Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgazIrSa, vIrani0saM02466 / 1 anekAnta varSa 3, kiraNa 2 vArSika mUlya 3 ru0 disambara 1939 OINDIDEIOPOTODIODIODID101010100090FIDEOAGEIGONOMOTOROTOINDEAONNO sampAdaka saMcAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina na adhiSThAtA vIra-sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) kanaoNTa sarkasa po0 ba0 naM048 nyU dehlii| A MONCLN17011010101011CONONOS COLOLOFOLOOM FOFOLLOFCHOLLO TO TZ IT ITT TITTITIZ TUOI 2009 Terc PHOTOFORE CrCOLOGO4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSaya sUcI ke 146 1. akalaMka-smaraNa 2. bauddha tathA jaina granthoMmeM dIkSA [pro. jagadIzacandra ema. e. ... 3. rAga [zrImad rAjacandra , 4. vidhavA sambodhana (kavitA)-[zrI0 'yugavIra' 5. baMgIya vidvAnoMkI jaina sAhityameM pragati [zrI0 agaracanda nAhaTA 6. ahiMsAkI kucha paheliyA~ [zrI0 kizoralAla mazarUvAlA 7. U~ca-nIca-gotra viSayaka carcA [zrI0 bAlamukanda pATodI 8. anupama kSamA [zrImad rAjacandra 6. zvetAmbara nyAya sAhitya para eka dRSTi [paM0 ratnalAla saMghavI 10. gotravicAra [ sampAdakIya 11. buddhi hatyAkA kArakhAnA [grahasthase uddhRta 12. sAhitya paricaya aura samAlocana [sampAdaka 162 165 176 177 186 5. 1. 4 200 anekAntakI phAila anekAntake dvitIya varSakI kiraNoMkI kucha phAiloMkI sAdhAraNa jilda baMdhavAlI gaI haiN| 12vI kiraNa kama ho jAneke kAraNa phAileM thor3I hI bandha sakI haiM / ataH jo bandhu pustakAlaya yA mandiroMmeM bheMTa karanA cAheM yA apane pAsa rakhanA cAheM ve 2 // ) ru0 manibArDarase bhijavA deMge to unheM sajilda anekAntakI phAila bhijavAI jA skegii| jo sajana anekAntake grAhaka haiM aura koI kiraNa guma ho jAneke kAraNa jilda bandhavAne meM asamartha haiM unheM 12vIM kiraNa chor3akara pratyeka kiraNake liye cAra AnA aura vizeSAMka ke lie ATha AnA bhijavAnA cAhie tabhI AdezakA pAlana ho skegaa| -vyavasthApaka kSamA-yAcanA sampAdakajIke asvastha rahaneke kAraNa 'dhavalAdi zruta paricaya' aura 'aitihAsika jaina vyakti koSa' lekha samaya para na milaneke kAraNa isa kiraNameM nahIM diye jA sakate hai / AzA hai isa vivazatAke liye kSamA dI jaaygii| -vyavasthApaka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 3 OM arham anekAna nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-varttakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // sampAdana-sthAna - vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji0 sahAranapura prakAzana-sthAna - kanaoNTa sarkasa, po0 ba0 naM0 48, nyU dehalI mArgazIrSa pUrNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM0 1966 kalaMka-smaraNa zrImadbhaTTA kalaMkasya pAtu puNyA sarasvatI / anekAnta marunmArge candralekhAyitaM yayA // TIMIR kiraNa 2 - jJAnArNave, zrIzubhacandrAcAryaH zrIsampanna bhaTTa - kalaMkadevakI vaha puNyA sarasvatI - pavitra bhAratI - hamArI rakSA karo - hameM mithyAtvarUpI garta meM par3ane se bacAo - jo anekAntarUpI zrAkAzameM candramAke samAna dedIpyamAna hai - sarvotkRSTarUpase vartamAna hai / bhAvArtha - zrI akalaMka devakI maMgalamaya vacanazrI pada pada para anekAntarUpI sanmArgako vyakta karatI hai aura isa taraha apane upAsakoM evaM zaraNAgatoMko mithyA ekAntarUpa kumArga para lagane nahIM detI / ataH hama usa akalaMka -sarasvatIkI zaraNa meM prApta hote haiM, vaha apane divya teja dvArA kumArgase hamArI rakSA karo / jIyAtsamantabhadrasya devAgamanasaMjJinaH / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalaMko maharddhikaH // - nagara - tAlluka, zimogA-zi0 lekha naM0 46 svAmI samantabhadra 'devAgama' nAmaka stotrakA jinhoMne bhASya racA hai-usapara 'aSTazatI' nAmakA vivaraNa likhA hai - ve mahARddhi ke dhAraka kalaMkadeva jayavanta hoM - apane prabhAvase sadA lokahRdayoMmeM vyApta hoveM /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anekAnta akalaMkagururjIyAdakalaMkapadezvaraH / bauddhAnAM buddhi-vaidhavya-dIkSAgururudAhRtaH // [ mArgazIrSa, vIra- nirvANa saM0 2466 - hanumaccarite, brahmazrajitaH jo bauddhoMkI buddhiko vaidhavya-dIkSA denevAle guru kahe jAte haiM - jinake sAmane bauddhavidvAnoMkI buddhi vidhavAjaisI dazA ko prApta hogaI thI, usakA koI aisA svAmI nahIM rahA thA jo bauddha-siddhAntoMkI pratiSThAko kAyama rakha sake--ve akalaMkapadake adhipati zrI kalaMkaguru jayavanta ho-- cirakAla taka hamAre hRdayamandira meM virAjamAna raheM / tarkabhUvallabho devaH sa jayatyakalaMkadhIH / jagaddravyamuSo yena daNDitAH zAkyadsyavaH // - pArzvanAtha carite, vAdirAjasUriH jinhoMne jagat ke dravyoMko curAnevAle - zUnyavAda - nairAtmyavAdAdi siddhAMtoMke dvArA jagatake dravyoMkA apaharaNakaranevAle, unakA abhAva pratipAdana karanevAle -- bauddha dasyutroMko daNDita kiyA, ve akalaMkabuddhike dhAraka tarkAdhirAja zrIkalaMkadeva jayavanta haiM--sadA hI apanI kRtiyoMse pAThakoMke hRdayoMpara apanA sikkA jamAnevAle haiN| bhaTTAkalaMko'kRta saugatAdi- durvAkyapaMkaissa kalaMkabhUtam / jagatsvanAmeva vidhAtumuccaiH sArtha samantAdakalaMkameva // - zravaNabelagola - zilAlekha naM0 105 bauddhAdi - dArzanikoM ke mithyaikAntavAdarUpa durvacana-paMkase sakalaMka hue jagata ko bhaTTAkalaMka devane, apane nAmako mAnoM pUrI taura se sArthaka karaneke liye hI, akalaMka banA DAlA hai - arthAt usakI buddhimeM praviSTa hue 'ekAnta malako, apane anekAntamaya vacanaprabhAva se dho DAlA hai / itthaM samastamatavAdi-karIndra-darpamunmUlayanna malamAnadRDhaprahAraiH / syAdvAda-kesarasaTAzatatItramUrtiH, paMcAnano bhuvi jayatyakalaMkadevaH // - nyAya kumudacandre, prabhAcandrAcAryaH isa prakAra jinhoMne nirdoSa pramANa ke dRDha prahAroMse samasta zranyamatavAdirUpI rAjendroMke garvako nirmUla kara diyA hai ve syAdvAdamaya saiMkar3oM kesarika jaTAoM se pracaNDa evaM prabhAvazAlinI mUrtike dhAraka zrIkalaMkadeva bhUmaM Dala para keharisiMha ke samAna jayazIla haiM - apanI pravacana- garjanAse sadA hI loka- hRdayoM ko vijita karanevAle haiM / jIyAzciramakalaMkabrahmA laghuhavvanRpati-varatanayaH / anavarata - nikhilajana - nutavidyaH prazastajana-hRdyaH // - tasvA0rA0, prathamAdhyAya - prazastiH jinakI vidyA - jJAnamAhAtmya -- ke sAmane sadA hI saba jana natamastaka rahate the aura jo sajjanoMke hRdayoM ko haranevAle the -- unake premapAtra evaM ArAdhya bane hue the -- ve laghuhavvarAjAke zreSThaputra zrIakalaMkabrahmA-kalaMka nAmake uccAtmA maharSi - - cirakAla taka jayavanta hoM - apane pravacanatIrtha-dvArA lokahRdayoM meM sadA sAdara virAjamAna raheM /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha tathA jaina-granthoMmeM dIkSA [ le0 - zrI0 prophesara jagadIzacandra jaina ema. e. ] tryasyanta prAcIna samayase bhAratIya itihAsameM do dhArAyeM dekhane meM zrAtI haiM / kucha loga aise the jo vedapAThI the, zragni-pUjaka the aura devI-devatAoM ko prasanna karaneke liye yajJa-yAga Adi karanemeM hI kalyANa `mAnate the / 'dUsare loga ukta bAtoM meM vizvAsa na karate the; unakA lakSya thA tyAga, tapa, ahiMsA, dhyAna aura kAya -kleza | prathama varga ke logoMkA lakSya pravRtti pradhAna aura dUsare vargakA nivRtti pradhAna thA / eka varga ke loga brAhmaNa the, dUsare varga ke kSatriya athavA zramaNa the / RgvedameM bhI aise logoMkA ullekha zrAtA hai jo vedoMko na mAnate the aura indrake astitvameM vizvAsa na karate the / yajurveda - -saMhitA meM ina logoMkA 'yati' ke nAmase ullekha kiyA gayA hai / zrApastaMbha, bodhAyana Adi brAhmaNoM ke dharmasUtroMmeM ina zramaNoMke vidhi-vidhAna kA vistArase kathana zrAtA hai| isI taraha upaniSadoM meM 'bhikSAcaryA' Adike ullekhoMke sAtha spaSTa kahA gayA hai - " nAyamAtmA pravacanena labhyaH, na madhyA na vA bahunA zrutena" - arthAt zrAtmA zAstra, buddhi Adike gocara hai | SBI C 1 zramaNa (samaNa) zabdakI vyutpatti batAte hue zAstrakAroMne likhA hai- zrAmyati tapasyatIti zramaraNaH, athavA saha zobhanena manasA varttata iti samanAHarthAt jo zrama karate haiM-tapa karate haiM. ve zramaNa haiM, athavA jinakA mana sundara ho unheM bhramaNa kahate haiM / yahA~ yaha bAta khAsa dhyAna rakhane yogya hai ki zramaNakA artha kevala jainasampradAya hI nahIM, kiMtu zrabhayadevasUrine 'nirmatha, zAkya, tApasa, geruka aura zrAjIvaka' isa taraha zramaNoMke pAMca bheda batAye haiM / jaisA Upara batAyA gayA hai zramaNoMkA dharma nivRtti pradhAna hai / unakA kahanA hai ki yaha saMsAra kSaNa bhaMgura hai, saMsArameM moha karanA yogya nahIM saMsAra meM rahakara manuSya mokSa nahIM prApta kara sakatA, isaliye isakA tyAga kara banameM jAkara apane dhyeyakI siddhi tapazcaryA aura dhyAnayogase karanI cAhiye / gRhatyAgake sAtha sAtha zramaNa logoM meM zrAtmotsargakI bhI carama sImA batAI gaI hai / udAharaNake liye mahAbhArata meM zivi rAjAkA varNana zrAtA hai jisane eka aMdhe AdamIko apanI A~kheM nikAlakara de dI thiiN| manusmRti aura brAhmaNoM ke purANa-sAhitya meM zrAtma-tyAga ke vividha prakAra batAkara unakA guNagAna kiyA gayA hai / agnipraveza, jalapraveza, parvatase giranA, vRkSase giranA Adi grAtmotsarga ke aneka prakAroMkA varNana purANoM meM AtA hai| sAtha hI vahA~ yaha bhI batAyA gayA hai ki ina upAyoMse zrAtmotsarga karane vAlA manuSya : zrAtmaghAtI nahIM kahalAtA, balki vaha hajAroM varSa taka svarga sukhakA anubhava karatA hai / buddha bhagavAn ne bhI apane kisI pUrvabhavameM eka pakSIko bacAneke liye apane W
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 anekAnta zarIrakA mAMsa dAna karane ko taiyAra ho gaye the / jainazAstroMmeM bhI zrAtmotsarga ke aneka udAharaNa pAye jAte haiM, avazya hI ve kucha bhinna prakArake haiN| udAharaNake liye sukumAla muni tapa kara rahe haiM aura unakA zarIra eka jaMgalakI gIdar3I khA gaI / isI taraha zvetAmbara zAstroM ke anusAra, gajasukumAla smazAna meM kAyotsargase dhyAnAvasthita haiM / somila brAhmaNa zrAkara unake sira para miTTIkI bAr3a banAtA hai, use dhadhakate hue aMgAroMse bharakara usapara IMdhana cina detA hai / gajasukumAla muni atyanta ugra vedanA sahana karate haiM aura anta meM unakA zarIra bhasma ho jAtA hai / [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 jo loga pravrajyA (dIkSA) lene ke liye utsuka rahate the, unake mAtA-pitA aura bandhujana unako AgrahapUrvaka banameM jAne se bahuta rokate the / ve loga karuNa kraMdana karate the, nAnA prakAra ke AlApa vilApa karate the, aura unako nAnA prakArakI yuktiyA~ dekara samajhAte the / para isakA una logoM para koI prabhAva nahIM hotA thA / vipra aura namirAja ke saMvAda meM viprane namirAjase kaMhA ki mahArAja Apa dIkSA na leM, ApakI mithilA nagarI mise jala rahI hai; pahale vahA~ jAkara agniko zAMta kreN| kiMtu namirAja uttarameM kahate haiM - 'mithilAyAM pradIptAyAM na me dahati kiMcana' arthAt mithilA nagarIke jalajAne se merA kucha bhI nahIM jalatA / bauddhoMke baMdhanAgAra jAtaka meM isa saMbandhameM jo kathA AtI hai, vaha isa taraha hai "jisa samaya hindustAnameM jaina aura bauddhoMkA bolabAlA thA, usa samaya aneka brAhmaNa aura zramaNa mahAvIra athavA buddhake pAsa jAkara dIkSita hote the| dIkSAutsava bahuta dhUmadhAma se manAyA jAtA thA / jo gRhapati dIkSA letA thA, vaha apane sambandhI janoM ko nimantraNa detA thA, unakA ba sammAna karatA thaa| tathA snAna ityAdi karake apane jyeSTha putrako gharakA bhAra sauMpakara usakI zrAjJA lekara, pAlakI meM savAra hokara apane iSTa mitroMke sAtha dIkSAguruke pAsa pahu~catA thA, ina logoM ke saMsArase vairAgya honekA kAraNa nAzavAna vastu hotI thii| jaise jAtaka graMthoMmeM AtA hai ki eka bAra kisI rAjAko ghAsa para par3I huI zrosakI vindu dekhakara vairAgya ho AyA / gandhAra jAtaka meM kahA gayA hai ki eka bAra kisI rAjAne dekhA ki candramAko rAhune grasa liyA hai, basa isI bAta para usane saMsArakA tyAga kara diyA / kabhI kabhI apane sira para koI safeda bAla dekhakara bhI logoM ko vairAgya ha e zrAtA thA / isI taraha saMdhyA kAlIna meghapaMktiko zIrNavazIrNa dekhakara loga nakI taiyArI karane lagate the / eka bAra bodhisattva eka ghanahIna gRhapatike ghara paidA hue / jaba bodhisattva bar3e hue, unake pitA mara gaye aura ve naukarI karake apanA tathA apanI mAtAkA udara-poSaNa karane lge| kucha samaya bAda unakI mA~ne unakI icchA ke viruddha bodhisatvakI zAdI karadI, aura Apa paraloka sidhAra giiN| bodhisatvakI strI garbhavatI huI / vodhisattvako yaha bAta mAlUma na thI / unhoMne apanI strIse kahA - priye, maiM gRha tyAga karanA cAhatA hU~, tuma mehanata karake apanA poSaNa kara lenA / unakI patnIne kahA - svAmin, maiM garbhavatI hU~, mere prasava kara neke bAda, zizukA mukha dekhakara, Apa pravrajyA lenA / prasava ho gyaa| baudhisattvane phira anumati cAhI / strIne kahA- zizu jarA bar3A ho jAya to zrApa jAiye / isa bIcameM bodhisattvakI patnIne dUsarI bAra garbha dhAraNa kriyA / bodhisatvane socA ki yadi isa taraha maiM apanI patnIkI bAta para rahU~gA to maiM kabhI bhI apanA kalyANa :
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] bauddha tathA jaina granthoM meM dIkSA 14 na kara sakU~gA / isaliye ve eka dina rAtako uThakara kAraNa phira apane aA~suzroMkoM nahIM roka sakatI, aura binA kahe hI gharase cala diye aura himAlaya pahu~ca kara "ghaDiyabbaM jAyA,jaiyabbaM jAyA,parikkamayathaM jAyA" tapa karane lge| .. arthAt saMyamameM yatnazIla rahanA zrAdi zabda kahakara ___ bhagavatI sUtra Adi zvetAmbara satroM meM isa prakAra ke vApisa calI jAtI hai. / hRdayasparzI varNana aneka sthAnoM para Ate haiM / jAmAli mAlUma hotA hai inhIM saba bAtoMse mahAvIra aura mahAvIrake darzana karane jAte haiM / dIkSA lene kA unakA buddhako yaha ghoSaNA karanI par3I ki binA mAtA pitAkI dRr3ha nizcaya ho jAtA hai| isa nizcayako ve ghara anujJAke koI dIkSA lenekA adhikArI na ho skegaa| aAkara apane mAtA pitAse kahate haiN| unakI mA~ yaha zvetAmbara graMthoM ke anusAra to svayaM mahAvIra bhagavAnko sunate hI pachAr3a khAkara z2amIna para gira par3atI hai aura bhI apane baMdhujanoMkI aAjJA na milanese, dIkSA lenekA behoza ho jAtI hai / jaba vaha aneka upacAra karane para mana hote hue bhI, kucha samaya taka gRhavAsameM rahanA hozameM AtI hai / unako apane putra ke nizcaya para par3A / zvetAmbara samA meM to dIkSAke nAma para Aja atyaMta duHkha hotA hai / jAmAlike mAtA-pitA bahuta bhI aneka upadrava hote haiM / bar3audA Adi riyAsatoMmeM samajhAte haiM, paraMtu jAmAli aTala rahate haiM / donoMse bAla dIkSA ke viruddha bahutase kAnUna banA diye gaye haiM / aneka praznottara hote haiM aura Akhira jAmAli apane yahA~ hama eka IsAI pAdarIkA patra. uddhRta karate haiM / nizcayako mAnya rakhate haiN| dIkSAkI taiyArI bar3I dhUma- jo IsAiyoMkI sAdhudIkSA para kitanA hI prakAza DAlatA. dhAmase hotI hai / jAmAlike liye ra joharaNa aura pAtra hai| yaha patra ina pAdarIne eka sajjanako likhA thA jo. lAye jAte haiM aura eka nAIko bulAyA jAtA hai / nAI apane svajanoMkI icchA ke viruddha sAdhu (Priest) honA sugandhita jalase hAtha paira dhotA hai aura sApha kapar3e kI cAhate the / ve likhate haiMaATha taha banA kara apane mu~ha para rakhakara jAmAlike ... Even if your little nephew throws pAsa zrAtA hai / jAmAli usako cAra aMgula keza chor3a his arms round your neck, if your mobi. kara dIkSAke yogya keza kATane ko kahate haiM / nAI ther tears her hair and cloth and beats : AjJAkA pAlana karatA hai| usa samaya kSatriyakumAra . her breast which you, sucked even if . jAmAlikI mAtA bhI vahA~ rahatI hai aura ve agra kezoMko your father throws himself on the sApha vastrameM le letI hai, unako gaMdhodakase dhotI hai ground before you-move, even the aura putrake viyogake kAraNa bar3e bar3e motiyoMkI laDI body of your father, flee with tearless jaise sapheda aAMsU TapakAtI huI kahatI hai ki aneka eyes to the sign of cross. In this: zubha tithiyoM aura utsavoMke avasara para hama inhIM kezoM case, cruelty is the only virtue. For ko dekhakara santoSa kara liyA kareMge / jAmAlikumAra how many monks have lost their pAlakImeM baiThakara mahAvIra bhagavAnke pAsa pahu~cate haiN| souls, because they had pity for their sAthameM mAtA ghandhujana bhI jAte haiM / mAM putra-viyagake fhahers and mothers."
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 - anekAnta [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02466 arthAt-yadi ApakA nanhAsA bhatIjA Apake meM eka nirdayatA hI bar3A guNa hai| na jAne kitane galemeM bAMheM DAlakara lipaTa jAya, yadi ApakI mAtA sAdhuaoMne apane mAtA-pitAkI dayAke kAraNa hI apanI apane keza aura vastroMko phAr3a DAle aura jisa chAtIkA AtmAko bhulA diyA hai / tumane dugdhapAna kiyA usako ve pITa DAle, tathA yadi jaina zAstroMmeM jagaha jagaha para mahAvIrake z2amAnekI ApakA pitA Apake samakSa prAkara z2amIna para gira sAmAjika paristhitikA varNana karanevAle dIkSAsambandhI par3e to bhI apane pitAke zarIrako haTA do aura azru aneka ullekha pAte haiM / ina sabakA eka bahuta rocaka rahita netroMse kraoNsakI ora daur3e cale jaao| aisI dazA. itihAsa taiyAra ho sakatA hai| bhagavAna mahAvIrake mukhya gaNadharakA nAma tumane bahuta bAra sunA hai / gautamasvAmIke upadeza kiye hue bahutase ziSyoMke kevalajJAna pAne para bhI svayaM gautamako kevala jJAna nahIM huA, kyoMki bhagavAn mahAvIrake aMgopAMga, varNa, rUpa ityAdike Upara aba bhI gautamako moha thA / nigrantha pravacanakA niSpakSapAtI nyAya aisA hai ki kisI bhI vastukA rAga duHkhadAyaka hotA hai / rAga hI moha hai aura moha hI saMsAra hai / gautamake hRdayase yaha rAga jabataka dUra nahIM huA tabataka unheM kevalajJAnakI prApti nahIM huI / zramaNaM bhagavAna jJAtaputrane jaba anupameya siddhi pAI usa samaya gautama nagarameMse A rahe the / bhagavAnke nirvANa samAcAra sunakara unheM kheda huaa| virahase gautamane ye anurAgapUrNa vacana kahe " he bhagavAn mahAvIra ! Apane mujhe sAtha to na rakkhA, parantu mujhe yAda taka bhI nahIM kiyA / merI prItike sAmane Apane dRSTi bhI nahIM kI, aisA Apako ucita na thaa|" aise vikalpa hote hote gautamakA lakSa phir| aura ve nirAga-zreNI car3he / "maiM bahuta mUrkhatA kara rahA huuN| ye vItarAga nirvikArI aura rAgahIna haiM ve mujhapara moha kaise rakha sakate haiM ? unakI zatru aura mitrapara eka samAna dRSTi thI / maiM ina rAgahInakA mithyA moha rakhatA huuN| moha saMsArakA prabala kAraNa hai|" aise vicArate vicArate gautama zokako chor3akara rAgarahita hue / tatkSaNa hI gautamako ananta jJAna prakAzita huA aura ve antameM nirvANa pdhaare| .. gautama munikA rAga hameM bahuta sUkSma upadeza detA hai / bhagavAnake UparakA moha gautama jaise gaNadharako bhI duHkhadAyaka huA to phira saMsArakA aura phira usameM bhI pAmara AtmAoMkA moha kaisA ananta duHkha detA hogA ! saMsArarUpI gADIke rAga aura dveka rUpI do baila haiN| yadi ye na hoM, to saMsAra aTaka jaay| jahA~ rAga nahIM, vahA~ dveSa bhI nahIM, yaha mAnA huA siddhAnta hai| rAga tIvra karmabaMdhakA', kAraNa hai aura isake kSayase Atmasiddhi hai| .. -zrImadarAjacandra
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhavA-sambodhana [vidhavA-kartavya-sUtra ] vidhavA bahina, samajha nahIM par3atA- zoka kiye kyA lAbha ? vyartha hI ___ kyoM udAsa ho baiThI ho| akarmaNya bana jAnA hai, kyoM kartavyavihIna huI tuma, AtmalAbhase vaMcita hokara, nijAnanda kho baiThI ho! phira pIche pachatAnA hai !! 4 kahA~ gaI vaha kAnti, lAlimA, yoga aniSTa,viyoga iSTakA, khoI caMcalatAI hai ! aghataru do phala lAtA hai| saba prakArase nirutsAhakI, phala nahIM khAnA vakSa jalAnA, chAyA tuma para chAI hai !!1 iha-parabhava sukhadAtA hai| aMgopAMga na vikala hue kucha, isase pativiyogameM dukha kara, ___ tanameM roga na vyApA hai| bhalA na pApa kamAnA hai, aura zithilatA lAnevAlA kintu-sva-para-hitasAdhanameM hI, AyA nahIM bur3hApA hai ! uttama yoga lagAnA hai // 5 murajhAyA para vadana, na dikhatI zrAtmonnatimeM yatna zreSTha hai, jInekI abhilASA hai ! jisa vidhi ho usako karanA, gaharI Ahe nikala rahI haiM, usake lie lokalajjA apamu~ha se, ghora nirAzA hai !!2 mAnAdikase nahiM DaranA / huA hAla aisA kyoM ? bhaginI jo svataMtratA-lAbha huA hai, ___ kauna vicAra samAyA hai, daivayogase sukhakArI, jisane karake vikala hRdayako, durupayoga kara use na khoo, 'pApA' Apa bhulAyA hai ? khone para hogI khvArI !! 6 nija-parakA nahiM jJAna, sadA mAnA hamane, huA, ho rahA ___ apadhyAna hRdayameM chAyA hai, tuma para atyAcAra bar3A, bhaya na bhaTakanekA bhava-canameM, sAtha tumhAre paMcajanoMkA ___ kyA andhera macAyA hai !!3 . hotA hai vyavahAra kar3A / zokI honA svAtmakSetrameM, para tumane isake virodhameM pApa-bIjakA bonA hai, kiyA na jaba pratirodha khar3A, jisakA phala aneka duHkhoMkA, taba kyA svatva bhulAkara tumane ___ saMgama Age honA hai| kiyA nahIM aparAdha bar3A // 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (RAMA AAAAAAAA" HALPAPAR) svArtha-sAdhu nahiM dayA kareMge, durlabha manuja-janmako pAkara, unase isa abhilASAko / nija karttavya samajha lenA / chor3a, svAvalambinI bano tuma, usa hI ke pAlanameM tatpara raha, pUrNa karo nija AzA ko // pramAdako taja denA // 11 sAvadhAna ho svabala bar3hAo, dIna-dukhI jIvoMkI sevA, .. nija samAca utthAna kge| karanI sIkho hitakArI / 'daiva durbaloMkA ghAtaka', dInAvasthA dUra tumhArI, ___isa nIti vAkya para dhyAna dhro||8 ho jAe jisase sArI // binA bhAvake bAhyakriyAse, na de karake avalamba uThAo, dharma nahIM bana pAtA hai| nirbala jIvoMko pyaarii| rakkho sadA dhyAnameM isako, isase vRddhi tumhAre balakI, yaha Agama batalAtA hai // niHsaMzaya hogI bhArI // 12 bhAva binA jo vrata-niyamAdika, ho viveka jAgRta bhAratameM, karake DhoMga banAtA hai / isakA yatna mahAna kro| Atma patita hokara vaha mAnava, ajJa jagatako usake dukha Thaga-dambhI kahalAtA hai // 6 dAridraya AdikA jJAna kro|| isase lokadikhAvA karake, phailAo satkarma jagatameM, dharmasvA~ga tuma mata dharanA / sabako dilase pyAra kro| sarala cittase jo bana Ae, bane jahA~taka isa jIvanameM, bhAva-sahita so hI karanA // auroMkA upakAra karo // 13 prabala na hone pAe~ kaSAyeM, 'yuga-cIrA' banakara svadezakA, lakSya sadA isa para rkhnaa| phirase tuma utthAna kro| svArtha tyAgake puNya-pantha para maitrIbhAva sabhIse rakhakara, prema sahita nizadina calanA // 10 guNiyoMkA sammAna karo // kSaNa-bhaMgura saba ThATha jagatake, unnata hogA Atma tumhArA, ina para mata mohita honaa| ina hI sakala upAyoMse / kAyA-mAyAke dhokhemeM paDa, zAnti milegI, duHkha TalegA, aceta ho nahiM sonA // chUTogI vipadAoMse // 14 // -'yugavIra' mamamamameM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMgIya-vidvAnoMkI jaina-sAhityameM pragati [le0-zrI agaracanda nAhaTA ] bhAratake anya prAntoMkI apekSA baMgAlaprAntameM pipAsAne prabalarUpa dhAraNa nahIM kiyaa| isabAra kalakatte 'zikSApracAra atyadhika hai / sAhitya ke pratyeka meM mujhe aneka vidvAnoMse sAkSAtkAra honekA saubhAgya kSetrameM baMgIya vidvAnoMne jaisA uttama aura adhika kArya prApta huaA / una logoMse vArtAlApa honepara sabhIne eka kiyA hai vaha sacamuca hI baMgAla ke lie gauravakI vastu svarase yahI kahA ki "jainadarzanake sUkSma tattvoMko jAnane hai / vizvakavi-ravIndranAtha, mahAn upanyAsakAra svargIya kI hameM bar3I utkaNThA hai para kyA kareM ? sAdhana nahIM baGkimacandra caTarjI aura zarata bAbU , purAtattva vid sara milate !" ina zabdoMko zravaNa kara mere hRdayameM gaharI zrI jadunAtha sarakAra; mahAn vaijJAnika sara jagadIzacandra coTa lagI para karatA kyA ? baMgIya jainasamAjane abhI vasu, zrAcArya praphullacaMdrarAya aura meghanAda zAha, mahA- taka eka bhI aisA Ayojana nahIM kiyA ki jisake dvArA yogI svargIya rAmakRSNa, vivekAnanda aura aravinda ghoSa, sAhityika sAmagrI juTAtA aura use lejAkara baMgIya tyAgavIra svargIya dezabandhu citaraJjanadAsa, dezasevaka bhUta. vidvAnoMko detA, jisase ve apanI jijJAsAkI pyAsako pUrva rASTrapati subhASacandra bosa, mahAn kAnUnavettA rAsa- bujhAte, astu / vihArI ghoSa, paramasaMgItajJa timiravarNa,girijAzaMkara cakra- aba maiM una baMgIya vidvAnoMke viSayameM likhatA hU~ vartI, bhISmadeva caTarjI, jJAnendra gosvAmI; lalita nRtyakAra jinhoMne samucita sAdhana nahIM milane para bhI apanI vizvamugdhakara udayazaMkara bhaTTa; samAja saMskAraka rAjA apUrva karmaThavRtti dvArA jainasAhitya meM acche acche kArya rAmamohanarAya, kezavacandrasena aura Izvaracandra vidyA- kiye haiN| ye vidvAna jainadharma ke pUrNa anurAgI haiM / sAgara ityAdi nararatnoMne apanI asAdhAraNa pratibhAdvArA inake viSayameM maiMne jo kucha khoja kI hai, jina jinase vizvameM baMgabhUmiko gauravAnvita kara diyA hai| kevala vyaktigata vArtAlApa huzrA aura unake kAryakA paricaya baMgAla hI kyoM samasta bhAratabhUmi ina mahApuruSoMko milA hai usIke AdhAra para saMkSepameM isa viSayameM likha janma dekara saubhAgyavatI huI hai / vizva ina mahApuruSoMke rahA huuN| kArya kalApoM-dvArA cakita evaM mugdha hai| 1 zrIyuta harisatya bhaTTAcArya M. A. B. L., __ dArzanika cintAmeM bhI baMgIya vidvAnoMne apanI vakIla havar3AkorTabauddhika zaktikA acchA paricaya diyA hai / jainadarzana (patA-naM0 1 kailAzabosa lena; habar3A) bhAratIya darzanoMmeM pradhAna aura mananIya utkRSTa darzana hai| jainasAhityasevI baMgAlI vidvAnoM meM ApakA sthAna ataH baMgIya vidvAnoMkA isa ora dhyAna denA sarvathA sarvocca hai / ApakI dArzanika aAlocanAkI zailI bar3I upayukta hai / kintu sAdhanAbhAvake kAraNa unakI zAna- hI hRdayagrAhI aura gaMbhIra hai / bhAratIya darzanoMke ati
