAmAnya varga kI saMkhyA ke AdhAra para ho bahuta-kucha joradAra mAnA jAtA hai| lekina paMtha meM janma lekara usakA sadupayoga karake apanI unnati karanevAle, dekhA jAya to, dilase upAsanA karanevAle upAsaka, bhakta yA jijJAsu hI hote haiN| paMtha kA utkarSa yA paMtha ke bAhara ke sAmAnya manuSya-samAja kA utkarSa ina tInoM vargo ke anuyAyiyoMse hI hotA hai| yaha bhI hotA hai ki Age jAkara yaha upAsaka, bhakta yA jijJAsu apane bhAI-bandhuoM se itanA adhika dUra par3a jAtA hai ki ve loga use apane patha kA mAnaneko bhI taiyAra nahIM hote| phira bhI paMtha kA pUrA pUrA lAbha uThAnevAle to ina tInoM vargoM meM hI hote haiN| pArasanAtha ke paMtha meM janma lekara apane ko aura sAre jainadharma ko U~cA uThAnevAle mahAvIra svAmI isI bAta ke eka udAharaNa haiN| rAjacandra kA udAharaNa bhI kucha-kucha aisA hI kahA jaaygaa| 6. sa-samAgama maNDala : ina tIna vargoM ke anuyAyiyoM ke lie jayaMtiyA~ barAbara sanAnA vizeSa lAbhadAyaka ho sakatA hai| aisI jayatiyA~ manAne kA DhaMga to yahI hai ki sat-samAgama ke maNDala banAkara apane jaise hI upAsaka, bhakta aura jijJAsuoM ke sAtha eka-dUsare kI unnati ke mArgoM para vicAra kiyA jAya / inameM upAsaka vaiThakara mahAvIra ke caritra aura guNoMkA vicAra kareM aura unakA anukaraNa karane kA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana dharma 131 mArga zodheM, aise karma kA vicAra kareM jinase ina guNoM kA udaya ho / bhakta jamA hokara mahAvIra kA guNAnuvAda kareM, unakI mahimA kA vicAra kare aura unakI mUrti ko prema se hRdaya meM dhAraNa kareM / jijJAsu jJAnI sadguru kI khoja karake unakA samAgama kareM aura sAdhanA kareM, athavA anubhava kI dRSTise Apasa meM tatva carcA kareM / 10. tInoM varga abhinna hai : Apa yaha na mAneM ki ye tInoM varga eka dUsare se bilakula alaga haiN| sabameM kucha-kucha aMzoM meM tInoM vRttiyA~ hogii| lekina apane jIvana ke amuka kAla meM pratyeka manuSya vizeSa kara upAsaka bhakta yA jijJAsu hotA hai / 11. bar3e jalsoM meM lAbha nahIM : jayaMtI manAne ke lie aise anuyAyiyoM ke choTe-choTe maMDala banAne meM hAni nahIM, balki lAbha hai / bar3e bhArI majamo meM vRttiyA~ bikhara jAtI haiM aura bAhya upAdhiyoM bar3ha jAtI haiN| aise maMDala na bahuta bar3e na bahuta choTe, eka dUsare ke sAtha mela khAveM aise svabhAvacAle lagabhaga eka hI vRtti ke manuSyo ke ho to bahuta lAbha hogA / maiM Apake sAmane yaha bAta vicAra ke lie rakhatA hU~ ki Apa aise ghar3e jalse aura julUsa nikAlane ke badale upAsaka, bhakta aura jijJAsu baneM aura aisI jayatiyo ke prasaMga para choTe satsaMgI maMDalo kI racanA kara isa taraha manAveM ki ApakI zubha vRttiyo kA utkarSa ho / yadi Apa gaMbhIra rUpa se mahAvIra ke anuyAyI haiM to bar3e jalsoM se dUra rahane meM ApakA lAbha hai / aura yadi vaha gAMbhIrya na Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhASaNa ho to merI dRSTi se aisI jayaMtiyoM kA koI mUlya nahIM hai aura mujha jaise manuSyo ko bulAkara ulTA ApakA rasa-bhaMga hone kI saMbhAvanA hai| 12. aba jisa mahApuruSa kI Apa jayaMtI manA rahe haiM unake jIvana-viSayaka do-cAra vicAra prastuta karatA huuN| 13. mahAvIra kI mAtR-bhaktiH ApakA dhyAna maiM pahale mahAvIra kI mAtR-bhakti kI ora khIMcatA huuN| mahAvIra ke viSaya meM unakA jIvana-caritra likhanevAlo ne