Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya nama: pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-45 anuyogadvAra AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa-45
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' krama 1 2 3 AgamasUtra-45- 'anuyogadvAra' cUlikAsUtra-2- hindI anuvAda viSaya jJAna evaM Avazyaka AnupUrvI | nAma eka se daza bheda evaM pramANa kahAM kyA dekhe ? pRSTha krama 05 4 11 5 24 6 viSaya sAmAsika bhAva pramANa pramANa kA svarUpa | vaktavyatA evaM arthAdhikAra dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* Page 2 pRSTha 35 36 61
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 01 02 03 04 Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' Agama kA nAma AcAra sUtrakRt sthAna samavAya 05 bhagavatI 06 jJAtAdharmakathA 07 upAsakadazA 08 aMtakRt dazA 09 anuttaropapAtikadazA 10 praznavyAkaraNadazA 11 vipAkazruta 12 aupapAtika 13 rAjaprazniya 14 jIvAjIvAbhigama 15 prajJApanA 16 sUryaprajJapti 17 candraprajJapti 18 jaMbUdvIpaprajJapti 19 nirayAvalikA kalpavataMsikA 20 21 puSpikA 122 puSpacUlikA 23 vRSNidazA 24 catuHzaraNa 45 Agama vargIkaraNa sUtra krama aMgasUtra - 1 aMgasUtra - 2 aMgasUtra- 3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 aMgasUtra aMgasUtra- 9 aMgasUtra- 10 aMgasUtra - 11 upAMgasUtra-1 upAMgasUtra- 2 upAMgasUtra-3 upAMgasUtra- 4 upAMgasUtra- 5 upAMgasUtra-6 upAMgasUtra- 7 upAMgasUtra- 8 upAMgasUtra-9 upAMgasUtra- 10 upAMgasUtra- 11 upAMgasUtra- 12 payannAsUtra - 1 25 26 AturapratyAkhyAna mahApratyAkhyAna 27 bhaktaparijJA 28 taMdulavaicArika 29 saMstAraka 30.1 gacchAcAra 30.2 candravedhyaka 31 gaNividyA 32 devendrastava 33 vIrastava nizItha 34 35 36 37 38 39 Agama kA nAma bRhatkalpa vyavahAra --- dazAzrutaskandha jItakalpa mahAnizItha 40 Avazyaka 41.1 oghaniryukti 41.2 piMDaniryukti 42 dazavaikAlika 43 uttarAdhyayana 44 nandI 45 anuyogadvAra dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* sUtra payannAsUtra - 2 payannAsUtra - 3 payannAsUtra- 4 payannAsUtra -5 payannAsUtra - 6 payannAsUtra 7 payannAsUtra - 7 payannAsUtra- 8 payannAsUtra- 9 payannAsUtra - 10 chedasUtra - 1 chedasUtra-2 chedasUtra - 3 chedasUtra-4 chedasUtra -5 chedasUtra - 6 mUlasUtra - 1 mUlasUtra - 2 mUlasUtra - 2 mUlasUtra - 3 mUlasUtra - 4 cUlikAsUtra - 1 cUlikAsUtra - 2 Page 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' 10 06 01 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya kra sAhitya nAma bUksa krama sAhitya nAma bUksa mUla Agama sAhitya: 1476 Agama anya sAhitya:-1- AgamasuttANi-mUlaM prin [49] -1- sArAma thAnuyoga -2- AgamasuttANi-mUlaM Net [45] -2- Agama saMbaMdhI sAhitya 02 -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) [53] -3-RSibhASita sUtrANi Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 -1- sAmasUtra gurAtI anuvAha [47] Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net [47] -3- AagamSootra English Trans. [11] -4- sAmasUtra saTI 4rAtI anuvAda [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda prin | [12] anya sAhitya:3 Agama vivecana sAhitya: | 171 1tatvAlyAsa sAhitya-1- AgamasUtra saTIka / [46] 2 sUtrAbhyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-1 [51]| 3 vyAkaraNa sAhitya 05 -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-2 [09] | vyAkhyAna sAhitya-4- Agama cUrNi sAhitya [09] 5linamata sAhitya-5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 va sAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 [08]| 7 ArAdhanA sAhitya 03 -7- sacUrNika AgamasuttANi pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya:14954na sAhitya 02 1-1- Agama saddakoso [04] 10 tIrtha62 sahita rzana 1-2- Agama kahAkoso [01] 11 DI sAhitya-3- Agama-sAgara-koSa: [05] | 12IparatnasAgaranAsadhuzodhanibaMdha -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka Agama anukrama sAhitya: 09 -1- sAgama viSayAnubha- (1) 02 1-Agama sAhitya (kula pustaka) 516 -2- Agama viSayAnukrama (saTIka) 04 2-Agametara sAhitya (kula 085 1-3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana | 601 ASmunihAratnasAgaranusAhitya bhuniTIparatnasAgaranu mAgama sAhitya isa pusta8516] tenAla pAnA [98,300] bhuniTIparatnasAgaranu anya sAhitya [isa pusta585] tainAta pAnA [09,270] 3 bhumihIparatnasAgara saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVD_nAla pAnA [27,930] | sabhArA prAzanohA 501 + viziSTa DVD Ssa pAnA 1,35,500 09 05 05 85 57 03 muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda Page 4
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' [45] anuyogadvAra cUlikA sUtra- 2- hindI anuvAda sUtra - 1 jJAna ke pA~ca prakAra haiM / AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna | sUtra - 2 ina jJAnoM meM se cAra jJAna sthApya haiM, eka sthApanIya haiN| kyoMki ye cAroM jJAna ( guru dvArA) upadiSTa nahIM hote haiM, samupadiSTa nahIM hote haiM aura na inakI AjJA dI jAtI hai / kintu zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga hotA hai| sUtra - 3 yadi zrutajJAna meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to vaha uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti aMgapraviSTa zruta meM hotI hai / athavA aMgabAhya meM hotI hai ? aMgapraviSTa tathA aMgabAhya donoM Agama meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravartita hote haiM / sUtra - 4 bhagavan ! yadi aMgabAhya zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to kyA vaha kAlikAzruta meM hotI hai athavA utkAlika zruta meM ? kAlikazruta aura utkAlika zruta donoM meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hote haiM, kintu yahA~ utkAlika zruta kA uddeza yAvat anuyoga prArambha kiyA jAyegA / sUtra - 5 yadi utkAlika zruta ke uddeza Adi hote haiM to kyA ve Avazyaka ke hote haiM athavA Avazyakavyatirikta ke hote haiM ? AyuSyaman ! yadyapi Avazyaka aura Avazyaka se bhinna donoM ke uddeza Adi hote haiM parantu yahA~ Avazyaka kA anuyoga prArambha kiyA jA rahA hai / sUtra - 6 yadi yaha anuyoga Avazyaka kA hai to kyA vaha eka aMga rUpa hai yA aneka aMga rUpa ? eka zrutaskandha rUpa hai yA aneka zrutaskandha rUpa ? eka adhyayana rUpa hai yA aneka adhyayana rUpa ? eka uddezaka rUpa hai yA aneka uddezaka rUpa ? AvazyakasUtra eka yA aneka aMga rUpa nahIM hai / eka zrutaskandha rUpa hai / aneka adhyayana rUpa hai / yA aneka uddezaka rUpa nahIM hai| sUtra - 7 Avazyaka kA nikSepa karU~gA / isI taraha zruta, skandha evaM adhyayana zabdoM kA nikSepa karU~gA / sUtra - 8 yadi nikSeptA jisa vastu ke samasta nikSepoM ko jAnatA ho to use una sabakA nirUpaNa karanA cAhie aura yadi na jAnatA ho to cAra nikSepa to karanA hI cAhie / sUtra - 9 Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? Avazyaka cAra prakAra kA hai| nAma Avazyaka, sthApanA - Avazyaka, dravyaAvazyaka, bhAva-Avazyaka / dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* Page 5
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-10 nAma-Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? jisa kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhaya kA athavA tadubhayoM kA, 'Avazyaka' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, use nAma-Avazyaka kahate haiM / sUtra-11 sthApanA-Avazyaka kyA hai ? kASThakarma, citrakarma, pustakarma, lepyakarma, graMthima, veSTima, pUrima, saMghAtima, akSa athavA varATaka meM eka athavA aneka Avazyaka rUpa se jo sadbhAva athavA asadbhAva rUpa sthApanA kI jAtI hai, vaha sthApanA-Avazyaka hai| sUtra-12 nAma aura sthApanA meM kyA bhinnatA hai ? nAma yAvatkathita hotA hai, kintu sthApanA itvarika aura yAvatkathita, donoM prakAra kI hotI hai| sUtra-13 dravya-Avazyaka kyA hai ? dravyAvazyaka do prakAra kA hai| AgamadravyAvazyaka, noAgamadravyAvazyaka / sUtra-14 Agamadravya-Avazyaka kyA hai ? jisa ne Avazyaka' pada ko sIkha liyA hai, sthita kara liyA hai, jita kara liyA hai, mita kara liyA hai, parijita kara liyA hai, nAmasama kara liyA hai, ghoSasama kiyA hai, ahInAkSara kiyA hai, anatyakSara kiyA hai, vyatikramarahita uccAraNa kiyA hai, askhalita kiyA hai, padoM ko mizrita karake uccAraNa nahIM kiyA hai, eka zAstra ke bhinna-bhinna sthAnagata ekArthaka sUtroM ko ekatrita karake pATha nahIM kiyA hai, pratipUrNa kiyA hai, pratipUrNaghoSa kiyA hai, kaMThAdi se spaSTa uccAraNa kiyA hai, guru ke pAsa vAcanA lI hai, jisase vaha usa zAstra kI vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA se bhI yukta hai| kintu anuprekSA se rahita hone se vaha Agamadravya-Avazyaka hai| kyoMki Avazyaka ke upayogarahita hone Agamadravya-Avazyaka kahA jAtA hai| sUtra-15 naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA eka Agamadravya-Avazyaka hai / do anupayukta AtmAe~ do Agamadravya-Avazyaka haiM / isI prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAe~ haiM, ve sabhI utanI hI naigamanaya kI apekSA Agamadravya-Avazyaka haiM / isI prakAra vyavahAranaya bhI jaannaa| saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravya-Avazyaka aura aneka anupayukta AtmAe~ aneka dravyaAvazyaka haiM, aisA svIkAra nahIM karatA hai / vahI sabhI AtmAoM ko eka dravya-Avazyaka hI mAnatA hai| RjusUtranaya bhI bhedoM ko svIkAra nahIM krtaa| tInoM zabdanaya jJAyaka yadi anupayukta ho to use avastu mAnate haiM / kyoMki jo jJAyaka hai vaha upayogazUnya nahIM hotA hai aura jo upayogarahita hai use jJAyaka nahIM kahA jA sktaa| sUtra-16 noAgamadravya-Avazyaka kyA hai ? vaha tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIradravyAvazyaka, bhavyazarIradravyAvazyaka, jJAyaka-zarIra-bhavyazarIra-vyatiriktadravyAvazyaka / sUtra-17 jJAyakazarIradravyAvazyaka kyA hai ? Avazyaka isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle ke caitanya se rahita, Ayukarma ke kSaya hone se prANoM se rahita, AhAra-pariNatijanita vRddhi se rahita, aise jIvavipramukta zarIra ko zaiyAgata, saMstArakagata athavA siddhazilAgata dekhakara koI kahe- aho ! isa zarIrarUpa pudgalasaMghAta ne jinopadiSTa bhAva se Avazyaka pada kA adhyayana kiyA thA, prajJApita kiyA thA, samajhAyA thA, dikhAyA thA, nidarzita kiyA thA, muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 6
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' upadarzita karAyA thA / ' aisA zarIra jJAyakazarIradravya-Avazyaka hai| isakA samarthaka koI dRSTAnta hai ? yaha madhu kA ghar3A thA, yaha ghI kA ghar3A thaa| yaha jJAyakazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai| sUtra- 18 bhavyazarIradravyAvazyaka kyA hai ? samaya pUrNa hone para jo jIva janmakAla meM yonisthAna se bAhara nikalA aura usI prApta zarIra dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra bhaviSya meM Avazyaka pada ko sIkhegA, kintu abhI sIkha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyAvazyaka hai / isakA koI dRSTAnta hai ? yaha madhukuMbha hogA, yaha ghRtakuMbha hogaa| yaha bhavyazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai| sUtra-19 jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka kyA hai ? vaha tIna prakAra kA hai / laukika, kuprAvacanika, lokottrik| sUtra - 20 bhagavan ! laukika dravyAvazyaka kyA hai ? jo ye rAjA, Izvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, sArthavAha Adi rAtri ke vyatIta hone se prabhAtakAlIna kiMcinmAtra prakAza hone para, pahale kI apekSA adhika sphuTa prakAza hone, vikasita kamalapatroM evaM mRgoM ke nayanoM ke ISad unmIlana se yukta, prabhAta ke hone tathA rakta azokavRkSa, palAzapuSpa, tote ke mukha aura guMjA ke ardha bhAga ke samAna rakta, sarovaravartI kamalavanoM ko vikasita karane vAle aura apanI sahasra razmiyoM se divasa-vidhAyaka teja se dedIpyamAna sUrya ke udaya hone para mukha ko dhonA, daMtaprakSAlana, telamAliza karanA, snAna, kaMdhI Adi se kezoM ko saMvAranA, maMgala ke lie sarasoM, puSpa, dUrvA Adi kA prakSepaNa, darpaNa meM mukha dekhanA, dhUpa jalAnA, puSpoM aura puSpamAlAoM ko lenA, pAna khAnA, svaccha vastra pahananA Adi karate haiM aura usake bAda rAjasabhA, devAlaya, ArAmagRha, udyAna, sabhA athavA prapA kI ora jAte haiM, vaha laukika dravyAvazyaka haiN| sUtra - 21 kuprAvacanika dravyAvazyaka kyA hai ? jo ye caraka, cIrika, carmakhaMDika, bhikSoNDaka, pAMDuraMga, gautama, govratika, gRhIdharmA, dharmacintaka, aviruddha, viruddha, vRddhazrAvaka Adi pASaMDastha rAtri ke vyatIta hone ke anantara prabhAta kAla meM yAvat sUrya ke jAjvalyamAna teja se dIpta hone para indra, skandha, rudra, ziva, vaizrAmaNa athavA deva, nAga, yakSa, bhUta, mukunda, AryAdevI, koTTakriyAdevI, Adi kI upalepana, samArjana, snapana, dhUpa, puSpa, gaMdha, mAlA Adi dvArA pUjA karane rUpa dravyAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvacanika dravyAvazyaka haiN| sUtra-22 lokottarika dravyAvazyaka kyA hai ? jo zramaNa ke guNoM se rahita hoM, chaha kAya ke jIvoM ke prati anukampA na hone ke kAraNa azva kI taraha uddAma hoM, hastivat niraMkuza hoM, snigdha padArthoM ke lepa se aMga-pratyaMgoM ko komala, salaunA banAte hoM, zarIra ko dhote hoM, athavA kezoM kA saMskAra karate hoM, oThoM ko mulAyama rakhane ke lie makkhana lagAte hoM, pahanane ke vastroM ko dhone meM Asakta hoM, aura jinendra bhagavAn kI AjJA kI upekSA kara svacchaMda vicaraNa karate hoM, kintu ubhayakAla Avazyaka karane ke lie tatpara hoM to unakI vaha kriyA lokottarika dravyAvazyaka hai| isa prakAra yaha jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyA-vazyaka kA svarUpa jAnanA caahie| sUtra - 23 bhAvAvazyaka kyA hai ? do prakAra kA hai-AgamabhAvAvazyaka aura noAgamabhAvAvazyaka / sUtra-24 AgamabhAvAvazyaka kyA hai ? jo Avazyaka pada kA jJAtA ho aura sAtha hI upayoga yukta ho, vaha muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' AgamabhAvAvazyaka hai| sUtra-25 noAgamabhAvAvazyaka kise kahate haiM ? tIna prakAra kA hai / laukika, kuprAvacanika aura lokottarika / sUtra-26 laukika bhAvAvazyaka kyA hai ? dina ke pUrvArdha meM mahAbhArata kA aura uttarArdha meM rAmAyaNa kA vAcana karane, zravaNa karane ko laukika noAgamabhAvAvazyaka kahate haiN| sUtra- 27 kuprAvacanika bhAvAvazyaka kyA hai ? jo ye caraka, cIrika yAvat pASaNDastha yajJa, aMjali, havana, jApa, dhUpaprakSepa yA baila jaisI dhvani, vaMdanA Adi bhAvAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvacanika bhAvAvazyaka hai| sUtra - 28 lokottarika bhAvAvazyaka kyA hai ? dattacitta aura mana kI ekAgratA ke sAtha, zubha lezyA evaM adhyavasAya se sampanna, yathAvidha kriyA ko karane ke lie tatpara adhyavasAyoM se sampanna hokara, tIvra AtmotsAhapUrvaka usake artha meM upayogayukta hokara evaM upayogI karaNoM ko niyojita kara, usakI bhAvanA se bhAvita hokara jo ye zramaNa, zramaNI, zrAvaka, zrAvikAyeM anyatra mana ko saMyojita kiye binA ubhayakAla Avazyaka karate haiM, vaha lokottarika bhAvAvazyaka hai| sUtra- 29-32 usa Avazyaka ke nAnA ghoSa aura aneka vyaMjana vAle ekArthaka aneka nAma isa prakAra haiM-Avazyaka, avazyakaraNIya, dhravanigraha, vizodhi, adhyayana-SaTkavarga, nyAya, ArAdhanA aura mArga | zramaNoM aura zrAvakoM dvArA dina evaM rAtri ke anta meM avazya karane yogya hone ke kAraNa isakA nAma Avazyaka hai / yaha Avazyaka kA svarUpa sUtra- 33 zruta kyA hai ? zruta cAra prakAra kA hai-nAmazruta, sthApanAzruta, dravyazruta, bhAvazruta / sUtra-34 nAmazruta kyA hai ? jisa kisI jIva yA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, ubhaya kA athavA ubhayoM kA 'zruta' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmazruta haiM / sUtra - 35 sthApanAzruta kyA hai ? kASTha yAvat kaur3I Adi meM yaha zruta hai, aisI jo sthApanA kI jAtI hai, vaha sthApanAzruta hai / nAma aura sthApanA meM kyA vizeSatA hai ? nAma yAvatkathita hotA hai, jabaki sthApanA itvarika aura yAvatkathita donoM prakAra kI hotI hai| sUtra-36 dravyazruta kyA hai ? do prakAra kA hai / jaise-Agamadravyazruta, noAgamadravyazruta / sUtra-37 Agama kI apekSA dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? jisa sAdhu Adi ne zruta yaha pada sIkhA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai yAvat jo jJAyaka haiM vaha anupayukta nahIM hotA hai Adi / yaha Agama dravyazruta kA svarUpa hai sUtra - 38 __noAgamadravyazruta kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIradravyazruta, bhavyazarIradravyazruta, jJAyakazarIrabhavyazarIravya-tiriktadravyazruta / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' sUtra - 39 jJAyakazarIra-dravyazruta kyA hai ? zrutapada ke arthAdhikAra ke jJAtA ke vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta, jIvarahita zarIra ko zayyAgata, saMstArakagata athavA siddhAzilA dekhakara koI kahe-aho ! isa zarIrarUpa pariNata pudgalasaMghAta dvArA jinopadezita bhAva se 'zruta' isa pada kI guru se vAcanA lI thI, prajJApita, prarUpita, darzita, nidarzita, upadarzita kiyA thA, usakA vaha zarIra jJAyakazarIradravyAvazyaka hai / isakA dRSTAnta ? yaha madhu kA ghar3A hai, yaha ghI kA ghar3A hai / isI prakAra nirjIva zarIra bhUtakAlIna zrutaparyAya kA AdhArarUpa hone se jJAyakazarIradravyazruta kahalAtA hai / sUtra - 40 bhavyazarIradravyazruta kyA hai ? samaya pUrNa hone para jo jIva yoni meM se nikalA aura prApta zarIrasaMghAta dvArA bhaviSya meM jinopadiSTa bhAvAnusAra zrutapada ko sIkhegA, kintu vartamAna meM sIkha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIra-dravyazruta hai / isakA dRSTAnta ? 'yaha madhupaTa hai, yaha ghRtaghaTa hai' aisA kahA jAtA hai / sUtra - 41 jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazruta kyA hai ? tAr3apatroM athavA patroM ke samUharUpa pustaka meM likhita zruta jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyazruta haiM / athavA vaha pA~ca prakAra kA hai- aMDaja, boMDaja, kITaja, vAlaja, balkaja / aMDaja kise kahate haiM ? haMsagarbhAdi se bane sUtra ko aMDaja kahate haiM / boMDaja kise kahate haiM ? kapAsa yA ruI se banAye gaye sUtra ko kahate haiM / kITajasUtra kise kahate haiM ? vaha pA~ca prakAra kA hai- paTTa, malaya, azuka, cInAMzuka, kRmirAga / vAlaja sUtra ke pA~ca prakAra haiM-aurNika, auSTrika, mRgalomika, kautava, kiTTisa / valkaja kise kahate haiM ? sana Adi se nirmita sUtra ko kahate haiM / sUtra - 42 bhAvazruta kyA hai ? do prakAra kA hai / yathA-AgamabhAvazruta aura noaagmbhaavshrut| sUtra - 43 AgamabhAvazruta kyA hai ? jo zruta kA jJAtA hone ke sAtha usake upayoga se bhI sahita ho, vaha AgamabhAvazruta hai / sUtra - 44 Agama kI apekSA bhAvazruta kyA hai ? do prakAra kA hai| laukika, lokottarika / sUtra 45 laukika (noAgama) bhAvazruta kyA hai ? ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA apanI svacchanda buddhi aura mati se racita mahAbhArata, rAmAyaNa, bhImAsurokta, arthazAstra, ghoTakamukha, zaTakabhadrikA, kArpAsika, nAgasUtra, kanakasaptati, vaizekizAstra, bauddhazAstra, kAmazAstra, kapilazAstra, lokAyatazAstra, SaSThitaMtra, mATharazAstra, purANa, vyAkaraNa, nATaka Adi athavA bahattara kalAyeM aura sAMgopAMga cAra veda laukika noAgamabhAvazruta haiM / sUtra - 46 lokottarika (noAgama) bhAvazruta kyA hai ? utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ko dhAraNa karanevAle, bhUtabhaviSyat aura vartamAna kAlika padArthoM ko jAnane vAle, sarvajJa, sarvadarzI, trilokavartI jIvoM dvArA avalokita, pUjita, apratihata zreSTha jJAna darzana ke dhAraka arihaMta bhagavaMto dvArA praNIta AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadaza, antakRddaza, anuttaropapAtikadaza, praznavyAkaraNa, vipAkazruta, dRSTivAda rUpa dvAdazAMga, gaNipiTaka lokottarika noAgama bhAvazruta haiM / dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 9
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra - 47-49 udAttAdi vividha svaroM tathA kakArAdi aneka vyaMjanoM se yukta usa zruta ke ekArthavAcaka nAma isa prakAra haiM-zruta, sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApanA, Agama, ye sabhI zruta ke ekArthaka paryAya haiN| isa prakAra se zruta kI vaktavyatA samApta huii| sUtra-50 skandha kyA hai ? skandha ke cAra prakAra haiM / nAmaskandha, sthApanAskandha, dravyaskandha, bhAvaskandha / sUtra-51 nAmaskandha kyA hai ? jisa kisI jIva yA ajIva kA yAvat skandha yaha nAma rakhA jAtA hai, vaha nAmaskandha haiM / sthApanAskandha kyA hai ? kASThAdi meM yaha skandha hai| isa prakAra kA jo Aropa kiyA jAtA hai, vaha sthApanAskandha hai / nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvatkathita hotA hai parantu sthApanA itvarika aura yAvatkathita donoM hotI haiN| sUtra-52 dravyaskandha kyA hai ? do prakAra kA hai| Agamadravyaskandha aura noAgamadravyaskandha / Agamadravyaskandha kyA hai ? jisane skandhapada ko guru se sIkhA hai, sthita kiyA hai, jita, mita kiyA hai yAvat naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA Agama se eka dravyaskandha hai, do anupayukta AtmAe~ do, isa prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAe~ haiM, utane hI Agamadravyaskandha jAnanA / isI taraha vyavahAranaya ko bhI jAnanA / saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravyaskandha aura aneka anupayukta AtmAe~ aneka Agamadravyaskandha aisA svIkAra nahIM karatA, kintu sabhI ko eka hI Agamadravyaskandha mAnatA hai / RjusUtranaya se eka anupayukta AtmA eka Agamadravyaskandha hai / vaha bhedoM ko svIkAra nahIM karatA hai| tInoM zabdanaya jJAyaka yadi anupayukta hoM to use avastu mAnate haiM / kyoMki jo jJAyaka hai vaha anupayukta nahIM hotA hai| noAgamadravyaskandha kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIradravyaskandha, bhavyazarIradravyaskandha aura jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha / jJAyakazarIradravyaskandha kyA hai ? skandhapada ke arthAdhikAra ko jAnanevAle yAvat jisane skandha pada kA adhyayana kiyA thA, pratipAdana kiyA thA Adi pUrvavat / bhavyazarIradravyaskandha kyA hai ? samaya pUrNa hone para yathAkAla koI yonisthAna se bAhara nikalA ora vaha yAvat bhaviSya meM skandha' isa pada ke artha ko sIkhegA, usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyaskandha hai / isakA dRSTAnta ? bhaviSya meM yaha madhukuMbha hai, yaha ghRtakuMbha hai / jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyaskandha kyA hai ? usake tIna prakAra haiN| sacitta, acitta aura mizra / sUtra - 53 sacittadravyaskandha kyA hai ? usake aneka prakAra haiM / hayaskandha, gajaskandha, kinnaraskandha, kiMpuruSaskandha, mahoraga-skandha, vRSabhaskandha / yaha sacittadravyaskandha kA svarUpa hai| sUtra-54 acittadravyaskandha kA svarUpa kyA hai ? aneka prakAra kA hai / dvipradezika skandha, tripradezika skandha yAvat dasapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skandha / yaha acittadravyaskandha kA svarUpa hai| sUtra-55 __ mizradravyaskandha kyA hai ? aneka prakAra kA hai / senA kA agrima skandha, senA kA madhyaskandha, senA kA aMtima skndh| yaha mizradravyaskandha kA svarUpa hai| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-56 athavA jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha ke tIna prakAra haiN| kRtsnaskandha, akRtsnaskandha aura anekdrvyskndh| sUtra-57 kRtsnaskandha kyA hai ? hayaskandha, gajaskandha yAvat vRSabhaskandha jo pUrva meM kahe, vahI kRtsnaskandha haiM / yahI kRtsna-skandha kA svarUpa hai| sUtra-58 akRtsnaskandha kyA hai ? pUrva meM kahe gaye dvipradezika skandha Adi yAvat anantapradezika skandha haiN| sUtra-59 anekadravyaskandha kyA hai ? ekadeza apacitta aura ekadeza upacitta bhAga milakara unakA jo samudAya banatA hai, vaha anekadravyaskandha haiN| sUtra-60 bhAvaskandha kyA hai ? do prakAra kA hai| AgamabhAvaskandha, noAgamabhAvaskandha / sUtra-61 AgamabhAvaskandha kyA hai ? skandha pada ke artha kA upayogayukta jJAtA AgamabhAvaskandha hai| sUtra - 62 noAgamabhAvaskandha kyA hai ? paraspara-sambandhita sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samudAya ke milane se niSpanna Avazyakazrutaskandha noAgamabhAvaskandha hai| sUtra-63-65 usa bhAvaskandha ke vividha ghoSoM evaM vyaMjanoM vAle ekArthaka nAma isa prakAra haiM-gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puMja, piMDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha ye sabhI bhAvaskandha ke paryAya haiN| sUtra-66-69 Avazyaka ke arthAdhikAroM ke nAma isa prakAra haiM-sAvadyayogavirati, utkIrtana, guNavat pratipatti, skhalitanindA, vraNa-cikitsA aura guNadhAraNA / isa prakAra se AvazyakazAstra ke samudAyArtha kA saMkSepa meM kathana karake aba eka-eka adhyayana kA varNana kruuNgaa| unake nAma yaha haiM-sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / ina meM se prathama sAmayika adhyayana ke cAra anuyogadvAra haiM-upakrama, nikSepa, anugama, ny| sUtra-70 upakrama kyA hai ? upakrama ke chaha bheda haiM | nAma-upakrama, sthApanA-upakrama, dravya-upakrama, kSetra-upakrama, kAla-upakrama, bhAva-upakrama / nAma aura sthApanA-upakrama kA svarUpa nAma evaM sthApanA Avazyaka ke samAna jAnanA dravya-upakrama kyA hai ? do prakAra kA hai-Agamadravya-upakrama, noAgamadravya-upakrama ityAdi pUrvavat jAnanA yAvat jJAyakazarIrabhavyazarIra-vyatirikta dravya-upakrama ke tIna prakAra haiM / sacittadravya-upakrama, acittadravya-upakrama, mishrshriirdrvy-upkrm| sUtra - 71 sacittadravyopakrama kyA hai ? tIna prakAra kA hai / dvipada, catuSpada aura apada / ye pratyeka upakrama bhI do-do prakAra ke haiM-parikarmadravyopakrama, vastuvinAzadravyopakrama / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jA Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra - 72 dvipada-upakrama kyA hai ? naToM, nartakoM, jalloM, malloM, mauSTikoM, velaMbakoM, kathakoM, plavakoM, tairane vAloM, lAsakoM, AkhyAyakoM, laMkhoM, maMkhoM, tUNikoM, tuMbavINakoM, kAvaDiyAoM tathA mAgadhoM Adi do paira vAloM kA parikarma aura vinAza karane rUpa upakrama dvipadadravyopakrama hai| sUtra - 73 catuSpadopakrama kyA hai ? cAra paira vAle azva, hAthI Adi pazuoM ke upakrama catuSpadopakrama haiN| sUtra -74 apada-dravyopakrama kyA hai ? Ama, AmrAtaka Adi binA paira vAloM se sambandhita upakrama apada-upakrama haiN| sUtra - 75 acittadravyopakrama kyA hai ? khAMDa, gur3a, mizrI athavA rAba Adi padArthoM meM upAyavizeSa se madhuratA kI vRddhi karane aura inake vinAza karane rUpa upakrama acittadravyopakrama haiN| sUtra - 76 mizradravyopakrama kyA hai ? sthAsaka, darpaNa Adi se vibhUSita evaM maMDita azvAda sambandhI upakrama mizradravyopakrama haiN| sUtra-77 kSetropakrama kyA hai ? hala, kulika Adi ke dvArA jo kSetra ko upakrAnta kiyA jAtA hai, vaha kSetropakrama hai| sUtra-78 kAlopakrama kyA hai ? nAlikA Adi dvArA jo kAla kA yathAvat jJAna hotA hai, vaha kAlopakrama hai| sUtra - 79 bhAvopakrama kyA hai ? do prakAra haiM / AgamabhAvopakrama, noAgamabhAvopakrama / bhagavan ! AgamabhAvopakrama kyA hai ? upakrama ke arta ko jAnane ke sAtha jo usake upayoga se bhI yukta ho, vaha AgamabhAvopakrama haiM / noAgamabhAvopakrama do prakAra kA hai / prazasta aura aprazasta / aprazasta bhAvopakrama kyA hai ? DoDaNI brAhmaNI, gaNikA aura amAtyAdi kA anya ke bhAvoM ko jAnane rUpa upakrama aprazasta noAgamabhAvopakrama hai| prazasta bhAvopakrama kyA hai ? guru Adi ke abhiprAya ko yathAvat jAnanA prazasta noAgamabhAvopakrama hai| sUtra-80 athavA upakrama ke chaha prakAra haiM / AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra / sUtra-81 AnupUrvI kyA hai ? dasa prakAra kI hai| nAmAnupUrvI, sthApanAnupUrvI, dravyAnupUrvI, kSetrAnupUrvI, kAlAnupUrvI, utkIrtanAnupUrvI, gaNanAnupUrvI, saMsthAnAnupUrvI, sAmAcAryanupUrvI, bhAvAnupUrvI / sUtra - 82 nAma (sthApanA) AnupUrvI kyA hai ? nAma aura sthApanA AnupUrvI kA svarUpa nAma aura sthApanA Avazyaka jaisA jaannaa| dravyAnupUrvI kA svarUpa bhI jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI ke pahale taka sabheda dravyAvazyaka ke samAna jAnanA cAhie / jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI kyA hai ? do prakAra kI hai| aupanidhikI aura anaupanidhikI dravyAnupUrvI / inameM se aupanidhikI dravyAnupUrvI sthApya hai / tathA-anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke do prakAra haiM-naigama-vyavahAranaya-saMmata, saMgrahanayasaMmata / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 12