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anekAnta rikta pAzcAtya darzanoMke sambandha meM zrApakA jJAna bahuta vizAla hai area pakA lekhana tulanAtmaka ra talasparzI hotA hai / Apake likhe hue bhAratIya darzanasamUhe jainadarzanera sthAna, Izvara, jIva, karma, SaDdravyadharma dharma, pudgala, kAla, AkAza ityAdi nibaMdha isake pratyakSa pramANa haiM / Apake ina nibandhoMmeMse prathama nibaMdhakA gujarAtI anuvAda jaba mere avalokanameM zrAyA tabhIse Apase milakara Apake likhe anya saba nibaMdhoMko prApta karanekI utkaMThA huI; para patA jJAta na honese vaisA zIghra hI na bana sakA / bahuta prayatna karane para bAbU choTelAlajI jainase ApakA patA jJAta huA aura maiM bAbU haraSacandrajI botharAke sAtha Apase milA / vArttAlApa honepara jJAta huA ki qarIba 25 varSa pUrvase pa jaina graMthoM kA adhyayana va lekhana kArya kara rahe haiM, para unake likhita graMthoMke prakAzanakI koI suvyavasthA na hone se idhara kaI varSoMse unheM likhanA baMda kara denA pdd'aa| jaina samAja ke liye yaha kitane dukhakA viSaya hai ki aise tulanAtmaka gaMbhIra lekhakako prakAzana - prabandha na honese likhanA baMda karanA par3A, nirutsAha honA par3A ! bhaTTAcAryajI se vArtAlApa honepara jJAta huA ki unako jainadharma ke prati hArdika Adara va bhakti bhAva hai, unhoMne yahA~ taka kahA ki yadi prabandha kiyA jA sake to merA vicAra to pAzcAtya dezoMmeM ghUma ghUmakara jainadharmake pracAra karane kA hai / eka baMgAlI vidvAnake itane ucca hArdika vicAra sunakara kise Ananda na hogA ? mere hRdaya meM to hamAre samAjakI upekSAko smaraNa kara bar3I hI gaharI coTa pahu~cI / kyA jainasamAja aba bhI A~kheM nahIM kholegA ? zrIyuta bhaTTAcAryajI ke talasparzI gahana adhyayana va lekhana ke viSaya meM paM0 sukhalAla jIne "jinavANI" graMthake [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 nidarzanameM jo udgAra pragaTa kiye haiM unameM se zrAvazyaka aMza nIce uddhRta kiyA jAtA hai 1 "zrIyukta harisatya bhaTTAcArya ghaNAM varSa agAU corIeTala kaoNnpharensanA prathama adhivezana prasaMge pUnAmAM malelAtevakhateja temanA paricayathI mArA upara eTalI chApa paDelI ke eka baMgAlI ane te paNa jainetara hovAchatA~ jainasAhitya viSe je ananya rasa dharAve che te navayuganI jijJAsAnuM jIvatuM pramANa che / temaNe "ratnAkarAvatArikA" no a~grez2I karelo tene tapAsI ane chapAvI devo evI emanI icchA hatI, e anuvAda me chapAvI to na zakyA paNa mArI eTalI khAtrI thai ke bhaTTAcAryajIe anuvAda mA~ khUba mahenata karI che| ane te dvArA temane jainazAstramA hRdayano sparza karavAnI eka sarasa taka malI che / tyArabAda eTalo varSe jyAre temanA baMgAlI lekhonA anuvAdoM meM vAMcyAM tyAre te vakhate bhaTTAcAryajI viSe maiM je dhAraNA bAMdhelI te vadhAre pAkkI thaI ne sAcI paNa siddha thai | zrIyukta bhaTTAcAryajI e jainazAstra nu vAMcana ne parizIlana lAMbA bakhata lagI calAvelu ainA paripAka rUpeja temanA A lekho che ema kahavu joie, janma ne vAtAvaraNa thI jainetara hovAchatAM temanA lekho mA~ je anekavidha jaina vigato nI yathArtha mAhitIche ane jaina vicArasaraNIno je vAstadika sparza che, te temanA abhyAsI ane cokasAi pradhAna mAnasanI sAbItI purI pADe che / pUrvIya temaz2a pazcimIya tattvAciMtananu vizAlavAcana emanI M. A. DIgrIne zobhAve tevu che ane emanu dalilapUrvaka nirupaNa emanI vakIlI vuddhinI sAkSI zrApeche / bhaTTAcArya jInI yA sevAmAtra jaina janatA mAMja nahIM parantu jainadarzananA jijJAsu jaina-jainetara sAmAnya jagata mAM cirasmaraNIya banI rahathe /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMgIya vidvAnoMkI jaina - sAhitya meM pragati 3. kiraNa 2 ] bhaTTAcAryajIke likhita granthoM va lekhoM kI sUcI nIce dI jAtI hai : anuvAdita 1 pramANanayatattvAlokAlaMkAraTIkA "ratnAkarAvatArikA" kA aMgrejI anuvAda-- mUla grantha zvetAmbara nyAyagranthoM meM pramukha graMthoMmeM se eka hai| isakI TIkA bar3I hI vicitra evaM kaThina hai, aMgrejImeM usakA anuvAda karanA koI sAdhAraNa kAma nahIM hai| isa anuvAda meM bhaTTAcAryajIkA darzanazAstra, saMskRta evaM aMgrejI bhASA para asAdhAraNa adhikAra spaSTa hai | bahuta varSa pahale prastuta anuvAda " jainagaz2aTa " meM dhArAvAhika rUpase bahuta samaya taka nikalA thA / aba ApakA use punaH zuddhi aura vRddhi kara svataMtra graMtharUpase prakAzana karanekA vicAra hai, pAzcAtya darzana ke sAtha samanvaya-sUcaka va tulanAtmaka TippaNiyeM Apa zIghra hI likheMge / siMghI- granthamAlAse usake prakAzanakA prabandha kara bhaTTAcArya jIke utsAhako bar3hAnekA zrImAn bahAdurasiMha jI siMghI va muni jinavijaya jIse anurodha hai / maulika racanAe~ pR0 38 2. Lord Mahavira 3. Lord Parsva pR0 40 4. Lord Arishta nemi pR0 60 prakAzaka "jaina mitramaMDala, dehalI / " prakAzana sa 1926 - 1628 - 1626 5. Divinity in Jainism ( jainagaz2aTa madrAsa se prakAzita ) . A comparative Study in Indian 151 science of thoughts from the Jain stand point; (prakA * The Indian Philosphy and religion, page 129-136) 7. The Jain Theory of space ( prakA0 upa yukta pR0 115 se 120 jainagaz2aTa pharavarI 1627) 8. The theory of Time in Jain Philo* sophy pR0 10 (jainagajaTa 1627 pharavarI) E.Ancient concepts of matter:- Review of philosophy and religion V. III N.I. P. 13 (jainagajaTa mArca se disambara 1930) 10. First principles of Indian Ethical systems:-The Philosophical Quar - terly P. 308-314 11. The message of Mahavira and Krishna Vir 1929:- pR0 71-76 12. A comparative study of the Indi an Doctrine of non-soul from the Jain standpoint. (To The Indian philosophical congress page 129136) baMgalA bhASA meM 1. puruSArthasiddhiupAya anuvAda - pra0 baMga-vihAra ahiMsA dharmapariSad, pUrNa mudrita evaM jinavANI varSa 2, pR065-106 2. bhAratIya darzanasamUhe jainadarzanera sthAna, pra0 jinavANI varSa 1, pR08 3. (jainadRSTie) Izvara--pra0 jinavANI varSa 1,10254 4. jIva - pra0 jinavANI varSa 1, pR0 126 varSa 2, pa0 106
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anekAnta [ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02066 5. jainadarzane karmavAda-pra0jinavAnI varSa 1, pR0205 kA hindI anuvAda Apane taiyAra bhI kara diyA hai jo varSa 2, pR0 22 zIghra hI prakAzita kiyA jaaygaa| 6- jainakathA, 7 saMvata 8 abda,6 candragupta-pra0jinaH bhaTTAcArya abhI eka atyanta upayogI graMtha vAnI varSa 1 pR0 71-268 aMgrez2ImeM likha rahe haiM, jisameM jainadharma sambandhI sabhI 10 bhagavAn pArzvanAtha-pra0jinavAnI varSa 2,aMka 4, aAvazyaka jJAtavyoM kA samAveza rhegaa| isake kaI pR0 141 prakaraNa likhe bhI jA cuke haiN| jainasamAjakA kartavya 11. mahAmeghavAhana khArakhela-pra0 jinavAnI varSa 2 hai ki isa granthako zodha hI pUrNa taiyAra karavAkara 'pR0 66 prakAzita kare, jisase eka bar3e abhAvakI pati ho 12. jainadarzane dharmazro adharma-pra0 sAhityapariSad- jAya / - patrikA bhAga 34 saMkhyA 2 sana 1334 2 pro0cintAharaNa cakravartI kAvyatIrtha M.A. 13. pramANa-pra. sAhitya pariSada patrikA bhAga 33 Prof. Bethune collegepR018 se (patA-naM0 28 / 3 jhAnagara roDa, kAlIghATa, kalakattA) 14. jainadarzane AtmavRtti nicaya-pra0 sAhityasaMvAda Apa bhI bahuta utsAhI lekhaka haiM / jainadharmake ___ ina lekhoMmeMse katipaya lekha pahale aMgrez2ImeM pracArake liye ApakI mahatI icchA hai| saMskRta-sAhilikhe gaye the phira unakA baMgAnuvAda kara "jinavANI" tyameM dUtakAvya Adi anekoM gaMbhIra anveSaNAtmaka lekha patrikAmeM prakAzita kiye gaye the / "jinavANI' Apane likhe haiM / jainasAhityake pracArameM Apa bahuta patrikAmeM prakAzita naM0 2-3-4-5-6-10-11-12 kA acchA sahayoga denekI bhAvanA rakhate haiN| Apake lekhoMgujarAtI anuvAda zrIyukta suzIla ne bahuta sarasa kiyA kIsaMkSipta sUcI isa prakAra hai :hai aura usake saMgrahasvarUpa "jinavANI" nAmaka graMtha 1. jainapadmapurANa-jinavANI patrikAmeM dhArAvAhika 'UMjhA Ayurvedika phArmesI ahamadAbAda' se prakAzita bhI rUpase prakAzita, evaM baMgabihAradharmapariSadase svatantra ho cukA hai, isako janatAne acchA apanAyA / isase grantharUpase prakAzita, mUlya / ) / isa graMthakI dvitIyAvRtti bhI ho cukI hai|| prakAzaka Apake isa lekhakI jaina patroMmeM bar3I prazaMsA huI mahAzayane bhI pracArArtha 260 pRSTha ke sajilda grantha thI va zolApura ke di0 paM0 jinadAsa pArzvanAtha kA mUlya kevala // ) hI rakhA hai| zAstrI jIne isakA marAThI anuvAda bhI pragaTa hindI-bhASA-bhASI bhI bhaTTAcArya ke gaMbhIra lekhoMke kiyA thA / adhyayanase vaMcita na raheM, ataH maiMne ina lekhoMkA 2. jainapurANe zrIkRSNa-jinavAnI varSa 2, aMka 1 meM hindI anuvAda bhI karavAnA prArambha kara diyA hai| prakAzita va ukta pariSadadvArA svatantra rUpase do silahaTa-nivAsI jainadharmAnurAgI rAmezvarajI bAja- pharamA apUrNa mudrita / / peI ne mere isa kArya meM sahayoga denekA vacana diyA 3. jaina triratna-"bhAratavarSa" nAmaka prasiddha baMgIya hai aura "bhAratIya darzanoMmeM jaina darzanakA sthAna" lekha mAsikapatrameM prakAzita agrAhayana saM0 1331
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMgIya vidvAnoMkI caina - sAhitya meM pragati varSa 3, kiraNa 2] pR0 801 7 / evaM uparokta pariSada dvArA svatantra rUpase jainabAlAvizrAma ke chAtragaNoM ke sahAyase prakAzita / dravya isa nibandhakA hindI anuvAda bhI TraikTarUpase zrA tmAnaMda jaina TraikTa-sosAyaTIse prakAzita huA thA / 4. jainadharmera vaiziSTya - bhA0va0 di 0 jainapariSada bijanaura se jaina TraikTa naM 0 1 rUpase prakAzita, zrIyuta kAmatA - prasAdajI jaina ke prayatna evaM sUratanivAsI mUlacaMda kizanadAsa kApar3iyA ke Arthika sahAyase prakAzita pR0 15 | isakA hindI anuvAda bhI uparyukta sosAyaTI dvArA prakAzitaho cukA hai / 5. jaina digera dainika SaTkarma - sAhitya pariSad patrikA bhA0 31 pR0 726-736 meM prakAzita | isakA bhI hindI anuvAda uparyukta sosAyaTI dvArA chapa cukA hai / 6. jainadigera SoDaza saMskAra - prakA0 vizvavAnI 1334 ASAr3ha pR0 160-64 / 8. rakSAbandhana ( upAkhyAna ) - pra0 ejukezana gajaTa 1331 tA0 20-27 zrASADha pR0 12/44 va 106 / 110 6. dIpAlikA ... pra0 ejukezana gaz2aTa 1331 tAH 13 pR0 266-71 10. hindU jaina kAlavibhAga - pra0 ' kAyasthasamAja' 1332 bhAdra pR0 266, 272 11. pArzvanAtha caritra - pra0 'tattvabodhinI' pauSa 1846 pR0 266-68, caitra pR0 336-38, jeSTha 1847 pR050-53, kArtikaM pR0217-216 / ise svatantra TraikTa rUpa se prakAzita karanA cAhiye / * * 12. parasanAtha - pra0 'zizusAthI' pauSa 1333 pR0 356-61 Yao aMgrejI meM hai 13. Need of the study of Jainism--- ___ Vir VIII N. I. akTUbara 1635 pu037-36 14. Jainism in Bengal - Vir V. III N. 5-12-3 pR0 370-71 15. Tradition about Vanaras and Raksasas-Indian Historical quarterly V. I. pR0776-81 16. Pareshnath -- Sanskrit Collegiate School Magazine janavarI 1625 bhA0 2 saMkhyA 1 17. samAlocanAe~ -- kaI jaina granthoMkI - iNDiyana hisTorIkala kvArTaralI, iNDiyana kalacara va moDarna rivyU meM prakAzita / uparyukta sUcI bhejane va kaI baMgAlI vidvAnoMke pate sUcita karane va patravyavahAradvArA cakravartI mahodaya se mujhe acchI sahAyatA milI hai, etadarthaM Apako dhanyavAda detA hU~ / 3 zrIsaratacandraghoSAla M. A. B. L. District Magistrate Coochbihar bhaTTAcAryajIkI bhAMti ApakA bhI jainadarzanasambandhI adhyayana bahuta vizAla evaM gaMbhIra hai ! zrI bhaTTAcAryajIko prakAzana vyavasthA ke kAraNa likhanekI itanI anukUlatA nahIM rahI aura Apako bahuta adhika anukUlatA milI aba bhI hai, ataeva Apane bahuta adhika kArya kiyA hai / Apake vizAla kAryakI zrora dekhA jAya to saba baMgIya vidvAnoMse adhika jainIma ke viSaya meM Apane likhA hai / zrajitAzrama lakhanaU se prakA1 zita The sacred books of the Jain series
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02515 ke pApa janarala-eDITara haiM, isa grandhamAlAse 10 diga- 10. prAcArya jinasena (baMgalA)-pra.bhAratavarSa / mbara graMtha aMgrejI anuvAda sahita prakAzita ho cuke haiN| 11. dvAdazAnuprekSA (baMgalA)--pra. jinvaannii| jinameM dravyasaMgraha Apake dvArA anuvAdita bhI hai| 4 pro0 amUlyacaraNa vidyAbhUSaNa, pro0 vidyA Apake mukhya kArya-kalApakI, joki jainadarzanake sambandha- sAgara kaoNleja kalakattAmeM kiyA hai, sUcI nIce dI jAtI hai / di0 sAdhuoMke (patA:-0 5 jadubhitralena, kalakattA) nagaroM meM vihAra-pratibandhaka Andolanake samayato aApane Apa bahuta varSoM se "baMgIya mahAkoSa" ke sampAdana eka mahatvapUrNa lekha likhakara digambaratvake aucityakI meM lage hue haiM / isa koSameM jainadarzanake aneka zabdoM ora dhyAna AkarSita kiyA hai, jisake phalasvarUpa vaha para vistRta vivecana kiyA gayA hai / koSake atirikta pratibandha uThA diyA gayA hai| svataMtra prakAzita jainadarzana sambandhI lekhoMmeM katipaya anuvAdita grantha 1. Jain Jatakas-pra. motIlAla banArasIdAsa 1. dravyasaMgraha-saTIka, aMgrejImeM anuvAdita-pra0 lAhaura, uparyukta granthamAlAkA prathama puSpa prakAzana- 2. Culture, Origin of Jainism. san 1917, mUlya 5 // ) 3. Queen, The History of the Jain 2. parIkSAmukha-di0 nyAya grantha, pra. jainagajaTa Sects, Parsvanath & Mahavir.. 3. pramANa mImAMsA-aMgrejI anuvAda, pra0 jainagaz2aTa 4. National Council of Education. 1915 Lecture on Syadwad. 4. praznavyAkaraNa-, , pra0 ,, 1615 5. jaindhrm-pr.nvybhaart| 5. bRhadratidattakathA-aMgrejI anuvAda, pra0 jaina gaz2aTa 6. vijayadharmasUri-pra0 vAnI 1317 bNglaa| 1615 zrApakI icchA hai ki apane koSameM jainadarzanake 6. The Digambar Saints of India. sabhI mukhya evaM rUr3ha zabdoM para vistArase vivecana ho 7. Abuse of Jainism in non-Jain para yaha kArya binA jainavidvAnoMke sahayogake nahIM ho Literature. sakatA / Apane hamase yahA~ taka kahA thA ki yadibaMgalA Published in Jain Gazette 1917 yA a~grez2I bhASAvid jainavidvAn zabda-vivecana likha Vol. XIII P. 144. bhejeM yA hama unheM likha bhejeM ve usako par3hakara zuddhi8. Gommata Sara. Published in vRddhi kara bhejeM tAki hamAre koSameM apUrNatA evaM bhUla Digambar Jain. bhranti na rahane pAve | AzA hai yogya vidvAna unheM 6. The Rules of ascetics in Jainism. sahayoga deNge| (Jain Sidhant Bhaskar. varSa 2, 5 pro0 sAtakoDI mukharjI, pro0 kalakattA kiraNa 4) yunIvarasiTI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2 ] ( patA - naM 0112 vRndAvanacaraNamallikalena kalakattA) zrapakA adhyayana bhI bahuta gaMbhIra hai, jainadharmase zrapakA bahuta anurAga hai / Apake likhita nibaMdha ye haiM baMgIya vidvAnoMkI jaina sAhitya meM pragati Mimansa theories of the self relation to knowledge. pra0 jaina siM0bhAskara bhAga 6, ki0 1 7 DA0 vimalacaraNalAha M. A. BL. PH.D.( patA - naM 0 43 kailAsa bosa sTrITa, kalakattA) Apa kalakatte ke suprasiddha jamIMdAra, patrasampAdaka evaM sAhityika vidvAna haiN| bhAratIya prAcIna saMskRtike 3. The Status of women in Jain anveSaNa meM ApakI bar3I dilacaspI hai / bauddha evaM Religion. . The doctrine of Relativity in Jain Metaphysics. jainasAhitya se ApakA bahuta prema hai / Apase maiM do bAra milA thA aura Apake likhita jainasAhitya-sambaMdhI lekhoMkI sUcI mAMgI thI aura zrApane kucha samaya bAda `5. sabhApati bhASaNa -- iMDiyana kalacara kAnpharensa; jaina denekI svIkRti bhI dI thI para do tIna bAra phirase sUcanA aura bauddha vibhAga dene para bhI sAhitya kAryoM meM vizeSa vyasta honese zrApase sUcI nahIM mila sakI ataH mujhe jJAta nibandhoMkI sUcI dekara hI saMtoSa mAnanA par3atA hai / 1. zranekAntavAda - pra0 vizvakoSa dvi0 zrAvRtti 2. jainadharmenArIra sthAna - pra0 rupanaMdA (zramahAyanapauSa 1344) 6. pro0 harimohana bhaTTAcArya pro0 zrAsutoSa kAleja ( patA:- naM0 3 tArAror3a kAlIghATa kalakattA ) ke likhe hue nibandha ye haiM: ?. The Jain conception of Truth and reality (Proceedings of Indian Philosophical Congress. 1925 ) 2. The Jain Theory of knowledge & errors. 1** ( pra 0 jaina siddhAntabhAskara 1638 jUna ) 3. The Jain Theory of Existence & Evolution ( pra0 iNDiyana kalacara 1638 eprila ) 4. Studies in Philosophy ( pra0 motIlAla banArasIdAsa lAhaura) isa graMtha meM jainadarzana sambandhameM kaI bAteM likhI haiM / 5. syAdavAda -- pra0 sAhityapariSadapatrikA bhA0 30, pR0 143 bhA0 31 pR0 1 r3ha. Jain critique of the Sankhya & the 1. Mahavira ( His Life and Teachings Page 113, prakAzaka Lunac & Co; 46, G. Russel Street London W. C. I. 1939. sva0 bAbU pUrNacaMda nAharako samarpita / prastuta grantha do vibhAgoM meM vibhakta hai -1 mahAvIrakI jIvanI 2 unake upadeza / jaina saMskRtikA tathAvidha jJAna na honese isa graMtha meM kaI bhUla bhrAntiyeM raha gaI haiM, to bhI zrApakA parizrama sarAhanIya hai / 2. Distinguished Menarar (?) women in Jainism - pra0 iMDiyana kalacara V. II 669 V. III 89. 343. 3. The Kalpa Sutra pra0 jainasiddhAnta bhAskara bhA0 3, kiraNa 3-4 Y. Studies in the Vividha-Tirtha Kalpa (pra0 jainasiddhAnta bhAskara bhA04 ki04pR0106)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhanekAnta mArgazIrSa, vIra-nirvANa saM02966 8.pro0 prabodhacaMda vAgacI, kalakattA vizvavidyAlaya 10 surendranAthadAsa gupta-......... (patA-naM0 rustamajI sTrITa,kAlIgaMja, kalakattA) (patA-mahAnirvANa roDa bAlIgaMja kalakattA) aApakI nibandha-sUcI nimna prakAra haiM History of Indian Philosophy nAmaka 1. The Historic beginnings of Jainism graMthameM Apane jainadarzanake sambaMdhameM kaI bAteM likhI Part III, 1929. (pra. sarAzUtoSa mukharjI silavara jyubalI volayuma III 11 pro. suramA mitra M. A.Part III 1927) (patA---06 hindustAna pArka bAlIgaMja) 2. One the Purvas pra. Journal of Depa- jainadarzanakA Apane bahuta gaMbhIra adhyayana kiyA rtment of letters V.XIV1929. hai, baMgIya mahilAaoMmeM jainadarzana-premI eka mAtra zrApa cInI bhASAke vizeSajJa haiM aura jaina bauddha Apa hI haiM / Apa jainadharmake sambaMdhameM eka graMtha dharmase bhI prema rakhate haiN| ___bhI likha rahI haiN| 9 pro0 veNImAdhava bur3avAM. A. D. litt. (Lon) 12 DA0 AsUtoSa zAstrI M. A. PH. D. aApakI nibandha-sUcI isa prakAra hai (patA--naM0 2 C navIna kuMDulena, kAlejaai) 1. The Ajvikas (Journal of the Depart Studies in Post Sankara Diabec ment of Letters, Calcutta Univer- tiesmeM Apane jaina darzana ke sambaMdhameM bhI kucha sity, Vol. II 1120) bAteM likhI batalAte haiN| 2. A History of Pre-Budhist India 13 satIzacandra caTarjI M.A., PH. D.-. Philosophy of Mahavira published (patA-56 B hiMdustAna pArka) by Calcutta University 1921 The Nyaya Theory of knowledge (London Doctorate) nAmaka aApake graMthameM jainanyAya-sambandhI carcA hai| 3. Historical Background of Jinology. 14 vinayakumAra sarakAra pro0kalakattA yunivarsiTIand Buddhology(Calcutta Review (patA-pulisa hosapiTala roDa ) 1924.) Somedeva ( The Political Philo4. Old Brahmi Inscriptions in Udaya- sopher of the tenth century) nAmaka giri and Khandagiri Caves. (Cal- nibandha aApakA likhA huaA hai,jo iNDiyana kala cutta University Published 1929) cara (V. II Page 801) meM mudrita huA hai| 5. Minor Old Brahmi 1nscriptions in 15 sva0 satIzacandra vidyAbhUSaNa-bhAratIya nyAya the Udaigiri and Khandagiri zAstrake zrApa labdhapratiSTi vidvAn the, jaina nyAyaCaves. Revised Edition (Indian sAhityakA bhI Apane gaMbhIra adhyayana kiyA thA Historical Quarterly 1938.) aura apane graMthameM jainalojikake sambaMdhameM vistArase
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] baMgIya vidvAnoMkI jaina-sAhityameM pragati 157 aAlocana kiyA thaa| usakA hindI anuvAda kaI 18 zivacaMdra zIla- .. varSa pUrva "jainahitaiSI' patrameM lagAtAra kaI aMkoMmeM Apake nibandhakA nAmAdika isa prakAra haiprakAzita huA thaa| iNDiyana risarca sosAyaTI 1 dIpAvalI zro bhrAtRdvitIyA parva-pra0 sAhitya dvArA san 1606 meM Apake dvArA sampAdita evaM pariSada patrikA bhA0 14 pR0 51 aMgrejImeM anuvAdita 'nyAyAvatAra' mUla-vRtti saha 18 rAmadAsa sena M. R.A.S.prakAzita huA thaa| isake atirikta maho0 yazo- Apake do nibaMdha haiMvijayajI gaNIke sambaMdhameM ApakA eka lekha bhI 1 jainadharma-pra0 "aitihAsika rahasya" patrikA prakAzita huaA thaa| jaina-sambaMdhI aApake likhita 2 jainamata-samAlocanA-, bhA0 3 pR0 217 lekhoMke nAma va prakAzanakA patA isa prakAra hai:- 20 sampAdaka "udbodhana"-Apake dvArA likhita 1. Maharaja Manika Lekha nibaMdhakA nAma 'jainasampradAya' hai-jo "udbodhana" 2. Yasovijaya gani (About 1608 1688 bhA0 14 pR0 762 bhA0 15 pR0 105 para - A. D.) pra0 esoTika sosAyaTI vaMgAla janarala mudrita huA hai / - N.3 VI 21 upendranAtha datta-Apake dvArA likhita tathA anu3. The Sarak Caste of India identi- vAdita nibaMdhoMkI sUcI isa prakAra haified with the Serike of Central 1 jainadharma Asia-proceedings, A. S. B. 1903. 2 jainadharma (mU0 lokamAnya tilaka) anuvAda 4. Pariksamukha Sutra-Bib. Ind. 3 jainatatvajJAnazro cAritra -anuvAda 5. TattvarthadhigamaSutra- Bib.Ind. 4 jainasiddhAMta digdarzana -anuvAda 6. History of Indian Logic graMthameM Jain 5 jainasAmayika pATha stotra-bhAvAnuvAdita ___Logic Page 157-224 6 jinendra-mata-darpaNa -anuvAdita 7. nyAyavatAra, mUla-vRtti iMgaliza anuvA0 sahita- 7 sArvadharma -anuvAdita pra0 iNDiyana risarca sosAyaTI san 1906 ye sabhI TraikTa baMgIya sarvadharma pariSada kAzIse prakA17 sva0 kRSNacandra ghoSa "vedAntacintAmaNi" zita hue haiM / vizeSa jAnaneke liye dekheM merA "baMgalA __1 bAbU pUrNacaMdrajI nAhara likhita An Epitom bhASAmeM jaina sAhitya" zIrSaka lekha, jo ki osavAla ___of jainism ke sahayogI prnnetaa| navayuvaka varSa 8 aMka 10 meM prakAzita ho cukA hai| 17 sva0 harihara zAstrI . 22 lalitamohana mukhopAdhyAya-Apane 'jaina itiApake likhita do lekhoMkA patA calA hai- ___hAsa samiti' kA anuvAda kiyA hai| 1 jainapurANe varNita kRSNacaritra 23 haricaranamitra-Apake dvArA anuvAdita "zrAvaka 2 jainanyAya-baMgIya sAhitya pariSadake 14veM digera zrAcAra"nAmaka TraikTa prAcIna zrAvakoddhAriNI ...... adhivezanameM paThita sabhA kalakattAse prakAzita huA thA /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [mArgazIrSa, vIra nirvAya saM024.65 24 sva0 nagendranAtha vasu chapA hai para isameM 1-pArzvanAthake ziSya zve. (patA-vizvakoSalena, kalakattA / ) tAmbara aura mahAvIrake ziSya digambara hue tathA Apake sampAdita vizvakoSameM jainadharmake sambaMdhameM 2 siddhArtha yakSake anugrahase vIrakI buddhi utkarSa bahutase lekha prakAzita hue haiM / evaM eka svataMtra ko prApta huI Adi kaI zrAnta bAteM likhI haiM / lekha bhI Apake dvArA likhita avalokanameM AyA 30 ramezcandra majumadAra, vAisa cAnsalara dAkA hai| 1 jaina puraSa kAhimI-pra0 sAhitya pariSad yUnivarsiTI patrikA bhA.7 pR070 jhApakA lena hai 'bauddha o jainasAhitye kRSNAcaritra' 25 vibhUti bhUSaNadattaH-zrApa gaNita zAstrake pra0 "paMca puSpa" patrikA bhAdra 1338 . vizeSajJa haiM Apane lekha ye haiM 31 kAlIpada mitra,prinsipala DI0jI0kAleja muMgera1 jaina sAhityonAma saMkhyA-pra0 baMgIya sAhitya Apa jaina sAhityase bahuta prema rakhate haiM, apane pariSad patrikA mA0 37 pR. 28 se 36 adhyayanake suphalase samaya samaya para jaina-sambandhI / ? Mathematics of Nemichandra lekha bhI likhA karate haiM / Apake prakAzita lekhoMma-jaina si0 bhA0 bhA0 2 ki02 kI nAmAvalI isa prakAra hai:3 A lost Jaina Treatise on Arith- 1 Teachers and disciples --pra0 moDarna matic-pra. jaina si0 bhA02, ki03 rivyU 1637 navambara 26 sukumAra raMjanadAsa M.A., PH. D. Magic and Miracle in Jaina The Jaina calendar Apane liravA hai literature pra0 iNDiyana hisTorikala pra. jai0 si0 bhA0 bhA04 ki02 kvAraTaralI 27 pramodalAla pAla-AphkA lekha hai 3 The Previous Births of SejjansJainism in Bengal-pra.iDiyana kalacara pra0 bhAskara bhA0 4 pR0 45 (Vol III) pR0 524 x Knowledge and Conduct in 28 Isvaracandra zAstrI jain Scripture-pra0 jaina siddhAntabhAskara (palAH--naM0 1 mArkasa skvAyara kalakattA) bhA04, ki.0 3 1 nItivAkyAmata-di0 somadeva sari racita 5Note on Devanuppiya-pra. jaina prastunna nIti antha para Apane saMskRta evaM baMgalAmeM siddhAntabhAskara bhA0.5 ki0 3 TIkA likhI hai, jo ki chApakAzita hai| 32 yadunAthasiMha, pra0 mIrATa kAleja, paMjAba2 jainatatvasArasaMgraha-prasArAse prakAzita aApake nivala ye haiM29 masilAlasaya-patA-pravartaka saMgha, caMdananagara) 1. Indian Psychology Perception 1 mahAvIra--Apake "yumaguru" aMthake ma010 se (By Jadunath Singh) Published 16 meM sacitra bhagavAn mahAvIrakA saricaya by Kegan Paul, Trenich Trub
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2] baMgIya vidvAnoMkI jaina-sAhityameM pragati ur & co. London 1934 at 15. taba jainadharma dinodina avanatikI aora agrasara hai isakA 2. Indian Realism-Published eka mAtra kAraNa vyavasthita pracAra-kAryakA abhAva hai| ___1938 at 10s. 6d. baMgAla jaise zikSita prAntameM isakA pracAra bahuta kama 33 amRtalAla zIla-- (patA-nyulena haidarAbAda ) samayameM acche rUpa meM ho sakatA hai| jainoMko aba kumbha aApakA lekha hai 'jainadigera tIrthakara' -pra"mAnasI kI nidrA tyAga kara karttavya-pAlanameM kaTibaddha hojAnA zro marmavAnI" pR0 10 cAhiye / 34 amUlyacandramena, (patA-vidyAbhavana vizvabhAratI priya pAThaka gaNa ! isa lekhako par3hakara Apako zAMtiniketana )-Apake . lekhakA nAma hai vidita hI huaA hogA ki samucita sAdhana, prolsAhana Schools and Sects in jain Lite- nahIM milane para bhI ina vidvAnoMne kahAM taka kArya kiye rature-pra0 vizvabhAratI / haiM aura sAdhanAdi milane para ve kitane prema aura utsAha inake atirikta anya kaI vidvAnoMne bhI jainadharma ke sAtha jaina sAhityakI prazasta sevA kara sakate haiN| . sambandhI lekhAdi likhe haiM aisA kaI vyaktiyoMse aba kina kina upAyoM dvArA baMgIya vidvAnoMko maukhika patA calA thA para unheM kaI patra dene para samucita sAdhana va protsAhana mila kara unake dvArA bhI pratyuttara nahIM milanese isa lekhameM vaha ullekha baGga-pradezameM jainadharmakA pracAra ho sakatA hai, isa viSayana kara skaa| meM kucha zabda likhe jAte haiM / pro0 bidhuzekhara bhaTTAcArya, DA0 kAjI mohana nAga 1 jainagranthoMkA eka vizAla saMgrahAlaya ho aura hIrendranAthadatta aTI Adi baMgIya vidvAnoMsa maiM milA thA ___ usameM yaha suvyavasthA rahe ki pratyeka pAThakako yadyapi ina mahAnubhAvoMne abhI taka jainadarzanake sambaMdha sugamatApUrvaka pustakeM mila skeN| yadi bhramaNazIla meM svatantra koI nibandhAdi nahIM likhA hai phira bhI inakI pustakAlaya hoM to phira kahanA hI kyA ? kalakattejainadharma ke prati asIma zraddhA hai| kaI kaI vidvAn to ke jaina pustakAlayoMmeM suprasiddha nAharajIkAsaMgrahAlaya jainadharmake pracAra ke sambandhameM vicAra vinimaya karane para sarvotkRSTa hai| yadi aisA pustakAlaya sarvopayogI aura hArdika duHkha pragaTa karate hue kahate hai ki "bauddha dharmake sArvajanika ho sake to nissandeha eka bar3e bhArI sambandhameM lo nita naye 2 vicAra patra patrikAyoMmeM abhAvakI pUrti ho sakatI hai / pratyeka suprasiddha upa Aye dina par3haneko milate haiM para jainI loga yogIgranthakI do do tIna tIna pratiyA~ pustakAlayameM kartavya vimukha ho baiThe haiM, anyathA kabhI saMbhava rahanA Avazyaka haiM kyoMki jo vidvAna usakI eka nahIM ki aise Adarza dharmake anuyAyI : 14 lAkhameMhI prati manana kara kucha likhane ke liye le gaye ataH sImita rheN|" unake yahAMse usakA devese vApisa prApta honA pAdariyoM tathA Arya samAtriyoMne pracAra kAryake bala svabhAvika hai, isI bIca anya vidvAnoMko usakI phara.mAja kyA kara dikhAyA hai / bauddhadharma jo zatAbdiyoM vizeSa aAvazyakatA huI to anya prati ho to unheM se bhAratase dUra ho gayA thA punaH pracArita ho rahA hai bhI mila sake / acche acche granthoMko samaya para