kahA hai ki garbha me hilane-Dulane se mAtA ko vedanA hogI isa vicAra se ve hilate-Dulate taka na the| isa bAta meM kavi kI atizayokti hogI lekina unake vivAha Adi prasaMgoM se sApha mAlUma hotA hai ki unakA hRdaya vAlya-kAla se hI mAtR-prema aura komala mAvoM se ota-prota thaa| 14 para-dukha kAtaratA yA samabhAvanA : dUsaro ke lie dukhI hue vinA aura unakA dukha nivAraNa karane ke lie dauDakara pahuMce vinA calatA hI nahIM, aisA jinakA svabhAva par3a gayA hai aise mahAvIra, buddha, gAMdhI yA eNDarUja kisI bhI satpuruSa kA kauTumbika jIvana dekheM to spaSTa mAlUma hogA ki inakA bacapana aise kuTumba me gujarA hogA jahA~ sneha hI sneha bharA hogA aura vacapana ke bAda kA jIvana bhI isI taraha sneha se bharA hogaa| unhoMne ba~TavAre ke lie kabhI jhagaDe nahIM kie hoge| apane aura Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana-dharma bhAI ke baccoM meM bheda nahIM mAnA hogaa| saMkucita vRtti ko apa hRdaya meM popita nahIM kiyA hogaa| isase ulTe jahA~ mAtA-pitAoM apane bacco kA lAlana-pAlana unhe khUba mAla-miThAiyA~ khilAka aura unake lie khule hAtho paisA ur3Akara to kiyA hai lekina hRda ke svAbhAvika prema se nahIM, jahAM unheM apane mAtA-pitA parAyo va caraha bhAsita hote haiM aura unake lie mana kholakara hRdaya kI sa ghAteM karane kA vAtAvaNa nahIM hai, jahA~ choTe bhAiyoM ko apane ba bhAiyoM se bacane ke lie isa taraha prayatna karane par3ate haiM mAno unake duzmana hI ho, jahA~ aisA anubhava hotA hai ki sAre kuTumda sirpha svArtha ke hI sAthI haiM, vahA~ kisI bhI taraha ke U~ce guNoka poSaNa nahIM hotaa| aise kuTumbomeM se para-duHkha bhaMjaka manuSya va nikalanA kaThina hai| kAraNa ki vahA~ sama-bhAvanA kI vRtti bahuta kucha kuThita ho jAtI hai| 15 prema-nirodhI vairAgya : Isa kauTumbika prema para maiM Aja kI rASTrIya sama-bhAvanA thuga meM atyaMta Agraha-pUrvaka jora detA huuN| syoMki mujhe dinapara dina adhika se adhika vizvAsa hotA jA rahA hai ki hamArI hinda samAja kI nirbalatA kA apanI chinna-bhinna sthiti kA mUla kAraNa hamAre kuTumboM meM hI hai| mAtA-pitA aura putra, bhAI-bhAI, mAI ghahana, pati-patnI, mitra-mitra, seTha aura naukara ke bIca hArdika pre ho, yaha hindU kuTumba kI Aja sAmAnya sthiti nahI hai| hamA ! popita sArI vicArasaraNI hI isa prema-vRtti kI virodhI hai| hama 7. On .EER. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASaNa prema-vRtti ko vairAgya kI virodhI mAnA hai aura vairAgya-vRtti unnati kara hone se hamAre kuTumba meM rahate hue bhI jAna meM yA anajAna meM eka aisI vRtti kA popaNa kiyA hai ki jo vairAgya-vRtti jaisI dIkhane para bhI vairAgya-vRtti nahIM, balki prema-pratibandhaka vRtti hai| isake pariNAma svarUpa hama vividha anarthakArI bhAvanAo kA popaNa karate haiN| hama zAdI karate haiM aura vaha bhI eka ke bAda eka, phira bhI patnI para prema prakTa karane me zaramAte haiM, pratyakSa prakaTa na hone denekA prayatna karate haiM aura use davAne ke lie puruSArtha karate haiN| hameM bacce hote haiM, lekina unhe vacapana meM prema se sambAdhita nahI kara sakate, prema se ha~sA-khilA nahIM sakate, unapara mamatA prakaTa nahI kara sakate, unakI bAto meM rasa nahIM le skte| jaba ve mauta ke paMje meM A jAte haiM tabhI kahI hama apanI prama-vRtti para DhakI huI zilA ko