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-83 naigamanaya aura vyavahAranaya dvArA mAnya anaupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? usake pA~ca prakAra haiM / arthapadaprarUpaNA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra aura anugama / sUtra-84 bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata arthapada kI prarUpaNA kyA hai ? tryaNukaskandha AnupUrvI hai / isI prakAra catuSpradezika AnupUrvI yAvat dasapradezika, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika skandha AnupUrvI hai| kintu paramANu pudgala anAnupUrvI rUpa hai / dvipradezika skandha avaktavya hai| aneka tripradezika skandha yAvat aneka anantapradezika skandha AnupUrviyA~-aneka AnupUrvI rUpa haiM / aneka pRthak-pRthak pudgala paramANu aneka anAnupUrvI rUpa haiM / aneka dvipradezika skandha aneka avaktavya haiN| sUtra-85 naigama-vyavahAranayasaMmata isa arthapadaprarUpaNA rUpa AnupUrvI se kyA prayojana siddha hotA hai ? inase bhaMgasamutkIrtanA kI jAtI hai| sUtra - 86 naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtana kyA hai ? vaha Isa prakAra haiM-AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavya hai, AnupUrviyA~ haiM, (aneka) avaktavya haiM / athavA-AnupUrvI aura anAnupUrvI hai, AnupUrvI aura anAnupUrviyA~ haiM, AnupUrviyA~ aura anAnupUrvI hai, AnupUrviyA~ aura anAnupUrviyA~ haiM / athavA-AnupUrvi aura avaktavyaka hai, AnupUrvI aura (aneka) avaktavya haiM, AnupUrviyA~ aura avaktavya hai, AnupUrviyA~ aura (aneka) avaktavya haiN| athavA-anAnupUrvI aura avaktavya hai, anAnupUrvI aura (aneka) avaktavya haiM, anAnupUrviyA~ aura (eka) avaktavya hai, anAnupUrviyA~ aura aneka avaktavya haiM / athavA-AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya hai, AnupUrvI, anAnupUrvI aura aneka avaktavya haiM, AnupUrvI, anAnupUrviyA~ aura avaktavya hai, AnupUrvI, anAnupUrviyA~ aura aneka avaktavya haiM, AnupUrviyA~, anAnupUrvI aura avaktavya hai, AnupUrviyA~, anAnupUrvI aura aneka avaktavya haiM, AnupUrviyA~, anAnupUrviyA~ aura avaktavya haiM, AnupUrviyA~, anAnupUrviyA~ aura aneka avaktavya haiM / isa prakAra yaha ATha bhaMga haiN| saba milakara chabbIsa bhaMga hote haiN| sUtra -87 isa naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? usake dvArA bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| sUtra-88 naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? vaha isa prakAra hai-tripradezika skandha AnupUrvI hai, paramANupudgala anAnupUrvI hai, dvipradezika skandha avaktavya hai, tripradezika aneka skandha AnupUrviyA~ haiM, aneka paramANu pudgala anAnupUrviyA~ haiM, aneka dvipradezika skandha avaktavyaka haiM / tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa hai, tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala AnupUrvI aura anAnupUrviyoM kA vAcyArtha hai, aneka tripradezika skandha aura paramANupudgala AnupUrviyA~ aura anAnupUrvI hai, aneka tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala AnupUrviyoM aura anAnupUrviyoM kA rUpa hai| athavA-tripradezika skandha aura dvipradezika skandha AnupUrvI-avaktavya rUpa hai, tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI avaktavyaka rUpa haiM, aneka tripradezika skandha aura dvipradezika skandha AnupUrviyA~ aura avaktavya rUpa haiM, aneka tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa haiM / athavA paramANupudgala aura dvipradezika skandha anAnupUrvI avaktavyaka rUpa hai, paramANupudgala aura aneka muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' dvipradezika skandha anAnupUrvI avaktavyakoM rUpa haiM, aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha anAnupUrviyoM aura avaktavya rUpa hai, aneka paramANu pudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa haiM / athavA-tripradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyaka rUpa hai, tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa hai, tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrvI, anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM rUpa hai, aneka tripradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezikaskandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa hai, aneka tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa hai, aneka tripradezika skandha aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, aneka tripradezikaskandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezikaskandha anupUrviyoM-anAnupUrviyoM-avaktavyakoM rUpa haiN| sUtra-89 samavatAra kyA hai ? naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM samava-tarita hote haiM, anAnupUrvIdravyoM meM athavA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? AyuSman ! naigamavyavahAranayasammat Anu-pUrvIdravya kevala AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM / naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvIdravya kevala anAnupUrvIdravyoM meM hI samavatarita hote haiM / naigamavyavahAranayamAnya avaktavyadravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM athavA anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? avaktavyakadravya kevala avaktavyakadravyoM meM hI samavatarita hote haiN| sUtra-90-91 anugama kyA hai ? nau prakAra kA hai, satpadaprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga, bhAva aura alpabahutva / sUtra - 92 naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya haiM athavA nahIM haiM ? avazya haiM / IsI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka-dravya ko bhI jAnanA / sUtra - 93 naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? ve ananta hI haiM / isI prakAra zeSa donoM bhI ananta haiN| sUtra - 94 naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya (kSetra ke) kitane bhAga meM avagADha haiM ? kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? kyA saMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? athavA samasta loka meM avagADha haiM ? kisI eka AnupUrvIdravya kI apekSA koI loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, koI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM tathA koI eka AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka dravya samasta loka meM avagADha hokara rahatA hai / kintu aneka dravyoM kI apekSA to ve niyamataH samasta loka meM avagADha haiN| naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM avagADha haiM ? asaMkhyAta bhAga meM avagADha haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM hai yA asaMkhyAta bhAgoM meM haiM athavA samasta loka meM avagADha haiM ? eka anAnupUrvIdravya kI apekSA vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagADha hai, kintu aneka anAnupUrvIdravyoM kI muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' apekSA niyamataH sarvaloka meM avagADha hai / isI prakAra avaktavyadravya meM bhI jaannaa| sUtra-95 naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA athavA asaMkhyAtaveM bhAga kA yA saMkhyAta bhAgoM kA athavA asaMkhyAta bhAgoM kA athavA samasta loka kA sparza karate haiM ? naigama-vyavahAranaya kI apekSA eka AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA yAvat athavA sarvaloka kA sparza karatA hai, kintu aneka (AnupUrvI) dravya to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| naigama-vyavahAranaya kI apekSA anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ityAdi prazna / eka eka anAnupUrvI kI apekSA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hI sparza karate haiM, kintu aneka anAnupUrvI dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| avaktavya dravyoM kI sparzanA bhI isI prakAra smjhnaa| sUtra-96 naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka rahate haiM ? eka AnupUrvIdravya jaghanya eka samaya evaM utkRSTa asaMkhyAta kAla taka usI svarUpa meM rahatA hai aura vividha AnupUrvIdravyoM kI apekSA niyamataH sthiti sArvakAlika hai / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI sthiti bhI jAnanA / sUtra-97 __ naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA aMtara kitanA hotA hai ? eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla kA, kintu aneka dravyoM kI apekSA virahakAla nahIM hai / naigamavyavahAranayasaMmata anAnu-pUrvIdravyoM kA kAla kI apekSA aMtara kitanA hotA hai ? eka anAnupUrvIdravya kI apekSA antarakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa tathA aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai / naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyadravyoM kA kAlopekSayA antara kitanA hai ? eka avaktavyadravya kI apekSA aMtara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai, kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| sUtra - 98 bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata samasta AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga haiM ? kyA saMkhyAta bhAga haiM ? asaMkhyAta bhAga haiM athavA saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiM ? AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke niyamataH asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiM / naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga hote haiM ? asaMkhyAta bhAga hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? athavA asaMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM? anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke asaMkhyAta bhAga hI hote haiM / avaktavya dravyoM sambandhI kathana bhI asaMkhyAta bhAga jaannaa| sUtra - 99 naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? kyA audayika bhAva meM, aupazamika bhAva se, kSAyika bhAva meM, kSayopazamika bhAva meM, pAriNAmika bhAva meM athavA sAnnipAtika bhAva meM vartate haiM ? samasta AnupUrvIdravya sAdi pAriNAmika bhAva meM hote haiM / anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM meM bhI sAdipAriNAmika bhAva meM haiN| sUtra - 100 naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravyoM, anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM meM se dravya, pradeza aura dravyapradeza kI apekSA kauna dravya kina dravyoM kI apekSA alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! dravya kI apekSA naigama-vyavahAra nayasammata avaktavyadravya sabase stoka haiM, avaktavyadravyoM kI apekSA anAnupUrvIdravya, dravya kI apekSA vizeSAdhika haiM aura dravyApekSA AnupUrvIdravya anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNe hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' pradeza kI apekSA naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya apradezI hone se sarvastoka haiM, pradezoM kI apekSA avaktavyadravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika aura AnupUrvIdravya avaktavya dravyoM meM anantaguNe haiM / dravya aura pradeza se alpabahutva naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya-dravya kI apekSA sabase alpa haiM | dravya aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvIdravya vizeSAdhika haiM, pradeza kI apekSA avaktavyadravya vizeSAdhika hai, AnupUrvIdravya dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNa aura vahI pradeza kI apekSA anantaguNa haiN| sUtra - 101 saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? vaha pA~ca prakAra kI hai | -arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra, anugama / sUtra - 102 saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? vaha Isa prakAra hai-tripradezika skandha, catuSpradezI skandha, yAvat dasa-pradezika skandha AnupUrvI hai, saMkhyAtapradezika skandha AnupUrvI hai, asaMkhyAtapradezika skandha AnupUrvI hai, anantapradezika skandha AnupUrvI hai / paramANupudgala anAnupUrvI haiM aura dvipradezika skandha avaktavyaka hai| sUtra - 103 saMgrahanayasammata isa arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? Isake dvArA saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? usakA svarUpa isa prakAra hai-AnupUrvI, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai / athavA AnupUrvI aura anAnupUrvI hai, AnupUrvI aura avaktavyaka hai, anAnupUrvI aura avaktavyaka hai| athavA AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyaka hai / isa prakAra ye sAta bhaMga hote haiM / isa saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? isa ke dvArA bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| sUtra - 104 saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? usakA svarUpa isa prakAra hai-tripradezika skandha AnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, paramANupudgala anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM aura dvipradezika skandha avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiN| __ athavA-tripradezika skandha aura paramANupudgala, AnupUrvI-anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, tripradezika aura dvipradezika skandha AnupUrvI-avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM tathA paramANupudgala aura dvipradezika skandha, anAnupUrvI-avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / athavA-tripradezika skandha-paramANupud gala-dvipradezika skandha AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiN| sUtra-105 bhagavan ! samavatAra kyA hai ? kyA saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? athavA anAnu-pUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA avaktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiM ? saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya, AnupUrvIdravyoM meM hI samavatarita hote haiM / isI prakAra anAnupUrvIdravya aura avaktavyakadravya bhIsvasthAna meM hI samavatarita hote haiN| sUtra - 106-107 saMgrahanayasammata anugama kyA hai ? vaha ATha prakAra kA hai / satpadaprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga aura bhAva / isameM alpabahutva nahIM hotA hai| sUtra-108 saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya haiM athavA nahIM haiM ? niyamataH haiN| isI prakAra donoM dravyoM ke liye bhI smjhnaa| saMgraha-nayasammata AnupUrvIdravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, yA ananta haiM ? vaha niyamataH eka rAzi rUpa haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' isI prakAra donoM dravyoM ke liye bhI jAnanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya loka ke kitane bhAga meM hai ? kyA saMkhyAta bhAga meM haiM ? asaMkhyAta bhAga meM hai ? saMkhyAta bhAgoM meM haiM ? asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ? athavA sarvaloka meM haiM ? vaha niyamataH sarvaloka meM haiM / isI prakAra kA kathana donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA / saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga kA, asaMkhyAta bhAga kA, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM yA sarvaloka kA sparza karate haiM ? AnupUrvIdravya niyama se sarvaloka kA sparza karate haiM / isI prakAra kA kathana donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka rahate haiM ? vaha sarvakAla rahate haiM / isI prakAra kA kathana zeSa donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA / saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA kitanA virahakAla hotA hai ? kAlApekSayA AnupUrvIdravyoM meM aMtara nahIM hotA hai / isI prakAra zeSa donoM dravyoM ke lie samajhanA / saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga pramANa hote haiM yA asaMkhyAta bhAga pramANa hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM pramANa athavA asaMkhyAta bhAgoM pramANa hote haiM ? vaha zeSa dravyoM ke niyamataH tIsare bhAga pramANa hote haiM / isI prakAra donoM dravyoM meM bhI samajhanA | saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM hote haiM ? AnupUrvIdravya niyama se sAdipAriNAmika bhAva meM hote haiM / yahI kathana zeSa donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA | rAzigata dravyoM meM alpabahutva nahIM hai / yaha anugama kA varNana hai| sUtra - 109 aupanidhikI dravyAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra kahe haiM, pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / sUtra-110 __ bhagavan ! pUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAkAla / isa prakAra anukrama se nikSepa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-addhAsamaya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya, AkAzAstikAya, adharmAstikAya aura dharmAstikAya / isa prakAra ke vilomakrama se nikSepaNa karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai? eka se prAraMbha kara eka-eka kI vRddhi karane para chaha paryanta sthApita zreNI ke aMko meM paraspara guNAkAra karane se jo rAzi Aye, usameM se Adi aura aMta ke do rUpoM ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai| sUtra - 111 athavA aupanidhikI dravyAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai-paramANupudgala, dvipradezika skandha, tripradezika skandha, yAvat dazapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skandha rUpa kramAtmaka AnupUrvI ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? anantapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha yAvat dazapradezika skandha yAvat tripradezika skandha, dvipradezika skandha, paramANupudgala / isa prakAra kA viparIta krama se kiyA jAne vAlA nyAsa pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se prAraMbha karake eka-eka kI vRddhi karane ke dvArA nirmita anantapradezika skandha paryanta kI zreNI kI saMkhyA ko paraspara guNita karane se niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adi aura aMta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai| sUtra-112 kSetrAnupUrvI kyA hai ? do prakAra kI hai| aupanidhikI kSetrAnupUrvI aura anaupanidhikI kSetrAnupUrvI / sUtra-113 ina do bhedoM meM se aupanidhikI kSetrAnupUrvI sthApya hai / anaupanidhikI kSetrAnupUrvI do prakAra kI hai| naigamavyavahAranaya-saMmata aura saMgrahanayasaMmata / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-114 naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? isa ke pA~ca prakAra haiM / -arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra, anugama / naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? tIna AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat dasa pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAta AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai / AkAza ke eka pradeza meM avagADha dravya se lekara yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka kSetrApekSayA anAnupUrvI hai / do AkAzapradezoM meM avagADha dravya kSetrApekSayA avaktavyaka hai / tIna AkAzapradezAvagAhI aneka-bahuta dravyaskandha AnupUrviyA~ haiM yAvat dasapradezAvagAhI dravyaskandha AnupUrviyA~ haiM yAvat saMkhyAta-pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyA~ haiM, asaMkhyAta pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyA~ hai / eka pradezAvagAhI pudgalaparamANu Adi dravya anAnupUrviyA~ haiM / do AkAzapradezAvagAhI vyaNukAdi dravyaskandha avaktavyaka hai| isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? Inake dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamu-tkIrtanatA kI jAtI hai / naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? vaha isa prakAra haiAnupUrvI, anAnupUrvI, avaktavyaka hai ityAdi dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha kSetrAnupUrvI ke bhI vahI chabbIsa bhaMga haiN| naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkI-tanatA kA kyA prayojana hai ? isa ke dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? tIna AkAzapradezAvagADha tryaNukAdi skandha AnupUrvI pada kA vAcya haiM haiM / eka AkAzapradezAvagAhI paramANusaMghAta anAnupUrvI tathA do AkAzapradezAvagAhI vyaNukAdi skandha kSetrApekSA avaktavyaka hai / tIna AkAzapradezAvagAhI aneka skandha 'AnupUrviyA~' isa bahuvacanAnta pada ke vAcya haiM, eka eka AkAzapradezAvagAhI aneka paramANusaMghAta 'anAnupUrviyA~' pada ke tathA dvi AkAzapradezAvagAhI vyaNuka Adi aneka dravyaskandha 'avaktavyaka' pada ke vAcya haiM / athavA tripradezAvagADhaskandha aura eka pradezAvagADhaskandha eka AnupUrvI aura eka anAnupUrvI hai / isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha chabbIsa bhaMga yahA~ bhI jAnanA / samavatAra kyA hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravyoM kA samAveza kahA~ hotA hai ? kyA AnupUrvI dravyoM meM, anAnupUrvI dravyo meM athavA avaktavyaka dravyoM meM samAveza hotA hai ? AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM hI samAviSTa hote haiM / isa prakAra tInoM sva-sva sthAna meM hI samAviSTa hote haiN| anugama kyA hai ? nau prakAra kA hai| yathAsUtra-115 satpadaprarUpaNatA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, aMtara, bhAga, bhAva aura alpabahutva / sUtra-116 satpadaprarUpaNatA kyA hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvIdravya hai yA nahIM? niyamataH haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke lie bhI samajhanA / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? vaha niyamataH asaMkhyAta haiM / isI prakAra donoM dravyoM ke lie bhI samajhanA / naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM rahate haiM ? kyA saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAgameM yAvat sarvaloka meM rahate haiM ? eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAtabhAgoM meM, asaMkhyAtabhAgoM meM athavA dezona loka meM rahate haiM, kintu vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sarvalokavyApI haiM / naigama-vyavahAra-nayasaMmata anAnupUrvI dravya ke viSaya meM bhI yaha prazna hai / eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAta bhAgoM meM, asaMkhyAta bhAgoM meM athavA sarvaloka meM avagADha nahIM hai kintu asaMkhyAtaveM bhAga meM hai tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvaloka meM vyApta haiM / avaktavyaka dravyoM ke lie bhI isI prakAra jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA (loka ke) saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? yA asaMkhyAtaveM bhAga kA, saMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA asaMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA sarvaloka kA sparza karate haiM ? eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga kA, yAvat dezona sarva loka kA sparza karate haiM kintu aneka dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiM / anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI sparzanA kA kathana pUrvokta kSetra dvAra ke anurUpa samajhanA, vizeSatA itanI hai ki kSetra ke badale yahA~ sparzanA khnaa| naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kAla kI apekSA kitane samaya taka rahate haiM ? eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka rahate haiM / vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sArvakAlika haiM / isI prakAra donoM dravyoM kI bhI sthiti jAnanA / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAla kI apekSA antara kitane samaya kA hai ? tInoM kA antara eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / naigama -vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? dravyAnupUrvI jaisA hI kathana yahA~ bhI samajhanA / naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? tInoM hI dravya niyamataH sAdi pAriNAmika bhAva meM vartate haiM / ina naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravyoM, anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyaka dravyoM meM kauna dravya ki dravyoM se dravyArthatA, pradezArthatA aura dravyArtha-pradezArthatA kI apekSA alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! naigama-vyavahAranaya-saMmata avaktavyaka dravya dravyArthatA kI apekSA saba se alpa haiN| dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiM aura AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiN| pradezArthatA kI apekSA naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya apradezI hone ke kAraNa sarvastoka haiM / pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika haiM aura AnupUrvI dravya pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiN| dravyArtha pradezArthatA kI apekSA meM naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya dravyArtha se sabase alpa hai, dravyArthatA aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiM / avaktavyaka dravya pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika haiM / AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA asaMkhyAtaguNa hai aura usI prakAra pradezArthatA kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNa haiN| sUtra-117-119 saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI taraha hI yahA~ dravyAnupUrvI aMtargata tInoM sUtroM kA artha samajha lenA / sUtra - 120 aupanidhikI kSetrAnupUrvI kyA hai ? Isake tIna bheda haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? adholoka, tiryakloka aura Urdhvaloka, isa krama se nirdeza karanA pUrvAnupUrvI haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? pUrvAnupUrvI ke krama ke viparIta-Urdhvaloka, tiryakloka, adholoka kA krama pazcAnupUrvI hai| anAnupUrvI kise kahate haiM ? eka se prArambha kara ekottara vRddhi dvArA nirmita tIna paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adya aura aMtima do bhaMgoM ko chor3akara jo rAzi utpanna ho vaha anAnupUrvI hai| adholokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / adholokakSetrapUrvAnupUrvI kyA hai ? ratna-prabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA, tamastamaHprabhA, isa krama se upanyAsa karanA adholokakSetrapUrvA-nupUrvI haiM / adholokakSetrapazcAnupUrvI kyA hai ? tamastamaHprabhA se lekara yAvat ratnaprabhA tAhA muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' paryanta vyutkrama se upanyAsa karanA adholokapazcAnupUrvI hai / adholokakSetraanAnupUrvI kyA hai ? Adi meM eka sthApita kara sAta paryanta ekottara vRddhi dvArA nirmita zreNI meM paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se prathama aura antima do bhaMgoM ko kama karane para yaha anAnupUrvI banatI hai| tiryag lokakSetrAnupUrvI ke tIna bheda haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra haisUtra - 121-124 jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaMDadvIpa, kAlodadhisamudra, puSkaradvIpa, (puSkaroda) samudra, varuNadvIpa, varuNodasamudra, kSIradvIpa, kSIrodasamudra, ghRtadvIpa, ghRtodasamudra, ikSuvaradvIpa, ikSuvarasamudra, nandIdvIpa, nandIsamudra, aruNavaradvIpa, aruNavarasamudra, kuNDaladvIpa, kuNDalasamudra, rucakadvIpa, rucksmudr| jambUdvIpa se lekara ye sabhI dvIpa-samudra binA kisI antara ke eka dUsare ko ghere hue sthita haiM / inake Age asaMkhyAta-asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke anantara bhujagavara tathA isake anantara asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke pazcAt kuzavaradvIpa samudra hai aura isake bAda bhI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke pazcAt krauMcavara dvIpa hai| punaH asaMkhyAta dvIpasamudroM ke pazcAt AbharaNoM Adi ke sadRza zubha nAmavAle dvIpasamudra haiM / yathAAbharaNa, vastra, gaMdha, utpala, tilaka, padma, nidhi, ratna, varSadhara, hrada, nadI, vijaya, vakSaskAra, kalpendra / kuru, maMdara, AvAsa, kUTa, nakSatra, candra, sUryadeva, nAga, yakSa, bhUta Adi ke paryAyavAcaka nAmoM vAle dvIpa-samudra asaMkhyAta haiM aura anta meM svayaMbhUramaNadvIpa evaM svayaMbhUramaNasamudra hai / yaha tIrtholoka kSetrAnupUrvI huii| sUtra - 125 madhyalokakSetrapazcAnupUrvI kyA hai ? svayaMbhUramaNasamudra, bhUtadvIpa Adi se lekara jambUdvIpa paryanta vyutkrama se dvIpa-samudroM ke upanyAsa karanA madhyalokakSetrapazcAnupUrvI haiM / madhyalokakSetraanAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra haieka se prArambha kara asaMkhyAta paryanta kI zreNI sthApita kara unakA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adya aura antima ina do bhaMgoM ko chor3akara madhya ke samasta bhaMga madhyalokakSetraanAnupUrvI haiN| UrdhvalokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / UrdhvalokakSetraviSayaka pUrvAnupUrvI kyA hai? saudharma, IzAna, sanatakumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyakavimAna, anuttaravimAna, ISatprAgbhArApRthvI, isa krama se Urdhvaloka ke kSetroM kA upanyAsa karanA UrdhvalokakSetrapUrvAnupUrvI haiM / Urdhvaloka-kSetrapazcAnupUrvI kyA hai ? ISatprAgbhArAbhUmi se saudharma kalpa taka ke kSetroM kA vyutkrama se upanyAsa karanA UrdhvalokakSetrapazcAnupUrvI haiM / UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kise kahate haiM ? Adi meM eka rakhakara ekottaravRddhi dvArA nirmita pandraha paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para prApta rAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMgoM ko UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kahate haiN| athavA aupanidhikI kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / aupanidhikI kSetrAnupUrva sambandhI pUrvAnupUrvI kyA hai ? ekapradezAvagADha, dvipradezAvagADha yAvat dasapradezAvagADha yAvat asaMkhyAtapradezAvagADha ke krama se kSetra ke upanyAsa ko pUrvAnupUrvI kahate haiM | pazcAnupUrvI kyA hai ? asaMkhyAta pradezAvagADha yAvat ekapradezAvagADha rUpa meM vyutkrama se kSetra kA upanyAsa pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se prArambha kara ekottara vRddhi dvArA asaMkhyAta pradeza paryanta kI sthApita zreNI kA paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima ina do rUpoM ko kama karane para kSetraviSayaka anAnupUrvI banatI hai| sUtra-126-127 kAlAnupUrvI kyA hai ? do prakAra haiM, aupanidhikI aura anaupanidhikI / inameM se aupanidhikI kAlAnupUrvI sthApya hai / tathA-anaupanidhikI kAlAnupUrvI do prakAra kI hai-naigama-vyavahAranayasaMmata aura saMgrahanayasammata / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra - 128 naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? usake pA~ca prakAra haiM / -arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkI-tanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra, anugama / sUtra-129 naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? vaha isa prakAra hai-tIna samaya kI sthiti vAlA dravya AnupUrvI hai yAvat dasa samaya, saMkhyAta samaya, asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA dravya AnupUrvI hai / eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupUrvI hai / do samaya kI sthiti vAlA dravya avaktavyaka hai / tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya AnupUrviyA~ haiM yAvat saMkhyAtasamayasthitika, asaMkhyAtasamayasthitika dravya AnupUrviyA~ haiM / eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka anAnu-pUrviyA~ haiM / do samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka avaktavyaka rUpa haiM / isa naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA ke dvArA yAvat bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| sUtra-130 naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai, isa prakAra dravyAnu-pUrvavat kAlAnupUrvI ke bhI 26 bhaMga jAnanA / isa naigama-vyavahAranayasaMmata yAvat (bhaMgasamutkIrtanatA kA) kyA prayojana hai ? Inase bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| sUtra-131 naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kyA hai ? vaha isa prakAra hai-trisamayasthitika eka-eka paramANu Adi dravya AnupUrvI hai, eka samaya kI sthitivAlA eka-eka paramANu Adi dravya anAnupUrvI hai aura do samaya kI sthitivAlA paramANu Adi dravya avaktavyaka hai / tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'AnupUrviyA~ isa pada ke vAcya haiM / eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'anAnupUrviyA~' tathA do samaya kI sthiti vAle dravya avaktavya' pada ke vAcya haiM / isa prakAra yahA~ bhI dravyAnupUrvI ke pAThAnurUpa chabbIsa bhaMgoM ke nAma jAnanA, yAvat yaha bhaMgopadarzanatA kA Azaya hai| sUtra-132 samavatAra kyA hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata aneka AnupUrvI dravyoM kA kahA~ samavatAra hotA hai ? yAvattInoM hI sva-sva sthAna meM samavatarita hote haiN| sUtra - 133-134 anugama kyA hai ? anugama nau prakAra kA hai / satpadaprarUpaNA yAvat alpabahutva / sUtra-135 naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya hai yA nahIM hai ? niyamataH ye tInoM dravya haiM / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI Adi dravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta hai yA ananta haiM ? tInoM dravya asaMkhyAta hI haiM / naigama-vyavahAranayasammata aneka AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM ? ityAdi prazna hai / eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM yAvat dezona loka meM rahate haiM / kintu aneka dravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM rahate haiN| samasta anAnupUrvI dravyoM aura avaktavya dravyoM kI vaktavyatA bhI naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI ke samAna hai| isa kAlAnupUrvI meM sparzanAdvAra kA kathana tathaiva kSetrAnupUrvI jaisA hI jAnanA / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kAlApekSayA kitane kAla taka rahate haiM ? eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya sthiti tIna samaya kI aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI hai| aneka AnupUrvIdravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika hai / naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya kAlApekSA kitane kAla taka rahate haiM ? eka dravyApekSayA to ajaghanya anutkRSTa sthiti eka samaya kI tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvakAlika hai / naigama-vyavahAranayasammata muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' avaktavyakadravya kAlApekSayA kitane kAla rahate haiM ? eka dravya kI apekSA ajaghanya- anutkRSTa sthiti do samaya kI hai aura aneka dravyoM kI apekSA sarvakAlika hai / naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAlApekSayA antara kitane samaya kA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanya antara eka samaya aura utkRSTa antara do samaya hai / kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / kAlApekSayA naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvI dravyoM kA antara kitane samaya kA hotA hai ? eka dravya kI apekSA jaghanya antara do samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai / aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / anAnupUrvIdravyoM kI taraha naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravyoM ke viSaya meM bhI prazna hai / eka dravya kI apekSA avaktavyakadravyoM kA antara eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa hai| aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / naigamavyavahAra naya sammata AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitane veM bhAga pramANa hai ? tInoM dravyoM ke lie kSetrAnupUrvI jaisA hI samajhanA / sUtra - 136 saMgrahanaya sammata anaupadhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? vaha pA~ca prakAra kI hai / arthapadaprarUpaNatA, bhaMga samutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra aura anugama / sUtra - 137 saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? ina pA~coM dvAroM saMgrahanayasammata kSetrAnupUrvI samAna jAnanA / vizeSa yaha ki pradezAvagADha' ke badale sthiti' kahanA / sUtra - 138 aupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra haiM- pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra hai- eka samaya kI sthiti vAle, do samaya kI sthiti vAle, tIna samaya kI sthiti vAle yAvat dasa samaya kI sthiti vAle yAvat saMkhyAta samaya kI sthiti vAle, asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM kA anukrama se upanyAsa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle se lekara eka samaya paryanta kI sthiti vAle dravyoM kA vyutkrama se upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai| anAnupUrvI kyA hai ? vaha isa prakAra jAnanA ki eka se lekara asaMkhyAta paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA niSpanna zreNI meM paraspara guNAkAra karane se prApta mahArAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM se nyUna bhaMga anAnupUrvI haiM / athavA aupanidhikI kAlAnupUrvI tIna prakAra kI hai| pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? samaya, AvalikA, AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, aDaDAMga, aDaDa, avavAMga, avava, huhukAMga, huhuka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanipurAMga, arthanipura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSapraheli-kAMga, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI, utsarpiNI, pud galaparAvarta, atItAddhA, anAgatAddhA, sarvAddhA rUpa krama se padoM kA upanyAsa karanA kAla sambandhI pUrvAnupUrvI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? sarvAddhA, anAgatAddhA yAvat samaya paryanta vyutkrama se padoM kI sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? inhIM kI eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA sarvAddhA paryanta kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima do bhaMgoM ko kama karane ke bAda bace zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| sUtra - 139 utkIrtanAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? isa prakAra hai-RSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAMti, kunthu, ara, malli, munisuvrata, nami, ariSTanemi, pArzva, vardhamAna / isa krama muni dIparatnasAgara kRt" (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' se nAmoccAraNa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? vardhamAna, pArzva se prAraMbha karake prathama RSabha paryanta nAmoccAraNa karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai? inhIM kI eka se lekara eka-eka kI vRddhi karake caubIsa saMkhyA kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra karane se jo rAzi banatI hai usameM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| sUtra - 140 gaNanAnupUrvI kyA hai ? usake tIna prakAra haiM / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? eka, dasa, sau, sahasra, dasa sahasra, lAkha, dasa lAkha, karor3a, dasa koTi, koTizata, dasa koTizata, isa prakAra se ginatI karanA pUrvAnupUrvI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? dasa araba se lekara vyutkrama se eka paryanta kI ginatI karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? inhIM ko eka se lekara dasa araba paryanta kI eka-eka vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNA karane para jo bhaMga hoM, unameM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| sUtra - 141 saMsthAnApUrvI kyA hai ? unake tIna prakAra haiM-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kise kahate haiM? samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, sAdisaMsthAna, kubjasaMsthAna, vAmanasaMsthAna, huMDasaMsthAna ke krama se saMsthAnoM ke vinyAsa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiM / pazcAnupUrvI kyA hai ? huMDasaMsthAna se lekara samacaturasrasaMsthAna taka saMsthAnoM kA upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se lekara chaha taka kI ekottara vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adi aura anta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| sUtra - 142 samAcArI-AnupUrvI kyA hai ? vaha tIna prakAra kI hai-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai| vaha isa prakAra haisUtra- 143-144 icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naiSedhikI, ApracchanA, pratipracchanA, chaMdanA, nimaMtraNA aura upasaMpad / yaha isa prakAra kI sAmAcArI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? upasaMpad se lekara icchAkAra paryanta sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se lekara dasa paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA zreNI rUpa meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane se prApta rAzi meM se prathama aura antima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| sUtra - 145 bhAvAnupUrvI kyA hai ? tIna prakAra kI hai / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / pUrvAnupUrvI kyA hai ? audayikabhAva, aupazamikabhAva, kSAyikabhAva, kSAyopazamikabhAva, pAriNAmikabhAva, sAnnipAtikabhAva, isa krama se bhAvoM kA upanyAsa pUrvAnupUrvI hai / pazcAnupUrvI kyA hai ? sAnnipAtikabhAva se lekara audayikabhAva paryanta bhAvoM kI sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI kyA hai ? eka se lekara ekottara vRddhi dvArA chaha paryanta kI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para prApta rAzi meM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiN| sUtra - 146 nAma kyA hai ? nAma ke dasa prakAra haiM / eka nAma, do nAma, tIna nAma, cAra nAma, pA~ca nAma, chaha nAma, sAta nAma, ATha nAma, nau nAma, dasa nAma / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' sUtra - 147-149 ekanAma kyA hai ? dravyoM, guNoM evaM paryAyoM ke jo nAma loka meM rUr3ha haiM, una sabakI 'nAma' aisI eka saMjJA Agama rUpa nikaSa meM kahI gaI hai| yaha ekanAma hai / sUtra - 150 dvinAma kyA hai ? dvinAma ke do prakAra haiM- ekAkSarika aura anekAkSarika / ekAkSarika dvinAma kyA hai ? usake aneka prakAra haiM / jaise ki hrI, zrI, dhI, strI Adi ekAkSarika nAma haiM / anekAkSarika dvinAma kA kyA svarUpa hai ? usake aneka prakAra haiN| yathA- kanyA, vINA, latA, mAlA Adi anekAkSarika dvinAma haiM / athavA dvinAma ke do prakAra haiM / jIvanAma aura ajIvanAma / jIvanAma kyA hai ? usake aneka prakAra haiM / devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta ityAdi / ajIvanAma kyA hai ? usake aneka prakAra haiN| ghaTa, paTa, kaTa, ratha ityAdi / athavA apekSAdRSTi se dvinAma ke aura bhI do prakAra haiM / yathA - vizeSita aura avizeSita / dravya yaha avizeSita nAma hai aura jIvadravya evaM ajIvadravya ye vizeSita nAma haiM / jIvadravya ko avizeSita nAma mAne jAne para nAraka, tiryaMcayonika, manuSya aura deva ye vizeSita nAma haiM / nAraka avizeSita nAma hai aura ratnaprabhA kA nAraka, zarkarAprabhA kA nAraka yAvat tamastamaH prabhA kA nAraka yaha vizeSita dvinAma haiM / ratnaprabhA kA nAraka isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ratnaprabhA kA paryApta nAraka aura aparyApta nAraka vizeSita nAma hoMge yAvat tamastamaH prabhApRthvI ke nAraka ko avizeSita mAnane para usake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma kahalAe~ge / tiryaMcayonika isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya ye pA~ca vizeSita nAma haiM / ekendriya ko avizeSita nAma mAnA jAe to pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ye vizeSita nAma haiM / yadi pRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnA jAe to sUkSmapRthvIkAya aura bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiM / sUkSmapRthvI kAya nAma ko avizeSita mAnane para paryApta aura aparyApta sUkSmapRthvIkAya yaha vizeSita nAma hai / bAdarapRthvIkAya nAma avizeSita hai to paryApta aura aparyApta bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma hai / isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ina nAmoM ko avizeSita nAma mAne jAne para anukrama se unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma haiM / yadi dvIndriya ko avizeSita nAma mAnA jAe to paryApta ndriya aura aparyApta dvIndriya vizeSita nAma haiM / isI prakAra trIndriya aura caturindriya ke lie bhI jAnanA / paMcendriya tiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAnane para jalacara paMcendriyatiryaMcayonika, sthalacara paMcendriyatiryaMcayonika, khecara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiM / jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to sammUrchima0 aura garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha vizeSita nAma hai / saMmUrcchi jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to usake paryApta0 aura aparyApta saMmUrcchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika ye do bheda vizeSita nAma haiM / garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha nAma avizeSita hai aura paryApta tathA aparyApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma vizeSita hai / thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAne jAne para catuSpada0 aura parisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma hai / yadi catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ko avizeSita mAnA jAe to sammUrchima0 aura garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika ye bheda vizeSita nAma haiM / sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha avizeSita nAma ho to paryApta0 aura aparyApta sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiM / yadi garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika dIparatnasAgara kRt" (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* Page 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' nAma ko avizeSita mAnA jAe to paryApta0 aura aparyApta garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMcayonika ye vizeSita nAma haiM / yadi parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika yaha avizeSita nAma hai to uraparisarpa0 aura bhujaparisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika nAma vizeSita nAma hai| isI prakAra saMmUrchima paryApta aura aparyApta tathA garbhavyutkrAntika paryApta, aparyApta kA kathana kara lenA / khecara paMcendriya tiryaMcayonika avizeSita nAma hai to saMmUrchima?0 aura garbhavyutkrAntika khecara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma rUpa haiM / yadi saMmUrchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika nAma ko avizeSita nAma mAnA jAe to paryApta aura aparyApta saMmUrchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika rUpa usake bheda vizeSita nAma haiN| isI prakAra garbhavyutkrAntika khecara meM bhI samajha lenaa| manuSya isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to saMmUrchima manuSya aura garbhavyutkrAntika manuSya yaha nAma vizeSita kahalAyeMge / saMmUrchima manuSya ko avizeSita nAma mAnane para paryApta0 aura aparyApta saMmUrchima manuSya yaha do nAma vizeSita nAma haiN| garbhavyutkrAntika meM bhI IsI taraha samajha lenA / deva nAma ko avizeSita mAnane para usake bhavanavAsI, vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika yaha devanAma vizeSita kahalAyeMge / yadi bhavanavAsI nAma ko avizeSita mAnA jAe to asurakumAra, nAgakumAra, yAvat stanitakumAra ye nAma vizeSita haiN| ina saba nAmoM meM se bhI pratyeka ko yadi avizeSita mAnA jAe to una sabake paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma kahalAyeMge / vANavyaMtara isa nAma ko avizeSita mAnane para pizAca, bhUta, yAvat gaMdharva, ye nAma vizeSita nAma haiM / ina sabameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAe to unake paryApta aparyApta bheda vizeSita nAma kahalAyeMge / yadi jyotiSka nAma ko avizeSita mAnA jAe to caMdra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa nAma vizeSita kahe jAyeMge / inameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAe to unake paryApta, aparyApta bheda vizeSita nAma haiN| yadi vaimAnika devapada ko avizeSita nAma mAnA jAe to usake kalpopapanna aura kalpAtIta yaha do prakAra vizeSita nAma haiM / kalpopapanna ko avizeSita nAma mAnane para saudharma, IzAna yAvat acyuta vimAnavAsI deva nAma vizeSita nAma rUpa haiM / yadi inameM se pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAe to unake paryApta, aparyApta rUpa bheda vizeSita nAma kahalAyeMge / yadi kalpAtIta ko avizeSita nAma mAnA jAe to graiveyakavAsI aura anuttaropapAtika deva vizeSita nAma ho jAe~ge / graiveyakavAsI ko avizeSita nAma mAnane para adhastana0, madhyama0, uparitanagraiveyaka ye nAma vizeSita nAma rUpa hoMge / jaba adhastanauveyaka ko avizeSita nAma mAnA jAegA taba adhastana-adhastana graiveyaka, yAvat adhastana-uparitana graiveyaka nAma vizeSita nAma kahalAyeMge | avizeSita nAma ke rUpa meM madhyamagraiveyaka aura uparima graiveyaka ko bhI IsI taraha jAnanA / ina sabako bhI avizeSita nAma mAnA jAe to unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma kahalAyeMge |ydi anuttaropapAtika deva nAma ko avizeSita nAma kahA jAe to vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddha-vimAnadeva vizeSita nAma kahalAyeMge / ina sabako bhI avizeSita nAma kI koTi meM grahaNa kiyA jAe to pratyeka ke paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma rUpa haiN| yadi ajIvadravya ko avizeSita nAma mAnA jAe to dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pud galAstikAya aura addhAsamaya, ye vizeSita nAma hoNge| yadi pudgalastikAya ko bhI avizeSita nAma mAnA jAe to paramANupudgala, dvipradezika yAvat anantapradezika skandha, yaha nAma vizeSita khlaayeNge| sUtra-151 trinAma kyA hai ? trinAma ke tIna bheda haiM / ve isa prakAra-dravyanAma, guNanAma aura paryAyanAma / dravyanAma kyA hai ? dravyanAma chaha prakAra kA hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pud galAstikAya, addhAsamaya / guNanAma kyA hai ? pA~ca prakAra se haiM | varNanAma, gaMdhanAma, rasanAma, sparzanAma, sNsthaannaam| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' varNanAma kyA hai ? pAMca bheda haiM / kRSNavarNanAma, nIlavarNanAma, lohita varNanAma, hAridra varNanAma, zuklavarNanAma / gaMdhanAma kyA hai ? do prakAra haiM / surabhigaMdhanAma, durabhigaMdhanAma / rasanAma kyA hai ? pAMca bheda haiM / tiktarasanAma, kaTukarasanAma, kaSAya-rasanAma, AmlarasanAma, madhurarasanAma sparzanAma kyA hai ? ATha prakAra haiM / karkazasparzanAma, mRdusparzanAma, gurusparzanAma, laghusparzanAma, zItasparzanAma, uSNasparzanAma, snigdhasparzanAma, rUkSasparzanAma / saMsthAnanAma kyA hai ? pA~ca prakAra haiM / parimaNDalasaMsthAnanAma, vRttasaMsthAnanAma, yasrasaMsthAnanAma, caturasrasaMsthAnanAma, AyatasaMsthAnanAma / paryAyanAma kyA hai ? aneka prakAra haiM / ekaguNa kAlA, dviguNakAlA yAvat anantaguNakAlA, ekaguNanIlA, dviguNanIlA yAvat anantaguNanIlA tathA isI prakAra lohita, hAridra aura zuklavarNa kI paryAyoM ke nAma bhI samajhanA, ekaguNasurabhigaMdha, dviguNasurabhigaMdha yAvat anantaguNasurabhigaMdha, isI prakAra durabhigaMdha ke viSaya meM bhI kahanA / ekaguNatikta, dviguNatikta yAvat anantaguNatikta, isI prakAra kaTuka, kaSAya, evaM madhura rasa kI paryAyoM ke liye bhI kahanA / ekaguNakarkaza, dviguNakarkaza yAvat anantaguNakarkaza, isI prakAra mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa sparza kI paryAyoM kI vaktavyatA hai| sUtra- 152-158 usa trinAma ke punaH tIna prakAra haiM / strInAma, puruSanAma aura napuMsakanAma / ina tInoM prakAra ke nAmoM kA bodha unake aMtyAkSaro dvArA hotA hai / puruSanAmoM ke aMta meM A, I, U, o' ina cAra meM se koI eka varNa hotA hai tathA strInAmoM ke aMta meM 'o' ko chor3akara zeSa tIna varNa hote haiM / jina zabdoM ke anta meM aM, iM yA uM varNa ho, unako napuMsakaliMga vAlA samajhanA / aba ina tInoM ke udAharaNa kahate haiM / AkArAnta puruSa nAma kA udAharaNa rAyA hai / IkArAnta kA girI tathA siharI haiM / UkArAnta kA viNhU aura okArAnta kA dumo hai / strInAma meM mAlA' yaha pada akArAnta kA, sirI pada IkArAnta, jambU, UkArAnta nArI jAti ke udAharaNa haiM / dhanna yaha prAkRtapada akArAnta napuMsaka nAma kA udAharaNa hai / acchiM yaha iMkArAnta napuMsakanAma kA tathA pIluM ye uMkArAnta napuMsakanAma ke pada haiM / isa prakAra yaha trinAma kA svarUpa hai| sUtra - 159 caturnAma kyA hai ? cAra prakAra haiM / AgamaniSpannanAma, lopaniSpannanAma, prakRtiniSpannanAma, vikAraniSpannanAma / Agama-niSpannanAma kyA hai ? padmAni, payAMsi, kuNDAni Adi ye saba AgamaniSpannanAma haiN| lopaniSpannanAma kyA hai ? te + atra-te'tra, paTo + atra-paTo'tra, ghaTo + atra-ghaTo'tra, ratho + atra ratho'tra, ye lopaniSpannanAma haiM / prakRtiniSpannanAma kyA hai ? agnI etau, paTU imau, zAle ete, mAle ime ityAdi prayoga prakRtiniSpannanAma haiM / vikAraniSpannanAma kyA hai ? daNDa + agraM-daNDAgram, sA + AgatA-sA''gatA, dadhi + idaMdadhIdaM, nadI + Ihate-nadIhate, mahu + udaka-madhUdakaM, bahu + Uhate-bahUhate, ye saba vikAraniSpannanAma haiM / sUtra - 160 paMcanAma kyA hai ? pA~ca prakAra kA hai / nAmika, naipAtika, AkhyAtika, aupasargika aura mizra / jaise 'azva' yaha nAmikanAma kA, 'khalu' naipAtikanAma kA, 'dhAvati' AkhyAtikanAma kA, 'pari' aupasargika aura 'saMyata' yaha mizranAma kA udAharaNa hai| sUtra-161 chahanAma kyA hai ? chaha prakAra haiM / audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika aura sAnnipAtika / audayikabhAva kyA hai ? do prakAra kA hai / audayika aura udayaniSpanna / audayika kyA hai ? jJAnAvaraNAdika ATha karmaprakRtiyoM ke udaya se hone vAlA audayikabhAva hai / udayaniSpanna audayikabhAva kyA hai ? do prakAra haiM-jIvodayaniSpanna, ajiivodynisspnn| __jIvodayaniSpanna audayikabhAva kyA hai ? aneka prakAra kA hai / yathA-nairayika, tiryaMcayonika, manuSya, deva, muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 26