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta [ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02466 saMgRhIta karate rahanekA bhI prabandha honA cAhiye evaM saMgRhIta ho sakate haiM / isI prakAra patrasampAdaka evaM .. isa pastakAlayakI sUcanA prasiddha sabhI saMvAdapatroMmeM prakAzaka mahAzaya bhI patra phrI bheja sakate haiM.aise upayogI de denA Avazyaka hai| kalakatte meM baMgIya vidvAnoMkA pustakAlayake liye koI adhika kaThinatA. nahIM hogI khAsA jamAva hai| ataH pastakAlaya kalakattemeM kAryakartA sevAbhAvI aura prabhAvazAlI anabhavI ho to hI honA vizeSa lAbhaprada hai| bahUta thor3e arthavyayase bahuta acchA saMgraha evaM vyavasthA pustakAlayakA lAibrerIyana (adhyakSa)anubhavI vidvAna ho sakatI hai| honA cAhiye, jisase vidvAnoMkI mA~gakA samucita prabaMdha (2) kevala eka pustakAlaya sthApanase hI kArya nahIM kara sake / acche 2 grantha jo ve loga mAMgeM aura apane calegA,sAtha sAtha jainetara anya prasiddha pustakAlayoMpustakAlayameM nahIM hoM unheM turanta maMgAne evaM ho sake to ko bhI jainadharmake utkRSTa granthoMkI pratiyA~ denA anya pustakAlayoMse unheM prApta karane kA prabandha ho sake paramAvazyaka hai, tAki usa pastakAlayake granthoMke to usakA prabandha kara sake aura jo graMtha prakAzita nahIM pAThaka vidvAnoMkA bhI jainadharma ke Adarza graMthoMkI hue haiM unako bhI vizeSa AvazyakatA hone para bhaMDAroMse ora dhyAna AkarSita ho / kalakatte meM ke vidvAnoMke maMgA kara pAThakoMko jJAna-jijJAsAko parNa kara sake / kendrasthAnIya pustakAlayoMmeM impIriyala lAyabrerI, . mere dhyAnameM aisA vyavasthita pastakAlaya AgarekA vizvavidyAlaya evaM eziyATika sosAyaTIkA pastavijayadharmasUri-jJAna-maMdira hai / idhara kaI varSoMse prakA- kAlaya, saMskRta kaoNleja graMthAlaya, baMgIya-sAhityazita pustakoMkI usameM kamI hai usakI pUrtikI jAsake pariSada pustakAlaya mukhya haiN| inameM uttamottama aura vidvAnoMko bAhara bhejane zrAdikA suprabandha ho to upayogI jainagraMthoMkI 1-1 prati avazya dedenI isa jJAnamandirase bahuta lAbha ho sakatA hai / aise hI cAhiye / yA unake pastakAdhyakSoMko una graMthoMke jaina-siddhAnta-bhavana bArA,aillaka pannAlAla sarasvatI bhavana saMgrahakI preraNA karanA cAhiye / bambaI, byAvara, jhAlarapATana Adi digambara-pustakAlayoM (3) pastakAlayake andara eka abhyAsaka maMDala bhI se bhI sahayoga prApta kara lenA paramAvazyaka hai / unake sthApita kiyA jAya / baMgIya vidvAnoMko jainadharma sUcIpatroMkI nakala mudrita ho to mudrita prati kalakatteke sambaMdhI lekha-nibaMdha likhanekI. preraNAkI jAtI rahe, pastakAlayameM rakhI jAya aura samaya 2 para Avazyaka pratyeka ravivArako bhASaNakA Ayojana ho jinameM graMtha vahA~se maMgAkara bhI vidvAnoMkI mAMga parNakI jAya to jainadharma ke vidvAnoM evaM abhyAsI jainetara vidvAnoMkA bar3A bhArI jJAnapracAra ho sa katA hai| vidvAnoMko pAThya bhASaNa ho, abhyAsiyoMke bhASaNa likhitarUpase hoM evaM lekhana-sAmagrIkI suvidhA prApta hone para unakI to vizeSa acchA ho / yAnI ve prakAzita bhI kiye lekhanI bahuta adhika kAya kara skegii| AzA hai jaina- jAsakeM aura samaya bhI kama lge| maukhikabhASaNa dharma-pracAra ke premI dhanI sajjana isa paramAvazyaka yojanA- denevAle vizeSa vidvAnoMke bhASaNoMkA sAra bhI kI aora avazya hI dhyAna deNge| aura ise ati zIghra zorTaheMDase likhA jAkara prakAzita kiye jAnekA kAryarUpameM pariNata karake pracArakArya meM hAtha bttaaveNge| prabandha honese vaha kArya sthAyI evaM vizeSa vyApaka - hA~, itane vizAla pustakAlayake liye bar3e bhArI hogA / sundara viziSTanibaMdha-lekhakoMko pAritoSika arthasaMgrahakI AvazyakatA hai| para jainasamAjake anya diye jAnekA prabandha honA bhI ucita hai| jisase pastakAlayoM evaM graMthasaMgrahoMmeM jina jina graMthoMkI ve samucita utsAhita hoN| una nibaMdhoMko jaina evaM adhika atirikta pratiyA~ par3I haiM unako ve isa saMgrahameM pradAna karadeM evaM jainagrantha prakAzaka apane prakAzanakI dekheM, merA 'kalakatteke jaina pustakAlaya' zIrSaka 1-1 prati isako bheTa dedeM to haz2AroM rupayeke graMtha sahaja lekha, pra0 zrosavAla navayuvaka varSa 8 aMka 3
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2 ] baMgIya vidvAnoMkI jaina sAhitya meM pragati jainetara viziSTa patroMmeM prakAzita kiye jAnekA prabandha rahanese pracArakArya bahuta zIghra Age bar3hegA / nibaMdhoM ke prakAzanake pUrva acchI taraha parIkSA karalenI cAhiye tAki kisI lekhakane koI bhUlabhrAnti kI ho to vaha pahale sudhArI jA sake, isase lekhakako apanI bhUleM vidita ho jAya~gI aura prakAzana bhI bhrAntirahita hogA / isI prakAra baMgIya vidvAnoMke likhita graMthoMko bhI sindhI jaina graMthamAlA Adi dvArA prakAzita karanekA prabandha honA cAhiye, tAki lekhakako prakAzakauMke DhUMDhanekI cintA na ho / (4) eka sAmayika mAsika patra bhI pUrva prakAzita "jinavANI" kI bhAMti prakAzita kiyA jAya, jisameM hindI, baMgalA aura a~grejI lekhoMko prakAzita kiyA jAsake / sAmayikapatrase pragati bahuta phalavatI hotI hai aura pracArakA prazastamArga sarala ho jAtA hai / (5) kalakattA vizvavidyAlaya meM eka jaina ceyarakI bar3I zrAvazyakatA hai, jisameM jainadarzana, sAhitya, kalAzrAdikI samucita zikSA jainavidvAna dvArA baMgIya jaina, jainetara chAtroMko dI jAya / yogya chAtroMko chAtravRtti bhI avazya dI jAya / (6) dharmapracArakA kArya jaisA tyAgI vidvAna muniyoMse ho sakatA hai vaisA anya se nahIM, unake jJAna evaM cAritrakA prabhAva bhI bahuta acchA par3atA hai / jaina darzana sambandhI zaMkAoMkA baMgIya vidvAna unase nirAkaraNa kara sakate haiM aura bhI unake upadezase kaI vidvAna pracAra evaM sAhitya sevA meM juTa sakate haiM sAtha hI, Adarza siddhAntoM kA zikSitasamAja meM sahaja pracAra ho sakatA hai, para kheda hai ki haz2AroM jainI AsAma-baMgAla meM rahate haiM para unakI pragati itanI sImita hai ki usakA dUsaroMko patA nahIM calatA / zve0 jaina muni evaM digambara vidvAna baMgalA aura a~grejI bhASAkA Avazyaka jJAna prApta karake grAma grAmameM ghUmeM to punaH jisa baMgAla-bihArameM eka samaya 161 jainadharma U~ce zikhara para car3hA huA thA vaha phirase naz2ara jAya, kamase kama haz2AroM manuSya mAMsamatsya bhakSaNakA tyAga kara sakate haiM / jisase lAkhoM I karor3oM jIvoMko abhayadAna mile| zrAzA hai ve aba apanA kartavya sa~bhAleMge / ( 7 ) kaI sthAnoM meM munimahArAjoMke jAne meM nAnA suvidhAyeM haiM, una sthAnoM meM katipaya pracAraka vidvAnoM kArya hosakatA hai / ataH 2-4 pracArakoMkI bhI niyukti paramAvazyaka hai, jisase pracArakArya vyApaka evaM viziSTa ho / 1 isI prakAra alpamUlya meM yA amUlyarUpase jaina darzana ke sArabhUta kaI graMthoMkA pracAra iMgaliza evaM baMgalA bhASA meM karane dvArA tathA anya vividha yojanAoM dvArA punaH pUrNa prayatna kara jainadharmakA saMdeza sarvatra prasArita karanA paramAvazyaka hai / maiMne isa laghulekha meM dizA sUcaka . rUpase mahatvakI katipaya yojanAtroM ko hI jaina samAjake samakSa rakhA hai, anya vidvAna evaM jainadharmake pracAra-premI sajjana apane apane vicAra zIghra hI abhivyakta kareM, evaM samAja unheM kArya rUpameM pariNata karanemeM tana mana dhanase sahayoga de, yahI punaH punaH sAdara vijJapti hai / sthAnIya baMgIya jaina samAjakA isa dizA meM prayatna karanekA sarvaprathama karttavya / murzidAbAda evaM kalakatteke jaina bhAiyoMko maiM punaH unake zrAvazyaka karttavyakI yAda dilAtA hU~, AzA hai ve isapara avazya vicAra kareMge evaM anya prAntoMke bhAiyoMke sanmukha bhI Adarza upasthita kareMge / lekha samApta karaneke pazcAt naM0 5 yojanAke saMbaMdha meM kalakattekI gata mahAvIra jayantI para zrIyukta bahAdurasiMhajI siMdhIne jo vicAra vyakta kiye unako kAryarUpa meM pariNata dekhane ko maiM utkaMThita hU~ / evaM nAharajIke kalAbhavanakI 40 hajArakI bahUmUlya vastue~ kalakatte ke vizvavidyAyaya ke AzutoSa myujiyamako dAnake saMvAda mile haiN| kyA hI acchA ho unakA pustakAlaya bhI naM0 1 yojanAnusAra kara diyA jAya /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAkI kucha paheliyA~ [zrI. kizoranAla mazarU vAlA] pAhiMsA ke bAre meM kabhI-kabhI gahare aura jaTila savAla sAlake itihAsameM usameMse eka bhI gAmA yA rAmamUrti kiye jAte haiN| inameMse kuchakA maiM yahA~ thor3A bhale hI na nikalA ho / ina akhAr3oMmeM gAmA aura vicAra karanA cAhatA huuN| rAmamUrtiyoMkA sammAna, tathA mArgadarzanakI haisiyatase ___(1) prazna-pUrNatayA prApta kiye bagaira saMpUrNa upayoga ho sakatA hai| lekina una jaisA bananekI ahiMsA zakya nahIM hai| to phira, sAre samAjako yA sabakI mahatvAkAMkSA nahIM ho sktii| usake ustAda ke hamAre jaise apUrNa vyaktiyoMko ahiMsAkI siddhi kisa lie bhI vaha kasauTI nahIM ho sktii| taraha mila sakatI hai ? dUsarA bhI eka udAharaNa le lIjie / senApatimeM uttara-kabhI kabhI bahuta gahare vicAra meM utara jAne. buddha-zAstrakI jisanI kAbiliyata cAhie utanI hareka se hama gagana-vihArI bana jAte haiM / kasarata karanevAlA choTe amalemeM, tathA choTe amalekI jitanI kAbiliyata hareka vyakti daur3atI huI moTara rokane, yA cAra-pA~ca sAmAnya sipAhiyoMmeM ho, aimI apekSA koI nahIM kregaa| manakA patthara chAtI para rakhane yA gAmAkI barAbarI karane usI taraha gAMdhIjIkI ahiMsAvatti hareka kAryakartA kI zakti prApta nahIM kara sakatA / phira bhI, yaha bhumakina apanemeM pA na sake, athavA kAryakarttAkI liyAkata hai ki ina logoMse bhI bar3hakara koI pahalavAna duniyA~ meM sAdhAraNa janatAmeM pAnA saMbhava na ho, to isameM ghabapaidA ho| agara inhIMko zArIrika zaktikA zrAdarza rAnekI koI bAta nahIM / usase ulTI sthitikI apekSA mAnA jAye to sAdhAraNa AdamI--cAhe vaha kitanI bhI karanA hI g2alata hogA / z2arUrata to yaha khojanekI hai ki mehanatase zarIrako majabUta banAnekI koziza kare, to ahiMsAkI kama se-kama tAlIma kitanI aura kisa bhI--apUrNa hI rahegA / taba kyA zrAma janatAke lie tarahakI honI cAhie ? umase adhika liyAkata rakhanejo akhAr3e haiM ve banda kara diye jAyeM ? uttara sApha hai vAlA manuSya eka choTA netA. yA gAMdhI, yA sapAI ki 'nhiiN| kyoMki akhAr3oMkA mukhya uddezya gAmA jaise gAMdhI, bhI bana sakatA hai / vaisI sadabhilASA vyaktiyoMke pahalavAnoMko hI nirmANa karanA nahIM hai, balki sAdhAraNa dilameM bhale hI ho, lekina jo usa taka nahIM pahu~ca duniyAdArImeM saikar3oM zrAdamiyoMko jitane aura jisa sakatA use nirAza honekI z2arUrata nhiiN| usake lie prakAra ke zArIrika vikAsakI z2arUrata ho utanA aura parIkSAkI kama-se-kama liyAqata hAsila karanekA hI usa prakArakA vikAsa jo vyAyAmazAlA karA sakatI dhyeya rakhanA kAfI hai| hai use hama saphala saMsthA kaheMge; phira cAhe usake sau (2) prazna-jise krodha AtA ho, jo gumse meM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2] ahiMsAkI kucha paheliyA~ kabhI baccoMko pITa bhI detA ho, jisakI kisIke sAtha vicAra jisake manameM Ate rahate haiM aura jo usa bAta bolacAla bhI ho jAtI ho, aisA zakhsa kyA yaha kaha ko bhUla hI nahIM sakatA; balki badalA leneke mauke sakatA hai ki usakI ahiMsAdharmameM zraddhA hai ? hI DhU~DhatA hai, aura usa AdamIkA kucha aniSTa ho uttara-hama isa vakta jisa prakArakI aura jisa taba khuza hotA hai, usake dila meM hiMsA, dveSa yA vairakI kSetrakI ahiMsAkA vicAra kara rahe haiM usameM "gusseke vRtti hai / krodha bhI zrAye zoka bhI ho, phira bhI, agara mAnImeM krodha" aura "dveSa, vaira, jaharake mAnImeM krodha" mana meM aise bhAva na uTha sakeM to vaha ahiMsA hai| nukkakA bheda samajhanA z2arUrI hai| mA~-bApa, zikSaka zrAdi sAna karane vAlekA burA na cAhanekI zubhavRtti jisake kabhI-kabhI baccoM para gussA karate haiM aura saz2A bhI dila meM hai vaha prasaMgavazAt krodhavaza hotA ho, to bhI vaha dete haiM / rAste para, pAnIke nala yA kue~ para kabhI-kabhI ahiMsAdharmakA ummIdavAra ho sakatA hai| yaha eka striyoMmeM bolacAla ho jAtI hai| par3osiyoMmeM ekakA dUsarI bAta hai ki jitanI hadataka vaha apane gusseko kacarA dUsareke gharameM ur3ane jaisI choTI-sI bAta para bhI rokanA sIkhegA utanA hI vaha ahiMsAmeM jyAdA zakti jhagar3A ho jAtA hai / bur3hApe yA bImArImeM aneka loga hAsila kregaa| tAtvika dRSTi se kaha sakate haiM ki isa badamiz2A na ho jAte haiM aura choTI choTI bAtoMse cir3hate cir3hake krodha' aura 'vaira ke krodha' meM sirpha mAtrAkA hI haiM / yaha mantra krodha hI hai aura durguNa bhI, itane parase bheda hai / phira bhI yaha bheda utanA hI bar3A aura mahatva hama ina logoMko dveSI, z2aharIle, yA vairavRttivAle nahIM kA hai jitanA ki nahAnekA garama pAnI aura ubalate kaheMge / ulaTe, kaI bAra yaha bhI pAyA jAyagA hue garama pAnIkA hai| ki khule dila ke aura sarala svabhAvake logoMmeM hI isa (3) prazna-bahasa yA bhASaNoMmeM pratipakSIkA maz2Aka prakArakA krodha jyAdA hotA hai aura kapaTI AdamI jyAdA ur3Ane, bAgvANa calAne yA tiraskArakI bhASA istemAla saMyama batAte haiM / isaprakArakA gussA jisake prati prema karanemeM jo ahiMsA kA bhaMga hotA hai vaha kisa hada taka aura mitrabhAva ho, usapara bhI hotA hai / balki umI para nirdoSa mAnA jAye ? jyAdA jaldI hotA hai; parAye AdamI para kama hotA hai| uttara-mAna lIjie ki hiMsAkA sAdA artha hai yaha svabhAva, zikSA, saMskAra vagairahakI kamIkA pariNAma ghAva karanA / jo prahAra dUsareko ghAbake jaisA mAlUma hai; lekina dveSavRttikA nahIM ! ahiMsA-dharmameM pragati karane hotA hai, vaha hiMsAhai; phira vaha hAtha-paira yA zastrase usake eka AdarapAtra sevaka aura aguvA bananake lie kiyA ho, zabdase kiyA ho, yAki dilase chipI huI yaha truTi z2arUra dUra honI caahiye| aisA nahIM ki aisI badaduzrA hI ho / sthUla ghAva jaba sIdhI churIkA hotA hai paTi hone ke kAraNa koI AdamI ahiMsAdharmakA sipAhI to kama Iz2A detA hai| Ter3hI barachIkA ho to badanakA bhI nahIM ho sakatA / ahiMsAke lie jo vastu mahatvakI z2yAdA z2yAdA hissA cIra DAlatA hai| takalIkI taraha hai vaha hai adveSa yA avaira-vRtti / jaba kisIne kucha nukIlA zastra ho to usakA ghAva aura bhI jyAdA khataramukasAna yA apamAna kiyA ho taba usakA badalA kisa nAka hotA hai / usI taraha zabdoMkA ghAva sIdhA ho to varaha leM, use nukasAna kisa taraha pahu~cAyeM, vagairaha jitanI IjA detA hai, usase bAhya dRSTise vinodAtmaka
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. anekAnta . (mArgazIrSa, vIra nirvAsa saM02466 lekina tiraskAra aura vakratAyukta zabda jyAdA coTa kulatA ho, vahA~ jo zakhna ahiMsAkI ucca maryAdAkA pahu~cAtA hai / jo pratipakSIke nAjuka bhAgako jakhma pAlana nahIM kara sakatA, vaha unakA Azraya le to vaha ghAva hI hai| aura yaha to hama jAna samAja ke lie Avazyaka ahiMmAkI maryAdAkA pAlana sakate haiM ki hamArA zabda kisI aAdamIko mahaz2a vinoda huA mAnA jAyagA / jahA~ vaisA Azraya lenekI gujAmAlUma hogA yA prahAra / imalie ahiMmA meM aise prahAra iza na ho (jaise ki, jaba cora yA hamalA karanevAlA karanA ayogya hai| pratyakSa sAmane AyA ho) vahA~ vaha apanI prAtma-rakSA ke (4) prazna-ahiMsA meM apanI vyaktigata athavA lie aura gunahagArako pulisake havAle karanekI garnase saMsthAkI rakSA, athavA nyAya ke lie pulisa yA kaca- use apane vazameM lAne ke lie,jitanA Avazyaka ho utane harIkI madada lI jA sakatI hai yA nahIM ? cora, DAkU hI balakA upoyaga kare to usameM hone vAlI hiMsA kSamya yA guMDoMke hamalekA sAmanA balase kara sakate haiM yA nahI mAnI jaaygii| magara, bAta yaha hai ki Ama taura para ahiMsAvAdI strI apanI ijz2ata para AkramaNa karane loga utane hI balakA prayoga karake rukate nahIM / kabjevAle para prahAra kara sakatI hai yA nahIM ? mAye hue gunahagArako burI burI gAliyA~ dete aura uttara-yahAM para sAmAnya janatA aura prayatnapUrvaka itanI burI taraha pITate haiM ki bAja daphA vaha adhamarA ahiMsA kI upAsanA karane vAlemeM kucha bheda karanA ho jAtA hai / yaha hiMsA akSamya hai; yaha haivAniyata hai / cAhie / jo apekSA eka vicAraka ahiMsaka kAryakartA . samAjako aise bartAvase parahez2a rakhaneko tAlIma denA se rakhI jAtI hai vaha sAmAnya janatAse nahIM rakhI jAtI z2arUrI hai| ahiMsA pamanda samAjake lie yaha samajha matalaba, sAmAnya janatAke lie ahiMsAkI maryAdA lenA z2arUrI hai ki hareka gunahagArako eka prakArakA kucha moTI honI anivArya hai| isalie agara hama rogI hI mAnanA caahie| jisa taraha talavAra lekara itanA hI vicAra kareM ki sAmAnya janatAke lie ahiMsA daur3ate hue kimI pAgalako yA sannipAtameM uiMDatA dharmakA kaba aura kitanA pAlana z2arUrI samajhanA karane vAle kisI rogIko jabaradastI karake bhI vazamaM cAhie to kAphI hogA / samajhadAra vyakti apanI 2 lAnA par3atA hai, usI taraha cora, luTere yA atyAcArIzakti ke mutAbika isase Age bar3ha sakate hai| . ko pakar3a to lenA hogA, lekina pAgala yA sannipAta ___ isa dRSTise, ahiMsAke vikAsa ke mAnI haiM jaMgalake vAle marIjako bazameM karane ke bAda hama use pITate nahIM kAnUnameM se sabhyatA athavA kAnUnI vyavasthAkI aora rahate / ulaTe, usa ko rahamakI dRSTisa dekhate haiM / yahI prayANa / agara hareka aAdamI apane bhayadAtA yA anyAya dRSTi dUsare gunahagAroMke prati bhI honI caahie| use kartAke sAmane hamezA banduka uThAkara yA apane Ada- hama pulisako sauMpate haiM isakI mAnI ye haiM ki vaise miyoMko ikaTThA kara ke hI khar3A hotA rahe to vaha jaMgala- rogiyoMkA ilAja karane vAlI saMsthA ke hAtha hama use kA kAyadA kahA jAyagA / isalie jahA~ puli sa yA de dete haiN| kacaharIkA Azraya lene ke lie bharapUra samaya yA anu (harijana sevakase)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ U~ca-nIca - gotra viSayaka carcA | lekhaka - zrI0 bAlamukunda pATodI jaina 'jijJAsu' ] [ isa lekha ke lekhaka paM0 bAlamukundajI kizanagaMja riyAsata koTAke nivAsI haiM / yadyapi Apa koI prasiddha lekhaka nahIM haiM parantu Apake isa lekha tathA isake sAtha bheje hue patra parase yaha sAfa mAlUma hotA hai ki Apa bar3I hI vinamra prakRtike lekhaka tathA vicAraka haiM, aura acche adhyayanazIla tathA likhane meM catura jAna par3ate haiM / apane upanAmake anusAra Apa sacamuca hI jijJAsu haiM. isIliye Apane apane patra meM likhA hai- "ApakA zranekAntapatra bahuta U~cI zreNIkA hai aura bar3e-bar3e uccakoTike vidvAnoMse sevita hai| yadi mujha bAlaka (jJAnahIna ) kA yaha carcArUpa praznAtmaka lekha anekAntapatra meM chApanA ucita ho to kRpayA chApa dIjiyegA aura nahIM to yadi Apako apane paropakArasvarUpa zubha kAryoMse avakAza mile to kRpayA kisI prakAra uttara likhakara merA samAdhAna karake merI jJAnavRddhi meM sahAyaka to honA cAhiye / " sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiyA hai ki "maiMne Ajataka kisI bhI jainapatra meM icchA rahane para bhI kaI kAraNoM ke vazavartI hokara kucha bhI lekha nahIM likhA hai / " aura isake bAda apanI kucha truTiyoMkA - jo bahuta kucha sAdhAraNa jAna par3atI haiM - ullekha karate hue likhA hai - " itanA saba kucha hone para bhI, kevala apanI jJAnavRddhi ke liye, mere hRdaya meM likhane kI icchA aba kucha vizeSa huI hai / isaliye praznAtmaka carcArUpa yaha lekha jijJAsu bhAvanAse prerita hokara likhA jAtA hai / " aura isase ApakA lekha likhanekA yaha pahalA hI prayAsa jAna par3atA hai, jisameM Apa bahuta kucha saphala hue isa tarahake na mAlUma kitane acche lekhaka apanI zaktiko chipAe aura apanI icchAko dabAe par3e hue haiM - unheM apanI icchAko kArya meM parita karane aura apanI zaktiko vikasita karanekA avasara hI nahIM mila rahA hai, yaha niHsandeha khedakA viSaya hai / maiM cAhatA hU~ aise lekhaka saMkoca chor3akara Age thAe~ aura lekhanakalA meM pragati karake vicAra kSetrako unnata banAe~ / kA aise lekhakoM kA hRdayase abhinandana karane aura unheM apanI zaktibhara yatheSTa sahayoga pradAna karaneke liye udyata hai| lekhaka mahodayakI jijJAsA - tRpti ke liye maiMne lekha meM kahIM-kahIM kucha samAdhAnAtmaka phuTa noTsa lagA diye haiM, unale pAThakoM ko bhI viSayako ThIka rUpase samajhane meM AsAnI hogI / vizeSa samAdhAna zraddheya bAbU sUrajabhAna - jI kareMge, aisI zrAzA hai, jinake lekhako lakSya karake hI yaha praznAtmaka lekha likhA gayA hai aura jinase samAdhAna -sampAdaka ] mAMgA gayA hai| anekA nekAntakI dvitIya varSakI prathama kiraNa meM eka lekha 'gotrakarmAzrita U~ca nIcatA' zIrSaka prakAzita huA hai, jo ki vayovRddha pUjya bAbU sUrajabhAnajI sAhaba vakIlakA likhA huA hai / lekha vAstava meM padArthake aMtasta meM praviSTa hokara likhA gayA hai, usakI gaMbhIratA, gaharI chAnabIna. usakA jJAnAdhikya, anubhava pUrNatA Adi guNa dekhate hI banate haiN| mujha jaise bepar3he manuSya kI zakti nahIM ki usakI vizeSatAoM kA varNana kara sake / lekhameM gommaTasAra-karmakANDakI 13vIM gAthA dekara U~ca aura nIca gotrake svarUpakA varNana kiyA hai arthAt batalAyA hai ki kulakI paripATIke kramase cale Aye
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 anekAnta nIvake U~ce caraNako 'U~ca gotra' aura nIce AcaraNako 'nIca gotra' kahate haiM / U~cagotra sUcaka U~ce AcaraNako samyak cAritra, dharmAcaraNa zrAdi na mAnakara vyavahAra yogya kulAcaraNa, nAgarikakA zrAcaraNa yA sabhya manuSyakA AcaraNa Adi mAnA hai / aura nIcagotra - sUcaka nIce zrAcaraNako mithyAcAritra, dharmAcaraNa Adi na mAnakara khoTA laukika AcaraNa, lokayavahAra ke yogya uga DaketoMkA nidya AcaraNa yA asabhya manuSyoMkA AcaraNa Adi mAnA hai / aura aisA mAnakara samyak cAritra, dharmAcaraNa aura vyavahArayogya kulAcAraNa yA sabhya manuSyake cAcaraNa meM tathA mithyAcAritra, adharmAcaraNa aura Thaga DaketoMke nidyA caraNa yA asabhya manuSyake cAcaraNameM bheda vyakta kiyA hai / aura isa taraha para U~ce zrAcaraNakA artha vyavahArayogya kulAcaraNa aura nIce zrAcaraNakA artha ragaketoMkA nidya kulAcaraNa lagAyA hai| arthAt uparyukta abhiprAya nikAlA hai| parantu yadi dekhA jAve to saMsArameM do hI prakAra ke zAzcaraNa dRSTigocara hote haiM-- eka saMyamAcaraNa aura dUsarA asaMyamAcaraNa / lokavyavahAra - yogya sabhya kulake manuSya ke AcaraNako saMyamAcaraNa arthAt U~cA zrAcaraNa kahate haiM aura lokavyavahArake ayogya asabhyakulake ThagaDaketoMke nidya zrAcaraNako zrasaMyamAcaraNa arthAt nIcA zrAcaraNa kahate haiN| jaise mAtA pitAdi gurujanoM kI sevA karanA, rogiyoMko auSadhi yAdi denA, asamarthadInoMkI kaI prakAra se sahAyatA karanA, kisIkI dharohara use vaisIkI vaisI vApasa denA, RNa lekara pUrA cukAnA, ThIka pUre taulase denA tathA vaise hI pUrA lenA, jhUTha nahIM bolanA, jhUThI sAkSI nahIM denA, kisIko vacana dekara nibhAnA, dusarekI strIko mAtA- bahina yA beTI samajhanA, mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2066 apanI strIse saMtuSTa rahanA vezyAgamana-parastrI gamana na karanA, ati lobha na karanA, dUsarekA haqa ( svatva ) na dabA baiThanA, RNIkI zakti adhika byAja na lenA, ati tRSNA na karanA, apane se na sa~bhala sake aise vyApArAdiko na bar3hAnA zrAdi sahasroM prakArake U~ca gotra sUcaka vyavahArayogya sabhya kulake U~ce zrAcaraNa haiM / aura garvonmatta hokara niraparAdhoMko mAra DAlanAkATa DAlanA unheM satAnA, aneka prakArake kaSTa denA unakA citta dukhAnA, gurujanoMkA apamAna tiraskAra karanA, dUsarekI dharohara har3apa jAnA, RNa lekara nahIM denA, adhika taulakara lenA tathA kama taula kara denA, corI karanA, DAkA DAlanA, kisIkA dhana Thaga lenA, jhUTha bolanA, jhUThI sAkSI denA, dUsarese vizvAsaghAta karanA, bacana dekara naTa jAnA, aisI bAta kahanA jisase dUsarA saMkaTameM par3a jAya, putra- bhAI- nAtedAra -par3osI-mitra AdikI striyoMse balAtkAra vyabhicAra karanA, parastrIvidhavA - dAsI vezyAdiko gharameM DAla lenA yA unase chipakara athavA prakaTa rUpameM vyabhicAra karanA, ati tRSNA va ati lobha karanA, dUsare ke dhanako - rahane ke sthAnako har3apa jAnA, adhika byAja lenA, apanese na sa~bhala sake itane vyApAra yantrAlayAdiko bar3hAte jAnA di sahasroM prakArake nIca gotra sUcaka vyavahAra ke ayogya asabhya Thaga DaketoMke nidya kulake nIce zrAcaraNa haiM / vyavahArayogya sabhya kulake manuSyoM meM kama tyAga va kama saMyama hotA hai aura vratI zrAvaka va muniyoM meM adhika tyAga va adhika saMyama vA pUrNa saMyama hotA hai, aura isI taraha para Thaga - DaketoMke asabhya kulavAloMmeM adhika asaMyama va pUrNa asaMyama hotA hai| aura isa taraha para vyavahAra yogya sabhya kulAcaraNa va dharmAcaraNa eka hI bAta hai tathA asabhya kulAcaraNa va asaMyamA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2 ] caraNa bhI eka hI bAta hai / maiM yahA~ prazna karatA hU~ ki U~ca gotra sUcaka U~ce zracaraNakA artha vyavahArayogya sabhya kulAcaraNa va saMyama dharmAcaraNa donoM hI prakArakA AcaraNa kiyA jAve tathA nIca gotra sUcaka nIce AcaraNakA artha ThagaDaketoM ke asabhya kulakA AcaraNa va zrasaMyamAcaraNa donoM hI prakArakA zrAcaraNa kiyA jAve aura vyavahArayogya sabhya kulAcaraNa tathA dharmAcaraNa meM aura ThagashtI sabhya kulAcaraNa meM aura asaMyamAcaraNa meM bheda vyakta na kiyA jAveM to kyA hAni hai ? U~ca nIca gotra viSayaka carcA yaha urge calakara zrIpUjyapAdasvAmIkRta sarvArthasiddhimeM varNita U~cagotra aura nIcagotrakA svarUpa batalAyA hai ki 'loka pUjita kuloM meM janma honeko OMca gotra va garhita kuloM meM janma honeko nIcagotra kahate haiN|' yahA~ para lokapUjita kula va garhita kulakA svarUpa vicAranA cAhiye / o kula apane hiMsA jhUTha-corI Adi pApoMke tyAgarUpa zrahiMsA satya - zIla-saMyama dAna zradi dharmAcaraNoM ke dhAraNarUpa zrAcaraNoMke kAraNa pajya haiM-- sanmAnita haiM -- pratiSThA prApta haiM ve hI kula lokapUjita kula mAne jAne cAhiyeM- - rAjya-dhana sainya bala Adi kA pUjita kula loka pUjita nahIM mAne jAne caahiyeN| jo kula hiMsA jhaTa-corI zrAdi pApAcaraNoMke kAraNa garhita haiM ve garhita kula mAne jAne cAhiyeM / aura isa taraha para dharmAcaraNoMke kAraNa lokoM dvArA pUjita kulameM janma lenevAleko 'U~cagotrI' va pApAcaraNoMse garhita kulameM janma lenevAleko nIca-gotrI mAnanA cAhiye, aura aisA mAnanese gommaTasAskI 13 vIM gAthA meM varNita U~ca-nIca gotrake svarUpa meM aura zrI pUjyapAdasvAmIracita sarvArthasiddhi meM varNita U~ca 167 nIca - gotra svarUpameM koI virodha pratibhAsita nahIM hogaa| kyA nerA yaha kahanA ThIka hai ? athavA ukta prakAra se mAnane para jainasiddhAntase kyA koI virodha nahIM AegA / Age likhA hai ki saba hI deva (kalpavAsI Adi dharmAtmA va bhavanavAsI Adi pApAmArI deva) aura bhoga bhUmiyA~ jIva - cAhe ve samyakaSTi hoM yA mithyAdRSTi - jo zraNu mAtra bhI cAritra grahaNa nahIM kara sakate ve to ucca gotrI haiM aura dezacAritra dhAraNa kara sakane vAle paMcama guNasthAnI saMjJI paMcendriya tiryaca nIca gotrI hI haiM / ' zrI vIra bhagavAn ne apane zAsanameM virodha rUpa zatruko naSTa karaneke liye anekAnta apanA apekSAvAda vA syAdvAda jaise gaMbhIra siddhAnta - zramoghA kA nirmANa kiyA hai, phira jahA~ hameM kucha virodha pratibhAsita ho vahA~ hama anekAntase virodhakA kyoM na samanvaya kara leM kyoM na apekSAvAdakA upayoga kareM ? aura vaha samanvaya isa prakAra se kara liyA jAve to kyA koI jainasiddhAnta se virodha AvegA ? - kalpavAsI devoM aura bhavanatrika devoM meM jo uccagotrakA udaya batalAyA hai vaha unake zaktizAlI panekI apekSA va viziSTa puNyodapako apekSA se hai aura vaha bhI kevala manuSyoM ke mAnaneke liye hai arthAt manuSya aisA mAneM ki deva hamase U~ce haiM, aisA mAnanA cAhiye / aura isI prakAra tiyaMcoM meM jo nIca gotrakA udaya batalAyA hai vaha unake pazupane va viziSTa pa podayakI apekSA hai, aura vaha bhI kevala manuSyoM ke mAnanekI apekSAle hai arthAt manuSya aisA mAneM ki tiryaMca hamase nIce haiM, aisA mAnanA caahiye| isI taraha nArakiyoM meM bhI jo nIca gotrakA udaya batalAyA hai vaha bhI unake