kucha-kucha uThane dete haiM aura jisa samaya dhairya rakhanA cAhie tava dhairyahIna prema dikhAte haiN| apana bAlako kA vivAha karane kA jitanA bhI utsAha kisI deza ke logo me ho sakatA hai, unakI apekSA hama adhika utsAha se apane bAlakoM kA vivAha karate haiN| lekina usake bAda baccoM kA kauTumbika sukha yA dampati kA prema-pUrNa vartAva prasanna mana se nahIM dekha skte| ina saba kA pariNAma yaha hotA hai ki kAma-vAsanA kI pAzavika-vRtti yA saMsAra kA moha kama nahI hotaa| lekina bhAvanA-hIna kauTumbika-jaMjAla hI bar3hatA jAtA hai jisameM ca aikya hotA hai, na sukha, na vikaas| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana-dharma 16. zuSka jJAna kI bAteM: hamAre mana meM bhI U~ca-nIca ke bheda, jAta-pAta. khetI-bAr3I deza, janmabhUmi Adi saba bhAva haiM aura maba kA upayoga karake apanA jIvana calAte haiN| unake bar3hane se hama apane Apako bahA mAnate hai, logoM se lenA pAI-pAI vasUla karane meM vAjAra ke rukha kI cintA karane meM, saTTA khelane me, jAti-bhoja karake vAha-vAha mApta karane meM, sagIna-gAna kA Ananda lUTane meM, sAdhu ho jAnepara kapar3e-lI pothI aura bhikSA ekatra karane meM kisI prakAra kA vrata. upa yA dAra kiyA ho to use jaga-jAhira karane me, duniyA ke kisI bhI deza kI duniyAdArI meM racI-pacI prajA ke samAna hama bhI sAvadhAna rahate haiM, phira bhI java kisI grAma meM yA deza meM rahata haiM usake lie khapane athavA cintA karane kA prasaMga Anepara 'samAra kI ina jhaMjhaToM se kyA jIvana kA uddhAra hotA hai ? ' hamArA no AdhyAtmika saskRti hai aisI saMsArI bAto se hamArA yA prayAjana ?' aisA tatvajJAna peza kara baiThate hai| bhAiyoM aura bahano, maiM Apase vizvAsa tathA Agraha-pUrvaka kahatA hU~ ki yaha kevala . zuSka jJAna hai, isase ApakA kisI bhI kAla meM uddhAra nahI ho uktaa| 17. vivaka pUrvaka vyavahAra: vAstava ma to kisI bhI manuSya ke lie vivAha karane, santAna paidA karane, bacce ko byAhane, dhana-daulata kA saMgraha karane yA grAma Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - meM yA zahara meM rahanekA pharja nahIM hai| lekina yadi usane aise lamvandha kie hoM, to una sambandhoM ko viveka aura prema se nivA-hane kA pharja avazya hai / vivAha kiyA yAnI dhandhana ho gayA / ApakA pharja ho jAtA hai ki Apa apanI strI ko apane sukha-dukha kI unnati aura adhogati kI hissedAra banAkara apanA aura usakA donoM ke uddhAra kA mArga sAtha rahakara pAra kreN| usa strI ke sara jAne ke bAda, Apa jaise eka pazu ke marajAne ke bAda dUsarA pazu lAte haiM, vaise dUsarI zrI nahIM lA skte| yaha rAma ke mArga se, mahAvIra ke mArga se saba sAdhupuruSoM ke mArgoM se ulTA hai| yaha pazutA hai, manuSyatA nahIM hai| usa strI ko Apa dutkAra nahIM sakate, sAra nahIM sakate, usakA tyAga nahIM kara skte| 18. lantAna ke prati kartavya : .. viSayopabhoga karanA ApakA pharja nahIM hai / lekina Apa ghara nasAveM aura bacce hue ki unakA bandhana Apako svIkAra karanA hI hogaa|jaise bakare aura murge-murgI pAlanevAlA unake baccoM ke AdhAra para hI unakI kImata karatA hai| vaise hI Apake bacce kitane paise kamAkara lAveMge isa bhAvanA se mApa unakI ora nahIM dekha skte| ApakA pharja yaha nahIM hai ki Apa unake lie khUpa paisA kharca karake unakA poSaNa kareM yA unake lie paisA chor3akara mareM, lekina pharja to yaha hai ki Apa unakA poSaNa kareM, unakI zubha kAmanAoM ko bar3hAvA deN| jisa saMsAra meM Apa lubdha hue haiM usameM lundha hone kI. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana dharma 137 ve icchA na kareM, usameM se ve Age bar3hanA cAheM to yaha dekhakara prasanna hoN| 19. baccoM ke vivAha kI Apapara koI jimmevArI nahIM hai| lekina yadi Apa unhe jyA to vahako lar3akI ke samAna mAnane aura baccoM kA sukhI saMsAra dekha prasanna honekA pharja avazya hai| 20. saba ke hita meM hI ApakA hita hai| Apako jarUrI dikhAI de to Apa apane gAMva yA deza ko chor3akara cale jAiye lekina Apa aisA koI kAma nahIM kara sakate jisase apake gA~va yA deza kA ahita ho, phira Apako bhale apane jAna-mAla kI jokhama uThAnA pdd'e| yadi Apake grAma meM pAnI kA dukha ho aura Apake kue~ meM bahuta pAnI ho to vaha kuA~ gA~vako hI sauMpa denA caahie| yadi videzI kapar3e ke vyApAra se Apako bahuta lAbha hotA ho lekina usase Apake dezako nukasAna pahu~catA ho to Apako vaha vyApAra bada kara denA cAhie / yadi ApakI zAlAe~ svataMtra rakhane me hI dezakA hita ho to cAhe jitanA nukasAna uThAkara bhI Apako aisA hI karanA cAhie / grAmameM yA deza meM rahakara usake prati kartavyase vimukha rahanepara Apa paramArtha sAdhane kI vilakula bhAzA na rkheN| jise Apa paramArtha kI siddhi mAneMge yaha paramArtha nahI, sirpha kalpanA hogii| 21. prema-rahita sAdhanA vyartha hai : vairAgya aura prema ye do virodhI vRttiyA~ haiM, aisA khayAla yadi ApakA ho to vaha bilakula mithyA hai, yaha maiM Apako nizcayapUrvaka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kahatA hU~ isa mAnyatA ne hamArI prajA kI unnati ko roka diyA hai / vaha zuSka aura bhAvanA hIna bana gaI hai| vaha satya meM mithyA aura mithyA meM satya dekhane lagI hai| isase ulTe meM Apake Age yaha vicAra rakhatA haeNU ki niHsvArtha aura zuddha prema ke binA kisI bhI manuSya kI unnati honA sabhava hI nhiiN| yadi Apame triva aura vairAgya na ho to santa-samAgama se vaha A sakatA hai, lekina ApakA hRdaya prema rAhata hogA to ApakA uddhAra cauvIso tIrthakara milakara bhI nahI kara skeNge| prema-rahita hRdaya meM bhagavAna kI bhakti bhI gaharI jar3a nahI jamAnI / aura bhagavAna kA bhakta nahI ho, phara bhI eka bhI jIva ko zuddha aura sacce prema sa cAhane kI Apame zakti ho, to Apa unnati ke mArga para jA sakata hai / bhASaNa 22. mahAvIra prema ke avatAra the : maine eka bhI mahAn santa kA caritra jisameM mAtA-patA bandhu-gurU, mitra deza jana * aisA nahIM dekhA ki ityAdi meM se kisI ke prati bhI niHsvArtha prema kI parAkASThA na ho / mahAvIra ko Izvara - kA Alambana nahIM thA, lekina unake mana meM jIva ke prati prema kA pravAha vahatA thA, isalie ve tIrthakara pada para jA ske| ajAmila ko bhI Izvara kA Alamvana zAyada hI thA, lekina vaha putra para apAra sneha rakha sakatA thA yaha dekhakara hI santo ne usake uddhAra kI AzA kI / yahA~ mahAvIra aura ajAmila kI tulanA nahI karanI hai| ajAmila ko mahAvIra kI yogyatA nahIM jA sakatI lekina isakA kAraNa dUsare prakAra kA puruSArtha, tapazcaryA aura pUrvajIvana kI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana-dharma zuddhatA hai. yaha spaSTa hai / lekina ajAmila jaisA bhI kevaLa nAsvArtha prema ke bala se manta-kRpA aura