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' pRthvI-kAyika, yAvat vanaspatikAyika, trasakAyika, krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, strIvedI, puruSavedI, napuMsakavedI, kRSNalezyI, nIla-kApota-teja-padma-zuklalezyI, mithyAdRSTi, avirata, ajJAnI, AhAraka, chadmastha, sayogI, saMsArastha, asiddha | ajIvodayaniSpanna audayikabhAva kyA hai ? caudaha prakAra kA hai / audArikazarIra, audArikazarIra ke vyApAra se pariNAmita gRhIta dravya, vaikriyazarIra, vaikriyazarIra ke prayoga se pariNAmita dravya, isI prakAra, AhArakazarIra aura AhArakazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, taijasazarIra aura taijasazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, kArmaNazarIra aura kArmaNazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya tathA pA~coM zarIroM ke vyApAra se pariNAmita varNa, gaMdha, rasa, sparza dravya / aupazamikabhAva kyA hai ? do prakAra kA hai| upazama aura upazamaniSpanna / upazama kyA hai ? mohanIyakarma ke upazama se hone vAle bhAva upazama bhAva haiM / upazamaniSpanna aupazamikabhAva kyA hai ? aneka prakAra haiM / upazAMtakrodha yAvat upazAMtalobha, upazAMtarAga, upazAMtadveSa, upazAMtadarzanamohanIya, upazAMtacAritramohanIya, upazAMtamohanIya, aupazamika samyaktvalabdhi, aupazamika cAritralabdhi, upazAMtakaSAyachadmasthavItarAga Adi upazamaniSpanna aupazamikabhAva haiN| kSAyikabhAva kyA hai ? do prakAra kA kahA gayA hai / kSaya aura kSayaniSpanna / kSaya-kSAyikabhAva kise kahate haiM? ATha karmaprakRtiyoM ke kSaya se hone vAlA bhAva kSAyika hai / kSayaniSpanna kSAyikabhAva kyA hai ? aneka prakAra kA hai| yathA-utpannajJAna-darzanadhArI, arhat, jina, kevalI, kSINaAbhinibodhikajJAnAvaraNavAlA, kSINazrutajJAnAvaraNavAlA, kSINaavadhijJAnAvaraNavAlA, kSINanaHparyavajJAnAvaraNa vAlA, kSINakevalajJAnAvaraNa vAlA, avidyamAna AvaraNa vAlA, nirAvaraNa vAlA, kSINavaraNa vAlA, jJAnAvaraNIyakarmavipramukta kevaladarzI, sarvadarzI, kSINanidra, kSINanidrAnidra, kSINapracala, kSINapracalApracala, kSINastyAnagRddhi, kSINacakSudarzanAvaraNavAlA, kSINaacakSudarzanAvaraNavAlA, kSINaavadhidarzanAvaraNavAlA, kSINakevaladarzanAvaraNavAlA, anAvaraNa, nirAvaraNa, kSINAvaraNa, darzanAvaraNIya karmavipramukta, kSINasAtAvedanIya, kSINaasAtAvedanIya, avedana, nirvedana, kSINavedana, zubhAzubha vedanIyakarmavipramukta, kSINakrodha yAvat kSINalobha, kSINarAga, kSINadveSa kSINadarzanamohanIya, kSINacAritramohanIya, amoha, nirmoha, kSINamoha, mohanIyakarmavipramukta, kSINanarakAyuSka, kSINatiryaMcAyuSka, kSINamanuSyAyuSka, kSINadevAyuSka, anAyuSka, nirAyuSka, kSINAyuSka, Ayukarmavipramukta, gati-jAti-zarIra-aMgopAMga-baMdhana-saMghAtaka-saMhanana-anekazarIravRndasaMghAtavipramukta, kSINa-zubhanAma, kSINa-subhaganAma, anAma, nirnAma, kSINanAma, zubhAzubha nAmakarmavipramukta, kSINa-uccagotra, kSINa-nIcagotra, agotra, nirgotra, kSINagotra, zubhAzubhagotrakarmavipramukta, kSINa-dAnAntarAya, kSINalAbhAntarAya, kSINa-bhogAntarAya, kSINa-upabhogAntarAya, kSINa-vIryAntarAya, anantarAya, niraMtarAya, kSINAntarAya, aMtarAyakarmavipramukta, siddha, buddha, mukta, parinirvRtta, aMtakRta, sarvaduHkha prahINa / yaha kSayaniSpanna kSAyikabhAva kA svarUpa hai| isa prakAra se kSAyikabhAva kI vaktavyatA jAnanA / kSAyopazamikabhAva kyA hai ? do prakAra kA hai| kSayopazama aura kSayopazamaniSpanna / kSayopazama kyA hai ? jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtikarmoM ke kSayopazama ko kSayopazamabhAva kahate haiN| kSayopazamaniSpanna kSAyopa-zamikabhAva kyA hai ? aneka prakAra kA hai / kSAyopazamikI AbhinibodhikajJAnalabdhi yAvat kSAyopazamikI manaHparyAyajJAnalabdhi, kSAyopazamikI mati-ajJAnalabdhi, kSAyopazamikI zruta-ajJAnalabdhi, kSAyopazamikI vibhaMgajJAnalabdhi, kSAyopazamikI cakSudarzanalabdhi, isI prakAra acakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdhi, samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi, samyagmithyAdarzanalabdhi, kSAyopazamikI sAmAyikacAritralabdhi, chedopasthApanAlabdhi, parihAravizuddhilabdhi, sUkSmasaMparAyikalabdhi, cAritrAcAritralabdhi, kSAyopazamikI dAna-lAbhabhoga-upabhoga-labdhi, kSAyopazamikI vIryalabdhi, paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaMDitavIrya-labdhi, kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhi yAvat kSAyopazamikI sparzanendriyalabdhi, kSAyopazamika AcArAMgadhArI, sUtrakRtAMgadhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, vyAkhyAprajJaptidhArI, jJAtAdharmakathAMgadhArI, upAsakadazAMgadhArI, muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 27
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' antakRddazAMgadhArI, anuttaropapA-tikadazAMgadhArI, praznavyAkaraNadhArI, kSAyopazamika vipAkazrutadhArI, kSAyopazamika dRSTivAdadhArI, kSAyopazamika navapUrvadhArI yAvat caudahapUrvadhArI, kSAyopazamika gaNI, kSAyopazamika vAcaka / ye saba kSayopazamaniSpannabhAva haiN| pAriNAmika bhAva kise kahate haiM ? do prakAra haiM / sAdipAriNAmika, anAdipAriNAmika / sAdipAriNAmikabhAva kyA hai? aneka prakAra haiN| sUtra-162 jIrNa surA, jIrNa gur3a, jIrNa ghI, jIrNa taMdula, abhra, abhravRkSa, saMdhyA, gaMdharvanagara / sUtra - 163 ulkApAta, digdAha, meghagarjanA, vidyuta, nirghAt, yUpaka, yakSAdipta, dhUmikA, mahikA, rajodghAta, candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUryapariveSa, praticandra, pratisUrya, indradhanuSa, udakamatsya, kapihasita, amogha varSa, varSadhara parvata, grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAlakalaza, bhavana, naraka, ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaHprabhA, saudharma, IzAna, yAvat Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyaka, anuttaropapAtika devavimAna, ISatprAgbhArA pRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha se lekara ananta pradezika skandha AsAdipAriNAmikabhAva rUpa haiM / anAdipAriNAmikabhAva kyA hai ? dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya, loka, aloka, bhavasiddhika, abhavasiddhika, ye anAdi pAriNAmika haiN| sAnnipAtikabhAva kyA hai ? audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika, ina pA~coM bhAvoM ke dvikasaMyoga, trikasaMyoga, catuHsaMyoga aura paMcasaMyoga se jo bhAva niSpanna hote haiM ve saba sAnnipAtikabhAva nAma haiM / unameM se dvikasaMyogaja dasa, trikasaMyogaja dasa, catuHsaMyogaja pA~ca aura paMcasaMyogaja eka bhAva haiM / isa prakAra saba milAkara ye chabbIsa sAnnipAtikabhAva haiM / do-do ke saMyoga se niSpanna dasa bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiMaudayika-aupazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, audayika-kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva, audayikakSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, audayika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva, aupazamika-kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva, aupazamika-kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva, aupazamika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva tathA kSAyopazamikapAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva / bhagavan ! audAyika-aupazamikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kyA hai ? audayikabhAva meM manuSyagati aura aupazamika-bhAva meM upazAMtakaSAya ko grahaNa karane rUpa audayika-aupazamikabhAva haiM / audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva kA grahaNa audayikakSAyikabhAva haiM / audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyopazamikabhAva meM indriyA~ jAnanA / yaha audayika-kSAyopazamikabhAva kA svarUpa hai| audayika-pAriNAmikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kyA hai ? audayikabhAva meM manuSyagati aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa karanA audayika-pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai / upazAMtakaSAya aura kSAyika samyaktva yaha aupazamika-kSAyikasaMyogaja bhAva kA svarUpa hai / aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya aura kSayopazamaniSpanna meM indriyA~ yaha aupazamika-kSayopazamaniSpannabhAva kA svarUpa hai / aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva yaha aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / kSAyika samyaktva aura kSAyopazamika indriyA~ yaha kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA / kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva kA grahaNa kSAyika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / kSAyopazamikabhAva meM indriyA~ aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa kiyA jAe to yaha kSAyopazamikapAriNAmikabhAva kA svarUpa hai| sAnnipAtikabhAva meM trikasaMyogaja dasa bhaMga haiM- audayikaaupazamika-kSAyikaniSpannabhAva, audayikaaupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, audayikaaupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, audayika-kSAyika-kSAyopa muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 28
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' zamikaniSpanna bhAva, audayikakSAyika-pAriNAmikaniSpanna bhAva, audayikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpanna bhAva, aupazamika kSAyika kSAyopazamika niSpanna bhAva, aupazamikakSAyika-pAriNAmikaniSpanna bhAva, aupazamikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpanna bhAva, kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva | audayika-aupazamika-kSAyikaniSpannabhAva kyA hai ? manuSyagati audayikabhAva, upazAMtakaSAya aupazamikabhAva aura kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva yaha audayika aupazamika kSAyikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayikabhAva, upazAMta kaSAya aupazamika aura indriyA~ kSAyopazamikabhAva, isa prakAra audayika - aupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA cAhie / manuSyagati audayika, upazAMtakaSAya aupazamika aura jIvatva pAriNAmika bhAva, isa prakAra se audayika-aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayika, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura indriyA~ kSAyopazamikabhAva yaha audayikakSAyika kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva isa prakAra kA audayika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / manuSyagati audayika, indriyA~ kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, yaha audayika kSAyopazamikapAriNA-mikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA / upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, indriyA~ kSAyopazamikabhAva, yaha aupazamika kSAyika kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva haiM / upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, jIvatva pAriNAmikabhAva, yaha aupazamika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA cAhie / upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, indriyA~ kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, isa prakAra se yaha aupazamika kSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpannasAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA / kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, indriyA~ kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva, isa prakAra kA kSAyika kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtika bhAva kA svarUpa hai / cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtikabhAva ke pA~ca bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM- audayika - aupazamika kSAyika kSAyopazamikaniSpannabhAva, audayika-aupazamika kSAyikapAriNAmikaniSpannabhAva, audayika-aupazamika kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, audayika kSAyika kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannabhAva, aupazamika kSAyika kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpanna bhAva / audayika-aupazamikakSAyika-kSAyopazamika niSpanna sAnnipAtikabhAva kyA hai ? audayikabhAva meM manuSya, aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura kSAyopasamikabhAva meM indriyA~, yaha audayika-aupazamika kSAyika kSAyopazamikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika aupazamika kSAyikapAriNA-mikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyopazamika bhAva meM indriyA~ aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, isa prakAra se audayika - aupazamikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva ke tRtIya bhaMga kA svarUpa jAnanA / audayikabhAva meM manuSyagati, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazami - kabhAva meM indriyA~ aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika kSAyika- kSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtika-bhAva kA svarUpa hai / aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyA~ aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha aupazamika kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* Page 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' paMcasaMyogaja sAnnipAtikabhAva kA eka bhaMga isa prakAra hai-audayika-aupazamikakSAyika-kSAyopazamikapAriNAmika-niSpannabhAva | audayika-aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtika bhAva kyA hai ? audayikabhAva meM manuSyagati, aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyA~ aura pAriNAmi-kabhAva meM jIvatva, yaha audayika-aupazamika-kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / isa prakAra se sAnnipAtikabhAva aura hAtha hI SaDnAma kA varNa samApta huaa| sUtra-164-165 saptanAma kyA hai ? sAta prakAra ke svara rUpa hai / -SaDja, RSabha, gAMdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata aura niSAda, ye sAta svara jaannaa| sUtra-166-168 ina sAta svaroM ke sAta svara sthAna haiM / jihvA ke agrabhAga se SaDjasvara kA, vakSasthala se RSabhasvara, kaMTha se gAMdhAra-svara, jihvA ke madhyabhAga se madhyamasvara, nAsikA se paMcamasvara kA, daMtoSTha-saMyoga se dhaivatasvara kA aura mUrdhA se niSAda svara kA uccAraNa karanA caahie| sUtra-169-171 jIvanizrita-saptasvaroM kA svarUpa isa prakAra hai-mayUra SaDjasvara meM, kukkuTa RSabhasvara, haMsa gAMdhArasvara meM, gavelaka madhyamasvara meM, koyala puSpotpattikAla meM paMcamasvara meM, sArasa aura krauMca pakSI dhaivatasvara meM tathA-hAthI niSAda svara meM bolatA hai| sUtra - 172-174 ajIvanizrita-mRdaMga se SaDjasvara, gomukhI se RSabhasvara, zaMkha se gAMdhArasvara, jhAlara se madhyamasvara, cAra caraNoM para sthita godhikA se paMcamasvara, ADaMbara se dhaivatasvara tathA mahAbherI se niSAdasvara nikalatA hai| sUtra - 175-182 ina sAta svaroM ke sAta svaralakSaNa haiM / SaDjasvara vAlA manuSya vRtti-AjIvikA prApta karatA hai / usakA prayatna vyartha nahIM jAtA hai / use godhana, putra-pautrAdi aura sanmitroM kA saMyoga milatA hai / vaha striyoM kA priya hotA hai / RSabhasvaravAlA manuSya aizvaryazAlI hotA hai / senApatitva, dhana-dhAnya, vastra, gaMdha-sugaMdhita padArtha, AbhUSaNaalaMkAra, strI, zayanAsana Adi bhogasAdhanoM ko prApta karatA hai / gAMdhArasvara vAlA zreSTha AjIvikA prApta karatA hai| vAditravRtti vAlA hotA hai, kalAvidoM meM zreSTha hai| kavi hotA hai / prAjJa-catura tathA aneka zAstroM meM pAraMgata hotA hai / madhyamasvarabhASI sukhajIvI hote haiM / ruci ke anurUpa khAte-pIte aura jIte haiM tathA dUsaroM ko bhI khilAte-pilAte tathA dAna dete haiM / paMcamasvaravAlA vyakti bhUpati, zUravIra, saMgrAhaka aura aneka guNoM kA nAyaka hotA hai / dhaivatasvaravAlA puruSa kalahapriya, zAkunika, vAgurika, zaukarika aura matsyabaMdhaka hotA hai| niSAdasvara vAlA puruSa cAMDAla, vadhika, mukkebAja, cora aura isI prakAra ke dUsare-dUsare pApa karanevAlA hotA hai| sUtra-183-189 ina sAta svaroM ke tIna grAma haiM / SaDjagrAma, madhyamagrAma, gAMdhAragrAma / SaDjagrAma kI sAta mUrcchanAe~ haiM / maMgI, kauravIyA, harita, rajanI, sArakAntA, sArasI aura zuddhaSaDja / madhyamagrAma kI sAta mUrcchanAe~ haiM / utaramaMdA, rajanI, uttarA, uttarAyatA, azvakrAntA, sauvIrA, abhirudgatA / gAMdhAragrAma kI sAta mUrcchanAe~ haiM / nandI, kSudrikA, pUrimA, zuddhagAMdhArA, uttaragAMdhArA, suSThutara-AyAmA aura uttarAyatAsUtra - 190-192 -saptasvara kahA~ se-utpanna hote haiM ? gIta kI yoni kyA hai ? isake ucchvAsakAla kA samayapramANa kitanA muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' hai ? gIta ke kitane AkAra hote haiM ? sAtoM svara nAbhi se utpanna hote haiM / rudana gIta kI yoni hai / pAdasama-utanA usakA ucchvAsa-kAla hotA hai / gIta ke tIna AkAra hote haiM-Adi meM mRdu, madhya meM tIvra aura aMta me maMda / isa prakAra se gIta ke tIna AkAra jAnanA / sUtra-193 saMgIta ke chaha doSoM, ATha guNoM, tIna vRttoM aura do bhaNitiyoM ko yathAvat jAnanevAlA suzikSita-vyakti raMgamaMca para gaayegaa| sUtra - 194 gIta ke chaha doSa haiM-bhItadoSa, drutadoSa, utpicchadoSa, uttAladoSa, kAkasvaradoSa aura anunAsadoSa / sUtra - 195 gIta ke ATha guNa haiM-pUrNaguNa, raktaguNa, alaMkRtaguNa, vyaktaguNa, avighuSTaguNa, madhuraguNa, samaguNa, sulalitaguNa / sUtra - 196 gIta ke ATha guNa aura bhI haiM, urovizuddha, kaMThavizuddha, zirovizuddha, mRduka, ribhita, padabaddha, samatAlapratyutkSepa aura saptasvarasIbharasUtra-197 (prakArAntara se) saptasvarasIbhara kI vyAkhyA isa prakAra hai-akSarasama, padasama, tAlasama, layasama, grahasama, nizvasito-cchvasitasama aura saMcArasama- isa prakAra gIta svara, taMtrI Adi ke sAtha sambandhita hokara sAta prakAra kA ho jAtA hai| sUtra-198 geya padoM ke ATha guNa haiM-nirdoSa, sAravaMta, hetuyukta, alaMkRta, upanIta, sopacAra, mita aura madhura / sUtra - 199 gIta ke vRtta-chanda tIna prakAra ke haiM-sama, ardhasama aura sarvaviSama / inake atirikta cauthA prakAra nahIM hai| sUtra - 200 bhaNatiyA~ do prakAra kI haiM-saMskRta aura prAkRta / ye donoM prazasta evaM RSibhASita haiM aura svaramaMDala meM pAI jAtI hai| sUtra - 201-202 kauna strI madhura svara meM gIta gAtI hai ? puruSa aura rUkSa svara meM kauna gAtI hai ? caturAI se kauna gAtI hai ? vilaMbita svara meM kauna gAtI hai ? drata svara meM kauna gAtI hai ? tathA vikata svara meM kauna gAtI hai ? zyAmA strI madhura svara meM gIta gAtI hai, kRSNavarNA strI khara aura rUkSa svara meM, gauravarNA strI caturAI se, kAnI strI vilaMbita svara meM, aMdhI strI zIghratA se aura piMgalA vikRta svara meM gIta gAtI haiN| sUtra-203-204 ___ isa prakAra sAta svara, tIna grAma aura ikkIsa mUrcchanAyeM hotI haiM / pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai, isaliye unake unapacAsa bheda ho jAte haiM / isa prakAra svaramaMDala kA varNana samApta huaa| sUtra- 205-207 aSTanAma kyA hai ? ATha prakAra kI vacanavibhaktiyoM aSTanAma haiM / vacanavibhakti ke ve ATha prakAra yaha haiMnirdeza artha meM prathamA, upadezakriyA ke pratipAdana meM dvitIyA, kriyA ke prati sAdhakatama kAraNa meM tRtIyA, saMpradAna meM caturthI, apAdAna meM paMcamI, sva-svAmitvapratipAdana meM SaSThI, sannidhAna meM saptamI aura saMbodhita artha meM aSTamI muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' vibhakti hotI hai| sUtra - 208-212 nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai| jaise-vaha, yaha athavA maiM / upadeza meM dvitIyA vibhakti hotI hai| -jaise isako kaho, usako karo Adi / karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| jaise-usake aura mere dvArA kahA gayA athavA usake ora mere dvArA kiyA gayA / saMpradAna, namaH tathA svAhA artha meM caturthI vibhakti hotI hai / apAdAna meM paMcamI hotI hai / jaise-yahA~ se dUra karo athavA isase le lo / svasvAmIsambandha batalAne meM SaSThI vibhakti hotI hai / jaiseusakI athavA isakI yaha vastu hai / AdhAra, kAla aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise (vaha) isameM hai| AmaMtraNa artha meM aSTamI vibhakti hotI hai / jaise-he yuvan ! sUtra-213-214 navanAma kyA hai ? kAvya ke nau rasa navanAma kahalAte haiM / jinake nAma haiM-vIrarasa, zRMgArarasa, adbhutarasa, raudrarasa, vIDanakarasa, bIbhatsarasa, hAsyarasa, kAruNyarasa aura prazAMtarasa / sUtra - 215-216 ina nava rasoM meM 1. parityAga karane meM garva yA pazcAttApa na hone, 2. tapazcaraNa meM dhairya aura 3. zatruoM kA vinAza karane meM parAkrama hone rUpa lakSaNa vAlA vIrarasa hai / rAjya-vaibhava kA parityAga karake jo dIkSita huA aura dIkSita hokara kAma-krodha Adi rUpa mahAzatrupakSa kA jisane vighAta kiyA, vahI nizcaya se mahAvIra hai| sUtra- 217-218 zaMgArarasa rati ke kAraNabhUta sAdhanoM ke saMyoga kI abhilASA kA janaka hai tathA maMDana, vilAsa, vibboka, hAsya-lIlA aura ramaNa ye saba zRMgArarasa ke lakSaNa haiM / kAmaceSTAoM se manohara koI zyAmA kSudra ghaMTikAoM se mukharita hone se madhura tathA yuvakoM ke hRdaya ko unmatta karane vAle apane koTisUtra kA pradarzana karatI hai| sUtra - 219-220 pUrva meM kabhI anubhava meM nahIM Aye athavA anubhava meM Aye kisI vismayakArI-AzcaryakAraka padArtha ko dekhakara jo Azcarya hotA hai, vaha adbhutarasa hai / harSa aura viSAda kI utpatti adbhutarasa kA lakSaNa hai / isa jIvalokameM isase adhika adbhuta aura kyA ho sakatA hai ki jinavacana dvArA trikAla sambandhI samasta padArtha jAna liye jAte haiN| sUtra - 221-222 bhayotpAdaka rUpa, zabda athavA aMdhakAra ke cintana, kathA, darzana Adi se raudrarasa utpanna hotA hai aura saMmoha, saMbhrama, viSAda evaM maraNa usake lakSaNa haiM / bhRkuTiyoM se terA mukha vikarAla bana gayA hai, tere dA~ta hoThoM ko cabA rahe haiM, terA zarIra khUna se lathapatha ho rahA hai, tere mukha se bhayAnaka zabda nikala rahe haiM, jisase tU rAkSasa jaisA ho gayA hai aura pazuoM kI hatyA kara rahA hai| isalie atizaya raudrarUpadhArI tU sAkSAta raudrarasa hai| sUtra- 223-224 vinaya karane yogya mAtA-pitA Adi gurujanoM kA vinayana karane se, gupta rahasyoM ko prakaTa karane se tathA gurupatnI Adi ke sAtha maryAdA kA ullaMghana karane se vIDanakarasa utpanna hotA hai / lajjA aura zaMkA utpanna honA, isa rasa ke lakSaNa haiM / isa laukika vyavahAra se adhika lajjAspada anya bAta kyA ho sakatI hai-maiM to isase bahuta lajAtI hU~ ki vara-vadhU kA prathama samAgama hone para sAsa Adi vadhU dvArA pahane vastra kI prazaMsA karate haiN| sUtra - 225-226 azuci, zava, mRta zarIra, durdarzana ko bAraMbAra dekhane rUpa abhyAsa se yA usakI gaMdha se bIbhatsarasa utpanna hotA hai / nirveda aura avihiMsA bIbhatsarasa ke lakSaNa haiM / apavitra mala se bhare hue jharanoM se vyApta aura sadA muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 32
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' sarvakAla svabhAvataH durgandha-yukta yaha zarIra sarva kalahoM kA mUla hai| aisA jAnakara jo vyakti usakI mUrcchA kA tyA karate haiM, ve dhanya haiM / sUtra - 227-228 rUpa, vaya, veSa aura bhASA kI viparItatA se hAsyarasa utpanna hotA hai / hAsyarasa mana ko harSita karanevAlA hai aura prakAza-mukha, netra Adi kA vikasita honA, aTTahAsa Adi unake lakSaNa haiN| prAtaH sokara uThe, kAlimA se kAjala kI rekhAoM se maMDita devara ke mukha ko dekhakara stanayugala ke bhAra se namita madhyabhAga vAlI koI yuvatI hIhI karatI ha~satI hai| sUtra - 229-230 priya ke viyoga, baMdha, vadha, vyAdhi, vinipAta, putrAdi-maraNa evaM saMbhrama- paracakrAdi ke bhaya Adi se karuNarasa utpanna hotA hai / zoka, vilApa, atizaya mlAnatA, rudana Adi karuNarasa ke lakSaNa haiM / he putrike ! priyatama ke viyoga meM usakI vAraMvAra atizaya cintA se klAnta-murjhAyA huA aura AMsuoM se vyApta netroMvAlA terA mukha durbala ho gayA hai| sUtra - 231-232 nirdoSa, mana kI samAdhi se aura prazAnta bhAva se jo utpanna hotA hai tathA avikAra jisakA lakSaNa hai, use prazAntarasa jAnanA caahie| sadbhAva ke kAraNa nirvikAra, rUpAdi viSayoM ke avalokana kI utsukatA ke parityAga se upazAnta evaM krodhAdi doSoM ke parihAra se prazAnta, saumya dRSTi se yukta muni kA mukhakamala vAstava meM atIva zrIsampanna hokara suzobhita ho rahA hai / sUtra - 233 gAthAoM dvArA kahe gaye nava kAvyarasa alIkatA Adi sUtra ke battIsa doSoM se utpanna hote haiM aura ye rasa kahIM zuddha bhI hote haiM aura kahIM mizrita bhI hote haiM / sUtra - 234 navanAma kA nirUpaNa pUrNa huA / sUtra - 235 dasanAma kyA hai ? dasa prakAra ke nAma dasa nAma haiM / gauNanAma, nogauNanAma, AdAnapadaniSpannanAma, pratipakSapadaniSpanna-nAma, pradhAnapadaniSpannanAma, anAdisiddhAntaniSpannanAma, nAmaniSpannanAma, avayavaniSpannanAma, saMyoganiSpannanAma, pramANaniSpanna-nAma / gauNa- kyA hai ? jo kSamAguNa se yukta ho usakA 'kSamaNa' nAma honA, jo tape use tapana (sUrya), prajvalita ho use jvalana (agni), jo bahe use pavana kahanA / nogauNanAma kyA hai ? vaha isa prakAra jAnanA - kunta se rahita hone para bhI pakSI ko 'sakunta' kahanA / mUMga dhAnya se rahita hone para bhI DiviyA ko 'samudga' kahanA / isI taraha samudra, palAla, sakuli, palAza, mAtRvAhaka 'bIjavApaka' 'indragopa' Adi samajhanA / AdAnapadaniSpannanAma kyA hai ? AvaMtI, cAturaMgijje, asaMkhayaM, ahAtatthijje addaijje, jaNNaijje, purisaijje (usukArijja), elaijjaM vIriyaM, dhamma, magga, samosaraNaM, jamaIye Adi AdAnapadaniSyannanAma haiN| pratipakSapada se niSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai-navIna grAma, Akara nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Azrama, saMbAha aura sanniveza Adi meM nivAsa karane para azivA ko 'zivA' zabda se uccArita krnaa| agni ko zItala aura viSa ko madhura, kalAla ke ghara meM Amla ke sthAna para svAdu zabda kA vyavahAra honA isI prakAra rakta varNa kA ho use alaktaka, lAbu ko alAbu, suMbhaka ko kusuMbhaka aura viparIta bhASaka ko ubhASaka' kahanA / yaha saba pratipakSapadaniSpannanAma jAnanA / 1 pradhAnapadaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai, azokavana, saptaparNavana, caMpakavana, Amravana, nAgavana, dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 33