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zranekAnta atyanta pApodayakI apekSA se hai aura kevala manuSyoM ke mAnanekI vastu hai, manuSya yaha anubhava kareM ki nArakI hamase nIce haiM aisA mAnanA cAhiye / [ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 trika deva bhI yathAzakti dharma-sAdhana karate haiM tathA samyakta bhI grahaNa kara lete haiN| yaha saba unake dharmAcaraNa hI haiM aura isaliye unameM ucca gotra bho honA hI cAhiye / jainazAstroM meM pada pada para yaha kathana milatA hai ki zAstroM meM jo bhI bAteM kahIM haiM jo ma vivecana kiyA gayA hai, vaha nirapekSa na kahA jAkara kisI na kisI apekSA hI kahA huA hotA hai, bhane hI vahA~ usa pekSAkA spaSTIkaraNa yA prakaTIkaraNa na kiyA gayA ho / jahA~ jo bAta kahI gaI ho use nirapekSa na samajha kara jisa apekSA se kahI gaI ho usI apekSAse samajhane para ThIka samajhI gaI aisA kahA jA sakatA hai, balki nira pekSa kahI huI va samajhI huI bAta 'mithyA taka kaha dI jAtI hai / jaba yaha bAta hai taba merI kahI huI yaha bAta ki viziSTa puNyodayakI apekSA sAre devoM meM ucca gotrakA udaya va viziSTa pApodayako apekSA tiryaca va nArakiyoM meM nIca gotrakA udaya mAnA hai, kyoM nahIM ThIka mAnI jAnI cAhiye ? aura yadi merI uparyukta ThIka hai to gommaTasAra karmakANDakI 13vIM gAthA meM U~ce va nIce zrAcaraNa ke AdhAra para varNita U~ca nIca gotrake svarUpakI saMgati sAre saMsAra ke prANiyoM para ThIka baiTha jAtI hai, aura yahA~ 11vIM gAthAse prakaraNa bhI sAre saMsArake prANiyoMkA ArahA hai, isaliye bhI 13vIM gAthA meM varNita U~ca-nIca gotrakA svarUpa deva manuSya tiyaMca va nArakI rUpa sAre saMsAra ke jIvoMke liye hI varNita hai / aura vaha isa taraha para ghaTita hotA hai--- kalpavAsI, bhavanavAsI, vyaMtara va jyotiSI devoMke dharmAcaraNoM ke viSaya meM to pahale likhA hI jA cukA hai ki dharmAcaraNa unameM pAye jAte haiM aura pApAcaraNoM tathA unameM U~ce nIce aura choTe-bar3e bheda-prabhedoM ke viSayapUjya vakIla bAbU sUrajabhAnajI sAhabane apane lekhameM.. devoMko U~ca gotra vAle mAnanA aura tiyaMcoM va nArakiyoMko nIca gotra vAle mAnanA manuSyoMke mAnane kI vastu isaliye hai ki devoMko apane U~ce va apaneko devoMse nIce tathA tiyaMcoM, nArakiyoMko apanese nIce va apaneko tiyaMca nArakiyoMse U~ce mAnanese jo tajjanya rasAnubhava hotA hai vaha manuSyoMko hI hotA hai; kyoMki manuSya hI aisA mAnate haiM / aura isaliye bhI uparyukta prakArakA mAnanA manuSyoM ke mAnanekI vastu hai / manuSyoM dvArA jo deva U~ce va tica nArakI nIce mAne jAte haiM usakA rasAnubhava deva tiryaMca nArakiyoM ko kucha bhI nahIM hotA / sarva prakAra ke deva va bhoga bhUmiyA~ jAva aNumAtra bhI cAritra dhAraNa nahIM kara sakate, isakA bhAva yaha mAnanA cAhiye ki ve saMprApta bhogoMkA tyAga karake aura jo kucha bhI cAritra dharmAcaraNa pAlane ke abhyAsI haiM usase bar3ha nahIM sakate aNumAtra cAritra dhAraNa nahIM kara sakanese yaha prayojana na samajhanA cAhiye ki unameM cAritrakA, dharmAcaraNoM kA abhAva ho hai / bhogabhUmiyAM jIva atyanta maMda kaSAya hote haiM aura isaliye deva hI utpanna hote haiM tathA ve samyakta bhI grahaNa karate haiM, dharma carcAdi bhI karate haiM aura isI taraha sarvArthasiddhi zrAdi anuttara vimAnoMke deva eka bhavAvatArI va do bhavAvatArI hote haiM tathA sadaiva dharma carcA va pUjA prabhAvanAdi dharmAcaraNa kiyA karate tathA paMcama svargake deva brahmacArI deva RSi hote haiN| saudharmAdi svargoMke deva bhI bhagavAnke - kalyANakAdimeM va samavasaraNAdimeM zrAte haiM tathA pUjA prabhAvanAdharma carcAdi kiyA karate haiM / isI taraha bhavana
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2] U~ca-nIca-gotra-viSayaka carcA bhale prakAra varNana kara hI diyA hai ki pApAcaraNa bhI unameM caraNa bhI ina pazu pakSiyoMke sabako vidita hI haiM / pAye jAte haiN| isake atirikta yaha AcaraNa merA unake udAharaNa likhanekI yahA~ AvazyakatA nahIM / U~cA hai aura yaha AcaraNa merA jaghanya hai (jaise svargake apanI U~catA nIcatAkA va dharmAcaraNa pApAcaraNake kinhIM devoMne AThave nArAyaNa lakSmaNajIse kahA ki rasakA ina pazu pakSiyoMko bhI anubhava hotA hai isaliye tumhAre bhrAtA rAmacandrajI mara gaye haiM, yaha sunakara uccAcaraNa nIcAcaraNake AdhAra para ina sampUrNa lakSmaNajI tatkAla maraNako prApta ho gaye) tathA amuka- tiyaMcoMmeM bhI U~ca gotrakA udaya va nIca gotrakA udaya deva mujhase nIcA hai tathA indrAdika devoMse maiM nIcA hU~ kyoM na mAnanA caahiye| aura amuka deSoMse maiM U~cA hU~ tathA amukadeva mujhase .. isI prakAra nArakiyoMkI nIcatA va unake duSTAU~ce haiM isa prakArake vicAra umake hote haiM aura tajanya caraNa to saba para vidita hI haiM, parantu unameM U~catA va U~catA-nIcatAkA rasAnubhava bhI hotA hai, isaliye sadAcaraNa bhI pAye jAte haiM / sAtaveM narakake mArakiyoMse dharmAcaraNoM va pApAcaraNoMkI apekSA devoM meM bhI U~ca uparake mArakI pahale naraka saka uttarottara U~ge tathA gotra va nIcagotrakA udaya kyoM na mAnanA cAhiye ? kama pApa bhogI aura kama Ayu vAle haiM jaisA ki pUjya . tithaMcoMmeM bhI vanaspatiyoM aura pazuoMkI U~catA bAbU sAhabane bhI likhA hai tathA unameM samyagdRSTi bhI tathA vratAcaraNakA kathana to pUjya bAbU sAhabane apane hote haiM aura muni kevalI yahA~ taka ki tIrthakara taka lekhameM spaSTa kara hI diyA hai, mIcI jAtike baMbUla hone vAle zubha bhAramA bhI unameM pAye jAte haiN| unheM thUhara bhAdi kA~TedAra va niva zrApha bhAdi kar3ae per3a apanI U~ca nIcatA va durAcaraNa-dharmAcaraNakA rasAnubhava aura sUara, syAla, sAMpa, bicchU Adi pazu sahanoM bhI bahuta hI adhika hotA hai, isaliye uccAcaraNa prakArake pAye jAte haiM aura pakSI bhI iMsa, sArasa, totA, nIcAcaraNake AdhAra para nArakiyoMmeM uccagotra tathA maimA bhAdi U~cI jAtike va kAka gRddha Adi nIcI nIcagotra kyoM ma mAnamA cAhiye ? jAtike sahasroM prakArake haiN| vanaspatiyoMke dharmAcaraNa- bhaya rahe manuSya, jinakI U~ca nIcatAkA varNana pApAcaraNa to bhagavAn kevalI gamya haiM parantu ye bhI bAbU sAhavane lekhameM acchA kiyA hai, balki nIcatAkA jIva haiM, ataH inameM bhI donoM prakAra ke bhAva hoMge varNana to bahutahI vizeSa rUpase likhA gayA hai, phira avazya / jaba imameM rati prAdi 23 kaSAyeM batalAI hai bhI unako, nIcagotrI bhI manuSya hote haiM aisA batalA taba inameM donoM prAcaraNa haiM, rati kaSAyakA kArya prema kara kevala uccagotrI hI batalAyA hai| manuSya apane karanA hai aura yahI inakA sadAcaraNa haiM zeSa kaSAyoMkA uccAcaraNoMse mokSa taka prApta kara letA hai ataH ucca kArya asadAcaraNa hai inako apane sadAcaraNa asadA- gotrI to hai hI, parantu apane durAcAroMse sAtavAM naraka caraNa janya U~ca nIcatAkA rasAnubhava bhI hotA hai| bhI prApta kara letA hai. isaliye use nIca gotrI bhI pazu pakSiyoMke dharmAcaraNa viSayameM jinAgamameM spaSTa honA cAhiye / gommaTasAra-karmakANDakI gAthA 218 se varNana hai hI ki ye loga paMcama guNasthAmI hokara deza 301 taka manuSyoM meM nIcagotrakA udaya batalAyA bhI cAritra dhAraNa karake zrAvaka taka ho sakate haiN| pApA hai| ve gAthAe~ nimna likhita haiM:
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 anekAnta maNuve ogha thAvara tiriyAdAvadugaeyaviyaliMdI | sAharaNadarA utithaM veguvviyachakka parihINo ||28|| arthAt saba manuSyoM meM udayayogya 122 prakRtiyoM meM sthAvara, tithaMca gati, zrAtapa zrAdi 20 prakRtiyA~ kama karanese 102 kA udaya hai| inameM nIcagotra kama nahIM kiyA, ataH manuSyoMmeM nIcagotrakA udaya hai / micchamapaNNaM chedo aNamissa micchugAditisu ayade vidiyakasAraNa dubbhaga'NAdejjajjaya || 299 arthAta - una manuSyoM meM mithyAtvAdi tIna guNasthAniyoMke mithyAsva, aparyApta, anaMtAnubaMdhIkI 4 caukar3I Adi prakRtiyoMkI udaya vyucchitti hotI hai| tIsare guNasthAna taka nIcagotrakI udaya vyucchitti nahIM huI, ataH usakA udaya hai / [ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02466 apane lekha meM use kisa prakAra asvIkAra kiyA, yaha bAta samajhAnI cAhiye athavA manuSyoM meM nIcagotrakA udaya svIkAra karanA cAhiye / zranubhavameM to nIca va ucca donoM gotroM ke bhAva ekendriyase lekara paMcendrI deva manuSya nArakI va tiryaca taka saba jIvoMke apane pratyeka sadA caraNa va durAcaraNake sAtha sAtha prati samaya prAte rahate haiM aura gommaTasArakI 13 vIM gAthA ke anusAra sAre saMsArake jIvoMpara nIca va U~ca donoM gotra jIvoM ke sadAcaraNa va durAcaraNake AdhAra para ghaTita bhI hote haiM / tathA nIcagotra se UMcagotrakA aura U~cagotrase nIcagotrakA apane sadAcaraNoMse va durAcaraNoMse saMkramaNa bhI hojAtA hai, aisA maiMne kabhI jainamitrameM par3hA hai| isaliye mAna, pratiSThA, rAjya, lakSmI Adike kAraNa kisI durAcArIko janma bharake liye uccagotrI aura daridratA, nIcI zrAjIvikA zAdike kAraNa kisI sadAcArI dharmAtmAko janma bharake liye nIcagotrI mAna baiThanA sarAsara anyAya va pApa baMdhakA kAraNa jAna par3atA hai| desa tadiyakasAyA NIcaM emeva maraNumasAmaraNaM / pajjatte vaya itthI vedA'vajjatipariharaNo ||300|| . arthAt - pA~caveM guNasthAna meM pratyAkhyAnI caukar3I va etariant udaya vyucchitti hotI hai aura paryApta manuyoM meM pahalI 102 meM strI veda va aparyApta kama karane se 200 kA udaya hai / isa prakAra paMcama guNasthAna meM nIca gotrakI vyucchitti huI hai, ataH yahAM taka paryApta manuSya ke nIcagotrakA udaya pAyA jAtA hai / mithisahidA titthayarAhArapurisasaMdUra puNidareva puNe sagANugadizrAugaM yaM ||301 arthAt - 100 prakRtiyoM meM strI veda milAkara udayayogya prakRtiyoMmeMse tIrthaMkara, zrAhAraka yugala, puruSa veda, napuMsaka veda ye pAMca prakRtiyAM kama karane me 66 kA udaya manuSya ke haiN| yahAM bhI nIcagotra kama nahIM huA, ataH paryApta strIke nIcagotrakA udaya vartamAna hai / isa taraha para jaba manuSyoM meM nIcagotrakA udaya siddhAnta meM batalAyA gayA hai, taba pUjya bAbU sAhabane Age pUjya bAbU sAhabane sabhI manuSyako uca gotrI batalAte hue likhA hai ki:-gommaTasAra karmakANDa kI gAthA 18 meM sAphataura se batalAyA hai ki nIca U~ca gotra bhavoMke arthAt gatiyoMke Azrita hai aura jisase yaha dhvanita kiyA hai ki naraka-bhava tiryaca bhavake saba jIva nIcagotrI aura devabhava va manuSyabhava vAle saba uccagotrI haiM / usa gAthAkA vaha aMza isa prakAra hai: bhava sassiya NIcuccaM idi godaM // isa gAthA vAkyakA to 'nIca U~cagotra gatiyoMke zrAzrita hai' yaha artha nahIM likhA hai balki yaha artha likhA hai ki 'nIcatA va U~catA bhavake zrAzrita hai| "idi goda " ye zabda gAthA ke tIsare caraNa ke na hokara cauthe caraNa ke haiM, ataH "bhavamassiya gocucaM" isa padake bhAvase
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2] U~ca-nIca-gotra-viSayaka carcA 171 idi godaM" kA bhAva pRthak hai / "bhavamassiya NI- nahIM hai ki binA AryoMkA AcAra pAlana kiye yA cuccaM" padase naraka tiyaMcabhavake saba jIva nIca va deva binA sakala saMyamI hue bhI ve Arya aura ucca gotrI haiM, manuSya saba UMcagotrI haiM yaha bhAva dhvanita nahIM hotA, balki usameM spaSTa likhA huA hai ki ve mAtRpakSakI balki yaha dhvanita hotA hai ki nIcatA va uccatA pratyeka apekSA mleccha arthAt nIca gotrI hI haiN| hA~, ve bhavake Azrita hai arthAt sAre saMsArake jo cAra prakArake AryokA AcAra pAlana karanese yA pAlana karate rahanese deva, manuSya nArakI, tithaMca jIva haiM unake pratyeka bhavameM mIca gotrI (mleccha) se ucca gotro ho sakate haiN| nIcatA va U~catA hotI hai, ataH una sabhIke nIca va Age likhA hai ki 'kubhogabhUmiyAM (manuSya) pazu UMca donoM gotroMkA udaya hai / pratyeka bhava meM nIcatA va hI hai inheM kisI kAraNase manuSya gina liyA hai, parantu UMcatA honese yaha prayojana hai ki pratyeka jIva agne inako prAkRti-pravRtti, aura lokapUjita kuloMmeM janma na durAcaraNa va sadAcaraNase nIca va U~ca kahalAtA hai| honese inheM mIca gotrI hI samajhanA cAhiye / ' parantu ___ Age likhA hai ki gommaTasAra-karmakANDakI gAthA sArA zarIra manuSyakA aura mukha kevala pazukA honese 285 meM manuSyagati aura devagatimeM ucca gotrakA udaya hI ve sarvathA pazu nahIM kahalA sakate, unheM zAstra meM batalAyA hai, yaha to ThIka hai parantu "uccadao raNara- mukhAkRti bhinna honese hI kumAnuSa aura mleccha kahA deve" isa padase manuSyoM meM nIca gotrakA udaya sarvathA hai, ve maMdakaSAya hote haiM mara kara deva hI hote haiM, maMdahai hI nahIM aisA pramANita nahIM hotaa| kaSAya honese sadAcaraNIhI kahe jAyeMge aura sadAcaraNI __ zrAge likhA hai ki mlecchakhaNDake sabhI gleccha honese ucca gotrI hI kaha lAveMge aura haiM / unakI pravRtti sakala saMyama grahaNa kara sakate haiM isaliye ve uccagotrI haiM, maMdakaSAya rUpa honese ucca hI hai| loka pRjita kula parantu mleccha loga jaba AryakhaNDameM zrAkara AryokA aura ajita kula karma bhUmimeM hI hotA hai, vahA~ zrAcAra pAlana kareMge va sakalasaMyama grahaNa kara leMge kubhoga bhUmi hai, vahAM saba samAna haiM, loka pUjita va taba ve ucca gotrI ho jAveMge, 8 isase pahale ve occha- apUjitakA bhAva vahAM nahIM hai / lokapUjita kulameM khaNDa meM raheM va AryakhaNDameM Akara raheM, binA pAryoMkA janma honese ucca gotrI va apUjita kulameM janma honese prAcAra pAlana kiye ucca gotrI na hokara nIca gotrI nIca gotrI karmabhUmimeM hI mAnA jAtA hai / kubhoga hI haiM / zrI jayadhavala aura zrI labdhisArakA jo bhUmi yA bhogabhumimeM nahIM mAnA jAtA / balki bhoga pramANa diyA hai usape itanA hI siddha hai ki mleccha bhUmiyAM uccagotrI hI hote haiM jinako pUjya bAbU sAhaba loga sakala saMyamako yogyatA rakhate haiM, ve sakala saMyamake ne bhI apane lekhameM svIkAra kiyA haiN| ve nIca gotrI pAtra haiM, unake saMyama prAptikA virodha nahIM hai, unameM nahIM hote / aura gommaTasAra karmakANDakI gAthA saMyamopalabdhikI saMbhAvanA hai| usa pramANase yaha siddha naM0 302 "maNusoyaM vA bhoge duvbhagaca uNI ca ___yadi sakala saMyama grahaNa karane ke bAda uccagovI saMDhINatiyaM" AdimeM bhI bhogabhUmiyA~ manuSyoMmeM hoMge to yaha kahanA par3egA ki nIca gotrI manuSya bhI ucca gotrakA udaya batalAyA hai| una kumAnuSa logoM muni ho sakate haiN| -sampAdaka meM vyabhicAra nahIM, eka dUsarekI strI va kAmakI vastue~
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zranekAnta va bhoga sAmagrI ke padArtha ve haraNa nahIM karate / unameM koI durAcAra nahIM, maMdakaSAya rUpa sadAcAra hai| phira unheM nIca gotrI kaise samajhA jAve ? Age likhA hai ki antaradvIpajoMko mleccha manuSyoM meM zAmila karane se hI manuSyoM meM U~ca nIca gotrakI kalpanA huI hai / antaradvIpajoMko mleccha manuSyoM meM zAmila karanese hI manuSyoM meM U~ca nIcagotrakI sRSTi nahIM huI, balki U~ca nIcatAke bhAva anAdikAlIna haiM aura ve manuSyoM meM hI nahIM prANImAtrameM pAye jAte haiM aura unhIMke kAraNa arthAt jIvoMke sadvyavahAra ( dharmA - caraNa) va kutsita vyavahAra ( pApAcaraNa) ke kAraNahI manuSyoM meM kyA sAre nIvoMmeM U~ca nIca gotratA bhAI hai, vaha balAtkAra kisIkI lAI huI nahIM hai| aura na antaradvIpajoM mleccha manuSya nIcagotrI hI haiM balki ve to karmabhUmi bhI nahIM hai / (ka) bhoga bhUmija hai| zAstroMmeM unake U~ca gotrakA udaya batalAyA hai / unako samasta antaradvIpajoMke uccagotrakA udaya kaunase di0 jainazAstroM meM batalAyA hai unake nAmAdikako yahA~ prakaTa karanA cAhiye thaa| mujhe to jahA~taka mAlUma hai kisI bhI digambara zAstrameM isa viSayakA koI spaSTa ullekha nahIM hai / pratyuta isake zrIvidyAnandAcAryane zrantaradvIpajoMke do bheda kiye hai -- eka bhogabhUmi samaprarAdhi aura dUsarA karmabhUmi samapraNadhi / bhogabhUmi samapraNadhi antaradvIpa bhogabhUmiyAM ke samAna honese kisI taraha para uccagotrI ho sakate haiM; parantu karmabhUmi samaprarAdhi grantadvI bhogabhUmiyA nahIM ho sakate - unakI grAyu, zarIrakI U~cAI aura vRtti (pravRtti athavA zrA jIvikA ) bhoga bhUmiyoM ke samAna na hokara karmabhUmiyoMke samAna hotI hai; aura isaliye unake liye uccagotrakA niyama kisI taraha bhI nahIM bana sakatA / ve prAyaH nIca gotrI hote haiM; [ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 mleccha kevala unakI pazu-mukhAkRti kI apekSA kaha diyA gayA hai, zrAcaraNakI apekSA ve ucca gotrI va sadAcArI haiM / zrantaradvIpajoMko nIca gotrI va sarvathA pazu mAnanA kevala pUjya bAbU sUrajabhAnajI sAhabahI kI mAnyatA ho sakatI hai, bahumata to jahA~ taka maiM samajhatA hU~ aisI mAnyatA vAlA nahIM hogA / Age likhA hai ki apharIkA ke patita manuSya apane asabhya va kutsina vyavahAroMko chor3akara sabhya banane laga gaye haiN| jaba pUjya bAbU sAhabane apane lekha meM apharIkA ke manuSyoM ko patita arthAt nIcagotrI mAna liyA aura yaha bhI mAna liyA ki ve apane kutsita vyavahAroM evaM pApAcaraNoMko chor3akara sabhya bana gaye haiN| rthAt apane nIcagotra jabhya kutsita vyavahAroM-durAcaraNoM ko chor3akara nIcagotrI se sabhya evaM uccagotrI bana gaye haiM, taba koI manuSya nIcagotrI nahIM hai aisA mAnane va likhanekA kyA artha hai vaha merI kucha samajha meM nahIM aayaa| bar3I hI kRpA ho yadi ve use samucita rUpase samajhAnekA yatra kareM / isake bAda zrIvidyAnandasvAmIke matakA ullekha karate hue pUjya bAbU sAhaba ne likhA hai ki 'Aryake uccagotrakA udaya z2arUra hai aura mlecchake nIcagotrakA udaya zravazya / parantu zrArya honeke liye uccagotrake sAtha 'Adi' zabdame dUsare kAraNa bhI zrIvidyAnandane z2arUrI batalAye haiM. aura ve dUsare kAraNa haiM zrahiMsA satya - zIla-saMyamAdi vratAcaraNa arthAt unake isakA vivecana maiMne 'antara dvIpaja manuSya' nAmake usa lekhameM kiyA hai, jo gata varSa ke 'anekAnta' kI 6 ThI kiraNa meM prakAzita huA hai / mAlUma hotA hai lekhaka mahodayakA dhyAna usa para nahIM gayA hai, use dekhanA cAhiye /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] U~ca-nIca-gotra-viSayaka carcA pUrNarUpa vAle dharmAcaraNa va unake anurUpadhArI sadAcaraNa zabda kyA usakI sadoSatAko dUra nahIM kara skegaa| va sadvyavahAra / ahiMsA satya-zIla-saMyamAdi sadvyavahAroM yadi usameM sadoSatA hai to 'ucca rgotrodayAderAryAH' ke binA Arya manuSyake uccagotrakA udaya nahIM hai balki isakA artha, ucca gotrodayako Adi dekara ahiMsA nIcagotrakA udaya hai / isI tarahase mleccha manuSya honeke satya zIla saMyamAdi AcaraNavAle prArya haiM aisA karane liye nIcagotrake udayake sAtha 'pAdi' zabdase dUsare para tathA "nIcairgotrodayAdezca mlecchAH", isakA kAraNa bhI Avazyaka batalAye haiM aura ve dUsare kAraNa artha nIcagotrodayako Adi lekara hiMsA jhUTha corIhaiM, hiMsA-corI jhUTha vyabhicAra prAdi pApAcaraNa / hiMsA kuzIlAdi pAcaraNadhArI mleccha haiM aisA karane para kyA jhuTha corI kuzIla zrAdi pApAcaraNoMke binA mleccha phira bhI ukta svarUpa kathanameM sadoSatA pratIta hogI? manuSyoM ke nIcagotrakA udaya nahIM hai, balki ahiMsA merI alpa buddhimeM uparyukta vidyAnandasvAmIke svarUpa satya zIla saMyamAdike pAlaneke kAraNa usake uccagotra kathanakI sadoSatA samajhameM nahIM pAI / / kA udaya hai / Age zrI amRtacandrAcAryakA tatvArthasArakA zloka Age zrI vidyAnanda svAmIke isa Arya mleccha likhakara usakA artha likhA hai ki "jo manuSya AryaviSayaka svarUpa kathanako zrIyuta pUjya saMpAdakajI sAhaba khaMDameM paidA hoveM saba Arya haiM jo mleccha khaMDoMmeM utpanna ne sadoSa batalAyA hai jise bAdako paM0 kailAzacandrajI 'zrAdi' zabdakA ukta vAcya mAna lene para bhI zAstrIne bhI apane lekhameM (kiraNa 3 pR0 207 ) sadoSa lakSaNoMkI sadoSatA dUra nahIM ho sakegI; kyoMki taba svIkAra kiyA hai / parantu usameM AyA huA 'Adi' jinheM kSetrArya, jAtyArya tathA kArya kahA jAyagA rana OM Arya aura mleccha ke lakSaNoMmeM par3e hue 'zrAdi' sabameM uccagotrakA udaya aura ahiMsAdikakA vyavahAra zabdakA jo vAcya ahiMThA-satya-zIla-saMyamAdi tathA batalAnA par3egA aura vaha batalAyA nahIM jAsakegAhiMsA-jhUTha-vyabhicArAdika lekhaka mahAzayane prakaTa kiyA AryakhaNDa ke saba manuSyAko kSetrArya hone ke kAraNa ucca nlekha vidyAnandasvAmIne kahA~ kiyA ? gotrI kahanA hogA, mAvadya karma Aryoko idhara kAryakI lokavArtika meM to vaha kahIM upalabdha hotA nahIM / aura dRSTise yadi Arya kahanA hogA to udhara hiMsAdika na yahI kahIM upalabdha hotA hai ki ahiMsAdika vyavahAroMke vyavahAroM ke kAraNa 'mleccha' bhI kahanA hogA, yaha virodha binA uccagotrakA aura hiMsAdika vyavahAroMke binA nIca graaegaa| sAtha hI. pratyeka Aryake liye jaba ahiMsA gotrakA udaya nahIM bana sakatA / lakSaNoM meM 'Adi' zabdake dika vratoMkA anuSThAna anivArya hogA taba AryakhaNDakA dvArA jina dUsare prAyaH apradhAna kAraNoMkA samAveza koI bhI avirata samyagdRSTi Arya nahIM kahalA sakegA kiyA gayA hai ve to 'gotrodaya' se bhinna haiM taba gotrakA aura cAritrArya tathA darzanAryake bheda bhI nirarthaka ho udaya unapara avalambita-unake binA na ho sakane jAyeMge. jinheM vidyAnandane AryoMke bhedoMmeM parigaNita vAlA-kaise kahA jA sakatA hai ? isaliye yaha vicAra kiyA hai / isa taraha bahuta kucha virodha upasthita hogA zlokavArtikakI dRSTise kucha ThIka mAlUma nahIM hotaa| tathA Arya-mlecchakI samasyA aura bhI adhika jaTila -sampAdaka ho jaaygii| -sampAdaka