icchA ho to mRtya ke pahala zAnti kA - nubhava kara sakatA hai| deva-bhakti, dezAnurAga, bhUnadayA kI jaDa bAla-kAla meM kuTumba me paripuSTa huI presa vRtti meM hai| yahI prema adhika zuddha hA ora vistRta kSetra meM phaile tI deva-bhakti, deza-bhakti bhUna-dayA ahiMmA me badala jaavgaa| 23. vairAgya kyA hai? nava vairAgya kyA hai ? vairAgya athAt kartavya kA tyAga athavA andhano kA bardastI se tyAga athavA aru ca nahIM hai| lekina vairAgya yAnI svAtha kA tyAga, sukhaprApti kI icchA kA tyAga, bhoga bhogane kI icchA kA tyAga hai| 24. mahAvIra meM tIna prema aura vairAgya thA: yadi Apa mahAgara svAmI kA jIvana-caritra dekheMge to usameM tIvra vairAgya aura tIvra prema dikhAI degaa| dUsaroM ke prati jUhI kI taraha komalatA aura apane prati vana jaisI kaThoratA dono sAtha-sAtha dekheNge| aura ina bhAvanAoM kA popaNa kauTumvika vAtAvaraNa se huA diikhegaa| jaise inake kuTumba meM mA~-veTe ke bIca prema thA, vaisA hI bhAI-mAI ke bIca bhii| kahA gayA hai ki unake bar3e bhAI unheM ghara meM rakhane ke lie hI unheM rAjapATa saupa dene ko taiyAra the| bhAI ke prati yaha kaisI prema vRtti hai ! maiM Apase ataHkaraNa se kahatA hU~ ki zadi ApakA apanA yA apane pAlakoM kA athavA dUsare kuTumyo Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 bhASaNa janoM kA kalyANa sAdhanA ho to Apa apane kuTumba kA vAtAvaraNa prema-yukta kreN| svArtha-vRtti, kSudra-vRtti sa kuTumba kA vAtAvaraNa - azuddha na kreN| 25. mahAvIra dRr3ha nizcayI aura purupArthI the bAlya-kAla se hI mahAvIra meM dIkha par3ane vAlI eka dUsarI __ vRtti thI, vaha hai unakA parAkrama, puruSArtha aura dRr3ha nizcaya / jaina dharma meM aisA mAnA gayA hai ki kSatriya hI tIrthaMkara pada ke adhikArI ho sakate haiN| isakA artha maiM yaha samajhatA hU ki tIrthakara pada ke mArga para puruSArthI aura zUra puruSa hI cala sakatA hai| yaha vilakula saca bAta hai ki jahA~ purupArtha nahI vahA~ kisI bhI mahAn vastu kI prApti nahIM hotii| aihika mArga yA pAramAthika mArga meM jo bhI mahAn vastu Apako siddha karanI ho, usake lie zUratA aura puruSArtha cAhie ho / zUratA kA artha hai usa vastu ke pIche dUsarA saba kucha kurvAna karane kI taiyArI / jInA bhI usIke lie aura maranA bhI usIke lie| puruSArtha arthAt usa vastuko siddha karane ke lie rAta-dina kA prayatna aura dUsaro kI sahAyatA kI apekSA na rakhanA, kAUsagga- , (kAyotsarga) karake rahanA, digaMvara dazA taka aparigrahI ho jAnA, upasarga aura parIpaho ko sahana karanA, kisI para aglambita na rahanA ye saba nizcaya mahAvIra meM samAe hue athaka purupArtha ko prakaTa karate haiN| jo guNa sAMsArika jIvana meM var3A banane ke lie cAhie ve hI guNa paramArtha siddha karane ke lie bhI caahie| ina guNoMvAlA sAMsArika puruSa vIra kahalAtA hai| inhIM guNoM kA paramArtha meM upayoga karane se zrI vardhamAna mahAvIra khlaae| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana- dharma 26. nirAzA aura kamajorI se mokSa nahIM milatA : mokSa ke mArga para calane kI icchAvAlA puruSa atyanta haMda nizcayI, sAhasI va puruSArtha me zraddhA rakhanevAlA honA caahie| isa bAta kI sAkSI rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra ityAdi pratyeka kA jIvana hai / usake badale hamameM Aja aisI mAnyatA ghara kara gaI hai ki sAMsArika