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' punnAgavana, ikSuvana, drAkSAvana, zAlavana, ye saba pradhAnapadaniSpannanAma haiM / anAdisiddhAntaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya / nAmaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra hai-pitA yA pitAmaha athavA pitA ke pitAmaha ke nAma se niSpanna nAma nAmaniSpannanAma hai / avayavaniSpannanAma kyA hai ? isa prakAra jAnanAsUtra-236-238 zRMgI, zikhI, viSANI, daMSTrI, pakSI, khurI, nakhI, vAlI, dvipada, catuSpada, bahupada, lAMgUlI, kezarI, kakudI Adi / parikarabaMdhana-viziSTa racanA yukta vastroM ke pahanane se-kamara kasane se yoddhA pahicAnA jAtA hai, viziSTa prakAra ke vastroM ko pahanane se mahilA pahicAnI jAtI hai, eka kaNa pakane se droNaparimita anna kA pakanA aura eka hI gAthA ke sunane se kavi ko pahicAnA jAtA hai / yaha saba avayavaniSpannanAma haiN| saMyoganiSpannanAma kyA hai ? saMyoga cAra prakAra kA hai-dravyasaMyoga, kSetrasaMyoga, kAlasaMyoga, bhAvasaMyoga / dravyasaMyoga tIna prakAra kA hai, sacittadravyasaMyoga, acittadravyasaMyoga, mizradravyasaMyoga / sacittadravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai-gAya ke saMyoga se goman, mahiSI ke saMyoga se mahiSImAn, meSiyoM ke saMyoga se meSImAn ora UMTaniyoM ke saMyoga se uSTrIpAla nAma honA Adi sacittadravyasaMyoga se niSpanna nAma haiM / acitta dravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA yaha svarUpa hai-chatra ke saMyoga se chatrI, daMDa ke saMyoga se daMDI, paTa ke saMyoga se paTI, ghaTa ke saMyoga se ghaTI, kaTa ke saMyoga se kaTI Adi nAma acittadravyasaMyoganiSpannanAma haiM / mizradravyasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA-hala ke saMyoga se hAlika, zakaTa ke saMyoga se zAkaTika, ratha ke saMyoga se rathika, nAva ke saMyoga se nAvika Adi nAma mizradravyasaMyoganiSpannanAma haiN| kSetrasaMyoga se niSpanna nAma kyA hai ? isa prakAra hai-yaha bharatakSetrIya hai, airAvatakSetrIya hai, hemavatakSetrIya hai, airaNyavatakSetrIya hai, yAvat yaha uttarakurukSetrIya hai / athavA yaha mAgadhIya hai, mAlavIya hai, saurASTrIya hai, mahArASTrIya hai, Adi nAma kSetrasaMyoganiSpanna nAma haiM / kAlasaMyoga se niSpanna nAma kyA hai ? isa prakAra hai-suSamasuSama kAla meM utpanna hone se yaha 'suSama-suSamaja' hai, suSamakAla meM utpanna hone se 'suSamaja' hai / isI prakAra se suSamaduSamaja, duSamasuSamaja, duSamaja, duSamaduSamaja nAma bhI jAnanA / athavA yaha prAvRSika hai, yaha varSArAtrika hai, yaha zArada hai, hemantaka hai, vAsantaka hai, grISmaka hai Adi sabhI nAma kAlasaMyoga se niSpanna nAma haiN| bhAvasaMyoganiSpannanAma kyA hai ? do prakAra haiM / prazastabhAvasaMyogaja, aprazastabhAvasaMyogaja / prazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma kyA hai ? jJAna ke saMyoga se jJAnI, darzana ke saMyoga se darzanI, cAritra ke saMyoga se cAritrI nAma honA prazastabhAvasaMyoga-niSpanna nAma hai / aprazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma kyA hai ? krodha ke saMyoga se krodhI, mAna ke saMyoga se mAnI, mAyA ke saMyoga se mAyI aura lobha ke saMyoga se lobhI nAma honA aprazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma haiM / isI prakAra se bhAvasaMyogajanAma kA svarUpa aura sAtha hI saMyoganiSpanna nAma kI vaktavyatA jAnanA / pramANa se niSpanna nAma kyA hai ? cAra prakAra hai / nAmapramANa se niSpanna nAma, sthApanApramANa se niSpanna nAma, dravyapramANa se niSpanna nAma, bhAvapramANa se niSpanna nAma / nAmapramANaniSpanna nAma kyA hai ? isa prakAra hai-kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhava kA athavA tadubhayoM kA pramANa' aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmapramANa aura usase niSpanna nAma nAmapramANa niSpannanAma haiN| sthApanApramANaniSpanna nAma kyA hai ? sAta prakAra kA hai| sUtra - 239 nakSatranAma, devanAma, kulanAma, pASaMDanAma, gaNanAma, jIvitanAma aura AbhiprAyikanAma / sUtra-240 nakSatranAma-kyA hai ? vaha isa prakAra hai-kRtikA nakSatra meM janme kA kRttika, kRttikAdatta, kRttikAdharma, kRttikAzarma, kRttikAdeva, kRttikAdAsa, kRttikAsena, kRttikArakSita Adi nAma rakhanA / rohiNI nakSatra meM utpanna muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 34
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' hue kA rauhiNeya, rohiNIdatta, rohiNIdharma, rohiNIzarma, rohiNIdeva, rohiNIdAsa, rohiNIsena, rohiNIrakSita nAma rakhanA / isI prakAra anya saba nakSatroM meM janmeM huoM ke una-una nakSatroM ke AdhAra se rakkhe nAmoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / nakSatranAmoM kI saMgrAhaka gAthAe~ isa prakAra haiMsUtra-241-244 kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, azleSA, madhA, pUrvaphAlgunI, uttaraphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdA, jyeSThA, mUlA, pUrvASADhA, uttarASADhA, abhijita, zravaNa, dhaniSThA, zatabhi, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bhariNI, ya nakSatroM ke nAmoM kI paripATI hai / isa prakAra nakSatranAma kA svarUpa hai| devanAma kyA hai ? yathA-agni devatA se adhiSThita nakSatra meM utpanna hue kA Agnika, agnidatta, agnidharma, agnizarma, agnidAsa, agnasena, agnirakSita Adi nAma rakhanA / isI prakAra se anya sabhI nakSatra-devatAoM ke nAma para sthApita nAmoM ke lie bhI jAnanA cAhie / devatAoM ke nAmoM kI bhI saMgrAhaka gAthAe~ haiM, yathAsUtra - 245-247 agni, prajApati, soma, rudra, aditi, bRhaspati, sarpa, pitA, bhaga, aryamA, savitA, tvaSTA, vAyu, indrAgni, mitra, indra, nirRti, ambha, vizva, brahmA, viSNu, vasu, varuNa, aja, vivarddhi, pUSA, azva aura yama, yaha aTThAIsa devatAoM ke nAma jAnanA cAhie / yaha devanAma kA svarUpa hai| kulanAma kise kahate haiM ? jaise ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya, ikSvAku, jJAta, kaukhya ityAdi / yaha kulanAma kA svarUpa hai / bhagavan ! pASaNDanAma kyA hai ? zramaNa, pANDurAMga, bhikSu, kApAlika, tApasa, parivrAjaka yaha pASaNDanAma jAnanA / bhagavan ! gaNanAma kyA hai ? gaNa ke AdhAra se sthApita nAma gaNanAma haiM / -malla, malladatta, malladharma, mallazarma, malladeva, malladAsa, mallasena, mallarakSita Adi gaNasthAnAniSpannanAma haiN| jIvitahetunAma kyA hai ? jIvita rakhane ke nimitta nAma rakhane jIvitahetunAma haiM / utkuruTaka, ujjhitaka, kacavaraka, sUrpaka Adi / AbhiprAyikanAma kyA hai ? jaise-aMbaka, nimbaka, bakulaka, palAzaka, snehaka, pIluka, karIraka Adi AbhiprAyika nAma jAnanA cAhie / dravyapramANaniSpannanAma kyA hai ? chaha prakAra kA hai / dharmAstikAya yAvat addhAsamaya | bhAvapramANa kise kahate haiM ? sAmAsikabhAvapramANa kise kahate haiM ? sAmAsikanAmaniSpannatA ke hetubhUta samAsa sAta haiM / sUtra-248 dvandva, bahuvrIhi, karmadhAraya, dvigu, tatpuruSa, avyayIbhAva aura ekazeSa / sUtra- 249 dvandvasamAsa kyA hai ? 'daMtAzca oSThau ca iti daMtoSTham', 'stanau ca udaraM ca iti stanodaram', 'vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram' ye sabhI zabda dvandvasamAsa rUpa haiM / bahuvrIhisamAsa kA lakSaNa yaha hai-isa parvata para puSpita kuTaja aura kadaMba vRkSa hone se yaha parvata phullakuTajakadaMba hai / yahA~ 'phullakuTajakadaMba' para bahuvrIhisamAsa hai / 'dhavalo vRSabhaH dhavalavRSabhaH', 'kRSNo mRgaH kRSNamRgaH', 'zvetaH paTaH zvetapaTaH' yaha karmadhArayasamAsa hai| dvigusamAsa kA rUpa isa prakAra kA hai-tIna kaTuka vastuoM kA samUha-trikaTuka, tIna madhuroM kA samUhatrimadhura, tIna guNoM kA samUha-triguNa, tIna svaroM kA samUha-trisvara, dasa grAmoM kA samUha-dasagrAma, dasa puroM kA samUha-dasapura, yaha dvigusamAsa hai / tatpuruSasamAsa kA svarUpa isa prakAra jAnanA-tIrtha meM kAka tIrthakAka, vana meM hastI vanahastI, yaha tatpuruSasamAsa hai / avyayIbhAvasamAsa isa prakAra jAnanA-grAma ke samIpa- anugrAma', nadI ke samIpa- anunadikam', isI prakAra anusparzam, anucaritam Adi avyayIbhAvasamAsa ke udAharaNa haiM / jisameM eka zeSa rahe, vaha ekazeSasamAsa hai / vaha isa prakAra-jaisA eka puruSa vaise aneka puruSa aura jaise aneka puruSa vaisA eka puruSa jaisA eka kArSApaNa vaise eka kArSApaNa aura jaise aneka kArSApaNa vaisA eka kArSApaNa, ityAdi muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' ekazeSasamAsa ke udAharaNa haiN| taddhita se niSpanna nAma kyA hai ? sUtra - 250 karma, zilpa, zloka, saMyoga, samIpa, saMyUtha, aizvarya, apatya, isa prakAra taddhitaniSpannanAma ATha prakAra kA hai sUtra - 251 karmanAma kyA hai ? dauSyika, sautrika, kArpAsika, sUtravaicArika, bhAMDavaicAri, kaulAlika, ye saba karmanimittaja nAma haiM / taunnika tAntuvAyika, pATTakArika, audvRttika, vAruMTika mauJjakArika, kASThakArika chAtrakArika bAhyakArika, paustakArika caitrakArika dAntakArika laipyakArika zailakArika koTiTamakArika / yaha zilpanAma haiN| sabhI ke atithi zramaNa, brAhmaNa zlokanAma ke udAharaNa haiN| saMyoganAma kA rUpa isa prakAra samajhanA - rAjA kA sasura-rAjakIya sasura, rAjA kA sAlA rAjakIya sAlA, rAjA kA sADhU-rAjakIya sADhU ityAdi saMyoganAma haiM / samIpanAma kise kahate haiM ? samIpa arthaka taddhita pratyaya-niSpannanAma-giri ke samIpa kA nagara girinagara, vidizA ke samIpa kA nagara vaidiza, Adi rUpa jAnanA taraMgavatIkAra, malayavatIkAra, AtmAnuSaSThikAra, bindukAra Adi nAma saMyUtha nAmake udAharaNa haiM / aizvarya dyotaka zabdoM se taddhita pratyaya karane para niSpanna aizvaryanAma rAjezvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, sArthavAha, senApati Adi rUpa haiM / yaha aizvaryanAma kA svarUpa hai / apatya-putra se vizeSita hone artha meM taddhita pratyaya lagAne se niSpannanAma isa prakAra haiM- tIrthaMkaramAtA, cakravartImAtA, baladevanamAtA, vAsudevamAtA, rAjamAtA, gaNimAtA, vAcaka - mAtA Adi ye saba apatyanAma haiM / dhAtujanAma kyA hai ? parasmaipadI sattArthaka bhU dhAtu, vRddhyarthaka edh dhAtu, saMgharSArthaka sparddha dhAtu, pratiSThA, lipsA yA saMcaya arthaka gAdhU aura viloDanArthaka bAdhU dhAtu Adi se niSpanna bhava, edhamAna Adi nAma dhAtujanAma haiN| nirukti se niSpannanAma niruktijanAma haiM jaise mahyAMzete, mahiSaH pRthvI para jo zayana kare vaha mahiSa, bhramati rauti iti bhramara :- bhramaNa karate hue jo zabda kare vaha bhramara, muhurmuharlasati iti musala jo bAraMbAra UMcA nIcA ho vaha mUsala, ityAdi niruktijataddhitanAma haiM / I sUtra - 252 bhagavan ! pramANa kyA hai ? pramANa cAra prakAra kA hai / dravyapramANa, kSetrapramANa, kAlapramANa aura bhAvapramANa sUtra - 253 dravyapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai, yathA- pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / pradezaniSpanna dravyapramANa kyA hai ? paramANu pudgala, dvipradezoM yAvat dasa pradezoM, saMkhyAta pradezoM, asaMkhyAta pradezoM aura ananta pradezoM se jo niSpanna- siddha hotA hai| vibhAganiSpanna dravyapramANa pA~ca prakAra hai| mAnapramANa unmAnapramANa, avamAnapramANa, gaNimapramANa aura pratimAnapramANa / mAnapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai- dhAnyamAnapramANa aura rasamAnapramANa / dhAnyamAnapramANa kyA hai ? do asati kI eka prasRti hotI hai, do prasRti kI eka setikA, cAra setikA kA eka kuDaba, cAra kuDaba kA eka prastha, cAra prasthoM kA eka ADhaka, cAra ADhaka kA eka droNa, sATha ADhaka kA eka jaghanya kuMbha, assI ADhaka kA eka madhyama kuMbha, sau ADhaka kA eka utkRSTa kuMbha aura ATha sau ADhakoM kA eka bAha hotA hai / dhanyamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? Isake dvArA mukha, iDDara, aliMda aura apacAri meM rakhe dhAnya ke pramANa kA parijJAna hotA hai / ise hI dhAnyamAnapramANa kahate haiM / rasamAnapramANa kyA hai ? rasamAnapramANa dhAnyamAnapramANa se caturbhAga adhika aura abhyantara zikhAyukta hotA hai / cAra phala kI eka catuHSaSThikA hotI hai| isI prakAra ATha palapramANa dvAtriMzikA, solaha palapramANa SoDazikA, battIsa palapramANa aSTabhAgikA, causaTha palapramANa caturbhAgikA 128 palapramANa ardhamAnI aura 256 palapramANa dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' mAnI hotI hai / isa rasamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se vAraka, ghaTa, karaka, kikkirI, dRti, karoDikA, caur3A hotA hai, kuMDikA Adi meM bhare hue rasoM ke parimANa kA jJAna hotA hai| unmAnapramANa kyA hai ? jisakA utmAna kiyA jAe athavA jisake dvArA unmAna kiyA jAtA hai, unheM unmAnapramANa kahate haiM / usakA pramANa nimna prakAra hai-ardhakarSa, karSa, ardhapala, pala, ardhatulA, tulA, ardhabhAra aura bhAra / ina pramANoM kI niSpatti isa prakAra hotI hai-do ardhakarSoM kA eka karSa, do karSoM kA eka ardhapala, do ardhapaloM kA eka pala, eka sau pA~ca athavA pA~ca sau paloM kI eka tulA, dasa tulA kA eka ardhabhAra aura bIsa tulA-do ardhabhAroM kA eka bhAra hotA hai / unmAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se patra, agara, tagara, coyaka, kuMkuma, khAMDa, gur3a, mizrI Adi dravyoM ke parimANa kA parijJAna hotA hai| avamAna (pramANa) kyA hai ? jisake dvArA avamAna kiyA jAye athavA jisakA avamAna kiyA jAye, use avamAnapramANa kahate haiM / vaha isa prakAra-hAtha se, daMDa se, dhanuSa se, yuga se, nAlikA se, akSa se athavA mUsala se nApA jAtA hai| sUtra-254 daMDa, dhanuSa yuga, nAlikA, akSa aura mUsala cAra hAtha pramANa hote haiM / dasa nAlikA kI eka rajjU hotI hai| ye sabhI avamAna kahalAte haiN| sUtra - 255 vAstu ko hAtha dvArA, kSetra daMDa dvArA, mArga ko dhanuSa dvArA aura khAI ko nAlikA dvArA nApA jAtA hai| ina sabako avamAna' isa nAma se jAnanA / sUtra-256 avamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se khAta, kuA Adi, IMTa, patthara Adi se nirmita prAsAda, pITha, krakacita, Adi, kaTa, paTa, bhIta, parikSepa, athavA nagara kI parikhA Adi meM saMzrita dravyoM kI laMbAI-caur3AI, gaharAI aura UMcAI ke pramANa kA parijJAna hotA hai| gaNimapramANa kyA hai ? jo ginA jAe athavA jisake dvArA gaNanA kI jAe, use gaNimapramANa kahate haiM / - eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha, karor3a ityAdi / gaNimapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se bhRtya, karmacArI Adi kI vRtti, bhojana, vetana ke Aya-vyaya se sambandhita dravyoM ke pramANa kI niSpatti hotI hai| pratimAna (pramANa) kyA hai ? jisake dvArA athavA jisakA pratimAna kiyA jAtA hai, use pratimAna kahate haiN| guMjA, kAkaNI, niSpAva, karmamASaka, maMDalaka, suvarNa / pA~ca guMjAoM kA, kAkaNI kI apekSA cAra kAkaNiyoM kA athavA tIna niSpAva kA eka karmamASaka hotA hai / isa prakAra karmamASaka cAra prakAra se niSpanna hotA hai / bAraha karmamASakoM kA eka maMDalaka hotA hai / isI prakAra ar3atAlIsa kAkaNiyoM ke barAbara eka maMDalaka hotA hai / solaha karmamASaka athavA causaTha kAkaNiyoM kA eka svarNa (mohara) hotA hai| pratimAnapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se suvarNa, rajata, maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla Adi dravyoM kA parimANa jAnA jAtA hai / ise hI pratimAnapramANa kahate haiN| sUtra - 257 kSetrapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai| pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / pradezaniSpannakSetrapramANa kyA hai ? eka pradezAvagADha, do pradezAvagADha yAvat saMkhyAta pradezAvagADha, asaMkhyAta pradezAvagADha kSetrarUpa pramANa ko pradezaniSpanna kSetrapramANa kahate haiM / vibhAganiSpannakSetrapramANa kyA hai ? sUtra- 258 aMgula, vitasti, ratni, kukSi, dhanuSa gAU, yojana, zreNi, pratara, loka aura aloka ko vibhAganiSpannakSetrapramANa jAnanA / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 37
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-259 aMgula kyA hai ? aMgula tIna prakAra kA hai-AtmAMgula, utsedhAMgula aura pramANAMgula / AtmAMgula kise kahate haiM ? jisa kAla meM jo manuSya hote haiM unake aMgula AtmAMgula haiM / unake apane-apane aMgula se bAraha aMgula kA eka mukha hotA hai / nau mukha pramANa vAlA puruSa pramANayukta mAnA jAtA hai, droNika puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai aura ardhabhArapramANa taula vAlA puruSa unmAna yukta hotA hai| sUtra - 260-262 jo puruSa mAna-unmAna aura pramANa se saMpanna hote haiM tathA lakSaNoM evaM vyaMjano se aura mAnavIya guNoM se yukta hote haiM evaM uttama kuloM meM utpanna hote haiM, aise puruSoM ko uttama puruSa samajhanA / ye uttama puruSa apane aMgula se 108 aMgula pramANa UMce hote haiM / adhama puruSa 96 aMgula aura madhyama puruSa 104 aMgula UMce hote haiM / ye hIna UMcAI vAle athavA adhika UMcAI vAle (madhyama puruSa) janopAdeya evaM prazaMsanIya svara se, sattva se tathA sAra se hIna aura uttama puruSoM ke dAsa hote haiN| sUtra - 263 ___ isa AtmAMgula se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / do pAda kI eka vitasti, do vitasti kI eka ratni aura do ratni kI eka kukSi hotI hai / do kukSi kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA akSa aura mUsala jAnanA / do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| AtmAMgulapramANa kA kyA prayojana hai ? isa se kuA, taDAga, draha, vApI, puSkariNI, dIrghikA, guMjAlikA, sara, sarapaMkti, sara-sarapaMkti, vilapaMkti, ArAma, udyAna, kAnana, vana, vanakhaMDa, vanarAji, devakula, sabhA, prapA, stUpa, khAtikA, parikhA, prAkAra, aTTAlaka, dvAra, gopura, toraNa, prAsAda, ghara, zaraNa, layana, ApaNa, zRMgATaka, trika, catuSka, catvara, caturmukha, mahApatha, patha, zakaTa, ratha, yAna, yugya, gilli, thilli, zibikA, syaMdamAnikA, lohI, lohakaTAha, kuDachI, Asana, zAyana, stambha, bhAMDa, miTTI, kAMse Adi se bane bhAjana gRhopayogI bartana, upakaraNa Adi vastuoM evaM yojana Adi kA mApa kiyA jAtA hai| AtmAMgula sAmAnya se tIna prakAra kA hai-sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, eka aMgula lambI aura eka pradeza cauDI AkAza-pradezoM kI zreNi-paMkti kA nAma sUcyaMgula hai / sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula banatA hai / pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNita karane para ghanAMgula hotA hai / bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM se kauna kisase alpa, kauna kisase adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? inameM sUcyaMgula sabase alpa hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA hai, use ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai / utsedhAMgula kyA hai ? aneka prakAra kA hai| sUtra-264 paramANu, trasareNu, rathareNu, bAlAgra, likSA, yUkA aura yava, ye sabhI kramazaH uttarottara ATha guNe jAnanA / sUtra-265-266 bhagavan ! paramANu kyA hai ? do prakAra kA sUkSma paramANu aura vyavahAra paramANu / inameM se sUkSma paramANu sthApanIya hai| anantAnaMta sUkSma paramANuoM ke samudAya eka vyAvahArika paramANu niSpanna hotA hai| vyAvahArika paramANu talavAra kI dhAra yA chure kI dhAra ko avagAhita kara sakatA hai ? hA~, kara sakatA hai / to kyA vaha usa se chinna-bhinna ho sakatA hai ? yaha artha samartha nahIM / zastra isakA chedana-bhedana nahIM kara sktaa| kyA vaha vyAvahArika paramANu agnikAya ke madhya bhAga se hokara nikala jAtA hai ? hA~, nikala jAtA hai / taba kyA vaha usase jala jAtA hai ? yaha artha samartha nahIM hai / kyA vyAvahArika paramANu puSkarasaMvartaka nAmaka mahAmegha ke madhya meM se hokara nikala sakatA hai ? hA~, nikala sakatA hai| to kyA vaha vahA~ pAnI se gIlA ho jAtA hai ? nahIM, yaha artha samartha nahIM hai| kyA vaha vyAvahArika paramANu gaMgA mahAnadI ke pratisrota meM zIghratA se gati kara sakatA hai ? hA~, kara sakatA muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 38
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' hai / to kyA vaha usameM pratiskhalanA prApta karatA hai ? yaha artha samartha nahIM hai / kyA vaha vyAvahArika paramANu udakAvarta aura jalabindu meM avagAhana kara sakatA hai ? hA~, kara sakatA hai / to kyA vaha sar3a jAtA hai ? yaha yathArtha nahIM hai| sUtra-267 atyanta tIkSNa zastra se bhI koI jisakA chedana-bhedana karane meM samartha nahIM hai, usako jJAnasiddha kevalI bhagavAn paramANu kahate haiM / vaha sarva pramANoM kA Adi pramANa hai|| usa anantAnta vyAvahArika paramANuoM ke samudayasamitisamAgama se eka utzrlakSNalakSiNakA, lakSNalakSNikA, Urdhva-reNu, trasareNu aura rathareNu utpanna hotA hai | ATha utzrlakSNalakSNikA kI eka lakSNalakSNikA hotI hai / ATha lakSNalakSNikA kA eka UrdhvareNu / ATha UrdhvareNuoM kA eka trasareNu, ATha trasareNuoM kA eka rathareNu, ATha rathareNuoM kA eka devakuru-uttarakuru ke manuSyoM kA bAlAgra, ATha devakuruuttarakuru ke manuSyoM ke bAlAroM kA eka harivarSa-ramyakvarSa ke manuSyoM kA bAlAgra hotA hai / ATha harivarSa-ramyakvarSa ke manuSyoM ke bAlAnoM ke barAbara haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAnoM ke barAbara pUrva mahAvideha aura apara mahAvideha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / ATha pUrvavideha-aparavideha ke manuSyoM ke bAlAnoM ke barAbara bharata-erAvata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / bharata aura erAvata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAnoM kI eka likSA hotI hai / ATha likSAoM kI eka na~, ATha juoM kA eka yavamadhya aura ATha yavamadhyoM kA eka utsedhAMgula hotA hai / isa aMgulapramANa se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / bAraha aMgula kI eka vitasti, caubIsa aMgula kI eka ratli, ar3atAlIsa aMgula kI eka kukSi aura chiyAnavai aMgula kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa athavA mUsala hotA hai / isa dhanuSapramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / isa utsedhAMgula se kyA prayojana hai ? isa se nArakoM, tiryaMcoM, manuSyoM aura devoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| nArakoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA hai ? gautama ! do prakAra se hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / unameM se bhavadhAraNIya kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSapramANa hai / uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa 1000 dhanuSapramANa hai / ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna ratni tathA chaha aMgulapramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pandraha dhanuSa, ar3hAI ratni hai| zarkarAprabhA pRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! unakI avagAhanA do prakAra se hai| bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya avagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pandraha dhanuSa do ratni aura bAraha aMgula pramANa hai / uttaravaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa aura eka ratni hai / bAlukAprabhA pRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra se haiM / bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa tathA eka ratni pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTha bAsaTha dhanuSa aura do ratni pramANa hai| paMkaprabhA pRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do ratni pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai / dhUmaprabhA-pRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya (zarIrAvagAhanA) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai / uttara-vaikriyA zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau dhanuSa pramANa hai / tamaHprabhA pRthvI meM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 39