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 anekAnta honevAle zakAdika haiM ve saba mleccha haiM aura jo antaradvIpoM meM utpanna hote haiM ve bhI saba mleccha hI haiN|" vaha zloka yaha hai -- Arya khaMDodbhavA AryA mlecchAH kecit zakAdayaH / mlecchakhaMDodbhavA mlecchA antaradvIpajA api // isa zlokakA uparyukta artha mujhe rucikara nahIM lagA, yadi isakA yaha artha kiyA jAya ki 'zrAryakhaMDameM utpanna honevAle zrArya haiM tathA zrAryakhaMDameM hI utpanna honevAle kitane eka zakAdika mleccha bhI haiM, aura mleccha khaMDoMmeM utpanna honevAle mleccha haiM tathA antaradvIpaja bhI mleccha haiM,' to kyA hAni hai ? Age likhA hai ki zrI vidyAnanda zrAcAryane yavanAdikako mlecchakhaMDodbhava mleccha mAnA hai / parantu zlokoMse to aisA pratIta nahIM hotA, zrI zramRtacaMdrA cAryane bhI zakAdikoM ko zrAryakhaMDodbhava mleccha hI mAnA hai aura zrI vidyAnandAcAryane bhI "karmabhUmibhavAmlecchAH prasiddhA yavanAdayaH" zlokase yavanAdikoM ko karmabhUmi (khaMDa) meM hone vAle mleccha mAnA hai / [ mArgazIrSa, vIra- nirvANa saM0 2466 tathA jAnI huI sArI duniyAko pUjya bAbU sAhabane apane lekha meM AryakhaMDa hI svIkAra kiyA hai| phira zakAdi yA yavanAdikoMko mlecchrakhaMDodbhava mleccha mAnanekA kyA prayojana hai so samajhameM nahIM AyA kRpayA samajhAnA cAhiye / * isameM koI hAni nahIM, balki aisA hI artha samucita pratIta hotA hai / cunAMce dvitIya varSa ke 'anekAnta' kI 5 vIM kiraNa meM pR0 276 para maiMne aisA hI artha karake usakA yathe spaSTIkaraNa kiyA hai aura sAtha hI paM0 kailAzacandra jI zAstrIkI isa mAnyatAkA khaNDana bhI kiyA hai ki 'khaNDodbhava koI mleccha hote hI nahIM; zakAdikako kisI bhI AcAryane AryakhaNDa meM utpanna hone vAle nahIM likhA, vidyAnandAcAryane bhI yavanAdikako 'mlecchrakhaNDodbhava' mleccha batalAyA hai / ' sampAdaka 'karmabhUmi' kA artha yadi zrAryakhaNDa hI kiyA jAyagA to mlecchakhaNDoM ke adhivAsI chUTa jAya~ge - ve mleccha nahIM raheMge; kyoMki vidyAnandAcAryane karmabhamija aura antaradvIpa ke atirikta mlecchoM kA koI tIsarA bheda nahIM kiyA hai| zrAryakhaNDa aura mlecchakhaNDa donoM hI karmabhUmi hone se 'karmabhUmija' mlecchoM meM donoM khaNDoke mlecchoM kA samAveza ho jAtA hai / 'yavanAdayaH' padameM prayukta huA 'Adi' zabda yavanoM ke atirikta donoM khaNDoM ke zeSa saba mlecchoM kA saMgrAhaka hai / ataH 'karmabhUmi' kA yahA~ mAtra 'zrAryakhaNDa' artha karanA ThIka nahIM hai / -sampAdaka vartamAna zAstrIya paimAiza ke anusAra jAnI huI duniyA 'AryakhaNDa' ke antargata ho jAtI hai, isameM to vivAdake liye sthAna nahIM hai / aba rahI zaka yavanAdiko vidyAnandake matAnusAra mlecchakhaNDodbhava taccha batalAne athavA mAnanekI bAta, vaha 'yuvanAdayaH' padake vAcyako pUrNarUpa meM anubhava na karane AdikI kisI g2alatIkA pariNAma jAna par3atA hai / vidyAnandAcArya ne mlecchakhaNDodbhava mlecchoM kA koI alaga ullekha nahIM kiyA hai, isaliye 'vanAdayaH padameM unhIMkA Azaya samajha liyA gayA hai / isI g2alatI ke AdhAra para tattvArthasAra ke ukta lokakA artha kucha g2alata huA jAna par3atA hai| vaimArtha karake hI zrImAn bAbU sUrajabhAnajIne apane lekha meM vidyAnandAcArya aura amRtacandrAcArya kathanakA eka vAkyatA ghoSita kI hai, jo dUsarA artha karane para aura bhI acchI tarahase ghoSita hotI hai / -sampAdaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] U~ca-nIca-gotra-viSayaka carcA Age likhA hai ki "sArI pRthivI para rahanevAle apekSA 'Arya' kahA hai aura mlecchoMko mleccha khaMDameM sabhI manuSya Arya honese uccagotrI bhI z2arUra hai / " utpanna honekI apekSA tathA vahAM dhArmika pravRttiyAM prArya hone mAtrase koI uccagotrI nahIM ho sakatA asaMbhava honekI apekSA 'mleccha' kahA hai|| jaba sArI Arya hone ke sAtha sAtha zola saMyamAdi dharmAcaraNa bhI jAnI huI duniyAM Arya khaMDa hai taba kAryoM ko sveccha hoM tabhI uccagotrI ho sakatA hai jaisA ki AcArya zrI. khaMDake mleccha kyoMkara batalAyA ? mahAyojanake hisAbavidyAnanda svAmIne likhA hai (r) / uparyukta pAryatA kevala se Arya khaMDa hI bahuta bar3A hai, phira mleccha khaMDa kitanI AryabhUmimeM utpanna honekI apekSA hai| dUra aura kahAM hoNge| yadi jAnI huI sArI duniyAM Age likhA hai ki "ye karmArya mlecchakhaMDoMmeM Arya khaMDa hai to jarmana jApAna rUsa phAMsa iMgalaiMDa Adi rahane vAle mlecchahI ho sakate haiN|" karma Arya mleccha dezoM meM varNa vyavasthA kyoM nahIM ? athavA jarmana jApAna khaMDake rahane vAle mleccha kaise ho jAyeMge ? phira una iTalI Adi hI mleccha khaMDa haiM, aura kevala bhAratavarSa khaMDoMko mleccha khaMDa hI kyoM kahA ? kAryoMke rahanese Arya khaMDa ? kRpAkara btlaaiyegaa| vaha bhI Arya khaMDa hI kahA jAnA cAhiye thA / ataH antameM yazastilaka, campU, panacarita, ratnakaraNDa, jitane bhI ye bheda abheda AryoMke haiM ve saba Arya khaMDake dharma-parIkSA, dharmarasika Adi granthoMke jo bhI zloka rahane vAle pAryoMke hI haiN| mleccha khaMDake rahane vAle isa lekhameM uddhRta kiye haiM unase to bhale prakAra yaha mleccha hI haiM ve zrArya nahIM ho sakate / Aryoko Arya bAta pramANita ho jAtI ki apane dharmAcaraNoMse manuSya khaMDameM utpanna honekI apekSA aura yahAM dhArmika pravRttiyAM U~ca gotrI hai aura pApAcaraNoMse nIca gotrI hai arthAt sambhava hone kI apekSA tathA dharmAcaraNa pAlana karanekI apane dharmAcaraNoMse cAMDAla bhI U~ca gotrI (brAhmaNa) hai OM vidyAnanda svAmIne aisA kahA~ likhA hai use aura apane pApAcaraNoMse brAhmaNa bhI nIca gotrI hai, spaSTa rUpameM batalAnA cAhiye thaa| unake "uccaitrio- isa bAtameM aba koI bhI sandeha zeSa nahIM rahatA hai| dayAderAryAH' isa AryalakSaNase to jise 'Arya' kahA isa taraha para isa lekha meM apane acche bure AcaraNajAyagA usake uccagotrakA udaya jarUra mAnanA par3egA- ke AdhAra para hI jIvoMmeM athavA manuSyoM meM U~catA bhale hI vaha kisI bhI prakArakA prArya kyoM na ho| athavA U~ca gotra tathA nIcatA va nIca gotra hai isa yadi kSetrArya zrAdi AryabhedoMma ukta lakSaNa saMghaTita prakArakI praznAtmaka carcA karake lekhako samApta kiyA nahIM hotA hai to use avyApti dobase dUSita sadoSa lakSaNa / yadi ina apekSA prose hI Arya aura mlecchakA kahanA caahiye| aise hI kAraNoMke vazavartI ukta kathana ho athavA mAnA jAya to phira Arya uccagotrakA lakSaNa ke sadoSa honakI kalpanAkI gaI hai| aura isa- udaya aura mleccha ke liye nIca gotrakA udaya aprayojaliye "uparyukta AryatA kevala AryabhUmiyoMmeM utpanna nIya ho jAtA hai athavA lAjimI nahIM rahatA, jisakA honekI apekSA hai" aisA Age likhanA kucha artha nahIM vidyAnanda AcAryane Arya-malecchake lakSaNoMmeM pratirakhatA-vaha nirarthaka jAna par3atA hai| pAdana kiyA hai; aura na AryakhaNDodbhava mlecchoMko -sampAdaka mleccha hI kahA jA sakatA hai| -sampAdaka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 anekAnta jAtA hai| dharmAcaraNa, vratAcaraNa, saMyamAcaraNa, vyavahAra yogya kulAcaraNa, sadvyavahAra sabhya kulAcaraNa Adi saba eka hI bAta hai| ina caraNoM meM antara kevala itanA hI hai ki koI AcaraNa meM to dhArmikatA mahArUpa se hai va koI zrAcaraNa meM gurUpase / isI taraha pApAcaraNa asaMyamAcaraNA niMdya kulAcaraNa asabhyAcaraNa kutsita vyavahAra Adi bhI saba eka hI bAta hai / ina zrAcaraNoM meM bhI antara kevala itanA hI hai ki koI |[ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 AcaraNa meM to pApa mahA rUpase hai va koI zrAcaraNameM aNurUpase / aba maiM lekhako samApta karake pUjya bAbU sUrajabhAnajIse prArthanA karatA hU~ ki yadi lekhameM mujhase kucha anucita likhA gayA ho to usake liye ve kRpAkara mujha alpajJako kSamA kareM tathA mere Upara vAtsalya bhAva dhAraNa karake kiye gaye praznoMkA samyak samAdhAna karake mujhe anugRhIta kareM / anupama kSamA kSamA aMtaH zatruko jItanemeM khaDga hai; pavitra pracArakI rakSA karanemeM bastara hai / zuddha bhAvase asahya duHkhameM sama pariNAmase kSamA rakhane vAlA manuSya bhavasAgara se pAra ho jAtA hai / kRSNa vAsudevakA gajasukumAra nAmakA choTA bhAI mahAsvarUpavAna aura sukumAra thA / vaha kevala bAraha varSa kI vayameM bhagavAn neminAthake pAsa saMsAra tyAgI hokara smazAnameM umra dhyAnameM avasthita thA / usa samaya usane eka adbhuta kSamAmaya cAritra se mahAsiddhi prApta kI use maiM yahA~ kahatA hU~ / somala nAmake brAhmaNakI sundara varNa saMpanna putrIke sAtha gajasukumArakI sagAI huI thI / parantu vivAha honeke pahale hI gajasukumAra saMsAra tyAga kara cale gaye / isa kAraNa apanI putrIke sukhake nAza hone ke dveSase somala brAhmaNako bhayaGkara krodha utpanna huA / vaha gajasukumArakI khoja karate-karate usa smazAnameM zra pahu~cA, jahA~ mahAmuni gajasukumAra ekAgra vizuddha bhAvase kAyotsarga meM lIna the| somalane komala gajasukumArake sirapara cikanI miTTIkI bAr3a banAkara isake bhItara dhadhakate hue aMgAre bhare aura use IMdhanase para diyA / isa kAraNa gajasukumArako mahAtApa utpanna huA / jaba gajasukumArakI komaladeha jalane lagI, taba somala, vahA~ se cala diyA / usa samayake gajasukumArake asahya duHkhakA varNana kaise ho sakatA hai / phira bhI gajasukumAra sambhAva pariNAmase rahe / unake hRdaya meM kucha bhI krodha athavA dveSa utpanna nahIM huA / unhoMne apanI AtmAko sthiti sthApaka dazAmeM lAkara yaha upadeza diyA, ki dekha yadi ta ne isa brAhmaNakI putrI ke sAtha vivAha kiyA hotA to yaha kanyA- dAnameM tujhe pagar3I detA / yaha pagar3I thor3e dinoMmeM phaTa jAtI aura anta meM duHkhadAyaka hotI / kintu yaha isakA bahuta bar3A upakAra huA, ki isa pagar3Ike badale isane mokSakI pagar3I bA~dha dii| aise vizuddha pariNAmoMse aDiga rahakara sambhAvase asahya vedanA sahakara gajasukumArane sarvajJasarvadarzI hokara ananta jIvana sukhako pAyA / kaisI anupama kSamA aura kaisA usakA sundara pariNAma / tattva jJAniyoMkA kathana hai ki AtmAoM ko kevala apane sadbhAvameM AnA cAhiye / aura AtmA apane sadbhAvameM AI ki mokSa hathelI meM hI hai ! gajasukumArakI prasiddha kSamA kaisI zikSA detI hai / - zrImadrarAjacandra
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbara nyAyasAhityapara eka dRSTi [le0-50 ratanalAla saMghavI, nyAyatIrtha-vizArada] Agama-kAlaka vikramakI tIsarI-cauthI zatAbdike pUrvakA zve. kSikI vidyA" nAmase tarka-zAstrakA patA calatA hai kiMtu - jaina-nyAya-sAhityakA eka bhI grantha upalabdha bhAratIya nyAya-zAstrakI maz2abUta nIMva DAlane vAle gautamanahIM hotA hai; isake pUrvakA kAla arthAt vikramase pAMca- muni hI haiM / inhoMne hI sarvaprathama "nyAya-sUtra" nAmaka sau varSa pahalese lagA kara usake tInasau-cArasau varSa graMthakI racanA kii| inakA kAla IsAkI prathama zatAbdi bAda takakA kAla "zrAgama-kAla" hai| mUla-zrAgama mAnA jAtA hai / isI kAlase bhAratIya-prAMgaNameM tarka aura Agamika-viSayako spaSTa karane vAlI niyuktiyA~ yuddha prAraMbha hotA hai aura Age cala kara zanaiH zanaiH evaM cUrNiyA~ hI usa samaya zve. jaina-sAhityakI sImA sabhI matAnuyAyI kramazaH isI mArgakA avalambana lete thiiN| AgamoM para hI janatAkA jJAna nirbhara thaa| bhaga- haiN| yahIMse bhAratIya darzanoMkI vicAra-praNAlI tarkavAn mahAvIra svAmIke nirvANa kAlase lagA kara nirdhA- pradhAna bana jAtI hai aura uttarottara isIkA vikAsa rita Agama-kAla takakA nirmita sAhitya vartamAna meM hotA calA jAtA hai| itanA pAyA jAtA hai:-11 aMga, 12 upAMga, 5 cheda, sarvaprathama yaha socanA Avazyaka hai ki mahaSi 5 mUla, 30 payannA, 12 niyuktiyA~, tattvArthasUtra jaise gautamane isa praNAlIkI nIMva kyoM DAlI 1 bAta yaha thI graMtha evaM kucheka graMtha aura bhI milate haiM / inake ki brAhmaNoMne svArthavaza-sattAke bala para vaidika-dharma para atirikta isa kAlameM nirmita abhya zve0 graMthoM kA patA ekAdhipatya jamA liyA thA. evaM dhArmika-kriyA-karmomeM nahIM calatA hai| isa prakArakI vikRti paidA kara dI thI ki jisase jana. vikramakI pAMcavIM zatAbdise jaina sAhitya pallavita sAdhAraNakA zoSaNa hotA thA aura unake duHkhoMmeM vRddhi hone lagA aura jyoM-jyoM samaya bItatA gayA tyoM tyoM hotI jAtI thI / isaliye janatAkA jhukAva tez2Ise jainavikasita aura praur3a hotA rahA hai| dharma aura bauddhadharmakI aora hone laga gayA thaa| kyoMki bhAratIya-tarkazAstrakI pratiSThA ina donoMkI kArya praNAlI samAna-vAda aura madhyamamArga bhAratIya tarkazAstra ke aAdi praNetA maharSi gautama haiM para avalambita thii| ye jAtivAdakA (varNa-vyavasthAkA) inhoMne hI isa zAstrako vyavasthitarUpa diyA / yadyapi aura yajJa zrAdi nirupayogI kriyA kANDoMkA niSedha unake pUrva bhI upaniSadoM Adi prAcIna graMthoM meM "aAnvI- karate the, evaM yaha pratipAdana karate the ki sabhI manuSya * isakA dRSTikoNa zvetAmbara sAhitya dhArAkI samAna haiM, saba ke hita eka haiM, pratyeka vyakti (cAhe vaha apekSAse hai| lekhaka strI ho yA puruSa ) dharmakA aArAdhana kara mukti prApta kara
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 anekAnta [mArgazIrSa, vIranirvANa saM0 2466 sakatA hai| zAstra-zravaNakA bhI pratyekako samAna adhi- tarkokA prabala khaNDana kiyA / diGa nAgAdi pazcAtvartI kAra hai; Adi Adi / ina kAraNoMse janatA vaidika- bauddha tArkikoMne isa viSayako aura bhI Age bar3hAyA dharmakI chatra-chAyAkA tyAga karake jainadharma aura bauddha- aura isa prakAra isa tarka zAstrIya yuddhakI gaMbhIra nIMva dharmakI chatra chAyAke nIce tejIse Ane laga gaI thii| DAla kara apane pratipakSiyoMko. cira-kAla taka vivaza zramaNa saMskRti (jaina aura bauddha saMskRtikA sammilita kiyA sAtha hI bhAratIya tarka- zAstrakI bhavya imAratakA nAma) ne thor3e hI samayameM janatAke bala para rAjA mahA- kalA-pUrNa nirmANa kiyaa| rAjAoMke zAsana-cakra takako bhI apanA anuyAyI isa tarka-yuddha meM jainetara tArkika vidvAn jaina-darzana banA lenekI zakti prApta kara lI thii| para bhI chIMTe uchAlane lage aura bhagavAn mahAvIra svAmI ___ isa prakAra zramaNa-saMskRtike kriyAtmaka prabhAvako dvArA pratipAdita dharmakA upahAsa karane lage; taba jainadekhakara gautama Adi vaidika vidvAnoMne isa prabhAvakA vidvAnoMko bhI jainadharmakI rakSA karanekI cintA satAne nirAkaraNa karanekA vicAra kiyA aura isa prakAra yaha lgii| inhoMne socA ki aba kevala "AgamoM" para vicAra hI tarka zAstrakI utpattikA mUla kAraNa huaaa| nirbhara rahanese hI kArya nahIM calegA aura na kevala bhAratIya tarka-zAstrakA apara nAma nyAya-zAstra bhI 'Agama-rakSA' se 'jina-zAsana' kI rakSA ho skegii| hai / isakA kAraNa yaha hai ki isa zAstrake Adi isaliye jisa prakAra bauddha-vidvAnoMne sampUrNa bauddhazrAcArya maharSi gautama dvArA racita tarka-zAstrake Adi sAhityakI vivecanA aura rakSAkA aAdhAra 'zUnyavAda' graMthakA nAma nyAya-sUtra hai aura isIliye pratyeka darzanakA nirdhArita kiyA; usI prakAra ina vidvAn sAdhuaoMne bhI tarka-zAstra "nyAya-zAstra" ke nAmase bhI vikhyAta ho jaina-sAhityakI vivecanA aura rakSakA aAdhAra 'syAdvAdagayA hai; jaise ki sAMkhya nyAya, bauddha nyAya, jaina-nyAya siddhAnta' rakkhA / bauddha aura jaina-nyAya sAhitya-rUpa ityaadi| bhavanakI aAdhAra zilAkA saMsthApana jina kAraNoMse huA hai, unakA yaha saMkSipta digdarzana samajhanA caahiye| bauddha aura jaina nyAya-zAstra tarka-zAstrakI utpatti aura vikAsake kAraNoMko jaba bauddha vidvAnoMko maharSi gautamakI isa rahasyamaya jAna leneke bAda yaha jAnanA Avazyaka hai ki dharma, nItikA patA calA to unhoMne bhI tArkika praNAlIkA darzana aura tarkakI paribhASA kyA hai ? mukhyatayA kriyAzrAzraya liyA / bauddha-tArkikoMmeM sarvaprathama aura pradhAna tmaka cAritrakA nAma dharma hai, dravyAnuyoga sambandhI jJAnazrAcArya nAgArjuna huA / inakA kAla IsAkI dUsarI ko 'darzana' kahate haiM aura darzanarUpa jJAna ke sambandhameM zatAbdI hai / ye mahAn pratibhAzAlI aura pracaNDa UhApoha karanA, bhinna bhinna rItise vizleSaNa karanA tArkika the / inhoMne 'mAdhyamika-kArikA" nAmaka tarkakA 'tarka' athavA 'nyAya' hai / praur3ha aura gaMbhIra graMtha banAyA, evaM bauddha-sAhityakA mUla yadyapi zve. jaina-nyAya-sAhityakA prArambha siddhasena aAdhAra "zUnyavAda" nirdhArita kiyaa| isake aAdhAra divAkarake kAlase hI huA hai| phira bhI jaina nyAyakA para vaidika mAnyatAaoMkA aura vaidika-mAnyatAnukUla mUla bIja vikramakI prathama zatAbdimeM hone vAle, saMskRta
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbara nyAyasAhityapara eka dRSTi varSa 3, kiraNa 2 ] jaina vAGmayake zrAdi-lekhaka AcArya umAsvAti vAcaka dvArA graMtharAja "tatvArtha-sUtra" ke prathama adhyAyake chaThe sUtra "pramANanayairadhigamaH" meM sannihita hai / sampUrNa jaina nyAya sAhityakA Alocana kiyA jAya to patA calegA ki uparyukta sUtrakA hI sampUrNa jaina nyAya - sAhitya bhASya rUpa hai / arthAt pramANa aura nayake AdhAra para hI jainetara sabhI darzanoMkI mAnyatAoM kI parIkSA kI gaI hai aura jainadarzana sammata siddhAntoMkI naiyAyika nIMva DAlI gaI hai| syAdvAda pramANa aura nayakA samanvaya hI 'syAdvAda' hai / apekSAvAda, anekAntavAda, Adi zabda isake paryAya vAcI haiN| mUla zrAgamoM meM 'siya asthi' 'siya Natthi ' zrara 'siya zravattanvaM' arthAt syAdasti, syAd nAsti aura syAdavaktavyaM ( urfa utpAda, vyaya aura zravya ) ye tIna hI bhAga milate hai, ataH syAdvAdakA yahI Agamokta rUpa hai / ina tInoMkI sahAyatAse hI vyaSTi rUpase aura samaSTi rUpase sAta bhAga banate | na adhika bana sakate haiM aura na kama hI / kahA jAtA hai ki sarva prathama ye sAta bhAMge prathama zatAbdi meM hone vAle prasiddha diga - mvarAcArya zrI kundakundAcArya dvArA viracita 'paMcAstikAya ' 'pravacana-sAra' meM milate haiM, parantu cauthI zatAbdike bAda se hI isa viSayaka sAhityakA vizeSa vistAra aura vikAsa hotA hai, aura antameM zanaiH zanaiH bArahavIM zatAbdi taka yaha viSaya vikAsakI carama koTiko pahu~ca jAtA hai / vauddha darzana evaM vaidika darzanoMko padArtha vivecana paddhati meM aura jainadarzanakI padArtha vivecana paddhati meM isa syAdvAda ke kAraNase hI mahadantara hai / sampUrNa jaina-nyAyakA bhavana isI syAdvAda ( anekAnta 176 vAda) ke Upara hI TikA huA hai / kahanA na hogA ki jainadarzanake pAsa dUsare darzanoM kI mAnyatAoMkA prAmANika rUpase khaMDana karaneke liye yahI -- syAdvAda hI -- eka amogha astra siddha huA hai jaina- nyAyakA eka hI dRSTikoNa hai paddhatise anekAnta-paddhati se vastu sthitikA vivecana kiyA jAnA / / sArA~za yahI hai ki aura vaha hai syAdvAda - mUla, cUrNi, niryukti, TIkA Adi paMcAMgI zragAma sAhitya meM syAdvAdakA sUkSma aura Avazyaka vivecana milatA hai aura jyoM jyoM dArzanika saMgharSaNa calatA hai, tyoM syAdvAdakA svarUpa aura vivecana gaMgA ke pravAhake samAna zItala, vizAla, vistRta aura AlhAdaka hotA calA jAtA haiM / vizva, AtmA, Izvara, prakRti Adi mUlabhUta tatvoMke Adi kA varNana dArzanikoMne jisa prakAra kiyA hai, aura jaisA unakA ekAnta ekAMgI rUpa mAnA hai; ekAntavAdake kAraNa vaha. pUrNa satva nahIM kahA jA sakatA / sampUrNa brahmANDa arthAt lokAloka rUpa saMsAra kA ekAMgI svarUpa mAna lene para hI dArzanika matabheda aura dhArmika kalahakI utpatti huI hai aura hotI hai / klezoM ko dUra karane ke liye hI 'syAdvAda' kI utpatti aura isa viSayaka sAhityakA vikAsa huA hai / pratyeka padArtha vibhinna kAraNoMse aura vibhinna apekSA se aneka svarUpa hai / vahana ekAnta nitya hai aura na ekAnta rUpa se anitya hI / dravya apekSAse nitya hai aura paryAya apekSAse anitya / isI taraha se svadravya kSetra zrAdike hisAba se vaha astirUpa hai aura para dravya-kSetra Adi ke lihAja se nAstirUpa hai / yaha bAta jar3a aura cetana donoM hI prakAra ke tatvoMke liye samajhanA cAhiye / yahI syAdvAdakA rahasya hai |
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAnta [mArgazIrSa, vIranirvANa saM0 2466 __jina jainetara dArzanikoMne ise saMzayavAda yA ani- inakA saMkSipta bhAvArtha isa prakAra hai:zcayavAda kahA hai, nizcaya hI, unhoMne isakA gaMbhIra jisake abhAva meM lokavyavahArakA calanA bhI adhyayana kiye binA hI aisA likhA hai| Azcarya to asaMbhava hai, usa tribhuvanake advitIya guru 'anekAntaisa bAtakA hai ki prasiddha prasiddha sabhI vibhinna dArzanikoM vAda' ko asaMkhyAta bAra namaskAra hai // 1 // ne isa siddhAntakA zabda rUpase khaMDana karate hue bhI mithyAdarzanoMke samUhakA samanvaya karanevAlA, prakArAMtarase apane apane dArzanika-siddhAntoMmeM virodhoMke amRtako denevAlA, mumukSuoM dvArA sarala rItise samautpanna hone para unakI vividhatAnoMkA samanvaya karaneke bhane yogya aisA jinendra bhagavAnakA pravacana-syAdvAda lie isI siddhAntakA Azraya liyA hai| mahAmati . siddhAnta-kalyANakArI ho // 2 // mImAMsakAcArya kumArilabhaTTa ne apane gaMbhIra granthoMmeM dIpakase lagAkara AkAza taka arthAt sUkSmase aura sAMkhya, nyAya, bauddha Adi darzanoMke aneka sUkSma vastuse lekara bar3Ise bar3I vastu bhI 'syAdvAda' kI aAcAryoMne apane apane granthoMmeM prakArAntarase isI AjJAnuvartinI hai / yadi koI bhI padArtha cAhe vaha choTA siddhAntakA Azraya liyA hai / isa sambandhameM paM0haMsarAja- ho yA bar3A, syAdvAda siddhAnta ke anusAra apanA svarUpa jI likhita "darzana aura anekantavAda" nAmako pustaka pradarzita nahIM karegA to usakI vastu-sthitikA vAstavika paThanIya hai| jJAna nahIM ho sakegA / he bhagavAn ! yaha 'syAdvAda' se syAdvAdake mahattvake viSayameM aneka prAcIna zrAcAryo- anabhijJa logoMkA pralApa hI hai, jo yaha kahate haiM ki ne saMkhyAtIta zloMkoM dvArA atyanta tarka pUrNa zraddhA aura "kucha vastu to ekAnta nitya haiM aura kucha ekAnta stutya bhAvanAmaya bhakti prakAzitakI hai| unameM se kucha anitya / " ataH vidvAna puruSoMko sabhI vastue~ dravyAudAharaNa nimna prakArase hai: pekSayA nitya aura paryAyApekSayA anitya samajhanA neNa viNA logassa vi vavahAro sandhahA Na nivddi| cAhiye // 3 // tassa bhuvaNekkagurUNo Namo aNegaMtavAdassa // misa prakAra makkhanake liye dahIko mathanevAlI bhaI micchAdaMsaNasamUhamaiyassa amysaarss| strI donoM hAthoMmeM rassI ( manthAna raju) ko pakar3e rahatI jiNavayaNassa bhagavazro saMviggasuhAhigammassa // hai| eka hAthama DhIla deto hai aura dUsare hAthase use -siddhasena divAkara zrAdIpamAvyoma sama svabhAvaM, syAdvAdamudrAnatibhedivastu / khIMcatI hai, tabhI makkhana prApta ho sakatA hai / yadi vaha tannityamevaikamanityamanya,-dititvadAjJAdviSatAM prlaapaaH|| eka hI hAthase kArya kare athavA dUsare hAthakI rassIko -hemacandrAcArya bilkula chor3a deve to saphalatA nahIM mila makatI hai; ekanAkarSantI zlathayantI vastutatvamitareNa / yahI syAdvAdakI nItikA bhI rahasya hai| isa siddhAntameM antena jayati jainI nItimanthAnanemiva gopii|| bhI "DhIla denA aura khIMcanA" rUpa phriyAko vastu paramAgamasya bIjaM, nissiddhjaatyndhsindhur-vidhaanm| vivecana ke samaya kramase gauNatA aura mukhyatA samajhanA sakalana yavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // cAhiye / pratyeka vastu aneka dharmamaya hai| unamaMsa eka -amRta candra suri dharmako mukhyatA aura zeSa dharmoko unakA niSedha nahIM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbara nyAyasAhityapara eka dRSTi varSa 3, kiraNa 2 ] karate gauNatA pradAna karane para hI vastu tattvakA hue nirNaya ho sakatA hai // 4 // syAdvAda siddhAnta paramAgamakA bIja hai, isane janmAndha-gaja-nyAya ke samAna ekAntavAda rUpa mithyAdhAraNAkA sarvathA nAza kara diyA hai / yaha vastumeM saMnihita ananta dharmoMko apekSA karatA huA, virodhoMko vividhatA ke rUpameM samanvaya karanevAlA hai / aise siddhAnta ziromaNi "anekAntavAda" ko maiM nata bAra namaskAra karatA hU~ ||5|| isaliye syAdvAdako saMzayavAda yA anizcayavAda kahanA nirI mUrkhatA hai / syAdvAda sarvAnubhavasiddha, suvyavasthita, sunizcita, aura sarvathA nirdoSa siddhAnta hai / saMpUrNa dhArmika klezoM ko dUra karaneke liye, sabhI manamatAntaroMkA samanvaya karake unako eka hI pleTa phArma para lAne ke liye, evaM vizva ke bikhare hue aura virodhI rUpase pratIta honevAle lekhoM vicAroM tathA hajAroM saMpradAyoM ko eka hI sUtrameM anusyUta karaneke liye syAdvAda - jaisA koI dUsarA zreSTha siddhAnta hai hI nahIM / vizvakI sabhyata, saMskRti aura zAMti ke vikAsake liye jainadarzana aura jainatarka zAstrakI yaha eka mahAn dena hai / kintu kheda haiM ki AjakA jainasamAja aneka saMpradAyoMmeM vibhAjita hokarake ratna jaise sundara siddhAntoMkI zIze ke Tukar3oM ke rUpa meM pariNata karatA huA bhagavAn mahAvIra svAmI ke nAmapara vizvAsaghAta kara rahA hai ! arthAt anekAntavAdI svayaM sAMpradAyika vyAmohase ekAntavAdI ho gayA hai !! 3 pramANa aura naya para aitihAsika dRSTi yaha pahale likhA jA cukA hai ki pramANa aura naya kA samanvaya hI syAdvAda siddhAnta hai; ataH isa viSaya para bhI eka sarasarI aitihAsika dRSTi DAlanA Avazyaka 181 hai / svapara-nizcAyaka jJAna hI pramANa hai / jaina vAGmaya - meM jJAna darzanakI do paddhatiyA~ upalabdha / eka AAgamika aura dUsarI tArkika / zrAgamika paddhatike bhI do rUpa milate haiM / eka to vizuddha - zrAgamika aura dUsarI tarkAMza mizrita - zrAgamika / vizuddha zrAgamika jJAna nirupaNa paddhati meM jJAna ke pA~ca bheda kiye gaye haiM / mati, zruti, avadhi, manaH paryaya aura kevala / inako AAgamika kahanekA kAraNa yaha hai ki AtmAkI mUlabhUta zuddhi aura azuddhi ke vivecana meM jo 'karmasiddhAnta' kA varNana kiyA jAtA hai, usameM jJAnAvaraNa karmake pA~ca jJAna-bheda ke anusAra kiye gaye haiN| tarka - saMrghaSaraNa se utpanna pramANa ke pratyakSa aura parokSarUpa bhedoMke zrAdhArase pratyakSAvaraNa aura parokSAvaraNarUpabheda jJAnAvarNa karmake nahIM kiye gaye haiM / yadi jJAnAvarNa ke bheda pratyakSAvarNa aura parokSAvarNa ke rUpameM kiye jAte to yaha tarkapradhAna jJAnavivecana praNAlI kahalAtI / kintu aisA na hone se yaha zrutivizuddha aura prAcIna grAgamika jJAna praNAlI hai / tarkamizrita zrAgamika jJAna paddhati meM jJAna rUpa pramANake 4 vibhAga kiye gaye haiM / 1 pratyakSa, 2 anumAna, 3 upamAna, aura 4 zrAgama / tadanusAra vizuddha zrAgamika jJAna paddhatike bhedoMkA samAveza pratyakSa meM samaphanA cAhiye aura zeSa bheda tarka-saMgharSa se utpanna hue haiM, aisA samajhanA cAhiye / zrI ThANAMga sUtrameM "pratyakSa aura parokSa" tathA " pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama" isa prakAra donoM bheda vAlI praNAlIkA ullekha pAyA jAtA hai / isameM pratyakSa aura parokSa bheda vAlI praNAlI to spaSTa rUpase vizuddha tArkika hI hai / zrI bhagavatI sUtrameM kevala cAra bheda vAlI praNAlIkA ullekha pAyA jAtA hai / zrI anuyoga dvArA sUtrameM cAra bheda vAlI praNAlIkA ullekha kiyA jAkara pratyakSa do
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhAgoMmeM bAMTa diyA gayA hai| eka bhAga meM matijJAnakA aura dUsare meM avadhi di tInakA samAveza kiyA gayA hai zrI nandI sUtrameM bhI anuyogadvArake samAna hI pratyakSa ke do bheda kiye jAkara ekameM matijJAnako aura dUsare meM avadhi Adi tInako rakkhA hai / kintu parokSa varNanameM punaH mati zruti donoMkA samAveza kara diyA hai; yaha anuyogadvArakI apekSA naMdI sUtrakI vizeSatA hai / isa prakAra zrAgamoM meM bhI milanevAlI takIzamizrita jJAna praNAlIkA yaha prati sthala rekhA darzana samajhanA cAhiye / anekAnta [ mArgazIrSa, vIranirvANa saM0 2466 ke 5 bheda kiye haiM, 1 smRti, 2 pratyabhijJAna, 3 tarka, 4 anumAna, aura 5 zrAgama / isa prakAra sArAMza rUpa se yaha kahA jA sakatA hai ki saMpUrNa pramANa bAdako jaina nyAyAcAne pratyakSa aura parokSa rUpameM suvyavasthita rUpase saMghaTita kara diyA hai, jo ki sampUrNa jaina vAGmaya meM nirvivAda rUpase sarvamAnya ho cukA hai / vizuddha tArkika jJAna praNAlIkA eka hI rUpa pAyA jAtA hai aura vaha hai pratyakSa aura parokSa bheda vAlI praNAlI / sampUrNa jaina saMskRta vAGamaya meM sarva prathama yaha praNAlI AcArya umAsvAti kRta "tatvArthasUtra" meM pAI jAtI hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNa aura digambarA cArya bhaTTAkalaMkadevane itanA vizleSaNa kara pUrNarItyA samarthana kiyA; aura talazcAt jinezvara sUri, vAdideva sUri hemacandrAcArya tathA upAdhyAya yazovijayajI Adi zvetAmbara AcAne aura mANikyanandI tathA vidyA nanda Adi digambara zrAcAryoMne bhI apane apane nyAya granthoMmeM isa praNAlIko pUrI tarahase saMguphita kara diyA jo ki adyApi sarvamAnya hai / isa praNAlI meM pratyakSa ke do bhAga kiye gaye haiM:1 sAMvyavahArika aura pAramArthika / prathama bhAgameM mati, zrutiko sthAna diyA gayA hai aura dUsare meM avadhi, mana:paryaya aura kevalako isa prakAra pratyakSa bhedameM vizuddha zrAgamika paddhatikI samasyAko kevala hala kara diyA hai aura parokSa meM tArkika saMgharSa se utpanna pramANake bhedakA samAveza kara diyA gayA hai| jainetara dArzanikoM ne jitane bhI pramANa mAne haiM, una sabakA samAveza parokSake antargata kara liyA gayA hai| jainadRSTise parokSa nayavAdakI vikAsa-praNAlI pramANavAdakI vikAsa praNAlike samAna vistRta nahIM hai / mUla zrAgama - graMthoM meM sAta nayoMkA ullekha pAyA jAtA hai| zrAcArya siddhasena divAkara chaha naya hI mAnate haiN| ve naigamako svatantra nayakI koTi meM nahIM ginate hai / dravyArthika dRSTikI maryAdA saMgraha naya aura vyavahAra naya taka hI svIkAra karate haiM / zeSa cAra nayoM ko paryAyArthika dRSTikI maryAdA ke antargata samajhate haiM / ina AcArya ke pUrva koI ghaTnayavAdI the yA nahIM, yaha abhI taka jJAta nahIM ho sakA hai / isaliye yaha kahA jAtA hai ki AcArya siddhasena divAkara hI Adi SaT-nayavAdI haiM : prAcIna paraMparA dravyArthika dRSTikI maryAdA RjusUtra naya taka svIkAra karatI hai; kintu siddhasena - kAla ke pazcAt yaha maryAdA vyavahAranaya taka ho aneka zrAcAryoM dvArA svIkAra karalI gaI hai| samartha zrAgadhika vidvAn jinabhadra gaNI kSamAzramaNa evaM pracaMDa naiyAyika zrI vidyAnanda Adi AcAryoM dvArA carcita nayavAdacarcA uparyukta kathanakA samarthana karatI hai / Agama-prasiddha sapta nayavAda aura siddhasenIya paTnayavAda ke atirikta jaina saMskRta sAhitya ke Adi srota, AcArya pravara vAcaka umAsvAti kI tIsarI naya-vAda-bhedapraNAli bhI dekhI jAtI hai| ye 'naigama' se 'zabda' taka 5 naya svIkAra karate haiM; aura aMta meM 'zabda' ke tIna bheda karake zrAgama prasiddha zeSa do nayoM kA bhI samAveza