kAryoM meM ayogya sAbita honevAle mokSa ke adhikArI 146 aneka rAja | purupatva kama ho jAya, strI vadracalana nikale, vyApAra meM ghATA Ave, veTA mara jAya, lar3AI meM hAra ho, rAjakAraNa meM zithilatA Ave taba hamAre deza meM mokSa prApti kI icchA utpanna hotI hai / hama apane meM utpanna huI nirAzA aura kama hue puruSArtha ko apane vairAgya kI aura mumukSutA kI nizAnI mAnate haiN| kisI meM kAma karane kA utsAha na rahe, ukatA jAya taba aisA mAna lete haiM ki aba use saMsAra kI vAsanA nahIM rhii| maiMne sunA hai ki bagabhaMga Andolana ke bAda rAjakAraNa meM jaba zaithilya A gayA thA, taba nItijJoM ne himAlaya kA Azraya liyA thA / Aja bhI rAjakAraNa meM zaithilya dekhakara kaI yuvakoM ko himAlaya meM jAne kI icchA karate dekhA hai| maiM vinaya-pUrvaka lekina saca-saca batalAnA cAhatA hU~ ki Izvara kA mArga lohe ke cane cabAne jaisA hai| jinakA utsAha kAra ho gayA hai, puruSatva ghaTa gayA hai, jIvana se Uba gae haiM, aise loga nokSa prApta nahIM kara skte| yaha sambhava hai ki koI kisI dUsarI vastu ko mokSa samajhakara santoSa mAna le, lekina upazama kA pratyakSa sukha usase dUra hai| 4 I shy 15 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakara bhASaNa 27. azakti nahIM, anAsakti hI vairAgya hai: -Upara vairAgya kA eka artha kahA gayA / dUsarI taraha samajhAU~ to vairAgya yAnI saMsAra kA kArovAra calAne kI azakti nahIM, valki zakti honepara bhI usako niHmAratA samajha usameM na na lenA, aura kisI vizeSa sAra-rUpa vastuko icchA utpanna honA hai| jaise Apa pasArI kI dukAna calAte calAte bambaI kA bar3A vyApAra karane lage aura pasArI kI dUkAna choDa de to isakA kAraNa yaha nahIM hogA ki Apa meM pasArI kI dukAna calAne kI zakti nahIM rahI, balki yaha hogA ki pasArI kI dukAna karate hue bambaI ke vyApAra me adhika munAphA mAlUma huaa| vaise hI saMsAra kA kArAvAra acchI taraha calAte calAte usameM kitanA sAra hai yaha jAnakara Atmasukha kA vyApAra karane ke lie vaha chor3a dene para jo baigagya utpanna hotA hai vaha TikanevAlA tathA ApakI aura prajA kA unnati karanevAlA hotA hai| 28 yo mahAvIra ke sane hA guNa ginAyaM jA sakate haiN| unhe ginAte vaiThU tA rAta khatama hA jaavegii| saMkSepa me itanA hI kahatA hU~ ki gAtA ke sAlahaveM adhyAya me jo jo devA sampattiyA~ ginAI haiM una sampattiyo ko prApta kie binA dhama ke mArga para calA nahIM jA sktaa| 29. ahiMsA parama dharma hai : lekina mahAvIra ke sarabandha meM volate hue maiM ahi kA nAma na lU to Apa mujhe bhUlA huA smjheNg| ahinA ta no Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana- dharma 143 jaina dharma kA khAsa aMga mAnA gayA hai / ahiMsA parama dharma hai / ise siddhAnta rUpa meM vaidiko aura bauddho ne bhI mAnA hai, lekina use AcaraNa meM utAranevAle mahAvIra hI haiM, yaha mAnyatA hai| jIva kA ghAta na karanA isa artha meM jaina ahiMsAdharma ko bahuta hI bArIkI meM le gae haiM / isa viSaya meM nahIM, lekina Aja kI sthiti dekhate hue 'ahiMsA' zabda bolate hue bhI zarma AtI hai / 30. ahiMsA kI vikRti : Aja hamAre mana meM ahiMsA kA artha aisA ho gayA hai jaise use rakta se raMga diyA ho / yadi kahIM rakta se milatA huA raMga dikhAI de to hama use dekha nahIM sakate / phira vaha kisI manuSya yA prANI kA ghAva ho, masUra kI dAla ho, pake TamATara ho yA