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' utkRSTa DhAI sau dhanuSa pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa hai / tamastamaHpRthvI ke nairayikoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya rUpa / unameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa kI hai tathA uttaravaikriya zarIra kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 dhanuSa pramANa hai| bhagavan ! asurakumAra devoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? do prakAra kI hai, bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya | bhava-dhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta ratni pramANa hai / uttaravaikriya jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai / uttaravaikriya jaghanya avagAhanA ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai / asurakumAroM kI avagAhanA ke anurUpa hI stanitakumAroM paryanta donoM prakAra kI avagAhanA kA pramANa jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI hai ? gautam ! jaghanya aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / isI prakAra sAmAnya rUpa se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI aura (vizeSa rUpa se) sUkSma aparyApta aura paryApta pRthvI-kAyika jIvoM kI tathA sAmAnyataH bAdara pRthvIkAyikoM evaM vizeSataH aparyApta aura paryApta pRthvIkAyikoM kI yAvat paryApta bAdara vAyukAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jAnanA / vanaspatikAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa kucha adhika 1000 yojana hai / sAmAnya rUpa meM sUkSma vanaspatikAyika aura (vizeSa rUpa meM) aparyApta tathA paryApta sUkSma vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / adhika rUpa se bAdara vanaspati-kAyika jIvoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika 1000 yojana pramANa hai / vizeSaaparyApta bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| paryApta kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika 1000 yojana pramANa hotI dvIndriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! dvIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai / aparyApta kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta (dvIndriya jIvoM) kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai| trIndriya jIvoM kI avagAhanA kA mAna kitanA hai ? gautama ! sAmAnyata: trIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA tIna kosa kI hai / aparyAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa hai / trIndriya paryAptakoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyUta pramANa hai| caturindriya jIvoM kI avagAhanA audhika rUpa se caturindriya jIvoM kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra gavyUta pramANa hai / aparyApta kI jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai| paryAptakoM kI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTataH cAra gavyUta pramANa hai tiryaMca paMcendriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojana pramANa hai| jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA isI prakAra hai / saMmUrchima jalacaratiryaMcayonikoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA 1000 yojana kI jAnanA / aparyApta saMmUrchima jalacara-tiryaMcayonikoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / paryApta saMmUrchima jalacarapaMcendriyatiryaMca-yonikoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojana pramANa hai / garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriya-tiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' utkRSTataH yojanasahasra kI hai / aparyApta garbhavyutkrAMta-jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryAptaka garbhajajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa 1000 yojanapramANa hai / catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ? gautama ! sAmAnya rUpa meM jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa chaha gavyUti kI hai / saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ? jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva pramANa hai / aparyApta saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA jaghanya evaM utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / paryApta saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA hai / jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva hai / gabhUvyUtkrAntika catuSpadasthalacarapaMce-ndriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA / jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa hai / aparyApta garbhavyutkrAnta catuSpada sthalacara paMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryAptaka garbhaja catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa hai / khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai tathA sAmAnya saMmUrcchima khecarapaMcendriya tiryaMca jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA saMmUrcchima janmavAle bhujaparisarpa paMcendriya tiryaMcoM ke tIna avagAhanA sthAnoM ke barAbara samajha lenA / garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiryaca-yonika kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai| aparyApta garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta garbhaja khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva hai| ukta samagra kathana kI saMgrAhaka gAthAe~ isa prakAra haiM sUtra - 268-269 saMmUrcchima jalacaratiryaMcapaMcendriya jIvoM kI utkRSTa avagAhanA 1000 yojana, catuSpadasthalacara kI gavyUtipRthaktva, uraparisarpasthalacara kI yojanapRthaktva, bhujaparisarpasthalacara kI evaM khecaratiryaMcapaMcendriya kI dhanuSapRthaktva pramANa hai / garbhaja tiryaMca paMcendriya jIvoM meM se jalacaroM kI 1000 yojana, catuSpadasthalacaroM kI chaha gavyUti uraparisarpasthalacaroM kI 1000 yojana, bhujaparisarpasthalacaroM kI gavyUtipRthaktva aura pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva pramANa utkRSTa zarIrAvagAhanA jAnanA / sUtra - 270 manuSyoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti hai / saMmUrcchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / garbha manuSyoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa hai / aparyApta garbhavyutkrAnta manuSyoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / paryApta garbhavyutkrAntika manuSyoM kI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa hai / vANavyaMtaroM kI bhAvadhAraNIya evaM uttara vaikriyazarIra kI avagAhanA asurakumAroM ke samAna jAnanA / isI prakAra jyotiSka bhI samajha lenA / saudharmakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! do prakAra kI - bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / inameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta ratni hai / uttaravaikriya zarIra kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai / isI taraha izAna dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda " Page 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' kalpa meM bhI jAnanA / sanatkumAra-kalpa meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha ratni pramANa hai, uttaravaikriya saudharmakalpa ke barAbara hai / sanatkumArakalpa jitanI avagAhanA mAhendrakalpa meM jAnanA / brahmaloka aura lAMtaka meM bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pA~ca ratni pramANa hai tathA uttaravaikriya kA pramANa saudharmakalpavat hai / mahAzukra aura sahasrAra kalpoM meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra ratni pramANa hai tathA uttara-vaikriya saudharmakalpa ke samAna hai / Anata, prANata, AraNa aura acyuta-meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa tIna rani kI hai| uttaravaikriya saudharmakalpa ke samAna hai| graiveyakadevoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? gautama ! graiveyakadevoM kA ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI hotA hai| usa kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa do hAtha hai / anuttaravimAnavAsI devoM kA ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI hai| usakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hAtha hai vaha utsedhAMgula saMkSepa se tIna prakAra kA hai / sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula / eka aMgula lambI tathA eka pradeza caur3I AkAzapradezoM kI zreNI ko sUcyaMgula kahate haiM / sUcI se sUcI ko guNita karane para pratarAMgula niSpanna hotA hai, sUcyaMgula se guNita pratarAMgula ghanAMgula kahalAtA hai / bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, bahula, tulya athavA vizeSAdhika hai ? inameM sarvastoka sUcyaMgula hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai| pramANAMgula kyA hai ? bharatakSetra para zAsana karanevAle cakravartI ke aSTa svarNapramANa, chaha tala vAle, bAraha koTiyoM aura ATha karNikAoM se yukta adhikaraNa saMsthAna kAkaNIratna kI eka-eka koTi utsedhAMgula pramANa viSkaMbha vAlI hai, usakI vaha eka koTi zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ardhAMgula pramANa hai / usa ardhAMgula se hajAra guNA eka pramANAMgula hai / isa aMgula se chaha aMgula kA eka pAda, do pAda athavA bAraha aMgula kI eka vitasti, do vitastiyoM kI ratni, do ratni kI eka kukSi, do kukSiyoM kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| pramANAMgula se kauna-sA prayojana siddha hotA hai ? isa se pRthvIyoM kI, kAMDoM kI, pAtAlakalazoM kI, bhavanoM kI, bhavanoM ke prastaroM kI, narakavAsoM kI, narakapaMktiyoM kI, naraka ke prastaroM kI, kalpoM kI, vimAnoM kI, vimAnapaMktiyoM kI, vimAnaprastaroM kI, TaMkoM kI, kUToM kI, parvatoM kI, zikhara vAle parvatoM kI, prAgbhAroM kI, vijayoM kI, vakSAroM kI, kSetroM kI, varSadhara parvatoM kI, samudroM kI, velAoM kI, vedikAoM kI, dvAroM kI, toraNoM kI, dvIpoM kI tathA samudroM kI lambAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI aura paridhi nApI jAtI hai| vaha (pramANAMgula) saMkSepa meM tIna prakAra kA kahA gayA hai-zreNyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula / (pramANAMgula se niSpanna) asaMkhyAta koDAkoDI yojanoM kI eka zreNI hotI hai / zreNI ko zreNI se guNita karane para pratarAMgula aura pratarAMgula ko zreNI ke sAtha guNA karane se (eka) loka hotA hai / saMkhyAta rAzi se guNita loka saMkhyAtaloka', asaMkhyAta rAzi se guNita loka asaMkhyAtaloka' aura ananta rAzi se guNita loka 'anantaloka' kahalAtA hai / ina zreNyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? zreNyaMgula sarvastoka hai, usase pratarAMgula asaMkhyAta guNA hai aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAta guNA hai| sUtra - 271 kAlapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai-pradezaniSpanna, vibhAganiSpanna / sUtra-272 pradezaniSpanna kAlapramANa kyA hai ? eka samaya kI sthitivAlA, do samaya kI sthitivAlA, tIna samaya kI sthitivAlA, yAvat dasa samaya kI sthitivAlA, saMkhyAta samaya kI sthitivAlA, asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA (paramANu yA skandha) pradezaniSpanna kAlapramANa hai / isa prakAra se pradezaniSpanna kAlapramANa kA svarUpa jAnanA / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 42
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' sUtra - 273-274 vibhAganiSpanna kAlapramANa kyA hai ? samaya, AvalikA, muhUrtta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, palyopama, sAgara, avasarpiNI ( utsarpiNI) aura (pudgala) parAvartana rUpa kAla ko vibhAganiSpanna kAlapramANa kahate haiM sUtra - 275 samaya kise kahate haiM ? samaya kI prarUpaNA karU~gA / jaise koI eka taruNa, balavAn, yugotpanna, nIroga, sthirahastAgra, sudrar3ha-vizAla hAtha-paira, pRSThabhAga, pRSThAnta aura uru vAlA, dIrghatA, saralatA evaM pInatva kI dRSTi se samAna, samazreNI meM sthita tAlavRkSayugala athavA kapATa argalA tulya do bhujAoM kA dhAraka, carmeSTaka, mudgara muSTika ke vyAyAmoM ke abhyAsa, AghAta-pratighAtoM se sudrar3ha, sahaja balasampanna, kUdanA, tairanA, daur3anA Adi vyAyAmoM se arjita sAmarthya se sampanna, cheka, dakSa, pratiSTha pravINa, kuzala, medhAvI, nipuNa, apanI zilpakalA meM niSNAta, tunnavAyadAraka eka bar3I sUtI athavA rezamI zATikA ko lekara atizIghratA se eka hAtha pramANa phAr3a detA hai| bhagavan ! to jitane kAla meM usa darjI ke putra ne zIghratA se usa sUtI athavA rezamI zATikA ko eka hAtha pramANa phAr3a diyA hai, kyA utane kAla ko 'samaya' kahate haiM ? yaha artha samartha nahIM hai / kyoMki saMkhyAta taMtuoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se eka zATikA niSpanna hotI hai| ataeva jaba taka Upara kA tantu chinna na ho taba taka nIce kA tantu chinna nahIM ho sakatA / ataH Upara ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai aura nIce ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai / I bhadanta ! jitane kAla meM darjI ke putra ne usa sUtI zATikA ke Upara ke tantu kA chedana kiyA, kyA utanA kAla samaya hai ? nahIM hai kyoMki saMkhyAta pakSmoM ke samudAya rUpa samiti ke samyak samAgama se eka tantu niSpanna hotA hai / isaliye Upara ke pakSma ke chinna na hone taka nIce kA pakSma chinna nahIM ho sakatA hai / anya kAla meM Upara kA pakSma aura anya kAla meM nIce kA pakSma chinna hotA hai / jisa kAla meM usa darjI ke putra ne usa tantu ke uparivartI pakSma kA chedana kiyA to kyA utane kAla ko samaya kahA jAe ? nahIM kyoMki ananta saMghAtoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se pakSma nirmita hotA hai, ataH jaba taka uparivartI saMghAta pRthak na ho, taba taka adhovartI saMghAta pRthak nahIM hotA hai| uparivartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai aura adhovartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai / AyuSman ! samaya isase bhI atIva sUkSmatara hai| | | asaMkhyAta samayoM ke samudAya samiti ke saMyoga se eka AvalikA hotI hai| saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchvAsa aura saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa hotA hai| sUtra - 276-279 hRSTa, vRddhAvasthA se rahita, vyAdhi se rahita manuSya Adi ke eka ucchvAsa aura niHzvAsa ke 'kAla' ko prANa kahate haiM / aise sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava aura lavoM kA eka muhUrtta jAnanA / athavAsarvajJa 3773 ucchvAsa-nizvAsoM kA eka muhUrtta kahA hai / isa muhUrtta pramANa se tIsa muhUrtto kA eka ahorAtra hotA hai, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, doM ayanoM kA eka saMvatsara, pAMca saMvatsara kA eka yuga aura bIsa yuga kA varSazata hotA hai / dasa sau varSoM kA eka sahasra varSa, sau sahasra varSoM kA eka lakSa varSa, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga, caurasI lAkha pUrvAMgoM kA pUrva, caurAsI lAkha pUrvo kA truTitAMga, caurAsI lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, caurAsI lAkha truTitoM kA eka aDaDAMga, caurAsI lAkha aDaDAMgoM kA eka aDaDa, caurAsI lAkha aDDoM kA eka avavAMga, caurAsI lAkha avavAMgoM kA eka avaya, caurAsI lAkha avavoM kA eka huhuaMga, caurAsI lAkha huhuaMgoM kA eka huhu, isI prakAra utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, acchanikurAMga, acchanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, caurAsI lAkha cUlikAoM kI eka zIrSaprahelikAMga hotA hai evaM caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMgoM dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 43
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' kI eka zIrSaprahelikA hotI hai / etAvanmAtra hI gaNita hai / itanA hI gaNita kA viSaya hai, isake Age upamA kAla kI pravRtti hotI hai| sUtra- 280 aupamika (kAla) pramANa kyA hai ? vaha do prakAra kA hai / palyopama aura sAgaropama | palyopama ke tIna prakAra haiM-uddhArapalyopama, addhApalyopama aura kSetrapalyopama | uddhArapalyopama do prakAra se hai, sUkSma aura vyAvahArika uddhArapalyopama / ina donoM meM sUkSma uddhArapalyopama abhI sthApanIya hai| vyAvahArika uddhArapalyopama kA svarUpa -utsedhAMgula se eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana UMcA evaM kucha adhika tigunI paridhivAlA eka palya ho / usa palya ko eka dina, do dina, tIna dina yAvat adhika se adhika sAta dina ke uge hue bAlAgoM se isa prakAra ThasAThasa bharA jAe ki phira una bAlAroM kI agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, na ve sar3a-gala sakeM, na unakA vidhvaMsa ho, na unameM durgandha utpanna ho / tatpazcAt eka-eka samaya meM eka-eka bAlAgra kA apaharaNa kiyA jAe-to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja, nirlepa aura niSThita ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika uddhArapalyopama kahate haiN| sUtra- 281 aise dasa koDAkoDI palyopamoM kA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai| sUtra-282 vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? inase kisI prayojana kI siddhi nahIM hotI hai| ye donoM kevala prarUpaNAmAtra ke lie haiN| sUkSma uddhAra palyopama kyA hai ? isa prakAra hai-dhAnya ke palya ke samAna koI eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA evaM kucha adhika tIna yojana kI paridhivAlA palya ho / isa palya ko eka, do, tIna yAvat utkRSTa sAta dina taka ke uge hue bAlAgroM se khUba ThasAThasa bharA jAe aura una eka-eka bAlAgra ke aise asaMkhyAta-asaMkhyAta khaMDa kiye jAe jo nirmala cakSu se dekhane yogya padArtha kI apekSA bhI asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAtaguNeM hoM, jinheM agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, jo sar3a-gala na sake, naSTa na ho sake aura na durgaMdhita ho sake / phira samaya-samaya meM una bAlAgrakhaMDoM ko nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha palya bAlAroM kI raja se rahita, bAlAnoM ke saMzleSa se rahita aura pUrI taraha khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma uddhArapalyopama kahate haiN| sUtra-283 isa palyopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka sUkSma uddhArasAgaropama kA parimANa hotA hai / (arthAt dasa koTAkoTi sUkSma uddhArapalyopamoM kA eka sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai|) sUtra- 284 sUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama se kisa prayojana ko siddhi hotI hai ? isase dvIpa-samudroM kA pramANa jAnA jAtA hai / ar3hAI uddhAra sUkSma sAgaropama ke uddhAra samayoM ke barAbara dvIpa samudra haiM / addhApalyopama ke do bheda haiM-sUkSma addhApalyopama aura vyAvahArika addhApalyopama / unameM se sUkSma addhApalyopama abhI sthApanIya hai / vyAvahArika kA varNana nimna prakAra hai-dhAnya ke palya ke samAna eka yojana pramANa dIrgha, eka yojana pramANa vistAra aura eka yojana pramANa UrdhvatA se yukta tathA sAdhika tIna yojana kI paridhi vAlA koI palya ho / usa palya ko eka, do, tIna divasa yAvat sAta divasa ke uge hue bAlAnoM se isa prakAra se pUrita kara diyA jAe ki ve bAlAgra agni se jala na sakeM, vAyu unheM ur3A na sake, ve sar3a-gala na sake, unakA vidhvaMsa bhI na ho sake aura unameM durgandha bhI utpanna na ho sake / tadanantara usa palya meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka bAlAgra nikAlane para jitane kAla meM vaha palya una bAlAnoM se rahita, rajarahita aura nirlepa evaM niSThita-pUrNa rUpa se khAlI muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 44
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika uddhArapalyopama kahate haiN| sUtra - 285 dasa koTAkoTi vyAvahArika addhApalyopamoM kA eka vyAvahArika sAgaropama hotA hai| sUtra- 286 vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? koI prayojana siddha nahIM hotA hai| ye kevala prarUpaNA ke liye haiM / sUkSma addhApalyopama kA svarUpa isa prakAra hai-eka yojana lambA, eka yojana caur3A, eka yojana UMcA evaM sAdhika tIna yojana kI paridhivAlA eka palya ho / usa palya ko eka-dotIna dina ke yAvat bAlAgra koTiyoM se pUrI taraha bhara diyA jAe | phira unameM se eka-eka bAlAgra ke aise asaMkhyAta-asaMkhyAta khaNDa kiye jAe~ ki ve khaNDa dRSTi ke viSayabhUta hone vAle padArthoM kI apekSA asaMkhyAta bhAga hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe adhika hoN| una khaNDoM meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka khaNDa ko apahRta karane-nikAlane para jitane samaya meM vaha palya bAlAgra-khaNDoM se vihIna, nIraja, saMzleSarahita aura saMpUrNa rUpa se niSThita-khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma addhApalyopama kahate haiN| sUtra-287 isa addhApalyopama ko dasa koTAkoTi se guNA karane se arthAt dasa koTAkoTi sUkSma addhApalyopamoM kA eka sUkSma addhAsAgaropama hotA hai| sUtra - 288 sUkSma addhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? isa se nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM ke AyuSya kA pramANa jAnA jAtA hai| sUtra - 289 nairayika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gotama ! sAmAnya rUpa meM jaghanya 10000 varSa kI aura utkRSTa teMtIsa sAgaropama kI hai / ratnaprabhA pRthvI ke nArakoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama kI hotI hai / ratnaprabhA pRthvI ke aparyAptaka nArakoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhurta kI hotI hai / ratnaprabhA pRthvI ke paryAptaka nArakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta nyUna 10000 varSa aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna eka sAgaropama kI hotI hai / zarkarAprabhA pRthvI ke nArakoM kI sthiti jaghanya eka sAgaropama aura utkRSTa tIna sAgaropama haiM / bAlukAprabhA ke nairayikoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sAta sAgaropama, paMkaprabhA ke nArakoM kI jaghanya sAta sAgaropama aura utkRSTa dasa sAgaropama, dhUmaprabhA ke nArakoM kI jaghanya dasa sAgaropama aura utkRSTa satraha sAgaropama, tamaHprabhA ke nArakoM kI jaghanya satraha sAgaropama aura utkRSTa bAIsa sAgaropama aura tamastamaHprabhA ke nairayikoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama aura utkRSTa sthiti teMtIsa sAgaropama haiN| asurakumAra devoM kI kitane kAla kI sthiti hai ? gautama ! jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa kucha adhika eka sAgaropama pramANa hai / asurakumAra deviyoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa sAr3he cAra palyopama kI hai / nAgakumAra devoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa dezona do palyopama hai / nAgakumAradeviyoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa aura utkRSTa dezona eka palyopama kI hai evaM jitanI nAgakumAra deva, deviyoM kI sthiti hai, utanI hI zeSa devoM aura deviyoM kI sthiti jAnanA / / pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa 22000 varSa hai / sAmAnya sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sUkSma pRthvIkAyika aparyApta aura paryAptoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 22000 varSa aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuharta kI hotI hai tathA paryApta bAdara muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda Page 45
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hotI hai tathA paryApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna 22000 varSa hai / apkAyika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa 7000 varSa kI hai| sAmAnya rUpa meM sUkSma apkAyika tathA aparyApta aura paryApta apkAyika jIvoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antarmuhUrtta pramANa hai / bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti sAmAnya apkAyika jIvoM ke tulya aparyApta bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta hai / paryAptaka bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna 7000 varSa kI hai / tejaskAyika jIvoM kI kitanI sthiti hai ? jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna rAta-dina hai / aughika sUkSma tejaskAyika aura paryApta, aparyApta sUkSma tejaskAyika kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrtta kI hai / bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna rAtri-dina kI hotI hai / aparyApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta hai / paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna tIna rAtri-dina hai / vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 3000 varSa kI hai / kintu sAmAnya rUpa meM sUkSma vAyukAyika jIvoM kI tathA usake aparyApta aura paryApta bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta pramANa hotI hai / bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 3000 varSa hai / aparyAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa antarmuhUrtta hai / aura paryAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna 3000 varSa hai / vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 10000 varSa kI hai / sAmAnya sUkSma vanaspatikAyika tathA unake aparyAptaka aura paryAptaka bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hai / bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 10000 varSa hai yAvat gautama ! aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hotI hai / kintu paryAptaka bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta nyUna 10000 varSa kI jAnanA / dvandriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa bAraha varSa kI hai / aparyAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta pramANa hai / paryAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta nyUna bAraha varSa kI hai / trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 49 dina-rAtri kI hai / aparyAptaka trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai / paryAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna 49 dina - rAtri hai / caturindriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa chaha mAsa kI hai| aparyAptaka caturindriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hotI hai / paryAptaka caturindriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna chaha mAsa hai / bhagavan ! paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna palyopama hai / jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa pUrvakoTi varSa pramANa hai tathA saMmUrcchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika kI jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa hai / aparyAptaka saMmUrcchimajalacara-paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta pramANa aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna pUrvakoTi varSa pramANa jAnanA / sAmAnya se garbhavyutkrAntika- jalacarapaMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa hai| aparyAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrtta kI hai / paryAptaka dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* Page 46