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2 ] zvetAmbara nyAyasAhityapara eka dRSTi kara dete haiM / dekhA jAya to ina tInoM paramparAoM meM kevala vivecana praNAlikI bhinnatA hai, koI khAsa ullekhanIya bhinnatA nahIM hai / tAtvika dRSTise vikramakI bArahavIM zatAbdi meM honevAle, dArzanika jagatake mahAn vidvAn aura prabala vAgmI zrI vAdidevasUri zrAgama prasiddha nayavAda praNAlikA samarthana karate hue naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtrako 'arthanaya' kI koTi meM rakhate haiM aura zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUtako 'zabdanaya' kI koTimeM ginAte haiM / kintu pUrva tInoM nayoMko dravyArthikakI zreNI meM rakhakara aura zeSa cArako paryAyArthikakI zreNImeM rakhakara siddhasenIya maryAdAkA samarthana karate haiM / 183 T sAhitya ke ye hI zrAdya zrAcArya haiN| inakA kAla vikramakI tIsarI-cauthI-pA~cavIM zatAbdimeM se koI zatAbdI hai / ye jainadharma aura jaina sAhityake mahAnpratiSThApaka aura pratibhA saMpanna samartha zrAcArya the / inake dvArA racita granthoMmeMse sammati tarka, nyAyAvatAra, tathA 22 dvAtriMzikAaiM upalabdha haiM / 2 mallavAdI kSamAzramaraNa --- inakA kAla vikramakI pA~cavIM zatAbdi hai / inakA banAyA huAA nyAyagrantha "naya cakravAla" sunA jAtA hai, jo ki durbhAgya se anupalabdha hai / kahA jAtAhai ki inhoMne zIlAditya rAjAkI sabhA meM bauddhoMko harAyA thA aura unheM saurASTra deza meM se nikAla diyA thA / 3 siMhakSamAzramaNa - inakA kAla sAtavIM zatAbdi mAnA jAtA hai / inhoMne "naya cakravAla" para 18 haz2Ara zloka pramANa eka sundara saMskRta TIkA likhI hai / isakI prati asta vyasta dazA meM aura yahA~ taka Agama-kAla, bhAratIya nyAya - zAstrakI utpatti aura usake vikAsake kAraNa, bauddha aura jaina nyAyazAstra kI AdhArazilA, syAdvAda siddhAnta aura usake zAkhArUpa pramANa evaM nayakA aitihAsika vargIkaraNa Adi viSayoM kA saMkSipta digdarzana karAyA jA cukA hai / nyAya graMthoM meM varNita hetuvAda evaM anyavAdoM para dRSTi DAlane kI icchA rakhate hue bhI vistAra bhayase aisA nahIM karake; prasiddha prasiddha jaina nyAyAcAryoMkA aitihAsika kAla-krama batalAte hue, tathA saMpUrNa nyAya sAhitya para eka upasaMhArAtmaka sarasarI dRSTi DAlate hue yaha lekha samApta kara diyA jAyagA / 4 zuddha rUpase pAI jAtI hai / uccakoTike dArzanika graMthoMmeM isakI gaNanA kI jAtI hai / haribhadrasUri- - inakA astitva kAla vikrama 757 se 827 takakA sunizcita ho cukA hai / ye 'yAkinImahattarAnu' ke nAma se prasiddha haiM aura 1444 graMthoMke praNetA kahe jAte haiM / inheM bhAratIya sAhityakAroMkI sarvocca paMktike sAhityakAroMmeMse samajhanA caahiye| ye alaukika pratibhAsaMpanna aura mahAn medhAvI, gaMbhIra nyAyAcArya the / anekAntajayapatAI kA, SaDdarzana samuccaya, zAstravArtAsamuccaya, anekAntavAdaM praveza dharmasaMgrahaNI, nyAyavinizcaya ( 1 ); yadi ina dvArA racita nyAyake uccakoTike graMtha haiM / abhayadeva sUri-ye vikramakI 10vIM zatAbdi ke uttarArdha aura 11vIM ke pUrvArdha meM hue / ye tarka - * siddhasena divAkara aura AcArya hemacandra para vistRta vicAra jAnanekI icchA rakhanevAle pAThaka mere dvArA likhita aura "anekAnta" varSa 23 kI kiraNa 4, 5, 6 aura 1 evaM 10 meM prakAzita ina zrAcArya viSayaka nibandha dekhane kI kRpA kareM / --lekhaka 5 kucha prasiddha jaina nyAyAcArya 1 siddhasena divAkara - zvetAmbara jaina nyAya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 anekAnta [ mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02466 paMcAnana aura nyAyavanasiMhakI upAdhise suzobhita aura alaukika pratibhAkA anumAna karanA hamAre the / navA~gIvRttikAra abhayadevase inheM bhinna sama- liye kaThina hai / kahA jAtA hai ki inhoMne apane jhanA caahiye| inhoMne siddhasena divAkara racita sAdhucarita jIvanameM sAr3he tIna karor3a zloka pramANa sammati tarka para paccIsa haz2Ara zloka pramANa nyAyaH sAhityakI racanA kI thii| nyAya granthoMmeM pramANazailI para eka vistRta TIkA likhI hai / yaha aneka mImAMsA, anyayoga-vyavacheda aura ayoga-vyavacheda dArzanika-granthoMkA maMthana kiyA jAkara prApta hae nAmaka dvAtriMzikAoMkI racanA zrApake dvArA huI navanItaka samAna ati zreSTha dArzanika graMtha haiN| pAI jAtI hai| dazavIM zatAbdi takake vikasita bhAratIya darzanoMke 9 ratnaprabhasUri-ye vAdidevasUrike ziSya haiM, ataH granthoMkI khAtA bahIke rUpameM yaha eka sundara saMgraha vAdidevasUrikA jo samaya hai vahI inakA bhI samajhanA graMtha hai| caahiye| pramANanaya-tattvAlokapara inhoMne pA~cahajAra 6 candraprabha sUri-inakA kAla vikramakI 12vIM zloka pramANa 'ratnAkarAva-tArikA' nAmaka TIkA- . zatAbdi. (1146) hai| inhoMne darzana-zuddhi aura grantha likhA hai, jisakI bhASA aura zailIko dekha prameyarala koza nAmaka nyAyagranthakI racanA kI hai| kara hama ise 'nyAyakI kAdambarI' bhI kaha sakate haiM / kahA jAtA hai ki inhoMne saM0 1158 meM pUrNimA 10 zAMtyAcArya-inakA kAla vikramakI 11vIM (1) gacchakI sthApanA kI thii| zatAbdi hai / inhoMne siddhasena divAkara-racita 7 vAdidevasUri-inakA kAla vikrama saM0 1134 se nyAyAvatArake prathama zloka ke AdhAra para hI eka 1226 takakA hai| inhoMne 'pramANa nayatattvAloka' vArtika likhA hai, jo ki pramANa-vArtika bhI kahA nAmaka sUtrabaddha nyAya-granthakI racanA karake usapara jAtA hai / isI vArtika para inhoMne 2873 zloka caurAsI haz2Ara zloka pramANa vistRta aura gaMbhIra pramANa pramANa-prameya-kalikA' nAmaka TIkAbhI likhI 'syAdvAda ratnAkara' nAmaka TIkAkA nirmANa kiyA hai jo prakAzita ho cukI hai,kintu aneka azuddhiyA~ hai / yaha TIkA-graMtha bhI jaina nyAya ke coTIke graMthoM meM se hai / "prameyarakhakoTIbhiH pUrNo ratnAkaro mahAn" 11 malliSeNasUri-ye caudahavIM zatAbdimeM hue haiN| paMktise isakI mahattA aura gurutA aA~kI jA sakatI aApane prAcArya hemacandra racita 'anya yogavyavahai / kahA jAtA hai ki siddharAja jayasiMhakI rAja- cheda' nAmaka dvAtriMzikA para saM0 1346 meM tIna sabhAmeM digambara muni kumudacandrAcAryako vAda- haz2Ara zloka pramANa "syAdvAdamaMjarI" nAmaka vivAdameM inhoMne parAjita kiyA thaa| ye vAda- vyAkhyA graMtha likhA hai / isakI bhASA prasAda-guNavivAda karane meM parama kuzala the; isIliye "deva- sampanna hai aura viSaya-pravAha zarada-RtukI nadIkI sUri" se 'vAdideva-sUri' khlaaye| pravAhake samAna sundara aura AlhAdaka hai / paTa 8 hemacaMdrAcArya-inakA sattA-samaya vikrama 1145 se darzanoMkA saMkSipta aura sundara jJAna karAne vAlI 1226 taka hai / inakI agAdha buddhi, gaMbhIra jJAna isake jor3akI dUsarI pustaka milanA kaThina hai /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] zvetAmbara nyAyasAhityapara eka dRSTi 12 guNaratnasUri-ye pandrahavIM zatAbdimeM hue haiN| eka hI dRSTi se kiyA jaaygaa| inhoMne haribhadrasUri racita "ghaTa-darzana-samuccaya" nyAya-graMthoM meM varNita kucha mukhya mukhyavAdoMke nAma para 1252 zloka pramANa "tarka rahasya-dIpikA" isa prakAra haiM:-sAmAnyavizeSavAda, IzvarakartRtvavAda nAmaka eka bhAvapUrNa TIkA likhI hai / isameM bhI AgamavAda, nityAnityavAda, AtmavAda, muktivAda, ghaTa-darzanoMke siddhAntoM para acchA vivecana kiyA zUnyavAda, advaitavAda, apohavAda, sarvajJavAda, avayavagayA hai / dArzanika-graMthoMkI koTimeM isakA bhI avayavivAda, strImuktivAda, kavalAhAravAda, zabdavAda, apanA vizeSa sthAna hai| vedAdi apauruSeyavAda, kSaNikavAda, prakRtipuruSavAda, 13 upAdhyAya yazovijaya jI-jaina-nyAya sAhitya rUpa jaDavAda arthAt anAtmavAda, nayavAda, pramANavAda, bhavya bhavanake pUrNa ho jAne para usake svarNa-kalaza- anumAnavAda aura syAdvAda ityAdi ityAdi / / samAna ye antima jaina nyAyAcArya haiM / ye mahAn jyoM jyoM dArzanika-saMgharSa bar3hatA gayA tyoM tyoM medhAvI aura sAhitya-sRjanameM advitIya ayAhata viSayameM gaMbhIratA AtI gaI / tarkokA jAla vistRta hotA gati-zIla the| inakI lokottara pratibhA aura gayA / zabdADambara bhI bar3hatA gyaa| bhASA sauva aura agAdha pAMDityako dekhakara kAzIkI vidvat sabhA pada lAlityakI bhI vRddhi hotI gii| artha gAMbhIrya bhI * ne inheM 'nyAya-vizArada' nAmaka upAdhise vibhUSita viSaya-sphuTatA evaM viSaya-praur3hatAke sAtha sAtha vikAsako kiyA thaa| tatpazcAta sau granthoMkA nirmANa karane prApta hotA gyaa| aneka-sthaloM para lambe lambe samAsapara inheM nyAyAcArya kA viziSTa pada prApta huA yakta vAkyoMkI racanAse bhASAkI daruhatA bhI bar3hatI thA aura tabhIse ye "zata-granthoMke nirmAtA" rUpase gii| kahIM kahIM prasAda-guNa-yukta bhASAkA nirmala stotra prasiddha bhI haiM / tarka bhASA, nyAyaloka, nyAyakhaMDa- bhI kalakala nAdase pravAhamaya ho claa| yatratatra sundara khAdya, syAdvAda, kalpalatA Adi aneka nyAyagraMtha aura prAMjala bhASAbaddha gadya pravAhameM sthAna sthAna para Apa dvArA racita pAye jAte haiM / inakA kAla bhAvapUrNa padyoMkA samAveza kiyA jAkara viSayakI roca18vIM zatAbdi hai| katA dugunI ho clii| isa prakAra nyAya-sAhityako ina ullikhita prAcAryoM ke atirikta anya aneka sarvAGgINa sundara aura paripUrNa karaneke liye pratyeka jaina jaina naiyAyika graMthakAra ho gaye haiM; kintu bhayase isa lekha nyAyAcAryane hArdika mahAn parizramasAdhya prayAsa kiyA meM kucha pramukha pramukha prAcAryoMkA hI kathana kiyA jA hai aura isaliye ve apane punIta kRta saMkalapameM pUrI sakA hai / upAdhyAya yazovijaya nIke pazcAt jaina- tarahase aura pUre yazake sAtha saphala manoratha hue haiM / nyAya-sAhityake vikAsakI dhArA ruka jAtI hai aura isa yahI kAraNa hai ki jaina nyAyAcAryokI diganta vyApinI, prakAra cauthI zatAbdi ke antase aura pAMcavIMke prArambha saumya aura ujjavala kIrtikA sumadhura prakAza sampUrNa se jo jaina nyAya-sAhitya prArambha hotA hai, vaha 18vIM vizva ke dArzanika kSetroMse mUrtimAna hokara pUrNa pratibhAke zatAbdi taka jAkara samApta do jAtA hai / sAtha pUrI tarahase prakAzita ho rahA hai / upasaMhAra hama ina aAdaraNIya prAcAryoMkI sArvadezika pratibhA saMpUrNa jaina nyAya-graMthoMmeM SaT-darzanoMkI lagabhaga se samutpanna, guNagArimAse aota prota ujjavala kRtiyoMsabhI mAnyatAaoMkA syAdvAdakI dRSTi se vizleSaNa kiyA ko dekha kara yaha nissaMkocarUpase kaha sakate haiM ki ina gayA hai / aura antameM isI bAta para bala diyA gayA kI asAdhAraNa amara aura amUlya kRtiyoMne jainahai ki apekSA vizeSasenaya-dRSTise sabhI siddhAnta satya sAhityakI hI nahIM, balki sampUrNa bhAratIya sAhityakI ho sakate haiM / kintu ve hI siddhAnta usa dazAmeM asatya saubhAgya zrIko alaMkRta kiyA hai aura ve aba bhI kara rUpa ho jAyage; jabaki unakA nirupaNa ekAnta rUpase rahI haiN| . . . .
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra - vicAra [rsA huA, jaba maiM 'jaina hitaiSI' patrakA sampAdana karatA thA, taba maiMne 'gotra vicAra' nAmakA eka lekha likhakara use 15 veM varSa ke 'jaina hitaiSI' ke aMka naM0 2-3 meM prakAzita kiyA thA / Aja kala jaba ki gotra-karmAzrita U~ca-nIcatAkI carcA joroM para hai aura gommaTasArAdike gotra lakSaNoMko sadoSa batalAyA jA rahA hai taba ukta lekha bahuta kucha upayogI hogA aura pAThakoMko apanA ThIka vicAra banAne meM madada karegA, aisA samajhakara, Aja use kucha saMzodhanAdike sAtha pAThakoMke sAmane rakkhA jAtA hai| 'sampAdaka' unakA upadeza mAnaneke kAraNa, aneka gotra kevala nagara - grAmAdikoM ke nAma para unameM nivAsa karane ke kAraNa aura bahutase gotra kevala vyApAra pezA athavA zilpakarmake nAmoM para unako kucha samaya taka karate rahane ke kAraNa par3e haiN| aura bhI aneka kAraNoM se kucha gotroMkA nAmakaraNa huA jAna par3atA hai, aura ina saba gotroMkI vaha saba sthiti badala jAnepara bhI abhI taka unake vahI nAma cale jAte haiM - samAna AcaraNa hote hue bhI jainiyoMke gotroM meM paraspara vibhinnatA pAI jAtI hai| ataH jainiyoMke liye gotra sambandhI prazna eka bar3A hI jaTila prazna hai aura isaliye usapara vicAra calane gotra - vicAra santAna kramase cale Aye jIvoMke AcaraNa vizeSakA nAma 'gotra' hai / vaha AcaraNa U~cA aura nIcA aisA do prakArakA honese gotrake bhI sirpha do bheda haiM- eka 'ucca-gotra' aura dUsarA 'nIca gotra' aisA gommaTasArameM zrI nemicandra siddhAnta - cakravarti dvArA jaina siddhAnta batalAyA gayA hai / jaina siddhAnta aSTakamake antargata 'gotra' nAmakA eka pRthak karma mAnA gayA hai, usIkA yaha ukta AcArya pratipAdita lakSaNa athavA svarUpa haiM / parantu jainiyoMmeM Ajakala gotra viSayaka jisa prakArakA vyavahAra pAyA jAtA hai vaha isa siddhAMta pratipAdita gotra-kathanase bahuta kucha vilakSaNa mAlUma hotA hai| jainiyoMke gotroM kI saMkhyA bhI saiMkar3oM para pahu~cI huI hai / unakI 84 jAtiyoM meM prAyaH sabhI jAtiyA~ kucha na kucha saMkhyA pramANa gotroM ko liye huye haiM / parantu una saba gotroM meM 'ucca' aura 'nIca' nAmake koI gotra nahIM haiM; aura na kisI motrake bhAI U~ca athavA nIca samajhe jAte haiN| prateka gotra kevala RSiyoMke nAma para * dekho, 'anekAnta' kI dvitIya varSakI phAila, aura usameM bhI 'gotra lakSaNoMkI sadoSatA' nAmaka lekha, jo pRSTha 680 para mudrita huA hai / kI jarUrata hai / arsA huA 'satyodaya' meM 'zUdramukti' zIrSaka eka lekha nikalA thA, jo bAda meM pustakAkAra meM bhI chapakara prakAzita ho cukA hai / usameM gommaTasAra-pratipAdita gotra karmake svarUpa para kucha vizeSa vicAra prakaTa kiye gaye haiM / una vicAroMko - lekha ke kevala utane hI aMzakopAThakoMke vicArArtha yahAM uddhRta kiyA jAtA hai / AzA hai vijJa pAThaka eka vidvAna ke ina vicAroMpara savizeSa rUpa se vicAra karane kI kRpA kareMge aura yadi ho sake to apane vizeSa vacAroMse sUcita karane ko bhI udAratA dikhalAyeMge:
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2] gotra vicAra d6 gomaTTasArameM 'gotrakarma' ke kArya darzanake liye yojanA bhI mAnavApekSita hI hai / pAThakoMko vidita nimna likhina gAthA hai: hogA ki amIra, garIba, dukhiyA, sukhiyA, nIca, saMtANakameNAgaya-jIvAyaraNassa godamidi saraNA / U~ca, sabhya, asabhya, paMDita, mUrkha ityAdi dvanda haiM ucca NIcaM caraNa ucca NIcaM have. godaM // aura ye dvanda aise do paraspara virodhI gaNoM ke --karmakANDa 13 / dyotaka haiM jinakA astitva nirapekSa nahIM kintu santAnakrameNAgata jIvAcaraNasya gotramiti sNjnyaa| anyonyAzrita hai / ataeva manuSya gatiko chor3akara ucca nIcaM caraNaM uccainIcairbhavet gotram // 13 // zeSa tIna gatiyoM jo gotrakA eka eka prakAra artha-santAna krama arthAta kulakI paripATI- mAnA gayA hai vaha apane pratipakSIke satvakA sUcaka ke kramasaM calA AyA jo jovakA AcaraNa usakI aura abhilASI hai| yadi devoMmeM nIca gotrakA, 'gotra' saMjJA hai / usa kula paramparAmeM U~cA Aca- aura nArakI tathA tiryazcoMmeM uccagotrakA sambhava raNa ho to use 'ucca gotra' kahate haiM, jo nIcA nahIM hai to ina gatiyoMmeM gotrakA sarvathA hI abhAva AcaraNa ho to vaha 'nIca gotra' kahA jAtA hai| mAnanA par3egA; kyoMki dvanda garbhita eka pratipakSI gotrake isa lakSaNa para gaura karate haiM to yaha guNakA svatantra sadbhAva kisI tarahase bhI siddha lakSaNa sadoSa mAlUma hotA hai, aura aimA prakaTa nahIM hotA / ukta gatiyoMmeM gotrake do prakAroM meM se hotA hai ki kamabhUmike manuSyoMkI vizeSa vyavasthA eka vizeSakI niyAmakatA kahanekA yaha artha hotA para lakSya rakhakara sAmAjika vyavahAra dRSTise isa- hai ki ina gatiyoMke jIva apanera loka samudAyameM kI racanA huI hai| gotra karma aSTamUla prakRtiyoMmeM samAnAcaraNI haiM, unameM bheda bhAva nahIM hai aura jaba se hai aura isakA udaya caturgatike jIvoMmeM kahA bheda bhAva nahIM to unako ucca yA nIca kisakI hai| nArakI aura tiryaJcoMke nIca gotrakI, devoMke apekSAse kahA jAya, ve khuda to ApasameM ucca gotrakI aura manuSyoMke ucca aura nIca donoM na kisIko nIca samajhate haiM na ucca; unameM nIca gotroMkI sambhAvanA siddhAntameM kahI hai| deva va aura uccakA khyAla honA hI asambhava hai| nArakIkA upapAda janma hotA hai; ve kisIkI isI khyAlase bhoga-bhUmiyoMke bhI ucca gotra santAna nahIM hote aura na koI unakA niyata hI kahA gayA hai| isase spaSTa hai ki gotrakA lakSaNa AcaraNa hai| gAthokta gotrakA lakSaNa ina donoM manuSyoMkI vyavahAra vyavasthAke anusAra banAyA gatiyoMmeM kisI taraha bhI lAga nahIM hotaa| isI gayA hai, aura jisa jisa gatike jIvoMko manuSyoM taraha ekendriyAdi sammUrchana jIvoMmeM bhI yaha lakSaNa ne jaisA samajhA athavA unake vyavahArakI jaisI vyApaka nahIM / isake alAvA 'AcaraNa' zabda bhI kalpanA kI, umIke anusAra una gatiyoMmeM ucca manuSyoM hI ke vyavahArakA arthavAcI hai aura va nIca gotrakI sambhAvanA mAnI gaI hai / caturgati manuSyoM hI kI apekSAse ukta lakSaNameM upayukta ke jIvoMmeM bandhodayasatvako prApta hone vAle gotra huA hai| AcaraNake sAtha uccatva aura nIcatvakI, karma tathA usake kArya svarUpa gotrakA lakSaNa aura
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 anekAnta [ mArgazIrSa, vIra-nirvANa saM02466 udaya jisa prakArase pratyakSa jJAtA dRSTA. sarvajJane ukta prakArake vyavahAroMse to sAfa prakaTa hai ki kahA ho vaha saba gAthAse prakaTa nahIM hotaa| isa unameM nIca aura ucca donoM hI prakArake AcaraNalakSaNake mutAbika gotrakarmakA udaya manuSyoM hI vAle jIva hote haiM, phira jaina-piddhAntiyoMne devameM milegA aura anya gatiyoMke jIvoMke ATha gatimeM nIcagotrakA udaya kyoM nahIM kahA ? pAThaka karmoM kI jagaha sAta hI kA udaya mAnanA pdd'egaa| vicaareN| jaina siddhAntiyoMmeM gatra aura gotra karmake 2-isameM kucha vizeSa kahanekI z2arUrata nahIM viSayoMmeM jo pracalita mata vaha manuSyoM hI ke ki asura, rAkSasa, bhUta, pizAcAdi devoMke AcavyavahAroM tathA kalpanAoMse banA hai / imake raNa mahAna ghRNita aura nIca mAne gaye haiM aura ve vizeSa pramANameM nimna likhita UhApohakI bAteM vaimAnika devoMkI samAnatA nahIM kara sakate / yadi pAThakoMke svayaM vicArArtha upasthita karate haiM- gotrake uccatva nIcatvameM jIvakA AcaraNa mUla kA 1-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura raNa hai to vaimAnikoMkI apekSA vyantarAdikA gotra vaimAnika, isa prakArase devoMke cAra nikAya jaina- avazya nIca honA cAhiye / devamAtrako uccagotrI dharmameM kahe haiM / ina cAroM prakArake devoMmeM indra kahanA jainasiddhAntiyoMke lakSaNase viruddha par3atA hai| sAmAnika, trAyastriMza, pAriSada,AtmarakSa, lokapAla 3-pazuoM meM siMha, gaja, jambuka, bher3a, kukkara anIka, prakIrNaka, abhiyogya aura kilviSika, Adike AcaraNoM meM pratyakSa bheda hai| vIratA, sAhasa aise daza bheda hote haiN| inameMse jo deva ghor3A, Adi guNoMmeM mihako manuSyoMne Adarza mAnA hai / ratha, hAthI, gaMdharva aura nartakIke rUpoMko dhAraNa kisI dUsarekI mArI huI zikAra aura ucchiSTako karate haiM ve anIka haiM jo hAthI, ghor3A bAhana siMha kabhI nahIM khAtA aura na apane vArase pIche banakara indrakI sevA karate haiM ve Abhiyogya kaha rahe hue pazu para dubArA AkramaNa karatA hai / jainAlAte haiM; aura jo indrAdika devoMke sanmAnAdikake cAryoMne 100 indra kI saMkhyAmeM siMhako indra kahA anadhikArI, indrapurIse bAhara rahane vAle tathA hai, yathAanyadevoMse dUra khar3e rahanevAle (jaise aspRzyazUdra) "bhavaNAlaya cAlIsA bitaradevANa hoMti battIsA / haiM ve kilviSaka deva haiN| yahA~ apane Apa yaha kappAmara caubIsA cando sUro Naro tiro|" prazna hotA hai ki kilviSaka jAtike devoMko anya isakA kyA kAraNa hai ki AcaraNoM meM bheda hote prakArake deva apanI apekSA nIca samajhate haiM ki hue bhI tiryazcamAtrako samAnarUpase nIcagotrI kahA nahIM ? yadi nIca nahIM samajhate to kilviSikoMko gayA hai ? amarAvatIse bAhara dUra kyoM rahanA par3atA hai aura 4-nArakiyoMmeM aise jIva bhI hote haiM jinake ve aspRzya kyoM haiM ? evaM anIka tathA Abhiyogyaka tIrthakara nAma karmakA bandha hotA hai| kyA ve jIva AcaraNa zeSa sAta prakArake devoMkIdRSTimeM ucca haiM bhI anya nArakiyoMkI taraha nIcAcaraNI hI hote vA nIca ? devoMke daza prakArake bheda aura unake sarva nArakI jIvoMkA samAna nIcAcaraNI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2 ] aura nIcagotrI honA samajha meM nahIM AtA / 5 - kubhoga- bhUmike manuSya nAnA prakArakI kutsita AkRtiyoMke hote haiM aura subhoga- bhUmikI apekSA yaha bhI kahA jAyagA ki ve kubhogake bhogI haiN| kyA kubhoga bhUmi aura subhoga bhUmike jIvoMke caraNoM meM pharka nahIM hotA ? yadi hotA hai to phira akhilabhoga-bhUmi-bhava uccagotrI hI kyoM kahe gaye ? gotra- vicAra ina saba bAtoMpara vicAra karane se yahI mAlUma hotA hai ki gotrakarmake viSaya meM jainoMkA jo siddhA hai vaha kevala manukA, aura manuSyoM meM bhI 'bhAratavAsiyoMkA vyavahAra-mata hai| bhAratIya loga saba prakArake devI devatAoMkI upAsanA karate haiM, bhUta, pizAca, yakSa, rAkSasa, koI bhI ho sabake devAlaya bhAratameM maujUda haiM, sabake stotra pATha saMskRta bhASa haiM aura unake bhakta apane apane upAsyoMkA kIrtana karate haiM / isaliye jainoMne devamAtrako gotra kahA hai; kyoMki ve manuSyoMse ucca aura zaktizAlI evaM aneka iSTAniSTake karanemeM samartha mAne gaye haiM / pazu aura nArakiyoM ko koI manuSya apane se acchA nahIM samajhatA, na unake guNAva guNapara vicAra karatA hai, isaliye manuSyoM ke sAdhA - raNa khyAlake mutAbika tiryaJca aura narakagati meM ekAnta nIca gotrakA udaya batAyA gayA / yadi caturgatike jIvoMke AcaraNa aura vyavahAroMko dRSTi meM rakhakara gotrake lakSaNa tathA udaya vyavasthAkA varNana hotA to usameM 'santAnakameNAgaya' padakI yojanA kabhI nahIM hotI, aura na deva, nArakI tathA tiryaJcagatimeM ekAntarUpase eka hI prakArake gotrakA daya kahA jAtA / 186 gotrake lakSaNakI uparyukta AlocanA karake hamane yaha dikhalA diyA hai ki yaha lakSaNa manuSyoMkI vyavahAra sthiti ke anusAra banAyA gayA hai / isa lakSaNa se nimnalikhita bAteM aura nikalatI haiM: TOT (1) jIvakA bahI AcaraNagotra kahA jAyagA jo kula paripATI se calA AtA ho, arthAt jo AcaraNa kulakI paripATIke muAphika na hogA usakI gotrasaMjJA nahIM hai aura vaha gotrakarmake udayase nahIM kintu kisI dUsare hI karmake udayase mAnA jAyagA / (2) haraeka AcaraNa ke liye kulavizeSakA niyata honA jarUrI hai aura haraeka kulake liye kisI vizeSa AcaraNakA / parantu, jainadharma meM mAnava samAjake vikAsakA jo varNana hai vaha kucha aura hI bAta kahatA hai; usako yadi sahI mAnate haiM to yaha bhI svIkAra karanA par3egA ki bharatakSetra meM eka samaya aisA thA jaba manuSyoM meM na to koI kula the aura na unakI paripATI ke koI AcaraNa the, isaliye usa samayake jIvoMke gotrakarmmakA udaya bhI nahIM thA / bartamAna avasarpiNIke prAthamika tIna AroMmeM bhogabhUmikI racanA thI; bhoga-bhUmiyoMmeM kula nahIM hote, kulakaroMkA janma tIsare kAlake AkhIra meM hotA hai / isa prakAra kuloMke abhAva meM bhoga-bhUmiyoMke caraNoM kI gotrasaMjJA nahIM kahI jaaygii| yadi aisA kahA jAya ki samasta bhoga- bhUmiyoM kA eka hI kula thA aura unake AcaraNa samAna the isaliye bhogabhUmiyoMke gotrakA sadbhAva thA, to Age kulakaroM, tIsare kAlake antake bhoga bhUmiyoM tathA karma