lAla navakola kI zAka ho yA tarabUja ho yA gAjara ho / isa raMga ko dikhAye binA yadi hamAre bartAva se koI manuSya pisa-pisa kara mara jAya, hama usakA sarvastra chInakara usakI haDDI pasalI cUsa leM to bhI hameM aisA bhAna nahIM hotA ki hama hiMsA karate haiM / lekina yadi koI gAr3I ke nIce kucala jAve athavA kisI kA ghAva phUTe yA ghamana meM rakta dekha leM; to hamArI himmata nahI ki hama glAni ke binA athavA hubaka Ae binA samIpa khar3e raha sakeM aura usakI dekhabhAla kara skeN| lekina ahiMsA arthAt rakta yA rakta se milate raMga kI glAni nahIM hai, ahiMmA arthAt prema yA dayA hai| hiMsA yAnI In Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoSaNa - koSa, vaira, niSThuratA, nirdayatA / jIva kA ghAta na karanA-karAnA yaha to ahiMsA dharma kA sirpha eka aMga hai| usakI pUrNatA nhiiN| . 31. nirbhayatA: hama ahiMsA dharma ko prApta kara sakeM, usake pahale to hameM dUsare kaI guNa prApta karane caahie| unameM se eka mukhya guNa hai nirbhytaa| jabataka bhaya hai tabataka ahiMsA dharma kI siddhi ho hI nahIM sktii| sarpa ko hama mArane na deM, yaha ThIka hai| yaha ahiMsA kA eka aMga hai| lekina hamArI ahiMsA pUrNa to tabhI kahalAvegI ki jaba hama sA~pa kA nAma sunate hI cauka nahI par3eM aura sA~pa kI hiMsA kie binA sA~pa se rakSA karane kI hamameM zakti ho| dveSa karane ko zakti honepara bhI jo prema karatA hai, vaha ahiMsaka hai| ahiMsA arthAt vaira kA tyAga / DaranevAle kI ahiMsA, ahiMsA nahIM / jahA~ vaira rakhane kI zakti hI nahIM, vahIM jo apratikAra kA bartAva hotA hai, vaha ahiMsA nahIM hai| 32. khuzAmada AhiMsA nahIM hai| dvaSa karane kI, baira rakhane kI zakti honI cAhiye ina zabdoM kA koI anartha na kiyA jAya / inakA artha yaha nahIM ki hama dUsaroM ke prati dveSa rakhane kA prayatna kreN| hama dUsaroM se bhayabhIta rahate haiM za nirbhaya yaha hamArA mana acchI tayaha jAnatA hai aura yaha bhayavRtti) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana-dharma hama viveka se aura prasaMgopAta vartAva se nikAla sakate haiN| kisI gore sAhava ke sAmane, kisI aphasara ke sAmane, kisI paThAna ke sAmane, kisI sipAhI ke sAmane, cora ke sAmane jAte hue hamArA mana kaoNpa jAtA ho, hamArA zarIra mAno sakucA jAtA ho, hameM rAstA hI na sUjhatA ho to yaha sava bhaya kI nizAniyoM haiN| hama upadrava na kareM, unheM khuza rakheM yaha prema yA ahiMsA nahIM hai| lekina ve hama jaise hI manuSya haiM isa vicAra se hama apane meM niHsaMkocatA car3hAveM, unakI dhAka hamArI manovRtti taka na pahuMce, unake sAtha meM hameM samAnatA mAlUma ho to hama unake prati ahiMsA vRtti rakha sakate hai aura prasaMga Anepara bar3hatA aura dhIraja rakha usakA upayoga kara sakate haiN| inameM kisI samaya dveSa-hiMsA honA bhI saMbhava hai| lekina Darapoka vRtti kI ahiMsA kI apekSA yaha hiMsA acchI hai| sunA hai ki kucha dina pahale mAMDala meM jo daMgA humA, usameM banie apane khI-baccoM ko nirAdhAra chor3akara chipa ge| ahiMsaka kA bartAva aisA nahI hotA / isalie ahiMsA kA utkarSa hone ke pahale hamase nirbhayatA pAnI caahie| 33. samayadAna ahiMsA hai: ahiMsA dharma kI parAkASThA para pahu~canevAle mahAvIra svAmo kI hiMsA isa prakAra kI thI ve apane meM sarpa ko phUla kI mAlA __kI taraha uThAkara pheMka dene kI, duzmana ko pahAr3a dene kI. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 bhASaNa - zakti rakhate the| unheM garIbI kA bhaya nahIM thA, ThaMDa-garmI kA bhaya nahIM thA, vikarAla tathA jaharI prANiyoM kA bhaya nahIM thA, balki una savako bhayabhIta karane kI zakti thii| kintu unhoMne una saba ko abhaya dAna diyaa| ahiMsA kA dUsarA artha abhayadAna ho sakatA hai| mere pAsa dhana ho to dhana kA dAna kara sakatA hU~, vastra ho to pakSa kA dAna kara sakatA hU~, buddhi ho to buddhi kA dAna kara sakatA hU~, vidyA ho to vidyA kA dAna kara sakatA hU~, vaise hI mere pAsa - abhaya ho to hI maiM abhaya dAna de sakatA huuN| 34. tapa aura utsava virodhI vAte haiM : vAhara se dekhane para jaina samAja kI do bAteM dhyAna khIMcatI haiN| eka to unakI tapapriyatA aura dUsarI julUsa (utsava) priytaa| ye dono virodhI vAte haiN| jaise brAhmaNadharma kI kisI bhI dhArmika kriyA ke prAraMbha me aura anta meM snAna hotA hai, vaise hI mAlUma hotA hai ki Apa logoM meM pratyeka kriyA ke sAtha utsava hotA hI hai| AdhyAtmika unnati kI dRSTi se utsava-hara prasiddhi ke lie honevAlA karma-vinna rUpa hai| isase jisake lie utsava hotA hai usakI avanati hotI hai aura utsava karanevAle kA koI lAbha nahIM hotA / jaise koI manuSya anAja kA khUba godAma bharakara rakhe aura upadravI loga use tor3a DAleM aura anAja le to na jAyeM, lekina dhUla meM vikhera de; vaise ho koI AdamI kaThina tapa kare aura Apa Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAdhari kA jIvana-dharma usakA utsava kareM arthAt use usake tapa kA lAbha nahI lene dete, Apa bhI lAbha nahIM uThAte aura usa tapa ko kevala dhUla me milA dete haiN| mahAvIra ke jIvana caritra meM mere par3hane meM nahIM AyA ki unakI bhArI tapazcaryA ke mAna meM kahIM bhI julUsa nikAlA gayA ho / ulTe aisI prasiddhi se ve dUra bhAgate the, aisI mujha para chApa par3I hai| Apa samajha sakeMge ki isa para se julUsa meM bhAga lene ke rAyacaMda bhAI ke nimaMtraNa ko maiM kyoM nahI svIkAra kara sakA / 35. merA vizvAsa 140 mahAvIra kA - saba jJAnI puruSoM kA - jIvana mujhe aise vicAro kI ora le jAtA hai| isakA artha yaha na kareM ki mujha meM aisI koI yogyatA A gaI hai, lekina itanA vizvAsa ho gayA hai ki kabhI bhI aisI yogyatA prApta kie binA cala nahI sakatA aura sAtha hI yaha zraddhA bhI hai ki santoM ke anugraha se aisI yogyatA prApta karane kI mujha meM zakti A jAvegI / isIlie itanA kahane kA sAhasa kiyA hai / anyathA ye vAkya to anadhikAra pUrNa hI mAne jAyeMge | 36. upasaMhAra : yaha na mAnA jAya ki isameM kI hareka vastu hareka ke lie upayogI hogI / yaha bhI na mAna leM ki maiMne jo kucha kahA hai vaha saba saca hI hai| Apa para chAgU hotI hoM utanI hI bAto para Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhApaNa Apa vicAra kreN| jainoM ko lakSya kara isameM kucha TIkA jaisA jo kahA gayA hai vaha jainoM ko hI lAgU hotA hai aura dUsare hinduo ko nahIM, yaha na mAne / brAhmaNa-dharmI yA jaina-dharmI hama saba eka hI miTTI ke putale haiN| saba meM eka hI taraha ke acche-bure guNa haiN| isase itanA hI samajheM ki bhAja kA prasaMga jainoM kA hone se jainoM ko nimitta mAnakara kahA gayA hai| jisa mArga se mahApuruSa gae, usI mArga se jAne kI hamameM zakti utpanna ho| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- _