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti antamuhUrtta kama pUrvakoTivarSa kI hai / catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? sAmAnya rUpa meM jaghanya sthiti anta-rmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna palyopama haiM / saMmUrcchimacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa sthiti 84000 varSa kI hai / aparyAptaka saMmUrcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta pramANa jAnanA | paryAptaka saMmUrcchimacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa antarmuhUrtta hIna 84000 varSa jAnanA / garbhavyutkrAntika-catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaMcendri yatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hotI hai / paryAptaka garbhajacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMca-yonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa hIna tIna palyopama kI jAnanA / uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai / saMmUrcchimauraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa sthiti 53000 varSa hai / aparyAptaka saMmUrcchimauraparisarpa-sthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hai| paryAptaka saMmUrcchimauraparisarpasthalacara-paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna 53000 varSa hai / tathA garbhaja-uraparisarpasthalacara paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa koTi pUrva varSa kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikauraparisarpasthalacara0 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hai / paryAptaka garbhajauraparisarpa sthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna pUrvakoTi varSa kI hai / bhujaparisarpasthalacara paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai / saMmUrcchima bhujaparisarpasthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 42000 varSa hai / aparyAptaka saMmUrcchimabhuja parisarpasthalacara0 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrtta kI jAnanA | paryApta saMmUrcchimabhujaparisarpa sthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna 42000 varSa kI hai / garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntikabhUjaparisarpasthalacara0 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta kI hai / paryAptaka garbhajabhujaparisarpasthalacara0 kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta nyUna karor3a pUrva varSa pramANa hai / khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! sAmAnya se khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / saMmUrcchima khecarapaMcendriya tiryaMcayonika kI audhika sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa 72000 varSa kI hai / aparyAptaka saMmUrcchima khecarapaMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa se bhI antarmuhUrtta hai / paryAptaka saMmUrcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta nyUna 72000 varSa kI jAnanA / sAmAnya rUpa meM garbhavyutkrAntikakhecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / aparyAptaka garbhaja khecara0 jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai / paryAptaka garbhajakhecara0 jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa antarmuhUrtta nyUna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| pUrvokta kathana kI saMgrahaNI gAthAyeM isa prakAra haiM dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 47
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-290-291 saMmUrchima tiryaMcapaMcendriya jIvoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaracatuSpada saMmUrchimoM kI 84000 varSa, uraparisaoNM kI 53000 varSa, bhujaparisaoNM kI 42000 varSa aura pakSI kI 72000 varSa kI hai / garbhaja paMcendriyatiryaMcoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaroM kI tIna palyopama, uraparisaoNM aura bhuja-parisaoNM kI pUrvakoTi varSa aura khecaroM kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| sUtra - 292 manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| saMmUrchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / garbhavyutkrAntika manuSyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama hai / aparyAptaka garbhavyutkrAntika manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhurta hI jAnanA / paryAptaka garbhavyu-tkrAntika manuSyoM kI jaghanya sthiti antarmuhurta aura utkRSTa antarmuhartta nyUna tIna palyopama pramANa hai| vANavyaMtara devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? jaghanya sthiti 10000 varSa aura utkRSTa sthiti eka palyopama hai / vANavyaMtaroM kI deviyoM kI sthiti jaghanya 10000 varSa kI aura utkRSTa ardhapalyopama hai| jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya kucha adhika palyopama ke AThaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika palyopama hai / jyotiSka deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga pramANa aura utkRSTa 50000 varSa adhika ardhapalyopama kI hotI hai| caMdravimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka palyopama hai / caMdravimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa 50000 varSa adhika ardhapalyopama hai / sUryavimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturthAMza aura utkRSTa sthiti 1000 varSa adhika eka palyopama hai / sUryavimAnoM kI deviyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa pA~casau varSa adhika ardhapalyopama hai| grahavimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa eka palyopama kI hai / grahavimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa ardhapalyopama hai / nakSatravimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa ardhapalyopama hai / nakSatravimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sAdhika palyopama kA caturtha bhAga hai / tArAvimAnoM ke devoM kI sthiti kucha adhika palyopama kA aSTamAMza bhAga jaghanya aura utkRSTa palyopama kA caturtha bhAga hai / tArAvimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga aura utkRSTa sAdhika palyopama kA AThavA~ bhAga hai| vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gotama ! vaimAnika devoM kI sthiti jaghanya eka palya kI aura utkRSTa teMtIsa sAgaropama kI hai / vaimAnika deviyoM kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa sthiti pacapana palyopama hai| saudharmakalpa ke devoM kI sthiti jaghanya eka palyopama kI aura utkRSTa do sAgaropama hai / saudharmakalpa meM (parigRhItA) deviyoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sAta palyopama kI hai| aparigRhItA deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kI aura utkRSTa pacAsa palyopama kI hai| IzAnakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti sAdhika palyopama kI aura utkRSTa sthiti sAdhika do sAgaropama kI hai / IzAnakalpa kI (parigRhItA) deviyoM kI sthiti jaghanya sAdhika palyopama aura utkRSTa nau palyopama hai / aparigRhItA deviyoM kI sthiti ? jaghanya kucha adhika palyopama aura utkRSTa pacapana palyopama hai| sanatkumArakalpa ke devoM kI sthiti kitanI hotI hai ? gautama ! jaghanya do sAgaropama kI aura utkRSTataH sAta sAgaropama kI hai / mAhendrakalpa meM devoM kI sthiti jaghanya sAdhika do sAgaropama aura utkRSTa kucha adhika sAta muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 48
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sAgaropama hai / brahmaloka-kalpa ke devoM kI sthiti jaghanya sAta sAgaropama aura utkRSTa dasa sAgaropama hai / lAMtakakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama, utkRSTa caudaha sAgaropama kI hai| mahAzukrakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti caudaha aura utkRSTa satraha sAgaropama, sahasrArakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti satraha aura utkRSTa aThAraha sAgaropama, Anatakalpa meM jaghanya sthiti aThAraha aura utkRSTa unnIsa sAgaropama, prANatakalpa meM jaghanya sthiti unnIsa aura utkRSTa bIsa sAgaropama, AraNakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti bIsa aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama kI tathA acyutakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI hai| adhastana-adhastana graiveyaka vimAna meM devoM kI sthiti kitanI hai ? gautama ! jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa teIsa sAgaropama kI hai / adhastana madhyama graiveyaka vimAna ke devoM kI sthiti jaghanya teIsa aura utkRSTa caubIsa sAgaropama adhastana-uparima graiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti caubIsa kI aura utkRSTa paccIsa sAgaropama, madhyama-adhastana graiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti paccIsa kI aura utkRSTa chabbIsa sAgaropama kI, madhyama-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa kI, utkRSTa sattAIsa sAgaropama kI, madhyama-uparima graiveyaka vimAnoM meM devoM kI jaghanya sthiti sattAIsa kI aura utkRSTa aTThAIsa sAgaropama kI, uparima-adhastana graiveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti aTThAIsa kI aura utkRSTa unatIsa sAgaropama, uparima-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa kI aura utkRSTa tIsa sAgaropama tathA uparima-uparima graiveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai| vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya ikatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa teMtIsa sAgaropama hai / sarvArthasiddha mahAvimAna ke devoM kI sthiti ajaghanyaanutkRSTa teMtIsa sAgaropama hai| sUtra - 293 bhagavan ! kSetrapalyopama kyA hai ? gautama ! do prakAra-sUkSma kSetrapalyopama aura vyAvahArika kSetrapalyopama / unameM se sUkSma kSetrapalyopama sthApanIya hai / vyAvahArika kSetrapalyopama kA svarUpa isa prakAra-jaise koI eka yojana AyAma-viSkambha aura eka yojana UMcA tathA kucha adhika tigunI paridhi vAlA dhAnya mApane ke palya ke samAna palya ho / usa palya ko do, tIna yAvat sAta dina ke uge bAlAnoM ko koTiyoM se isa prakAra se bharA jAe ki una bAlAgoM ko agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake Adi yAvat unameM durgandha bhI paidA na ho / tatpazcAt usa palya ke jo AkAzapradeza bAlAgoM se vyApta haiM, una pradezoM meM se samaya-samaya eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe-to jitane kAla meM vaha palya khAlI yAvat vizuddha ho jAe, vaha eka vyAvahArika kSetrapalyopama hai| sUtra- 294 isa (vyAvahArika kSetra-) palyopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka vyAvahArika kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai / arthAt dasa koTAkoTi vyAvahArika kSetrapalyopamoM kA eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai sUtra-295 bhagavan ! ina vyAvahArika kSetrapalyopama aura sAgaropama se kauna-sA prayojana siddha hotA hai ? gautama ! ina se koI prayojana siddha nahIM hotA / mAtra inake svarUpa kI prarUpaNA hI kI gaI hai| bhagavan ! sUkSma kSetrapalyopama kyA hai ? vaha isa prakAra jAnanA-jaise dhAnya ke palya ke samAna eka palya ho jo eka yojana lambA-caur3A, eka yojana UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA ho / phira usa palya ko eka dina, tIna dina yAvat sAta dina ke uge hue bAlAnoM se bharA jAe aura una bAlAgroM ke asaMkhyAta-asaMkhyAta aise khaNDa kiye jAe~, jo dRSTi ke viSayabhUta padArtha kI apekSA asaMkhyAta bhAga-pramANa hoM evaM sUkSmapanaka jIva kI muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 49
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe hoM / una bAlAgrakhaNDoM ko na to agni jalA sake aura na vAyu ur3A sake, ve na to sar3a-gala sake aura na jala se bhIga sake, unameM durgandha bhI utpanna na ho sake / usa palya ke bAlAgoM se jo AkAzapradeza spRSTa hue hoM aura spRSTa na hue hoM unameM se prati samaya eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja, nirlepa evaM sarvAtmanA vizuddha ho jAe, use sUkSma kSetrapalyopama haiN| bhagavan ! kyA usa palya ke aise bhI AkAzapradeza haiM jo una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa hoM ? AyuSman ! hA~, haiM / isa viSaya meM koI dRSTAMta hai ? hA~ hai / jaise koI eka koSTha kUSmAMDa ke phaloM se bharA huA ho aura usameM bijaurAphala DAle gae to ve bhI usameM samA gae / phira usameM bilvaphala DAle to ve bhI samA jAte haiM / isI prakAra usameM A~valA DAleM jAe~ to ve bhI samA jAte haiM / phira vahA~ bera DAle jAe~ to ve bhI samA jAte haiM / phira cane DAleM to ve bhI usameM samA jAte haiM / phira mUMga ke dAne DAle jAe~ to ve bhI usameM samA jAte haiM / phira sarasoM DAle jAe~ to ve bhI samA jAte haiM / isake bAda gaMgA mahAnadI kI bAlU DAlI jAe to vaha bhI usameM samA jAtI hai / isa dRSTAnta se usa palya ke aise bhI AkAzapradeza hote haiM jo una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa raha jAte haiN| sUtra-296 ina palyoM ko dasa koTAkoTi se guNA karane para eka sUkSma kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai| sUtra - 297 ina sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? inase dRSTivAda meM varNita dravyoM kA mAna kiyA jAtA hai| sUtra-298 dravya kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke-jIvadravya aura ajIvadravya / ajIvadravya do prakAra ke haiM-arUpI ajIvadravya aura rUpI ajIvadravya / arUpI ajIvadravya dasa prakAra ke haiM-dharmAstikAya, dharmAstikAya ke deza, dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAyadeza, adharmAstikAyapradeza, AkAzAstikAya, AkAzAsti-kAyadeza, AkAzAstikAyapradeza aura addhAsamaya / bhagavan ! rUpI ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra prakAra ke, skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura prmaannu| bhagavan ! ye skandha Adi saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! ye skandha Adi ananta hI haiM / kyoMki gautama ! paramANu pudgala ananta haiM, dvipradezikaskandha ananta haiM yAvat anantapradezikaskandha ananta haiN| bhagavan ! kyA jIvadravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! jIvadravya ananta hI haiN| kyoMki-asaMkhyAta nAraka haiM, asaMkhyAta asurakumAra yAvat asaMkhyAta stanitakumAra deva haiM, asaMkhyAta pRthvIkAyika yAvat asaMkhyAta vAyukAyika jIva haiM, ananta vanaspatikAyika jIva haiM, asaMkhyAta dvIndriya yAvat asaMkhyAta caturindriya, asaMkhyAta paMcendriya tiryaMcayonika jIva haiM, asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyaMtara deva haiM, asaMkhyAta jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM aura ananta siddha jIva haiN| sUtra - 299 bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pA~ca prakAra -audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa / nairayikoM ke tIna zarIra haiN| -vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / asurakumAroM ke tIna zarIra haiM / vaikriya, taijasa aura kArmaNa / isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra haiM ? gautama ! tIna, -audArika, taijasa aura kArmaNa / isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ko bhI jAnanA / vAyukAyika jIvoM ke cAra zarIra haiMaudArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / pRthvIkAyika jIvoM ke samAna dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI jaannaa| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 50
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? gautama ! vAyukAyika ke samAna jAnanA / gautama ! manuSyoM ke pA~ca zarIra haiM / audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra / vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nArakoM ke samAna vaikriya, tejasa aura kArmaNa ye tIna-tIna zarIra haiN| I audArikazarIra kitane prakAra ke haiM ? do prakAra ke, baddha audArikazarIra, mukta audArikazarIra jo baddha I / audArika zarIra haiM ve asaMkhyAta haiN| ve kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetrataH asaMkhyAta lokapramANa haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM aura kSetrataH ananta lokapramANa haiN| dravyataH ve mukta audArikazarIra abhavasiddhika jIvoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa haiN| vaikriya zarIra do prakAra ke haiM / -baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM aura kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM / kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa haiM tathA ve zreNiyA~ pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM tathA mukta vaikriyazarIra ananta haiM / kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiN| zeSa kathana mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanA / AhArakazarIra kitane haiM ? do prakAra ke haiN| -baddha aura mukta | baddha kadAcit hote haiM kadAcit nahIM hote / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiN| mukta ananta haiM, jinakI prarUpaNA audArikazarIra ke samAna jAnanA / taijasazarIra do prakAra ke haiM- baddha aura mukta | unameM se baddha ananta haiM, jo kAlataH ananta utsarpiNiyoMavasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH ve ananta lokapramANa haiM / dravyataH siddhoM se anantaguNe aura sarva jIvoM se anantabhAga nyUna haiN| mukta taijasazarIra ananta haiM, jo kAlataH ananta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiM / kSetrataH ananta lokapramANa haiM, dravyataH samasta jIvoM se anantaguNe tathA jIvavarga ke anantaveM bhAga haiM / kArmaNazarIra do prakAra ke haiM, -baddha aura mukta / taijasazarIra ke samAna kArmaNazarIra meM bhI kahanA / nairayika jIvoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama do prakAra ke haiM-baddha aura mukta baddha audArikazarIra unake nahIM hote haiM aura mukta audArikazarIra pUrvokta sAmAnyataH mukta audArikazarIra ke barAbara jAnanA / nAraka jIvoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM- baddha aura mukta baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiM jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM ke samaya-pramANa haiM / kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa haiM / ve zreNiyA~ pratara kA asaMkhyAta bhAga haiM / una zreNiyoM kI viSkambha sUcI aMgula ke prathama vargamUla ko dUsare vargamUla se guNita karane para niSpanna rAzi jitanI hotI hai| athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyoM jitanI hai| mukta vaikriyazarIra sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke barAbara jaannaa| nAraka jIvoM ke AhAraka- zarIra do prakAra ke haiM- baddha aura mukta baddha AhArakazarIra to unake nahIM hote haiM tathA mukta jitane sAmAnya audArikazarIra samAna jAnanA / taijasa aura kArmaNa zarIroM ke lie vaikriyazarIroM ke samAna samajhanA / asurakumAroM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! nArakoM audArikazarIroM ke samAna jAnanA / asurakumAroM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM- baddha aura mukta baddha asaMkhyAta haiM jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM apahRta hote haiN| kSetra kI apekSA ve asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM aura ve zreNiyA~ pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai tathA mukta vaikriyazarIroM ke lie sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke samAna kahanA / asurakumAroM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / ye donoM prakAra ke AhAraka-zarIra ina asurakumAra devoM meM audArikazarIra ke jaise jAnanA tathA taijasa aura kArmaNa zarIra jaise inake vaikriyazarIra ke samAna jAnanA / asurakumAroM meM zarIroM ke samAna stanitakumAra paryanta devoM meM jAnanA / pRthvIkAyikoM ke kitane audArikazarIra haiM ? do prakAra ke haiM-baddha aura mukta inake donoM zarIroM kI muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 51
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' saMkhyA sAmAnya baddha aura mukta audArikazarIroM jitanI jAnanA / pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiMbaddha aura mukta / inameM se baddha to inake nahIM hote haiM aura mukta ke lie audArikazarIroM ke samAna jAnanA / AhArakazarIroM ko bhI isa prakAra jAnanA / inake taijasakArmaNa zarIroM kI prarUpaNA audArikazarIroM ke samAna samajhanA / pRthvIkAyikoM ke zarIroM ke samAna apkAyika aura tejas kAyika jIvoM ke zarIroM ko jAnanA / vAyukAyika jIvoM ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke samAna jAnanA / vAyukAyika jIvoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha asaMkhyAta hai / yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to (kSetra) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza haiM, utane kAla meM pUrNataH apahRta hoM / kintu unakA kisI ne kabhI apaharaNa kiyA nahIM hai aura mukta aughita audArika ke barAbara haiM aura AhArakazarIra pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra ke samAna kahanA / taijasa, kArmaNa, zarIroM kI prarUpaNA pRthvIkAyika jIvoM ke taijasa aura kArmaNa zarIroM jaise samajhanA / vanaspatikAyika jIvoM ke audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM ko pRthvIkAyika jIvoM ke audArikAdi zarIro samAna samajhanA / vanaspatikAyika jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIra audhika taijasa-kArmaNa zarIroM ke samAna hai dvIndriyoM ke audArikazarIra kitane ? gautama ! ve do prakAra ke haiM / baddha aura mukta / baddha audArikazarIra asaMkhyAta haiM / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / arthAt asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM ke samaya jitane haiM / kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzipramANa haiM / una zreNiyoM kI viSkambhabhasUci asaMkhyAta koTAkoTi yojanapramANa hai / itane pramANavAlI viSkambhasUci asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hai / dvIndriyoM ke baddha audArikazarIroM dvArA pratara apahRta kiyA jAe to kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNi-avasarpiNi kAloM meM apahRta hotA hai tathA kSetrataH aMgula mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pratibhAga (pramANAMza) se apahRta hotA hai| audhika mukta audArikazarIroM ke samAna mukta audArikazarIroM ko bhI jAnanA / dvIndriyoM ke baddhavaikriya-AhArakazarIra nahIM hote haiM aura mukta ke viSaya meM audhika ke samAna jAnanA / dvIndriyoM ke zarIroM ke samAna trIndriya aura caturindriya jIvoM meM bhI kahanA / paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke bhI audArikazarIra isI prakAra jaannaa| paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? gautama ! ve do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM jinakA kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apaharaNa hotA hai aura kSetrataH yAvat viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna zreNiyoM jitanI hai / muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya audArikazarIroM ke pramANa tathA inake AhArakazarIroM kA pramANa dvIndriyoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai / taijasa-kArmaNa zarIroM kA parimANa audArikazarIroM ke pramANavat hai| bhadanta ! manuSyoM ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! ve do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddha to syAt asaMkhyAta aura syAt saMkhyAta aura syAt asaMkhyAta hota haiM / jaghanya pada meM saMkhyAta koTAkoTi hote haiM arthAt unatIsa aMkapramANa hote haiM / ye unatIsa aMka yamala pada ke Upara tathA cAra yamala pada se nIce haiM, athavA paMcamavarga se guNita chaThe vargapramANa hote haiM, athavA chiyAnave chedanakadAyI rAzi jitanI saMkhyA pramANa haiM / utkRSTa pada meM ve zarIra asaMkhyAta haiM / jo kAlataH asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetra kI apekSA eka rUpa prakSipta kiye jAne para manuSyoM se zreNI apahRta hotI hai / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apahAra hotA hai aura kSetrataH tIsare mUlavarga se guNita aMgula ke prathama vargamUla pramANa hote haiM / unake muktaaudArikazarIra audhika muktaaudArikazarIroM ke samAna jAnanA / manuSyoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddha saMkhyAta haiM jo samaya-samaya meM apahRta kiye jAne para saMkhyAta kAla meM apahRta hote haiM kintu apahRta nahIM kiye gaye haiM / muktavaikriyazarIra mukta audhika muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 52
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' audArikazarIroM ke barAbara jAnanA / manuSyoM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM, yathA-baddha aura mukta / baddha to kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiM / jaba hote haiM taba jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiM / muktaAhArakazarIra audhika muktaaudArikazarIroM ke barAbara jAnanA / manuSyoM ke tejasakArmaNa zarIra kA pramANa inhIM ke audArika zarIroM ke samAna jAnanA / vANavyaMtara devoM ke audArikazarIroM kA pramANa nArakoM ke audArikazarIroM jaisA jAnanA / vANavyaMtara devoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta se baddhavaikriya zarIra sAmAnya rUpa se asaMkhyAta haiM jo kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apahRta hote haiM / kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM / una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI pratara ke saMkhyeyayojanazatavarga pratibhAga rUpa haiM / muktavaikriyazarIroM kA pramANa audhika audArikazarIroM kI taraha jAnanA / AhArakazarIroM kA parimANa asurakumAroM ke AhArakazarIroM ke pramANa jitanA jAnanA / vANavyaMtaroM ke taijasa-kArmaNa zarIra inake vaikriyazarIra samAna jAnanA jyotiSka devoM ke kitane audArikazarIra haiM ? nArakoM ke audArikazarIroM ke samAna jAnanA / jyotiSka devoM ke vaikriya zarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM yAvat unakI zreNI kI viSkaMbhasUcI do sau chappana pratarAMgula ke vargamUla rUpa aMza pramANa samajhanA cAhie / muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya muktaaudArikazarIroM jinatA jAnanA / jyotiSka devoM ke AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai / jyotiSka devoM ke taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake vaikriyazarIroM ke barAbara hai| bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane audArikazarIra haiM ? nairayikoM ke audArikazarIroM ke samAna jAnanA / vaimAnika devoM ke vaikriya zarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta hai| unakA kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apaharaNa hotA hai aura kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiN| una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI aMgula ke tRtIya vargamUla se guNita dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyA~ haiM / muktavaikriyazarIra audhika audArikazarIra ke tulya jAnanA / vaimAnika devoM ke AhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke AhArakazarIroM ke barAbara jAnanA / inake taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa inhIM ke vaikriyazarIroM jitanA jAnanA / sUtra- 300 bhAvapramANa kyA hai ? tIna prakAra kA hai / guNapramANa, nayapramANa aura saMkhyApramANa / sUtra-301 guNapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai-jIvaguNapramANa aura ajIvaguNapramANa / ajIvaguNapramANa pA~ca prakAra kA hai-varga-guNapramANa, gaMdhaguNapramANa, rasaguNapramANa, sparzaguNapramANa aura saMsthAnaguNapramANa / bhagavan ! varNaguNapramANa kyA hai ? pA~ca prakAra kA hai / kRSNavarNaguNapramANa yAvat zuklavarNaguNapramANa / gaMdhaguNapramANa do prakAra kA hai / surabhigaMdhaguNapramANa, durabhigaMdhaguNapramANa / rasaguNapramANa pA~ca prakAra kA hai / yathA-tiktarasaguNapramANa yAvat madhura-rasaguNapramANa / sparzaguNapramANa ATha prakAra kA he / karkazasparzaguNapramANa yAvat rUkSasparzaguNapramANa / saMsthAnaguNapramANa pA~ca prakAra kA hai / parimaMDalasaMsthAnaguNapramANa yAvat aaytsNsthaangunnprmaann| - jIvaguNapramANa kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramANa aura cAritraguNapramANa / jJAnaguNapramANa cAra prakAra kA hai-pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama / pratyakSa ke do bheda haiM / indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa / indriyapratyakSa pA~ca prakAra kA hai / zrotrendriyapratyakSa, cakSurindriyapratyakSa, ghrANendriyapratyakSa, jihvendriyapratyakSa, sparzanendriyapratyakSa, noindriyapratyakSa tIna prakAra kA hai-avadhijJAnapratyakSa, manaHparyavajJAnapratyakSa, kevalajJAnapratyakSa / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 53