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhUmike Adike manuSyoMmeM gotrakA abhAva svayameva siddha hotA hai; kyoMki inake AcaraNa inake pUrva joMse sarvathA bhinna aura viruddha the / isako hama nIce spaSTa karate haiM bhoga bhUmiyA manuSya na khetI karate the, na makAna banAte the, aura na bhojana-vastu pakAte the; ve apanI saba AvazyakatAyeM kalpavRttoM se pUrI karate the / isaliye unameM asi, masi, kRSi, bANi - jaya sevA aura zilpake karma vyApAra bhI nahIM the / unako Apasa meM kisIse kucha sarokAra nahIM thA, apane apane yugalake sAtha apanI kalpatarU bATikAmeM sukhabhoga karate the / ataeva na koI unakA samAja thA aura na koI sAmAjika bandhana / unameM vivAha-saMskAra nahIM hotA thA; eka hI mAtA ke udarase nara-mAdAkA yugala utpanna hotA thA, jaba Satara hote the taba donoM bahina aura bhAI strI-puruSakA sambandha kara lete the / yugala paidA hote hI unake mAtA-pitA kA dehAnta ho jAtA thA / isa prakAra yugala manuSyoMkI samAna jIvana sthiti usa samaya taka jArI rahI jaba taka ki kalpavRkSoM kI kamI na huI / tIsare Areke astrIra meM kalpavRkSoM kI nyUnatA se logoMne apane apane vRkSoMkA mamatva kara liyA aura kaI yugala vRkSoMke liye Apasa meM kleza karane lage / tatpazcAt parasparake jhagar3e nipaTAne ke liye una yugaliyoMne apane meMse eka yugalako nyAyAdhIza banAyA jo pahilA kulakara huA aura usake vaMzaja Ageko nyAyAdhIza tathA daNDanItividhAyaka hote rhe| inhIM kulakaroMkI santAna zrIRSabhadeva tIrthakara hue jinhoMne paTkarmmakI zikSA dI; unake upadezase prathama pA~ca kArIgara [ mArgazIrSa, vIra - nirvANa saM0 2466 baneH - - 1 kumbhakAra, 2 lohAra, 3 citrakAra, 4 vastra bunanevAle, 5 nApita arthAt nAI / RSabhadevane hI vivAhavidhi calAI aura sage bahina bhAI meM strI bhartArakA sambandha honA banda kiyA / isa kathana muAphika jisa jisa bhogabhUmiyAne apanI sahodarAko chor3akara dUsarI se vivAha kiyA, athavA RSabhadevajI kI zikSA pAkara kumhAra, lohAra Adike kAmako kiyA, usakA AcaraNa usake mAtA pitA ke caraNoM se bilakula hI viparIta aura nirAlA thA; arthAta usakA AcaraNa apane kula kI paripATIke anusAra nahIM thA, isaliye vaha gotrakarmake udayase nahIM kintu kisI anya hI kamrmodayakA phala thA / ataeva karmabhUmikI AdimeM jo manuSyoMke AcaraNa the unakI 'gotra' saMjJA nahIM kahI jA sakatI aura usa samayake saba loga gotrakamrmodaya rahita the / ATha kammoMkI jagaha unake sAta hI kA udaya thA / gotrakarmakA udaya unakI santAnake mAnA jAyagA jinhoMne apane AcaraNa mAtA pitA p unhIM kA pAlana kiyaa| yadi usa samaya kisI nAI ke lar3akene khetIkA kAma kiyA aura nApitake kAryako na sIkhA to usakA bhI AcaraNa 'santAnakramAgata' na honese gotrasaMjJaka na hogA, usake bhI gotrakarmmAbhAva hI kahA jAyagA / aise santAnakarmmarahitaM AcaraNoMke liye karmatatva-jJAnameM kaunasA vizeSa karmma hai so jJAnI pAThaka khuda vicAreM; aSTakarmake uparAnta to koI karmmanahIM kahA gayA aura ina mUlottara prakRtiyoM ko inake lakSaNAnusAra ukta santAna - krama rahita AcaraNoMke kAraNa kaha sakate nahIM / kA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] gotra vicAra 'santAnakramAgata' pada para eka zaMkA yaha aura caraNI haiM aura amuka amuka niicaacrnnii| taduhotI hai ki jisa bhoga-bhUmiyoMkI santAnane RSabha- parAnta yugAntaroM taka una kuloMmeM nirantara eka hI devajI kI zikSAnusAra apane pUrvajoMke AcaraNako prakArakA AcaraNa rahe isakI gAMraTI kyA ? kisI chor3akara navIna AcaraNa grahaNa kara liye, usake bhI kulameM eka hI tarahakA AcaraNa nirantara banA putrakA AcaraNa pitAke anakUla hone para 'santAna rahegA aisA mAnanA prakRti aura karma siddhAntake kramAgata' kahA jAyagA ki nahIM; arthAt eka hI pratikUla hai, pratyakSase bAdhya hai| kisI jIvake pIr3hIke AcaraNako 'santAnakramAgata' kaheMge yA AcaraNa usake pitA yA pUrvajoMke anusAra avanahIM; mUlata: prazna yaha hai ki kitanI pIThIkA Aca- zyameva hI hoM, aisA mAnanA ekAnta haTha hai| raNa santAna kramAgata kahA jA sakatA hai ? isakA yadi AcAryoMkA yaha abhiprAya ho ki ukta byorA kisI granthoM meM dekhane meM nahIM aayaa| hiMsAdi AcaraNoM meM pravRtti aura nivRtti jIvikA aba jarA AcaraNakI uccatA nIcatA para ke SaTkarma ta thA pezoMse niyojita hai; kaI peze vicAra kiijiye| 'AcaraNa' zabdase asaliyatameM aura karma to aise haiM jinake karanevAle nIcAcaraNI AcAryoMkA kyA kyA abhiprAya hai so sAfa sApha nahIM hote aura koI aise haiM jinako karanese jIva kahIM nahIM kholA gyaa| yadi 'AcaraNa' zabdase nIcAcaraNI ho hI jAtA hai athavA nIcAcaraNI hiMsA, jhUTha, corI, sapta vyasanAdimeM pravRtti hI usa pezeko karatA hai uccAcaraNI nahIM / prayojana athavA nivRttise matalaba hai taba to gotrake ukta yaha huA ki kaI pezoMke sAtha uccAcaraNakA lakSaNAnusAra aisA mAnanA par3egA ki do tarahake avinAbhAvI sambandha hai aura katipayake sAtha kula yAnI vaMzakrama hote haiM, eka ve jinameM hiMsAdi nIcAcaraNakA / isameM kaI anivArya zaMkAe~ paidA AcaraNa vaMza paramparAse niyatarUpase kabhI hue hotIhaiM / caturgatike jIvoMkI apekSA to yaha sarvathA hI nahIM, ataeva unameM utpanna hue jIva ucca gAtrI asambhava hai| manuSyoMkI apekSA lIjiyekahalAte haiM; dUsare ve kula jinameM hiMsAdiAcaraNa (ka) bhoga-bhUmiyoMke koI peze vA jIvikA karma niyata rUpase paramparAse hote Aye haiM, isaliye nahIM the ataH ve saba nIcAcaraNI tathA gotrakarma unameM janma lene vAle jIva nIca gotrI hote haiN| rahita kahe jAyeMge / yaha pracalita gotrodaya-matase ___ caturgatike jIvoMkA vicAra na kareM to aise uccA- viruddha par3atA hai| caraNI nIcAcaraNI niyata kulakA karmabhUmike A- (kha) SaTkarma aura prezoMkA upadeza Adi dimeM sarvathA abhAva thA / bhoga-bhUmiyoMmeMse to aise tIrthakarane diyA thA aura unhoMne hI kArIgarI tathA niyata kula the hI nahIM; ataH niyatakuloM ke abhAva zilpake kArya sikhAye the, annAdikA agnimeM meM yugAdimeM saba manuSya gotra tathA gotra karma rahita pakAnA bhI unhoMne hI sikhaayaa| ve avadhijJAnI the| jaina granthoM meM isa bAtakA byorA kahIM bhI nahIM aura mokSamArga ke Adi vidhAtA the; yadi uccAcaraNI hai ki amuka amuka kula to hamezAke liye uccA- aura nIcAcaraNI doprakArake peze vAstavameM hote to
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 anekAnta [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 hone vAle jIvoMke AcaraNa niyamataH ucca hI hone cAhiyeM, tabhI AcaraNa aura jIvikA - karma meM avinAbhAvI sambandha mAnA jA sakatA hai / parantu kathA purANoM meM isake viparIta hajAroM udAharaNa milate haiM / rAvaNa kSatriyakulotpanna tIna khaNDakA rAjA thA, usane sItA parastrIkA haraNa kiyA jisake kAraNa lAkhoM jIvoMkA raNameM khUna huA / yudhiSThirAdi pANDava aura kaurava kSatriyodbhava the, unhoMne jUnA khelA aura vyasanako yahAM taka nibhAyA ki draupadI strIko bhI dAvameM lagAkara hAra baitthe| pAThaka,. jarA vicAriye ki kyA ye AcaraNa ucca the / hamane ye udAharaNa digdarzanamAtrako likha diye haiM, varanA ( anyathA ) purANoM meM agaNita misAleM (udAharaNa) maujUda haiM jinase vidita hogA ki kSatriyoMmeM hI adhikatara nIcAcaraNI huye haiN| aisI avasthA meM pezoMke sAtha AcaraNoMkA sthira sambandha kaise mAnA jA sakatA hai ? ve nIcAcaraNake pezoMko kabhI nahIM sikhAte aura na kisIko unake vyApAra kA Adeza karate, jAna bUjhakara ve jIvoM ko pApa meM na DAlate, pratyuta sabakI hI uccAcaraNI pezoM kI zikSA dete / jIvikA karma aura pezoM ke sAtha uccAcaraNa aura nIcAcaraNa ke sambandhI yojanAse bhagavAn RSabhadeva para bar3A bhArI dUSaNa AtA hai / isase yahI kahanA par3egA ki yA to uccAcaraNa aura nIcAcaraNakA sambandha pezoM meM hai nahIM, aura yadi hai to SaTkarma aura bhinna bhinna zilpake kAryoMkI zikSA RSabha deva jI ne nahIM dI kintu prakRtikA vikAsa ke niyamAnusAra zanaiH zanaiH janatAkI jarUratoM se kabhI kucha aura kabhI kucha aise naye naye AviSkAra hote rahe jaise Ajakala hote haiM / RSabhadevajI kA calAyA huA koI bhI pezA nIcAcaraNakA nahIM ho sakatA, tadanusAra kumhAra, julAhA, lohAra, nAI saba ucca gotrI haiM, pezekI apekSA ye loga nIcAcaraNI nahIM, athavA ye kahiye ki kumhAra Adike peze RSabhadevajI ne nIcAcaraNa yA nIcAcaraNIke kAraNa nahIM samajhe aura na aisA kisIko prakaTa kiyA / tadanusAra jIvikA karma kI apekSA se RSabha devajIkI dRSTimeM na koI ucca gotra thA, na nIca / pAThaka vicAra kareM ki aisI avasthA meM ucca aura nIca AcaraNoMke niyata kuloMkA sarvathA abhAva hai ki nahIM; phira gotra aura gotrakarmakI kyA bAta rahI ? (ga) jainadharma meM prathamAnuyoga ke anusAra jina kuloM meM kSAtrakarma hotA hai ve uccagotra kahe jAMge / isakA yaha abhiprAya hotA hai ki jina kuloMmeM paripATI se kSAtra karma hotA hai unameM utpanna uparyukta bAtoMse yaha sApha hojAtA hai ki lokameM na to aise kula hI haiM jinake liye yaha kahA jA sake ki unameM ucca yA nIcAcaraNa hamezA ke liye paripATI se calA AtA hai aura na jIvikA karma yA pezoM ke kulose AcaraNoMkA avinAbhAvI sambandha siddha hotA hai / ataH gommaTasArameM jo gotrakA - lakSaNa hai aura jaina siddhAntiyoMne gotrakamrmodaya vyavasthA jaisI mAnI haiM, ye saba prakRti - vikAsake viruddha haiM; ye sArvakAlika aura caturgatike jIvoM para dRSTi rakhakara nahIM banAye gaye, kintu bhAratavAsiyoM ke vyavahAra aura khayAloMke anusAra inako kalpanA huI haiM / amuka prakArake kula jaise brAhmaNAdi niyamase
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrazAsanAMka para kucha sammatiyAM varSa 3. kiraNa 2 ] uccAraNI hI hote Aye haiM aura hote raheMge, inameM utpanna hue jIvoM ko ucca hI mAnanA evaM inase itara kula jaise kuMbhakAra Adi zilpakAra nApita prabhRti sevA karmI nIcAcaraNI haiM, inako sadA sarvadA ke liye nIcahI mAnanA, nIcatA uccatA janma se hai, guNa, svabhAvase nahIM; eka kula jAti kA karma dUsare kula- jAtivAlA na kare, ityAdi dhAraNAyeM bhArata meM hI hajAroM varSoMse acalarUpa se calI ArahI haiN| inhIM vaMza-paramparAgata dhAraNAoM aura vyavahAroM ke mutAbika jainAcAryoMne gotrakarmmakA lakSaNa racA hai / gommaTasAra ke alAvA sarvArthasiddhi, rAjavArtika Adi tatvArtha sUtra kI TIkAoM meM jo ucca aura nIca gotrakA lakSaNa likhA hai usase bhI yahI nissandeha pratIta hotA hai ki gotra-karmakI yojanA jaina vijJoMne karma-siddhAMta meM bhAratIya manuSyoM hI ke vicAra se kI hai; caturgatike jIvoMmeM yA to gotra 133 karma aura gotrakA sadbhAva nahIM aura hai to vaha kyA hai, usakA lakSaNa ina pracalita zAstra matoMkI vyavahAra-rUr3hi se nahIM mila sktaa| TIkAkAra AcArya saba yaha likhate haiM ki "jisake udayase loka pUjya ikSvAku Adi ucca kuloMmeM janma ho, use 'ucca gotra karma' kahate haiM, aura jisake udaya se nindya daridrI aprasiddha duHkhoMse Akulita cANDAla Adike kulameM janma ho, use nIca gotra karma' kahate haiM / pAThaka dekhaleM ki ye lakSaNa caturgatike jIvoM meM kaise vyApaka ho sakate haiM ? parantu, pAThakajana, gotra karma asaliyata meM hai| kucha jarUra, usake astitva se hama inkAra nahIM kara sakate, cAhe loka vyavahArI jainAcAryoMke nirdiSTa lakSaNameM hama usakA yathAvat svarUpa nahIM pAte aura aneka anivArya zaMkAe~ hotI haiM tathApi prakRti-vikAsameM usakI khoja karanese hama gotra aura gotra karmake zuddha lakSaNa taka pahu~ca sakate haiM / vIrazAsanAMka para kucha sammatiyAM (1) prophesara e0 ena0 upAdhyAya, ema. e. DI. mujhe isameM z2arAbhI sandeha nahIM ki zrApakA 'anekAnta' liTa kolhApurahiMdI patroM meM pradhAna sthAna rakhatA hai / yaha sunizcit hai ki jaina sAhityakA vidyArthI isake pRSThoM meM bahutasI bahumUlya sAmagrIko mAlUma kare aura ise hamezA apane pAsa bAra bAra ullekhake liye rakkhe / "I am in due receipt of the ( vIrazAsana) Number of the 'Anekant'. I feel no doubt that your 'Anekant' occupies a prominent position among Hindi Journals. A student of Jaina Lite - rature is sure to find a good deal of valuable material in its pages; and he has to keep it always at his elbow for repeated reference." (2) nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajI zAstrI, nyAyAdhyApaka syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI " "vizeSAGka' dekhA, hRdaya prasanna hogayA / lekhoMkA cayana Adi bahuta sundara huA hai| bA0 sUrajabhAnajI to sacamuca pracaMDa rUr3hi vighAtaka yuvaka haiM / ve rUr3hiyoM ke marmasthAnoMko khoja 2 una para hI prahAra karate haiM / arthAt 'anekAnta' kA 'vIra zAsanAMka' milA / maiM patrakI samunnatikI barAbara zubha bhAvanAe~ bhAtA hU~ / "
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhihatyAkA kArakhAnA avatAravAda, bhAgyavAda aura kalikalpanA [ 'gRhastha' nAmakA eka sacitra mAsikapatra hAlameM rAmaghATa banArasase nikalanA prArambha huA hai, jisake sampAdaka haiM zrI govinda zAstrI dugavekara aura saMcAlaka haiM zrIkRSNa balavanta pAvagI / patra acchA honahAra, pAThya sAmagrIse paripUrNa, udAra vicArakA aura nirbhIka jAna par3atA hai / mUlya bhI adhika nahIMkevala 1||) ru0 vArSika hai| isameM eka lekhamAlA "jhabbUzAhI" zIrSakake sAtha nikala rahI hai, jisakA pA~ca prakaraNa hai 'zAhIkA buddhihatyAkA kArakhAnA' / isa lekhameM vidvAna lekhakane hinduoMke - tAravAda, bhAgyavAda aura kalikAlavAda para acchA prakAza DAlA hai / lekha bar3A upayogI tathA par3hane aura vicAraneke yogya hai / ataH use anekAntake pAThakoMke liye nIce uddhRta kiyA jAtA hai| 7 - sampAdaka ] pa manuSya-jIvanameM buddhikA sthAna bahuta U~cA hai| buddhi kI buddhikA nAza karate haiM, sahAyatAse manuSya kyA nahIM kara sakatA / buddhike prabhAvase vaha asambhavako bhI sambhava banA detA hai / Arya cANakya ne kahA hai: ekA kevalameva sAdhanavidhau senAzatebhyo'dhikA / nandonmUlana- dRSTavamahimA buddhistu mAgAnmama // merI buddhikI zakti aura mahimA nandavaMzako jar3a se ukhAr3a denemeM prakaTa ho cukI hai| maiM apane uddezyakI siddhimeM buddhiko saikar3oM senAoM se bar3hakara samajhatA hU~ / merA sarvasva bhale hI calA jAya, kintu kevala merI buddhi merA sAtha na chodd'e| mahAbhArata meM likhA hai: zastrairhatAstu ripavo na hatA bhavanti / prajJAhatAstu nitarAM suhatA bhavanti // pramatroM ke dvArA kATa DAlane se hI zatruoMkA saMhAra nahIM hotA, kintu jaba unakI buddhi mAra DAlI jAtI hai, tabhI unakA pathArtha nAza hotA hai| gItAnebhI buddhi nAzako hI manuSyake nAzakA kAraNa mAnA hai / rAjanItijJa catura puruSa apane deza yA rASTrakI bhalAI ke liye anAcAroMke pravartaka bloga apane svArthake liye ananta strI-puruSoM kI buddhihatyA kara DAlate haiM / yaha hama kaha Aye haiM ki, manuSya jAtikA jJAna abhI apUrNa hai aura apUrNa jJAna kadApi bhrAnti-rahita nahIM hotA / ' mAnavI buddhikI isI durbalatAse lAbha uThAkara saMsArameM aneka laphaMge jhabbU nirmANa ho gaye haiM / manuSyoM kI AvazyakatAe~ bahuta hotI haiM aura unakI pUrtike liye ve aise sAdhana khojA karate haiM ki parizrama kucha bhI na karanA par3e yA bahuta kama karanA par3e aura phala pUrA yA AvazyakatAse adhika mila jAya / jaba unakI buddhi cakarA jAtI hai aura unheM koI spaSTa mArga nahIM subhama par3atA, taba ve una jhabbunoMke cakkara meM pha~sa jAte haiM, jo sarvajJa yA lokottara jJAnI honekA dAvA karate hoN| aise bhrAnta, bhale aura bhole manuSyoMkI buddhi ko ve apane calAye buddhi-hatyA ke kAraqhAne meM isa prakAra pIsa DAlate haiM ki saMsArameM unakA kahIM ThikAnA hI raha jAtA /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] buddhi hatyAkA kArakhAnA sAMsArika duHkhoMse vyAkula bhAvukoMko jhalabU loga jor3I kAlake prArambha hote hI himAlayakI guhA meM jAkara samajhA dete haiM ki Izvara kisI ajJAta jagatase isa dharA tapasyA kara rahI hai / kalike antataka hameM duHkha hI-duHkha dhAmameM avatIrNa hokara mAnavI zaktise bAharakI ana- bhoganA hai| isaliye kevala rAmanAma japate hue lAkhoM honI bAteM kara DAlatA hai| unheM ve yaha bhI vizvAsa varSa duHkha sahate raho / kalikA anta hote hI ukta RSi dilAte haiM, ki hameM IzvarakA darzana ho gayA hai aura avatIrNa hoMge aura hamAre saba duHkha dUra kara deNge| jinheM usakA darzana karanA ho, ve hamAre pAsa cale AveM bauddhika dAyasAkA isase bar3hakara yahAM pramANa mila hama bhI Izvarake hI eka avatAra haiM aura yadi cAheM, to sakatA hai ? isI bhAvanAse hama rAma, kRSNa, vyAsa, manuSyoMkA bhalA-burA saba kucha kara sakate haiN| bAlmIki, zaMkarAcArya, rAmadAsa, tulasIdAsa AdikI ___vAstavameM yadi kisIko IzvarakA sAkSAtkAra ho kauna kahe, tilaka gAMdhI takako avatAra mAnane lage haiM gayA hotA aura dUsareko bhI IzvarakA darzana karAnekI aura apanI buddhikA divAlA khola baiThe haiM / hama yaha kisImeM zakti hotI, to reDiyo yantrakI taraha eka hI nahIM samajhate ki, pratyeka jIva IzvarakA aMza hai aura Izvara ghara-ghara dekha pddh'taa| parantu Izvarake satyarUpake 'nara karanI kare, to nArAyaNa bhI ho sakatA hai|" sambandhameM hI abhI ekamata nahIM hai, usakA darzana kauna AzcaryakI bAta to yaha hai ki, jinheM hama avatAra kisako karAve ? kisIkA Izvara sAta zrAsamAnake Upara mAnate haiM, ve kyA kahate aura kyA karate haiM, usa ora baiThA hai, to kisIkA sAta samudroMke pAra kSIrasAgarameM dhyAna bhI nahIM dete; kintu unake nimittase jo utsava zeSanAgapara soyA hai| kisIkA Izvara sRSTi ke antakI karate haiM, unameM tAliyAM pITakara vyAkhyAna jhAr3ate yA pratIkSA karatA huA nyAyadAnake liye utsuka ho rahA mevA mizrIkA bhoga lagAkara udaradevako santuSTa karate haiM hai, to kisIkA saptAha meM eka dina vizrAma karatA hai| jahAM taka devatAoMko mAnakara aura unhIMpara, jIvana kisIkA Izvara saguNa hai, to kisIkA nirguNa / kisI- kalahakA saba bhAra sauMpakara parAvalambI bama jAnA, kaisI kA Izvara krodhI hai, to kisIkA zAnta / kisIkA upAsanA hai ? zUnya hai, to kisIkA kriyAzIla / saccI bAta to yaha sacamuca dekhA jAya, to hamArI isa korI upAhai ki, apanI apanI buddhi ke anusAra manuSyoMne IzvarakI sanAkI apekSA pAzcAtya sAdhanoMkI upAsanA kahAM kalpanA karalI hai| tarka aura buddhiko jahAMtaka sthAna bar3hI car3hI hai / hama pRthvI, sUrya, vAyu agni Adiko milA, manuSya barAbara Age bar3hate gaye; parantu jaba donoM devatA mAnate aura candana phUloMse unakI upAsanA kI gati kuNThita ho gaI. taba unhoMne kisI eka Izvara karate haiM, jisakA kucha bhI phala nahIM hotaa| pAzcAtya ko mAna liyA aura usopara nirbhara rahakara karma karanese sAdhakoMne inhI paMcadevoMkI aisI upAsanAkI, jisase hAtha paira baTora liye| ve unake vazameM ho gaye aura nAnA prakArase manuSyajAti hinduoMkI bholI bhAvanA hai ki, saMsArameM jitane kA upakAra karane lge| pANinIne bhANazAstra nirmANa kucha bar3e bar3e kAma hote haiM, avatArI puruSa hI karate haiN| kiyA, Arya bhaTTane gaNita zAstrake siddhAnta prasthApita bhAgavasameM to yahAM taka likhA hai ki nara-nArAyaNako kiye, mamu yAjJavalkya zrAdine prAcAroMkA vargIkaraNa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 anekAnta * kiyaa| kauTilyane arthazAstrakI racanA kI, gailIliyo ne vidyut zaktikA patA lagAyA, nyUTanane gurutvAkarSaNakA niyama khoja nikAlA, ye saba prakRtika devatAoMke sacce upAsaka the / phira bhI manuSya hI the / yadi Izvara ko mAna liyA jAya, to vaha bhI sthUla deha dhAraNa karake hI prAkRtikA upabhoga karatA hai aura isa vicAra se hameM bhI Izvara honekA pUrNa adhikAra hai / taba hama lAkhoM varSo Izvarake avatAra pratIkSA karate hue duHkha meM kyoM par3e raheM ? [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM0 2466 agrke buddhihatyA ke kArakhAne meMjaba koI "zrAMkha kA dhandhA gA~ThakA pUrA" pahu~ca jAtA hai, taba pahale hI prakoSTha ( kamare) meM use avatAravAdakI dIkSA dekara dIkSita urpha zrAtmIya banA liyA jAyA hai| dIkSA lete hI vaha andhazraddhAkI andhakAramayI ekAnta guhA meM praveza karanekA adhikArI banatA hai / vaha guhA usa kArakhAnekA dUsarA prakoSTha hai / usameM lejAkara usa sAdhakako bhAgyadevakA sAkSAt darzana karAyA jAtA hai aura sadA " japane ke liye yaha mantra raTA diyA jAtA haiH"vhe hai vahI jo rAma raci rAkhA | ko kara tarka bar3hAvahi sAkhA // " isa mantra japate hI use 'naiSkarmyasiddhi' prApta ho jAtI hai arthAt apane adhaHpAta ke liye vaha akarmaNya nikammA 'kAThakA ullU' bana jAtA hai| usameM phira yaha socanekI zaktihI nahIM rahatI ki bhAgya bhI prayatna (karma) kA hI eka phala hai| 1 karmake tIna vibhAga haiM, saJcita, prArabdha, kriyamANa | isa janma yA pUrva janmoMmeM jo karma hama kara cuke hoM, ve saJcita haiM / unameM se jinakA bhoga zrArambha ho gayA ho, vaM prArabdha haiM aura jo bhoga rahe haiM, ve kriyamANa haiM / parantu kriyamANa prArabdhakA hI pariNAma haiM, isaliye lokamAnya tilaka aura vedAntasUtroMne saMcita - kehI prArabdha aura anArakhdha ye do bheda mAne haiM / saMcita meM se jinakA bhoga Arambha ho gayA hai, ve prArabdha aura jinakA bhoga zeSa hai ve anArabdha haiN| niSkAmakarma yoga se athavA jJAnase prArabdhakA prabhAva haTAyA jAsakatA hai aura thanArabdha dugdha kiye jA sakate haiM / kyoMki manuSya pravAha meM par3e hue lakar3I ke laTTha ke samAna nahIM hai; kintu karma karane meM svatantra hai / usameM icchAzakti, kriyAzakti aura jJAnazakti haiM / vaha pazukI taraha parAdhIna nahIM, kintu purANoM meM dasa avatAroMkA varNana hai| nau avatAra hogaye haiM, dasavAM bAkI hai| usa dasaveMko bhI hama bAkI kyoM bacane deM ? kalaMkI avatAra ghor3e para savAra hai, hAtha meM talavAra liye hai aura mlecchoM kA saMhAra kara rahA hai / isI svarUpameM hama zivAjI kA bhI citra dekhate haiM taba kyoM na mAna leM ki, zivAjIke sAtha hI saba avatAra samApta ho gaye haiM aura aba hameM apane utkarSa ke mArga para Apa hI agrasara honA hai ? avatAravAda bune nirmANa kiyA hai aura sabhI jhabbU apane ko Izvara ke avatAra hone kI ghoSaNA karate haiM / isa se unakI to banAtI hai, kintu bholI-bhAlI janatA kAraNa ThagI jAtI hai / ataH jaba ki, hameM saMsAra meM sammAnake sAtha jInA hai, taba manameM daurbalya utpanna karanevAle avatAravAdako bhI pUrvokta do RSiyoMke sAtha himAlayakI gaharI guhA meM banda kara denA nitAnta zrAva zyaka hai| Izvara na kahIM jAtA hai, aura na thAtA hai| aura vaha sarvavyApaka hai, prANimAtrake antaHkaraNameM sthita hai aura caitanyarUpase sarvatra vyApta hai / unake zrAnekI avatarita honekI -- bATa johanA mUrkhatA hai| manuSyako apanA uddhAra Apa hI kara lenA hogA / "uddharedatma nAtmAnam" yahI gItAkA upadeza hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] buddhi hatyAkA kArakhAnA 167 apane bhAgyakA zrApa vidhAtA hai / use kAlpanika bhAgya lur3aka jAnA,jAna bUjhakara viSa pI lenA, baccoMko par3hane na para bharosA nahIM rakhanA cAhiye / aitareya brAhmaNameM bhejakara laNTha rakhanA kyA ucita hogA? puruSArthIke liye likhA hai: saMsArameM asambhava kucha bhI nahIM hai / prayatnavAdI puruSake Aste bhaga AnInasyoddhastiSThati tiSThataH / zrAge bhAgya hAtha bA~dhe khar3A rahatA hai| prayatnase hI zete nipadyamAnasya carAti carato bhagaH ||craiveti|| ki devoMko amRtakI prApti huI / ataH he rAma ! napuMsakatA utpanna karane vAle bhAgyavAdako chor3akara navajIvana utpanna ' arthAt jo manuSya gharameM baiThA rahatA hai, usakA bhAgya karanevAle prayatnavAdako apanAno; isImeM tumhArA bhI baiTha jAtA hai; jo khar3A rahatA hai, usakA bhAgya khar3A kalyANa hai|" ho jAtA hai; jo soyA rahatA hai, usakA bhAgya so samartha rAmadAsane bhI kahA hai:-"prayatna devatA hai jAtA hai aura jo calatA phiratA hai, usakA bhAgya bhI aura bhAgya daitya hai| isaliye prayatnadevakI upAsanA calane phirane lagatA hai / isaliye udyoga karo, puruSArthI karanA hI zreyaskara hai|" sambhava hai ki, prayatnarUpI devbno| tAkI ArAdhanA karate hue bhAgyarUpI daitya vahA~ pahu~ca- yadi g2az2anI, gorI, humAyU yA akabara bhAgya para kara vidhna kara; isaliye usa bhAgyarUpI daityapazuko bharosA rakhakara baiTha rahate, to musalamAna gyAraha sau pakar3akara prayatna devake Age usakI bali car3hA denI varSoMtaka bhAratakA zAsana na kara sakate aura yadi aMgrez2a cAhiye / bher3a bakare mArane se zakti-cAmuNDA prasanna nahIM bhAgyadevakI zaraNameM cale jAte, to dillIpara apanA hotI, kintu avatAravAda, daiva -bhAgya-vAda jaise jhaNDA phaharA na sakate / udyogiyoMke ghara Rddhi-siddhiyeM prabala pazuoMko kATa girAne se hI vaha santuSTa hokara pAnI bharA karatI haiM / yogavAsiSTha meM vasiSTha zrIrAcandrase manuSyajAtikA kalyANa sAdhana karatI hai / jo buddhimAn kahate haiM:-"bhAgya to mUkhoM aura AlasiyoMkI gar3hI manuSya prayatnadevako siddhakara letA hai, vaha jhabbutroM ke huI eka kAlpanika vastu hai / udyogameM hI bhAgya nihita buddhihatyAke kArakhAnekI andhazraddhAkI andhI guhAtaka hai / udyoga na ho, to bhAgyakA astitva hI nahIM rhegaa| pahu~ca hI nahIM pAtA aura yadi kisI kAraNase pahu~ca pUrvakarma hI prArabdha hai aura vaha prabala puruSArthase naSTa bhI jAtA hai, to ve rokaToka usase chuTakArA bhI pA. kiyA jA sakatA hai| udyoga pratyakSa hai aura bhAgya jAtA hai / anumAna hai / anumAnakI apekSA pratyakSakA mahatva a- jhabbU loga bhAvukoM ko apane kArakhAnemeM lejAkara, dhika hai / udyogale svarAjya, sAmrAjya hI kyA, indrapada una pe bhAgyavAdakI tapasyA karAkara, jaba parikrama karalete bhI prApta ho sakatA hai / rAha calatA bhikhArI yadi rAjA haiM, taba unheM tIsare prakoSThakI kalikalpanAkI carakhI ho jAya, yA kisI garIbakI lar3akI mahArAnI bana jAya, (mazIna ) para car3hA dete haiM / pahale prakoSThameM manuSya to vaha usake pUrvakRta satkarmokA phala hai| yadi yaha andhazraddha banatA hai, dUsaremeM nikammA--puruSArthahIna-- kahA jAya ki, jo kucha hotA hai, bhAgyase ho hotA hai; ho jAtA hai aura tIsaremeM latte yA latakhorekA rUpa to bhAgyapara nirbhara rahakara bhAgameM kUda par3anA, pahAr3ase dhAraNa kara letA hai| yoM acchI taraha usakI buddhihatyA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02466 ho jAne para, athavA yoM kaheM ki kaccA mAla pakkA mAtRhatyAkArI brAhmaNa parazurAma, nArIharaNakArI brAhmaNa bana jAne para, vaha jhabuoMke kucakra ke paTAremeM bhara liyA rAvaNa, kukurakA mAMsa bhakSaNa karanekI icchA karanevAle jAtA hai aura phira vyAvahArika saMsArameM usakA koI mahaSi vizvAmitra, zukrAcAryako ThaganevAle jainamata-pracAraka astitva hI nahIM raha jaataa| devaguru bRhaspati * prajApIDaka nahuSa aura vena, patnIkI buddhihatyAke kArakhAnekI kalikalpanAkI mazIna sadA phaTakAra sunanevAle droNa, strIlampaTa dazaratha, bar3I hI bhayAnaka hai aura usakA prabhAva bhI asAdhAraNa sapatniyoMse vaira karanevAstrI kekayI, candramAse putra utpanna hai| usake mahAtmyakA jhabbuoMne pahalese hI aisA varNana karanevAlI gurupatrI tArA, arthalolupa brahmaNa dhanvantarI, kara rakkhA hai ki, jisakA koI ThikAnA nahIM / jaba kanyApara prAsakta honevAle brahmA, patohUpara rIjhanevAle kalikAlakA yantra apane pUre vegase calane lagegA, taba vasiSTha aura agnise garbha dhAraNa karanevAlI RSipatniyoM saba varNa zUdra ho jAyeMge, brAhmaNa dharma karma chor3a deMge, tathA ekase adhika pati karanevAlI aura kaumAryAvasthA gAyeM dUdha aura bhUmi anna mahIM degI, megha yathAsamaya tathA vaidhavyAvasthAmeM santAnotpatti karanevAlI kitamIhI nahIM baraseMge, pativratAe~ bhraSTa ho jAyaMgI, puruSa striyoM ke jIvanacaritra likha mAre haiM;jo unhIMke matAnusAra strI-jita,lampaTa aura para strI .gAmI hoMge, brAhmaNatvakA kaliyugake nahIM hai| ulkApAta, vajrapAta aura sATha 2 cinha janeUbhara raha jAyagA, dharmavaktA aura sAdhu DhoMgI hajAra varSoM ke avarSaNoMkI bAteM to jahA~ tahA~ likhI pAkhaNDI-hoMge, rAjA prajAko pIsa DAlegA, putra pitA milatI haiM / usa samaya pRthvI to bAta bAtameM Dola kI bAta nahIM mAnegA, pati patnImeM prema nahIM rahegA, jAtI aura gau banakara brahmAke pAsa bhAgatI thii| yazaputra apanI mAtAse strIkI sevA karAvegA, viSayasukha ho prasaMgameM madya mAMsake liye devatA lar3a jAte the aura sabhI pradhAna sukha mAnA jAyagA, kAmIloga bahana beTIkA bhI loga bher3a, bakare, sUara, bachar3e, sAMr3a, gAya, ghor3e, geMDe, vicAra nahIM kareMge, arthaprApti hI puruSArtha ho rahegA, khaccarataka mAra mArakara khA pacA DAlate the / kalivarNanake bhAI bhAI eka dUsareko chAtI para car3heMge / bhAI-bahanoM, lekhakakI hI bAta sahI mAna lI jAya, so yahI kahanA devarAnI-jeThAniyoM aura nanada-bhaujAiyoMmeM anabana par3egA ki anya yugoMkI apekSA kaliyugameM hI sabhyatA rahegI, ativRSTi, anAvRSTi, vajrapAta, agnidAha, roga, kA adhika vikAsa huA hai| bhUkampa Adi utpAta bArabAra hoMge, devoM brahmaNoM aura vedAGga jyotiSane pAMca varSakA eka yuga mAnA hai; sAdhuoMko koI nahIM mAnegA, saba loga pApI aura parantu jhabbuoMne lAkhoM varSoM ke yuga banA DAle haiM / unake alpAyu hoMge, sabhI manuSya a~gUThe ke barAbara ho jAyeMge, hisAbase cAra lAkha battIsa haz2Ara varSoM kA kaliyuga hai / dharmakA nAmataka nahIM rahegA mokSakA vicAra uTha jAyagA jaba taka vaha rahegA tabataka unakI varNita paristhiti hI aura adharma bar3hakara saMsAra ucchinna ho jAyagA ityaadi| * isa kathanameM jainamata pracAraka, yaha vizeSaNa mAnoM ye saba bAteM anya yugoM meM huI hI nhiiN| samajhakI kisI g2alatI athavA bhUlakA pariNAma jAna Azcarya to yaha hai ki, kalikAlakA bhaviSya kathana par3atA hai; kyoMki devaguru bRhaspati jainamata ke koI karanevAle lekhakane hI brAhmaNa vRtrakA vadha karanevAle indra . pracAraka nahIM hue haiN| -sampAdaka
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3. kiraNa 2 ] banI rahegI aura dina dina adharma, anIti, anyAya,. asatya, hiMsA, atyAcAra anAcAra AdikA bAjAra garama rhegaa| becAroMne yaha bhI socaneke kaTa nahIM uThAye ki jaba hamAre dekhate hue 10-12 varSoMmeM hI pUrva - paristhiti badala jAtI hai, taba lAkhoM varSoMtaka vaha ekasI kaise banI raha sakatI hai ? UnakI dRSTimeM kalikA pratApa anivArya hai, vaha hokara hI rahegA / nayA rAjya, nayI saMsthAe~, naye vicAra, naye sudhAra. jo reloM moTaroMko banda ve nayA dekhate haiM, saba kalikA pratApa hai / koI nArI haraNa kare, balAt gomAMsa khilA de, apamAna kare, mUrtiyoM ko tor3a phor3a de, rAja pATa chIna le, galemeM DorI bA~dhakara bandarakI taraha nAca nacAve, - saba kalikI mahimA hai / kucha prazna yaha uThatA hai ki, kali bhAratavarSa ke hI pIche kyoM par3A hai ? videzoM meM vaha apanA prabhAva kyoM nahIM dikhAtA ? kyA qhaibaraghATIke pAra karane athavA samudrake lA~ghanekI usameM sAmarthya nahIM hai yA una dezoMmeM use koI pUchatA hI nahIM ? hamAre paDausI jApAna, rUsa tathA turkistAnane apane yahA~ sudhayuga prasthApita kara diyA hai aura yuddhameM parAjita jarmanI samarAGgaNameM tAla Thokakara phira khar3A ho gayA hai / iGgalaiNDa, amerikA, phrAnsa, iTalI zrAdi dezoM meM kalikI dAla nahIM galatI / kadA * cita vahA~ke svAbhimAnI karmavIroM aura unakI jalasthala- nabhomaNDala meM maNDita susajjita yuddha-sAmagrIko dekhakara vaha Dara jAtA ho| isame to yahI artha nikalatA hai ki, durbala rASTroMko hI kali satAtA hai, I t * sabaloM ke pAsa bhI nahIM phaTakatA / vicAra karane kI bAta hai ki, Aja bAlaka bAliko jo zikSA dI jAtI hai vaha banda kara yadi unheM nirakSara rakkhA jAyagA, cAyake badale tulasIke buddhi hatyAkA kArakhAnA 166 kADhakA pracAra kiyA jAyagA, patalUnake badale logaluGgI pahananA prArambha kara deMge, sAr3Ike badale pA~ca pA~ca sau kalliyoMke purAnI cAlake laha~ge striyA~ pahanane lageMgIM, paNDita loga kalAImeM ghar3I bAMdhane ke badale galemeM jalaghar3I, dhUpaghar3I yA bAlUkI ghar3I yA ghaNTA laTakAveMge, cInIke pyAle cammaca ke badale loga dhardhAzrAcamanI paJcapAtrakA upayoga karane lageMge, phrencakaTakarjanakada- prAlabarTakaTake badale jaTA-dAr3hI bar3hA leMge aura kara bailagAr3iyA~ - bhaiMsA gAr3iyA~ calAyI jAne lageMgIM, to kyA kAla turanta bhAga jAyegA 4 hagra kalike gAlase bacane ke kucha upAya bhI batAye haiM / jo kucha mila jAya, usase santuSTa raho, satyanArAyaNa; lalanachaTa: yadi vratotsava kRpaNatA chor3akara manAyA karo, dAna-dakSiNA meM jhabbunoMko hAthI-ghor3e, dhana-ratna, dhAnya- vastra, miSTAna - pakavAna, bahU-beTI Adi arpaNa kara santuSTa kiyA karo, kisI prakArakA pratIkAra na kara jo kucha hotA jAya, use dekhA karo - sahA karo aura hAtha para hAtha rakhakara baiThe baiThe rAma nAma japA karo / yadi koI hAtha paira hilanekA upadeza kare / to use dharmahIna, patita, bedanindaka jAnakara kalivaprakaraNa aura prAyazcittake kucha saMskRta zloka sunA do / kalivarjya - prakaraNa meM puruSArthanAzakI koI bAta nahIM chUTI hai / basa, cAra lAkha battIsa haz2Ara varSo taka isI taraha cuppI sAdhe baiTha rahanese ber3A pAra hai / phira brahmasAkSAtkAra yA mota bahuta dUra nahIM raha jAyegA / | kali-santaraNakA yaha kaisA acchA upAya hai; buddhihatyAkA kitanA usama yaMtra hai ! isa yaMtra ke zrAge sira jhukA denese hI bhAratakI saba ojasvitA mArI gayI hai / bauddhoM, IsAiyoM zrathavA musalamAnoMne apane dharma yA samAjameM kAliko nahIM ghusane diyA / isIse
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [mArgazIrSa, vIra nirvANa saM02466 bauddhoMke cIna, jApAna Adi paurvAtya rASTra, IsAiyoMke prArambha huA, vaha uTha baiThA aura use tretA yugake cinha yurupa, amerikA Adi pAzcAtya rASTra aura musalamAnoMke dikhAI dene lage aura jahAM usane udyoga prArambha kiyA surkastAna, kAbula Adi madhya rASTra utkarSazAlI haiM aura aura usakA satyayuga A pahu~cA / isaliye prayatna hama kalike mAre bez2Ara haiM ! yadi hameM phira vardhiSNu aura kro|" isa vedAjJAse bho yaho siddha hotA hai ki, jaba jayiSNu bananA hai to manodaurbalya utpanna karane vAlI hama sajaga hokara apanA kartavya pAlana karana lageMge, kalikalpanAko himAlaya meM bheja denA cAhiye / vAstavameM tabhI satyayugakA pravartana kara skeNge| yaha hameM apane kisI yugakA pravartana karanA rAjazAsako athavA sAmA- manameM acchI taraha jamA lenA cAhiye aura kalikA jika netAoM ke hAtha hai / aitareya brAhmaNameM likhA hai:- kAlA mu~ha kara denA caahiye| yadi hama asAvadhAna kaliH zayAno bhavati saMjihAnastu dvaaprH| raheMge, to nizcayase jAna rakheM ki, jhabbU loga hameM uttiSThaMstretA bhavati kRtaM smpdytecrn||craiveti|| apane buddhihatyAke kArakhAnemeM pakar3akara le jAyage aura "jahAM manuSyako nIMda AyI aura usakA kali avatAravAda, bhAgyavAda, kalikalpanAkI TikaTIpara car3hA pAyA jahA~ usane pAlasako haTAyA aura usakA dvApara kara phA~sI laTakA deNge| sAhitya-paricaya aura samAlocana (1) SaT khaMDAgama ('dhavalA' TIkA aura usake bAtoMkA vistArake sAtha varNana pRSTha 72 taka kiyA gayA hindI anuvAda sahita ) prathama khaMDakA satprarUpaNA nAmaka hai / isImeM mUla sUtrake avatArakI vaha saba kathA dI hai prathama aMza-mUla lekhaka, bhagavAna puSpadanta bhUtabali ! jise pAThaka 'anekAnta' ke gata vizeSAMka meM 'dhavalAdi sampAdaka, prophesara hIrAlAlajI jaina ema.e.,ela.ela. zruta paricaya' zIrSaka ke nIce par3ha cuke haiN| usake bAda bI, saMskRtAdhyApaka kiMga-eDavarDa-kAleja amraavtii| jIvasthAnake kucha prAraMbhika sUtroMkI vyAkhyA pRSTha 154 prakAzaka, zrImanta seTha lakSmIcanda zitAbarAya, jaina- taka dI hai, jinameM 14 jIva samAsoM (gati Adi sAhityoddhAraka-phaMDa-kAryAlaya amarAvatI ( barAra ) / mArgaNAsthAnoM) kA ullekha kiyA gayA hai aura phira bar3A sAija pRSTha saMkhyA, saba milAkara 556 / mUlya, unakI vizeSa prarUpaNAke liye 'jIva sthAna' ke satsajilda tathA zAstrAkAra pratyekakA 10) ru0| prarUpaNAdi aATha anuyoga dvAroMke nAma sUtra naM0 7 meM 'dhavala' nAmase prasiddha jisa graMthake darzanoMke liye diye haiM / usake bAda ve sUtrase sat prarUpaNAkA zrodya janatA arsese lAlAyita hai usake 'jIvasthAna' nAmaka aura AdezarUpase vistArake sAtha varNana 410 pRSTha taka prathama khaMDakA yaha grantha prathama aMza hai / isa aMzameM mUlake kiyA gayA hai| yaha saba varNana aneka aMzoMmeM gommaTamaMgalAcaraNa sahita kula 177 sUtra haiM / maMgalAcaraNakA * sArake guNasthAna, mArgaNA aura satprarUpaNAke varNanake sUtra prasiddha NamokAramaMtra hai aura usakI vyAkhyA tathA . sAtha milatA-julatA hai / TIkAmeM bahutasI jagaha 'uktaMmaMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartArUpase chaha -ca' rUpase jo 214 padya diye haiM unameM 110 ke karIba
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] . .. sAhitya-paricaya aura samAlocana gAthAe~ aisI haiM jo gommaTasArameM bhI prAyaH jyoM kI tyoM citra, citra-paricaya sahita dekara 7 pejakA prAkathana, aura kahIM kahIM kucha pATha-bhedake sAtha pAI jAtI haiM aura 4 pejameM aMgrejI prastAvanA aura phira 88 pRSThakI hindI jo kisI prAcIna graMtha-saMbhavataH paMcasaMgraha prAkRta- prastAvanA dI hai / sAtha, prAkkathanake bAda eka pejakI parase uddhRtakI gaI haiM / bAkI 104 ke karIba saMskRta- viSaya-sUcI bhI dI hai, jo ki phoTo-citroMse bhI pahale dI prAkRtake padya bhI dUsare graMthoM para se uddhRta kiye gaye jAnI cAhiye thI; kyoMki sUcImeM phoTo citra tathA prAkahaiM / aura isa taraha graMthameM prastuta viSayakA acchA thanako bhI viSayarUpase diyA gayA hai / prAkkathanAdi tInoM sapramANa vivecana kiyA gayA hai| nibandha pro0 hIgalAlajIke likhe hue haiM / unake bAda ___mUla grantha aura usakI 'dhavalA' TIkAkA hindI do peja kI saMketa sUcI, tIna pejakI satprarUpaNAkI anuvAda bhI pratyeka pRSTa para sAtha sAtha diyA gayA hai| viSaya-sUcI, eka pejakA zuddhi patra, eka pejakA parantu anuvAdaka kauna haiM yaha graMtha bharameM kahIM bhI spaSTa satprarUpaNAkA mukhapRSTha, aura phira eka pejakA maMgalAsUcita nahIM kiyA gyaa| jAna par3atA hai jina paM0 caraNa diyA hai / satprarUpaNAkI jo viSaya-sUcI dI hai hIrAlAlajI zAstrI aura paM0 phUlacandajI zAstrIke vaha kevala satprarUpaNAkI na hokara usake pUrvake 158 sahayogase graMthakA sampAdana huaA haiM aura jinheM graMthake pRSThoMkI bhI viSaya-sUcI hai / acchA hotA yadi use mukha pRSTha para 'sahasampAdakau' likhA hai unhIMke vizeSa jIvasthAnake prathama aMzakI viSaya-sUcI likhA jAtA / sahayogase graMthakA anuvAda kArya huaA hai| anuvAdake aura sat-prarUpaNAkA jo mukha pRSTha diyA hai usa para atirikta phuTanoTsa ke rUpameM TippaNiyA~ lagAnekA jo satprarUpaNAkI jagaha 'jIvasthAna prathama aMza' aisA likhA mahatvapUrNa kArya huaA hai usameM bhI ukta donoM vidvAnoM jaataa| kyoMki SaT khaNDAgamakA pahalA khaNDa jIva. kA pradhAna hAtha jAna par3atA hai / TippaNiyoMmeM adhi- sthAna hai, usIkA NamokAramaMtra maMgalAcaraNa hai, na ki kAMza tulanA zvetAmbara graMthoM parase kI gaI hai| acchA satprarUpaNA kaa| . hotA yadi isa kAryameM digambara graMthoMkA aura bhI granthake antameM 6 pariziSTa diye haiM jinake nAma adhikatAke sAtha upayoga kiyA jAtA / isase tulanA- isa prakAra haiM:kArya aura bhI adhika prazastarUpase sampanna hotaa| 1 saMta-prarUpaNA-suttANi, 2 avataraNa-gAthA-sUcI, astu; anuvAdako par3hakara jA~canekA abhI taka mujhe 3 aitihAsika nAma sUcI, 4 bhaugolika nAma sUcI, koI avasara nahIM mila sakA, isaliye usake viSayameM 5 granthanAmollekha, 6 vaMzanAmollekha, 7 pratiyoMke pAThamaiM abhI vizeSarUpase kucha bhI kahaneke liye asamartha hU~ bheda, 8 pratiyoMmeM chUTe hue pATha, 6 vizeSa ttippnn| parantu sAmAnyAvalokanase vaha prAyaH acchA hI jAna prastAvanAmeM-1 zrI dhavalAdi siddhAntoMke prakAzameM par3atA hai| . AnekA itihAsa, 2 hamArI Adarza pratiyAM, 3 pATha___ graMthake zurUmeM amarAvatI, zrArA aura kAraMjAkI saMzodhanake niyama, 4 SaD khaNDAgamake racayitA, 5 pratiyoMke phoTo citra aura granthoddhArameM sahAyaka seTha prAcArya-paramparA, 6 vIra nirvANakAla, 7 SaT khaNDAhIrAcanda, seTha mANikacanda jI Adi 7 mahAnubhAvoMke gamakI TIkA dhavalAke racayitA, 8 dhavalAse pUrvake
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAnta [mArgazIrSa, vIra-nirvANa saM02416 TIkAkAra, 6 dhavalAkArake sanmukha upasthita sAhitya, chapAI-saphAI bhI uttama hai / mUlya bhI parizramAdiko 10SaT khaNDAgamakA paricaya, 11 satprarUpaNAkA viSaya, dekhate hue adhika nahIM hai| aura isaliye yaha graMtha 12 granthakI bhASA, itane viSayoM para prakAza DAlA gayA vidvAnoM ke par3hane, manana karane tathA hara tarahase saMgraha hai / prastAvanA bahuta acchI hai aura parizramake sAtha karaneke yogya hai / isakI tayyArImeM jo parizrama huA hai likhI gaI hai / hA~, kahIM-kahIM para kucha bAteM vicAraNIya usake liye prophesara sAhaba aura * unake donoM sahAyaka tathA Apattike yogya bhI jAna par3atI haiM, jina para phira zAstrIjI dhanyavAdake pAtra haiM aura vizeSa dhanyavAda ke kabhI avakAzake samaya prakAza DAlA jA sakegA / yahAM pAtra bhelasAke zrImanta seTha lakSmIcanda jI haiM, jinake para eka bAta z2arUra prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha Arthika sahayoga ke binA yaha saba kucha bhI na ho pAtA, ki prastAvanAmeM 'dhavalA' ko vargaNA khaNDakI TIkA bhI aura jinhoMne 'jaina sAhityoddhAraka phaMDa' sthApita karake batalAyA gayA hai / parantu mere usa lekhakI yuktiyoM para samAja para bahuta bar3A upakAra kiyA hai / koI vicAra nahIM kiyA gayA jo 'jaina siddhAnta bhAskara' antameM zrI gajapati upAdhyAyako, jo moDabadrIke ke 6 The mAgakI pahalI kiraNameM 'kyA yaha sacamuca- sudRr3ha kaidakhAnese cirakAlake bandI dhavala-jayadhavala graMthabhrama nivAraNa hai ? isa zIrSakake sAtha prakAzita ho rAjoMko apane buddhikauzalase chur3Akara bAhara lAye tathA cukA hai aura jina para vicAra karanA ucita evaM zrAva- sahAranapurake raIsa lA* jambUprasAdajIko supurda kiyA, zyaka thA / yadi una yuktiyoM para vicAra karake prakRta aura zrI sItArAma jI zAstrIko, jinhoMne apanI niSkarSa nikAlA gayA hotA to vaha vizeSa gauravakI dUradRSTitA evaM hastakauzalase ukta graMtharAjoMkI zIghrAtivastu hotA / isa samaya vaha paM0 pannAlAlajI sonIke zIghra pratilipiyA~ karake unheM dUsare sthAnoM para pahuMcAyA kathanakA anusaraNa sA jAna par3atA hai, jinake lekhake aura isa taraha hamezA ke liye bandI (kaidI) honeke bhayase uttarameM hI merA ukta lekha likhA gayA thaa| isa viSaya- nirmukta kiyA *, dhanyavAda diye binA nahIM raha sktaa| kA punaH vizeSa vicAra anekAntake gata vizeSAMkameM ye donoM mahAnubhAva sabase adhika dhanyavAdake pAtra haiN| die hue 'dhavalAdi zruta-paricaya' nAmaka lekhameM vargaNA- ina logoMke mUla parizrama para hI prakAzanAdikI yaha saba khaNDa-vicAra' nAmaka upazIrSakake nIce kiyA gayA hai| bhavya imArata khar3I ho sakI hai aura aneka sajanoMko usa parase pAThaka yaha jAna sakate haiM ki una yuktiyoMkA granthake uddhArakArya meM sahayoga denekA avasara mila sakA samAdhAna kiye bagaira yaha samucita rUpase nahIM kahA jA hai| yadi vaha na huA hotA to Aja hameM isa rUpameM sakatA ki dhavalA TIkA SaT khaNDAgamake prathama cAra grantharAjakA darzana bhI na ho pAtA / kheda hai ina paropakhaNDoMkI TIkA na hokara vargaNAkhaNDa sahita pAMca khaMDoM- kArI mahAnubhAvoMke koI bhI citra granthameM nahIM diye gaye kI ThIkA hai| haiM / merI rAyameM granyoddhAra meM sahAyakoMke jahA~ citra diye . isa prakArakI kucha truTiyoMke hote hue bhI graMthakA * yadi zrI sItArAmajI zAstrI aisA na karate to yaha saMskaraNa hindI anuvAda, TippaNiyoM, prastAvanA aura ina grantharAjoMkI sahAranapurameM bhI prAyaH vahI hAlata pariziSToMke kAraNa bahuta upayogI ho gayA hai| hotI jo mUDabadrIke kaidakhAnemeM ho rahI thii|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 2] haiM vahA~ inake citra sabase pahale tathA sarvopari diye jAne cAhiyeM the / AzA hai granthakA dUsarA zraMza prakAzita karate samaya isa bAtakA jarUra khayAla rakkhA jAyagA / (2) zrImadrAjacandra - ( saMgrahagrantha) mUla gujarAtI lekhaka, zrImada rAjacandra jI zatAvadhAnI sampAdaka aura hindI anuvAdaka, paM0 jagadIzacandra, zAstrI ema0e0 / prakAzaka, seTha maNIlAla, zvAzaMkara jagajIvana jauharI, vyavasthApaka zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI naM0 2 bar3A sAija pRSTha saMkhyA, saba milAkara 644 mUlya sajilda 6) ru0 / yaha vahI mahAn grantha hai jisa parase mahAtmA gA~dhIke likheM hue 'rAyacanda bhAI ke kucha saMsmaraNa' zranekAntakI gata 8 vIM kiraNa meM zrI madrAjacandra jIke do citroM sahita uddhRta kiye gaye the aura 'mahAtmA gAMdhI 27 praznoMkA samAdhAna' Adi dUsare bhI kucha lekha anekAnta meM samayasamaya para diye jAte rahe haiN| isameM zrImadrAjacandrajIke likhe hue Atmasiddhi, mokSamAlA, bhAvanAyodha, Adi granthoMkA aura sampUrNa lekhoM tathA patroMkA tathA unakI prAiveTa DAyarI zrAdikA saMgraha kiyA gayA hai| sAtha meM paM0 jagadIzacandra jI zAstrI ema. e. kA likhA huA 'rAjacandra aura unakA saMkSipta paricaya' nAmakA eka nibandha bhI lagA huA hai jo bar3A hI mahatvapUrNa hai aura jisase kavizreSTha zrImadrAjacandrake jIvanakA bar3A acchA paricaya milatA hai / graMthake zurU meM eka vistRta viSaya sUcI mahAtmA gAMdhIjIke dvArA prastAvanA rUpameM likhe hue ukta saMsmaraNoMke pUrva lagI huI hai aura aMta meM 6 upayogI pariziSTa lagAe gaye haiM, jina sabase graMthakI upayogitA bahuta bar3ha gaI hai / yaha graMtha bar3A hI mahatvapUrNa hai aura isameM adhyAtmAdi viSayoMke jJAnakI vipula sAmagrI bharI huI hai / graMtha bAra-bAra par3hane, manana karane 1 sAhitya - paricaya aura samAlocana 203 aura saMgraha karane ke yogya hai / mUlya 6) rupayA itane bar3e AkAra aura puSTa jilda sahita graMthakA adhika mahIM hai / graMthakI chanAI-saphAI saba sundara aura manomohaka hai| gujarAtImeM isa graMthake kaI saMskaraNa ho cuke haiM / hindImeM yaha pahalA hI saMskaraNa mahAtmA gAMdhIjIke anurodha para anuvAdita zrAdi hokara prakAzita huA hai| aura isaliye hindI pAThakoMko isase zravazya lAbha uThAnA caahiye| grantha parase zrImadrarAjacandrajIko bhale prakAra samajhA aura jAnA jA sakatA hai| mahAtmA gA~dhIjI ke jIvana para sabase adhika chApa zrApakI hI lagI hai, jise mahAtmAjI svayaM svIkAra karate haiM / Apa 34 varSakI avasthA meM hI svarga sidhAra gaye aura itanI thor3I avasthA meM hI isa saba sAhityakA nirmANa kara gaye haiM, jisase ApakI buddhike prakarSa kA anubhava kiyA jA sakatA hai / . (3) tribhaMgIsAra - (hindI TIkA sahita ) mUla lekhaka, zrItAraNataraNa svAmI, TIkAkAra brahmacArI zItalaprasAda / prakAzaka seTha mannUlAla jaina, mu0 AgA soda (sAgara) sI0 pI0 // bar3A sAija pRSTha saMkhyA, saba milAkara 144 mUlya 1) ru0 / mUla graMthakI bhASA na saMskRta hai na prAkRta aura na hindI / vyAkaraNAdike niyamoMse zUnya eka vicitra prakAra kI khicar3I bhASA hai| mAlUma hotA hai isake lekhaka kisI bhI bhASA ke paMDita nahIM the / unheM apane sampradAya vAloM ke liye kucha-na-kucha likhanekI jarUrata thI, isaliye unhoMne apane manake samajhaute ke anusAra use ukta khicar3I bhASA meM hI likhA hai / padyoMke chanda bhI jagaha jagaha para likhita haiM / bra0 zItalaprasAdajIne mUlagraMthako 71 gAthAoM meM batalAyA hai | parantu mUla ke saba padya gAthA chanda meM nahIM haiM / brahmacArI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta... [mArgazIrSa, vIranirvANa saM02466 jI ne bahudhA rabar3akI taraha khIMca khAMcakara padyoMkA kucha talaprasAda / prakAzaka, mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, artha biThalAyA hai / usakA anvayArtha, bhAvArtha aura mAlika digambara jaina pustakAlaya, sUrata / pRSTha saMkhyA, vizeSArtha taka likhA hai aura isa taraha pustaka kucha saba milAkara 176 / mUlya, 1) ru.| .. par3hane yogya ho gaI hai, jisakA zreya brahmacArIjIko hai| isa pustakA viSaya usake nAmase hI prakaTa hai / anyathA pustaka koI khAsa mahatvakI mAlUma nahIM hotI isameM aneka jaina granthoMparase kucha vAkyoMko lekara unheM aura na vidvAnoMkI usake par3hanemeM ruci hI ho sakatI bhAvArtha sahita diyA hai / aura yaha batalAnekI ceSTA kI hai / astu; yaha pustaka jaina mitrake grAhakoMko upahArameM gaI hai ki "jaina dharmako pAlanevAle sarvagRhasthI bhale dI gaI hai aura alaga mUlyase bhI milatI hai / brahmacArI prakAra rAjyazAsana, vyavahAra, paradezayAtrA, kArIgarIke jI tAraNataraNa svAmIke sAhityakA uddhAra karanemeM lage kAma va khetI Adi kara sakate haiM va zrAvakake vratoMko hue haiN| isase pahale tAraNataraNa zrAvakAcAra Adi bhI pAla sakate haiN| sAtha hI, isameM ajaina granthoMke aura bhI pAMca graMtha anuvAdita hokara prakAzita ho cuke kucha pramANa bhI ahiMsAkI puSTi meM diye gaye haiN| pustaka haiN| kheda hai brahmacArI jI isa sAhityakI bhASA para koI 11 adhyAyoMmeM baTI huI honepara bhI kisI acche vyavaprakAza nahIM DAla rahe haiM, jisakA DAlanA anuvAdake sthita viSayakramako liye hue nahIM haiM / viSaya-vivecana samaya sAhityakI aisI vicitra sthiti hote hue zrAva- aura kathanakA DhaMga bhI bahuta kucha sAdhAraNa hai| chapAIzyaka thaa| ... safAI to aura bhI mAmUlI hai / itanepara bhI yaha pustaka ___ granthakA nAma 'tribhaMgIdala prokta' isa pratijJA-vAkya mahAtmAgA~dhIjIko samarpita kI gaI hai| mUlya 1) ru0 parase 'tribhaMgIdala' to upalabdha hotA hai parantu 'tribhaMgI- adhika hai| aisI pustakakA mUlya cAra-chaha Ane honA nAmakI upalabdhi nahIM hotii| sambhava hai brahmacArI jI cAhiye thA / jaina mitrake grAhakoMko yaha pustaka lA. ke dvArA hI nAmakA yaha saMskAra athavA sudhAra kiyA rozanalAlajI jaina bI. e. phIrojapurakI aorase apane gayA hai| pUjya pitA lA* lAlamanajIkI smRtimeM jinakA sacitra (4) jainadharmameM ahiMsA-lekhaka, brahmacArI zI- jIvana carita bhI sAthameM lagA hai, bheMTameM dI gaI hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtaH smaraNIya jagatpUjya parama yogirAja jainAcArya zrI madvijaya rAjendra sUrIzvarajI viracita - akhila jaina granthoMkA sAra sarvasva, advitIya, anupameya, vidvajjana prazaMsita - mAgadhI ( prAkRta ) ekamAtra vizvasanIya virAT bRhadvizvakoza racanA kAla saM0 1646 - 1660 ) abhidhAna rAjendra mudraNAla ( saM0 1664 - 1680 (bhAga 1 se 7 ) pRSTha saMkhyA 10,000 ] kucha vidvAnoMke abhiprAya par3hiye :-- [ zabda saMkhyA 60,000 "mujhe mere jaina prAkRtake sara jaoNrja e0 griyarsana, ke0 sI0 AI0 I0 (iMglaiNDa):adhyayanameM isa granthakA bahuta sAhya huvA hai ..... " yaha vizvakoza saMdarbha tathA AdhAra digdarzana ke liye zrati mUlyavAna tathA upayogI hai|" pro0 silvena levI ( yUnivarsiTI oNpha perisa, phrAMsa ) yaha grantha pITarsavarga DikzanarIse bhI bar3hakara upayogI hai, isameM zrAdhAra aura avataraNoMse saja pUrNa zabda saMgraha hI kevala nahIM milatA hai, kintu una zabdoMke sAtha saMbaddha matamatAntara, itihAsa tathA vicAroMkA pUrA-pUrA vivecana bhI prApta hotA hai...|" pro0 siddhezvara varmA, ema0 e0 ( jammU-kAzmIra ): thaiva jJAta aisA amUlya avataraNa granthAdhArakA bahuta bar3A bhaNDAra bharA par3A hai / " ..... isameM Aja taka saMsArako sarva hareka yUnivarsiTI, kaoNleja, vidyAlaya, lAyabrarI, jaina bhaNDAra, vidvAn dhanI loga, rAjA, mahArAjAke saMgraha meM avazya rakhane yogya hai / mUlya sampUrNa sAtoM bhAga ke granthakA kevala ru0 175), adhika granthoMke liye tathA vyApAriyoMke liye kamIzana ke liye patra vyavahAra kIjiye / patA:- abhidhAna rAjendra pracAraka saMsthA, ratalAma ( madhya bhArata )
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. L. 4328 anukaraNIya ___ gata varSa kaI dharma-premI dAtAroMkI aorase 121 jainetara saMsthAnoMko anekAnta eka varSa taka bheMTa svarUpa bhinAvayA gayA thA / hameM harSa hai ki isa varSa bhI bheMTa svarUpa bhijavAte rahanekA zubha prayAsa ho gayA hai / nimna 3 maujanoMkI aorase jainetara saMsthAnoMko bheMTa svarUpa anekAnta bhijavAyA gayA hai / anekAnta para zrAe hue lokamatase jJAta ho sakegA ki anekAntake pracArakI kitanI aAvazyakatA hai / jitanA adhika anekAntakA pracAra hogA utanA hI adhika satya zAnti aura loka hitaiSI bhAvanAoMkA pracAra OM hogA / anekAntako hama bahuta adhika sundara aura unnatizIla dekhanA cAhate haiM / kintu hamArI zakti buddhi himmata hai| se saba kucha parimita haiM / hameM samAja hitaiSI dharma bandhutroM ke sahayogakI atyanta AvazyakatA haiM / hama cAhate haiM samAja se hara ke udAra hRdaya bandhu jainetara saMsthAnoM aura vidvAnoMko pracArakI dRSTi se anekAnta apanI orase bheMTa svarUpa bhijaST vAe~ aura jaina bandhuoMko anekAntakA grAhaka banane ke lie utsAhita kareM / tAki anekAnta kitanI hI upayogI meM pAThya sAmagrI aura pRSTa saMkhyA bar3hAnemeM samartha ho sake / lar3AIkI tejIke kAraNa jabaki patroMkA jIvana maMkaTamaya hara ho gayA hai, patroMkA mUlya bar3hAyA jA rahA hai| taba isa maMhagIke jamAnemeM bhI pracArakI dRSTise kela 3) 80 S vArSika mUlya liyA jA rahA hai / isa para bhI jainetara vidvAnoM zikSaNa saMsthAtroM aura pustakAlayoMmeM bheMTa svarUpa OM bhijavAne vAle dAnI mahAnubhAvoMse DhAI rupayA vArSika hI mUlya liyA jaaygaa| kintu yaha riyAyata kevala jainetara meM saMsthAnoMke liye amUlya bhijavAne para hI dI jaayegii| samAjameM aise 100 dAnI mahAnubhAva bhI apanI aorase eka sau-sau, pacAsa-pa vAsa athavA yathAzakti bheMTa svarUpa bhijavAneko prastuta ho jAe~ to 'anekAnta' aAzAtIta sapha latA prApta kara sakatA hai / jainetaromaM anekAnta jaise sAhityakA pracAra karanA jainadharmake pracArakA mahatvapUrNa, aura sulabha sAdhana hai| * seTha gulAbacanda jI ToMgyA, indaurakI orase- 10. ,, aorieTala kAleja , lAhaura 1. maMtrI zAnti niketana pustakAlaya bolapura (baMgAla) roDamala megharAja jaina sumArIkI orase2. ,, hindU yUnivarsiTI , banArasa 11. maMtrI pablika lAyabrerI aMjar3a (bar3avAnI) 3. ,, dI hindustAna ekeDemI , ilAhabAda 12. ,, zrIkRSNa pablika vAcanAlaya bar3avAnI ,, zrI nAgarI pracAriNI sabhA,, 13. ,, pablika lAyabrerI dhAra ,, vikToriyA kAleja gvAliyara 14. ,, zrI mahAvIra vAcanAlaya sumArI (indaura) gujarAta kAleja ahamadAbAda 15. ,, jIvAjI vAcanAlaya manAvara (gvAliyara sTeTa) 17. ,, madrAsa yUnivarsiTI lA0 jyoti prasAdajI jaina, meraTha kI orase --- 8. ,, morisa kAleja nAgapura 16. maMtrI zrIvIra pustakAlaya, meraTha 25E. , kalakattA yUnivarsiTI , kalakattA -vyavasthApaka READRASASRHASASAIRSASASAISAISASAHESASASAISAKASAVASAISEASESXVDRAMAVASTURARIES IaIaIa&&&&&&&&&&%AA%A4%AX&&&&&&&&&&&&&&&&& banArasa madrAsa vIra presa aoNpha iNDiyA, kanaoNTa sarkasa, nyU dehalI