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' anumAna kyA hai? tIna prakAra kA hai-pUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat / pUrvavat-anumAna kise kahate haiM? pUrva meM dekhe gaye lakSaNa se jo nizcaya kiyA jAe use pUrvavat kahate haiM / yathAsUtra-302-305 mAtA bAlyakAla se guma hue aura yuvA hokara vApasa Aye hue putra ko kisI pUrvanizcita cihna se pahacAnatI hai ki yaha merA hI putra hai / jaise-deha meM hue kSata, vraNa, lAMchana, DAma Adi se bane cihnavizeSa, maSa, tila Adi se jo anumAna kiyA jAtA hai, vaha pUrvavat-anumAna hai| zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? pA~ca prakAra kA hai / kAryeNa, kAraNena, guNeNa, avayavena aura AzrayeNa / kArya se utpanna honevAle zeSavat-anumAna kyA hai ? zaMkha ke zabda ko sunakara zaMkha kA anumAna karanA, bherI ke zabda se bherI kA, baila ke raMbhAne se baila kA, kekArava sunakara mora kA, hinahinAnA sunakara ghor3e kA, gulagulAhaTa sunakara hAthI kA aura ghanaghanAhaTa sunakara ratha kA anumAna karanA / yaha kAryaliMga se utpanna zeSavat-anumAna hai / kAraNarUpa liMga se utpanna zeSavat-anumAna isa prakAra hai-taMtu paTa ke kAraNa haiM, kintu paTa taMtu kA kAraNa nahIM hai, vIraNA-tRNa kaTa ke kAraNa haiM, lekina kaTa vIraNA kA kAraNa nahIM hai, miTTI kA piMDa ghar3e kA kAraNa hai kintu ghar3A miTTI kA kAraNa nahIM hai / nikaSa-kasauTI se svarNa kA, gaMdha se puSpa kA, rasa se namaka kA, AsvAda se madirA kA, sparza se vastra kA anumAna karanA guNaniSpanna zeSavat-anumAna hai / sIMga se mahiSa kA, zikhA se kukkuTa kA, dA~ta se hAthI kA, dAr3ha se varAha kA, piccha se mayUra kA, khura se ghor3e kA, nakhoM se vyAghra kA, bAloM ke gucche se camarI gAya kA, dvipada se manuSya kA, catuSpada se gAya Adi kA, bahupadoM se gomikA Adi kA, kesarasaTA se siMha kA, kakuda se vRSabha kA, cUr3I sahita bAhu se mahilA kA anumAna karanA / baddhaparikaratA se yoddhA kA, veSa se mahilA kA, eka dAne ke pakane se droNa-pAka kA aura eka gAthA se kavi kA jJAna honA / yaha avayavaliMgajanya zeSavatanumAna hai / dhUma se agni kA, bakapaMkti se pAnI kA, abhravikAra se vRSTi kA aura zIla sadAcAra se kulaputra kA tathA-zarIra kI ceSTAoM se, bhASaNa karane se aura netra tathA mukha ke vikAra se antargata mana kA jJAna honA / yaha Azrayajanya zeSavat-anumAna hai| dRSTasAdharmyavat-anumAna kyA hai ? do prakAra kA hai / sAmAnyadRSTa, vizeSadRSTa / sAmAnyadRSTa anumAna kA svarUpa isa prakAra jAnanA-jaisA eka puruSa hotA hai, vaise hI aneka puruSa hote haiM / jaise aneka puruSa hote haiM, vaisA hI eka puruSa hotA hai / jaisA eka kArSApaNa hotA hai vaise hI aneka kArSApaNa hote haiM, jaise aneka kArSApaNa hote haiM, vaisA hI eka kArSApaNa hotA hai / vizeSadRSTa anumAna kA svarUpa yaha hai-jaise koI eka puruSa aneka puruSoM ke bIca meM kisI pUrvadRSTa puruSa ko pahacAna letA hai ki yaha vaha puruSa hai / isI prakAra aneka kArSApaNoM ke bIcameM se pUrva meM dekhe hue kArSApaNa ko pahicAna letA hai ki yaha vahI kArSApaNa hai| usakA viSaya saMkSepa se tIna prakAra kA hai| atIta, pratyutpanna aura anAgata kAlagrahaNa / atItakAlagrahaNa anumAna kyA hai ? vanoM meM UgI huI ghAsa, dhAnyoM se paripUrNa pRthvI, kuMDa, sarovara, nadI aura bar3e-bar3e tAlAboM ko jala se saMpUrita dekhakara yaha anumAna karanA ki yahA~ acchI vRSTi huI hai / yaha atItakAlagrahaNasAdharmyavat-anumAna hai / gocarI gaye hue sAdhu ko gRhasthoM se vizeSa pracura AhAra-pAnI prApta karate hue dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahA~ subhikSa haiM / yaha pratyutpannakAlagrahaNa anumAna hai| anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? sUtra - 306 AkAza kI nirmalatA, parvatoM kA kAlA dikhAI denA, bijalI sahita meghoM kI garjanA, anukUla pavana aura saMdhyA kI gAr3ha lAlimA / tathAsUtra - 307 vAruNa, mahendra athavA kisI anya prazasta utpAta ko dekhakara anumAna karanA ki acchI vRSTi hogI / ise muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 54
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' anAgata-kAlagrahaNavizeSadRSTasAdharmyavat anumAna kahate haiN| . inakI viparItatA meM bhI tIna prakAra se grahaNa hotA hai atIta, pratyutpanna aura anAgatakAlagrahaNa tRNarahita vana, aniSpanna dhAnyayukta bhUmi aura sUkhe kuMDa, sarovara, nadI, draha aura tAlAboM ko dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahA~ kuvRSTi huI hai - yaha atItakAlagrahaNa hai / gocarI gaye hue sAdhu ko bhikSA nahIM milate dekhakara anumAna kiyA jAnA ki yahA~ durbhikSa hai| yaha pratyutpannakAlagrahaNa anumAna hai| anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? sUtra - 308 sabhI dizAoM meM dhuMA ho rahA hai, AkAza meM bhI azubha utpAta ho rahe haiM, ityAdi se yaha anumAna kara liyA jAtA hai ki yahA~ kuvRSTi hogI, kyoMki vRSTi ke abhAva ke sUcaka cihna dRSTigocara ho rahe haiM / sUtra - 309 Agneya maMDala ke nakSatra, vAyavya maMDala ke nakSatra yA anya koI utpAta dekhakara anumAna kiyA jAnA ki kudRSTi hogI, ThIka varSA nahIM hogii| yaha anAgatakAlagrahaNa anumAna hai| upamAna pramANa kyA hai ? do prakAra kA hai, jaise- sAdharmyApanIta aura vaidharmyApanIta / jina padArthoM kI sadRzata upamA dvArA siddha kI jAe use sAdharmyApanIta kahate haiM usake tIna prakAra haiM- kiMcit sAdharmyApanIta, prAyaH sAdharmyApanIta aura sarva-sAdharmyApanIta / jaisA maMdara parvata hai vaisA hI sarSapa hai aura jaisA sarSapa hai vaisA hI mandara hai| jaisA samudra hai, usI prakAra goSpada hai aura jaisA goSpada hai, vaisA hI samudra hai tathA jaisA Aditya hai, vaisA khadyota hai / jaisA khadyota hai, vaisA Aditya hai / jaisA candramA hai, vaisA kuMda puSpa hai, aura jaisA kuMda hai, vaisA candramA hai / yaha kiMcit sAdharmyApanIta hai / jaisI gAya hai vaisA gavaya hotA hai aura jaisA gavaya hai, vaisI gAya hai / yaha prAyaH sAdharmyApanIta hai / sarvasAdharmya meM upamA nahIM hotI, tathApi usI se usako upamita kiyA jAtA hai / vaha isa prakAra-arihaMta ne arihaMta ke sadRza, cakravartI ne cakravartI ke jaisA, baladeva ne baladeva ke sadRza, vAsudeva ne vAsudeva ke samAna, sAdhu ne sAdhu sadRza kiyA / yahI sarvasAdharmyApanIta hai / I I vaidharmyApanIta kA tAtparya kyA hai ? vaidhayoMpanIta ke tIna prakAra haiM, yathA- kiMcit vaidhamyoMpanIta, prAyaH vaidhayoMpanIta aura sarvadharmyApanIta kisI dharmavizeSa kI vilakSaNatA prakaTa karane ko kiMcit vaidharmyApanIta kahate haiN| jaisA zabalA gAya kA bachar3A hotA hai vaisA bahulA gAya kA bachar3A nahIM ora jaisA bahulA gAya kA bachar3A vaisA zabalA gAya kA nahIM hotA hai / yaha kiMcit vaidharmyApanIta kA svarUpa jAnanA / adhikAMza rUpa meM aneka avayavagata visadRzatA prakaTa karanA / prAyaH vaidhamyoMpanIta haiN| yathA- jaisA vAyasa hai vaiyA pAyasa nahIM hotA aura jaisA pAyasa hotA hai vaisA vAyasa nahIM / yahI prAyaH vaidharmyApanIta hai / jisameM kisI bhI prakAra kI sajAtIyatA na ho use sarvavaidharmyApanIta kahate haiM / yadyapi sarvavaidharmya meM upamA nahIM hotI hai, tathApi usIkI upamA usIko dI jAtI hai, jaise-nIca ne nIca ke samAna, dAsa ne dAsa ke sadRza, kaue ne kaue jaisA, zvAna ne zvAna jaisA aura cAMDAla ne cAMDAla ke sadRza kiyaa| yahI sarvavaidhayoMpanIta hai| I AgamapramANa kyA hai ? do prakAra kA hai yathA-laukika, lokottara jise ajJAnI midhyAdRSTijanoM ne apanI svacchanda buddhi aura mati se racA ho, use laukika Agama kahate haiN| yathA mahAbhArata, rAmAyaNa yAvat sAMgopAMga cAra veda / utpannajJAna - darzana ke dhAraka, atIta, pratyutpanna aura anAgata ke jJAtA trilokavartI jIvoM dvArA saharSa vaMdita, pUjita sarvajJa, sarvadarzI arihaMta bhagavaMtoM dvArA praNIta AcArAMga yAvat dRSTivAda paryanta dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka lokottarika Agama haiM / athavA tIna prakAra kA hai| jaise- sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama / athavA (lokottarika) Agama tIna prakAra kA hai| AtmAgama, anantarAgama aura paramparAgama / arthAgama tIrthaMkaro ke lie AtmAgama hai / sUtra kA jJAna gaNadharoM ke lie AtmAgama aura artha kA jJAna anantarAgama rUpa hai / gaNadharoM ke ziSyoM ke lie sUtrajJAna I dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 55
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' anantarAgama aura artha kA jJAna paramparAgama hai / tatpazcAt sUtra aura artha rUpa Agama AtmAgama bhI nahIM hai, anantarAgama bhI nahIM hai, kintu paramparAgama hai / isa prakAra se lokottara Agama kA svarUpa jAnanA / darzanapramANaguNa kyA hai ? cAra prakAra kA hai / cakSudarzanaguNapramANa, acakSudarzanaguNapramANa, avadhidarzanaguNapramANa aura kevaladarzanaguNapramANa / cakSudarzanI kA cakSudarzana ghaTa, paTa, kaTa, ratha Adi dravyoM meM hotA hai / acakSudarzanI kA acakSudarzana AtmabhAva meM hotA hai / avadhidarzanI kA avadhidarzana sabhI rUpI dravyoM meM hotA hai, kintu sabhI paryAyoM meM nahIM hotA hai / kevala-darzanI kA kevaladarzana sarva dravyoM aura sarva paryAyoM meM hotA hai / bhagavan ! cAritraguNapramANa kise kahate haiM ? pA~ca bheda haiM / sAmAyikacAritraguNapramANa, chedopasthApanIya cAritraguNapramANa, parihAravizuddhicAritraguNapramANa, sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa, yathAkhyAtacAritraguNapramANa inameM se-sAmAyikacAritraguNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai-itvarika aura yAvatkathika / chedopasthApanIyacAritraguNapramANa ke do bheda haiM, sAticAra aura nirticaar| parihAravizuddhikacAritraguNapramANa do prakAra kA hai - nirvizyamAnaka, nirviSTakAyika / sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa do prakAra kA haisaMklizyamAnaka aura vizuddhayamAnaka / yathAkhyAtacAritraguNapramANa ke do bheda haiN| pratipAtI aura apratipAtI / athavA chAdmasthika aura kaivalika / sUtra - 310 pramANa kyA hai ? vaha tIna dRSTAntoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai| jaise ki prasthaka ke, vasati ke aura pradeza ke dRSTAnta dvArA / bhagavan ! prasthaka kA dRSTAnta kyA hai ? jaise koI puruSa parazu lekara vana kI ora jAtA hai / use dekhakara kisIne pUchA- Apa kahA~ jA rahe haiM ? taba avizuddha naigamanaya ke matAnusAra usane kahA- prasthaka lene ke lie jA rahA hU~ / phira use vRkSa ko chedana karate dekhakara koI kahe - Apa kyA kATa rahe haiM ? taba usane vizuddhatara naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA-maiM prasthaka kATa rahA huuN| koI usa lakar3I ko chIlate dekhakara pUche- Apa yaha kyA chIla rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI apekSA usane kahA- prasthaka chIla rahA hU~ / koI kASTha ke madhyabhAga ko utkIrNa karate dekhakara pUche- Apa yaha kyA utkIrNa kara rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya ke anusAra usane uttara diyA- maiM prasthaka utkIrNa kara rahA hU~ / usa utkIrNa kASTha para prasthaka kA AkAra lekhana karate dekhakara kahe-Apa yaha kyA lekhana kara rahe haiM ? to vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA- prasthaka aMkita kara rahA hU~ / isI prakAra se jaba taka saMpUrNa prasthaka niSpanna na ho jAe, taba taka prasthaka saMbaMdhI praznottara karanA cAhie / isI prakAra vyavahAranaya se bhI jAnanA / saMgrahanaya ke mata se dhAnyaparipUrita prasthaka ko hI prasthaka kahate haiM RjusUtranaya ke matase prasthaka bhI prasthaka hai aura meya vastu bhI prasthaka hai / tInoM zabda nayoM ke matAnusAra prasthaka ke arthAdhikAra kA jJAtA athavA prasthakakartA kA vaha upayoga jisase prasthaka, niSpanna hotA hai usameM vartamAna kartA prasthaka hai / vaha vasati-dRSTAnta kyA hai ? vasati ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa isa prakAra jAnanA jaise kisI puruSa kisI anya puruSa se pUchA- Apa kahA~ rahate ho ? taba usane avizuddha naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA- maiM loka meM rahatA / praznakartA ne punaH pUchA- loka ke to tIna bheda haiN| to kyA Apa ina saba meM rahate haiM ? taba - vizuddha naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA- maiM tiryagloka meM rahatA hU~ / isa para punaH prazna tiryagloka meM jambUdvIpa Adi svayaMbhUramaNasamudra paryanta asaMkhyAta dvIpa - samudra haiM, to kyA Apa una sabhI meM rahate haiM ? pratyuttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA- maiM jambUdvIpa meM rahatA hU~ / taba praznakartA ne prazna kiyA - jambUdvIpa meM dasa kSetra haiM / to kyA Apa ina dasoM kSetroM meM rahate haiM ? uttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahAbharatakSetra meM rahatA hU~ / praznakartA ne punaH pUchA- bharatakSetra ke do vibhAga haiM to kyA Apa una donoM vibhAgoM meM rahate haiM ? vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA- dakSiNArdhabharata meM rahatA hU~ / dakSiNArdhabharata meM to aneka grAma, dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda " Page 56
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' nagara, kheDa, karvaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Akara, saMbAha, sanniveza haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? isakA vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA- maiM pATaliputra meM rahatA hU~ / pATaliputra meM aneka ghara haiM, to kyA Apa una sabhI meM nivAsa karate haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA- devadatta ke ghara meM basatA hU~ / devadatta ke ghara meM aneka prakoSTha haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? uttara meM usane vizuddhatara naigamanaya ke anusAra kahA- garbhagRha me rahatA hU~ / isa prakAra vizuddha naigamanaya ke mata se basate hue ko basatA huA mAnA jAtA hai / vyavahAranaya kA maMtavya bhI isI prakAra kA hai / saMgrahanaya ke matAnusAra zaiyA para ArUr3ha ho tabhI vaha basatA huA kahA jA sakatA hai| RjusUtranaya ke mata se jina AkAza-pradezoM meM avagAr3ha - avagAhanayukta - vidyamAna haiM, unameM hI basatA huA mAnA jAtA hai| tInoM zabdanayoM ke abhiprAya se AtmabhAva meM hI nivAsa hotA hai / pradezadRSTAnta dvArA nayoM ke svarUpa kA pratipAdana kisa prakAra hai ? naigamanaya ke mata se chaha dravyoM ke pradeza hote haiM / dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza, skandha kA pradeza aura deza kA pradeza / aisA kathana karane vAle naigamanaya se saMgrahanaya ne kahA- jo tuma kahate ho ki chahoM ke pradeza haiM, vaha ucita nahIM hai / kyoMki jo deza kA pradeza hai, vaha usI dravya kA hai / isake lie koI dRSTAnta hai? hA~ dRSTAnta hai / jaise mere dAsa ne gadhA kharIdA aura dAsa merA hai to gadhA bhI merA hai / isalie aisA mata kaho ki chahoM ke pradeza haiM, yaha kaho ki pA~ca ke pradeza haiM / yathA-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza aura skandha kA pradeza | isa prakAra kahanevAle saMgrahanaya se vyavahAranaya ne kahA- tuma kahate ho ki pA~coM ke pradeza haiM, vaha siddha nahIM hotA hai / kyoM ? pratyuttara meM vyavahAranayavAdI ne kahA- jaise pA~ca goSThika puruSoM kA koI dravya sAmAnya hotA hai / yathA-hiraNya, svarNa Adi to tumhArA kahanA yukta thA ki pA~coM ke pradeza haiN| isalie aisA mata kaho ki pA~coM ke pradeza haiM, kintu kaho - pradeza pA~ca prakAra kA hai, jaise- dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza aura skandha kA pradeza / vyavahAranaya ke aisA kahane para RjusUtranaya ne kahA- tuma bhI jo kahate ho ki pA~ca prakAra ke pradeza haiM, vaha nahIM banatA hai / kyoMki yadi pA~ca prakAra ke pradeza haiM yaha kaho to eka-eka pradeza pA~ca-pA~ca prakAra kA ho jAne se tumhAre mata se paccIsa prakAra kA pradeza hogA / yaha kaho ki pradeza bhajanIya hai- syAt dharmAstikAya kA pradeza, syAt adharmAstikAya kA pradeza, syAt AkAzAstikAya kA pradeza, syAt jIva kA pradeza, syAt skandha kA pradeza hai / isa prakAra kahanevAle RjusUtranaya se saMprati zabdanaya ne kahA- tuma kahate ho ki pradeza bhajanIya hai, yaha kahanA yogya nahIM hai / kyoMki pradeza bhajanIya hai, aisA mAnane se to dharmAstikAya kA pradeza adharmAstikAya kA bhI, AkAzAstikAya kA bhI, jIvAstikAya kA bhI aura skandha kA bhI pradeza ho sakatA hai / isI prakAra adharmAstikAya kA pradeza dharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza evaM skandha kA pradeza ho sakatA hai / yAvat skandha kA pradeza bhI dharmAsti kAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza athavA jIvAstikAya kA pradeza ho sakatA hai| isa prakAra tumhAre mata se anavasthA ho jAegI / aisA kaho-dharmarUpa jo pradeza hai, vahI pradeza dharma hai- hai, jo adharmAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza AkAzAtmaka hai, eka jIvAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza nojIva hai, isI prakAra jo skandha kA pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai / isa prakAra kahate hue zabdanaya se samabhirUDhanaya ne kahA- tuma kahate ho ki dharmAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza dharmAstikAyarUpa hai, yAvat skandha kA jo pradeza, vahI pradeza noskandhAtmaka hai, kintu tumhArA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / kyoMki yahA~ tatpuruSa aura karmadhAraya yaha do samAsa hota haiM / isalie saMdeha hotA hai ki ukta donoM samAsoM meM se tuma kisa samAsa kI dRSTi se 'dharmapradeza' Adi kaha rahe ho ? yadi tatpuruSasamAsadRSTi se kahate ho to aisA mata kaho aura yadi karmadhAraya samAsa kI apekSA kahate ho taba vizeSatayA kahanA cAhie - dharma aura dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda " Page 57
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' usakA jo pradeza vahI pradeza dharmAstikAya hai| isI prakAra adharma aura usakA jo pradeza vahI pradeza adharmAstikAya rUpa hai, yAvat skandha aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai| aisA kathana karane para samabhirUDhanaya se evaMbhUtanaya ne kahA- jo kucha bhI tuma kahate ho vaha samIcIna nahIM, mere mata se ve saba kRtsna haiM, pratipUrNa aura niravazeSa haiM, eka grahaNagRhIta haiM- ataH deza bhI avastu rUpa hai evaM pradeza bhI avastu rUpa haiN| sUtra - 311 saMkhyApramANa kyA hai ? ATha prakAra kA hai / yathA-nAmasaMkhyA, sthApanAsaMkhyA, dravyasaMkhyA, aupamyasaMkhyA, parimANa saMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanAsaMkhyA, bhAvasaMkhyA nAmasaMkhyA kyA hai ? jisa jIva kA athavA ajIva kA athavA jIvoM kA athavA ajIvoM kA athavA tadubhava kA athavA tadubhayoM kA saMkhyA aisA nAmakaraNa kara liyA jAtA hai, use nAmasaMkhyA kahate haiM / jisa kASThakarma meM, pustakarma meM yA citrakarma meM yA lepyakarma meM athavA granthikarma meM athavA veDhita meM athavA pUrita meM athavA saMghAtima meM athavA akSa meM athavA varATaka meM athavA eka yA aneka meM sadbhUtasthApanA yA asaddbhUtasthApanA dvArA saMkhyA isa prakAra kA sthApana kara liyA jAtA hai, vaha sthApanAsaMkhyA hai| nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? nAma yAvatkathita hotA hai lekina sthApanA itvarika bhI hotI hai aura yAvatkathika bhI hotI hai| dravyazaMkha kA kyA tAtparya hai ? do prakAra kA AgamadravyazaMkha, noAgamadravyazaMkha / AgamadravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa isa prakAra hai- jisane zaMkha (saMkhyA) yaha pada sIkhA liyA, hRdaya meM sthira kiyA, jita kiyA, mita kiyA, adhikRta kara liyA yAvat nirdoSa spaSTa svara se zuddha uccAraNa kiyA tathA guru se vAcanA lI, jisase vAcanA, pRcchanA, parAvartanA evaM dharmakathA se yukta bhI ho gayA parantu jo artha kA anucintana karane rUpa anuprekSA se rahita ho, upayoga na hone se vaha Agama se dravyazaMkha (saMkhyA) kahalAtA hai| kyoMki siddhAnta meM ' anupayogo dravyam - upayoga se 'zUnya ko dravya kahA hai / ( naigamanaya kI apekSA) eka anupayukta AtmA eka AgamadravyazaMkha, do anupayukta AtmA do AgamadravyazaMkha, tIna anupayukta AtmA tIna AgamadravyazaMkha haiN| isa prakAra jitanI anupayukta AtmAe~ haiM utane hI dravyazaMkha haiM / vyavahAranaya naigamanaya ke samAna hI mAnatA hai / saMgrahanaya eka anupayukta AtmA eka dravyazaMkha aura aneka anupayukta AtmAe~ aneka AgamadravyazaMkha, aisA svIkAra nahIM karatA kintu sabhI ko eka hI AgamadravyazaMkha mAnatA hai / RjusUtranaya kI apekSA eka AgamadravyazaMkha hai / tInoM zabda naya anupayukta jJAyaka ko avastu mAnate haiM / kyoMki yadi jJAyaka hai to anupayukta nahIM hotA hai aura yadi anupayukta ho to vaha jJAyaka nahIM hotA hai / isalie AgamadravyazaMkha saMbhava nahIM hai / noAgamadravyasaMkhyA kyA hai ? tIna bheda haiM-jJAyakazarIradravyasaMkhyA, bhavyazarIradravyasaMkhyA, jJAyakazarIrabhavyazarIra-vyatiriktadravyasaMkhyA / saMkhyA isa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vaha zarIra, jo vyapagata ho gayA ho, tyakta deha yAvat jIvarahita zarIra ko dekhakara kahanA aho! isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta ne saMkhyA pada ko grahaNa kiyA thA, par3hA thA yAvat upadarzita kiyA thA-samajhAyA thA, usakA vaha jJAyakazarIra dravyasaMkhyA hai|) isakA koI dRSTAnta hai ? hA~, hai / yaha ghI kA ghar3A hai / yaha jJAyakazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai| janma samaya prApta hone para jo jIva yoni se bAhara nikalA aura bhaviSya meM usI zarIrapiMDa dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra saMkhyA pada ko sIkhegA aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyasaMkhyA hai / isakA koI dRSTAnta hai ? yaha ghRtakuMbha hogA / yaha bhavyazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai jJAyakazarIra bhavyazarIra-vyatirikta dravyazaMkha ke tIna prakAra haiM- ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra / ekabhavika jIva ekabhavika aisA nAma vAlA kitane samaya taka rahatA hai ? jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrva koTi paryanta rahatA hai / baddhAyuSka jIva baddhAyuSka rUpa meM jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa eka pUrvakoTi varSa ke tIsare bhAga taka rahatA hai| abhimukhanAmagotra (zaMkha) kA abhimukhanAmagotra nAma kitane kAla taka rahatA hai ? dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 58
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' jaghanya eka samaya, utkRSTa anta-muhUrta kAla rahatA hai / naigamanaya, saMgrahanaya aura vyavahAranaya ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra tInoM prakAra ke zaMkhoM ko zaMkha mAnate haiM / RjusUtranaya 1. baddhAyuSka aura 2. abhimukhanAmagotra, ye do prakAra ke zaMkha svIkAra karatA hai / tInoM zabdanaya mAtra abhimukhanAmagotra zaMkha ko hI zaMkha mAnate haiN| aupamyasaMkhyA kyA hai ? upamA dekara kisI vastu ke nirNaya karane ko aupamyasaMkhyA kahate haiM / usake cAra prakAra haiM / sad vastu ko sad vastu kI upamA denA / sad vastu ko asad vastu se upamita karanA / asad vastu ko sad vastu kI upamA denA / asad vastu ko asad vastu kI upamA denA / inameM se jo sad vastu ko sad vastu se upamita kiyA jAtA hai, vaha isa prakAra hai-sadrUpa arihaMta bhagavaMtoM ke prazasta vakSaHsthala ko sadrUpa zreSTha nagaroM ke sat kapAToM kI upamA denA, jaisesUtra-312 sabhI caubIsa jina-tIrthaMkara pradhAna-uttama nagara ke kapAToM ke samAna vakSaHsthala, argalA ke samAna bhujAoM, devadundubhi yA stanita ke samAna svara aura zrIvatsa se aMkita vakSaHsthala vAle hote haiN| sUtra-313 vidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA / jaise nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM kI vidyamAna Ayu ke pramANa ko avidyamAna palyopama aura sAgaropama dvArA batalAnA / sUtra-314-316 ___ avidyamAna ko vidyamAna sadvastu se upamita karane ko asat-sat aupamyasaMkhyA kahate haiM / sarva prakAra se jIrNa, DaMThala se TUTe, vRkSa se nIce gire hue, nissAra aura duHkhita aise patte ne vasaMta samaya prApta navIna patte se kahAjIrNa pIle patte ne navodgata kisalayoM kahA-isa samaya jaise tuma ho, hama bhI pahale vaise hI the tathA isa samaya jaise hama ho rahe haiM, vaise hI Age calakara tuma bhI ho jAoge / yahA~ jo jIrNa pattoM aura kisalayoM ke vArtAlApa kA ullekha kiyA gayA hai, vaha na to kabhI huA hai, na hotA hai aura na hogA, kintu bhavya janoM ke pratibodha ke lie upamA dI gaI hai| sUtra-317 ___ avidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA asad-asadpa aupamyasaMkhyA hai| jaisA-khara viSANa hai vaisA hI zaza viSANa hai aura jaisA zazaviSANa hai vaisA hI kharaviSANa hai| parimANasaMkhyA kyA hai ? do prakAra kI hai / jaise-kAlikazrutaparimANasaMkhyA aura dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA / kAlika zrutaparimANasaMkhyA aneka prakAra kI hai / paryava (paryAya) saMkhyA, akSarasaMkhyA, saMghAtasaMkhyA, padasaMkhyA, pAdasaMkhyA, gAthAsaMkhyA, lokasaMkhyA, veDha (veSTaka) saMkhyA, niyuktisaMkhyA, anuyogadvArasaMkhyA, uddezasaMkhyA, adhyayanasaMkhyA, zrutaskandhasaMkhyA, aMga-saMkhyA Adi kAlikazrutaparimANasaMkhyA hai| dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ke aneka prakAra haiM | yathA-parvasaMkhyA yAvat anuyoga-dvArasaMkhyA, prAbhRtasaMkhyA, prAbhRtikAsaMkhyA, prAbhRtaprAbhRtikAsaMkhyA, vastusaMkhyA aura pUrvasaMkhyA / isa prakAra se dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kA svarUpa jaannaa| jJAnasaMkhyA kyA hai ? jo jisako jAnatA hai use jJAnasaMkhyA kahate haiM / jaise ki-zabda ko jAnane vAlA zAbdika, gaNita ko jAnane vAlA gaNitajJa, nimitta ko jAnane vAlA naimittika, kAla ko jAnanevAlA kAlajJa aura vaidyaka ko jAnanevAlA vaidya / ye itane haiM, isa rUpa meM ginatI karane ko gaNanAsaMkhyA kahate haiM / 'eka', gaNanA nahIM kahalAtA hai isalie do se gaNanA prArambha hotI hai / vaha gaNanAsaMkhyA saMkhyA, asaMkhyAta aura ananta, tIna prakAra kI jaannaa| saMkhyAta kyA hai ? tIna prakAra kA hai / jaghanya saMkhyAta, utkRSTa saMkhyAta aura ajaghanya-anutkRSTa saMkhyAta | asaMkhyAta ke tIna prakAra haiM / jaise-parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta aura asaMkhyAtAsaMkhyAta / parItAsaMkhyAta tIna muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 59
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' prakAra kA hai- jaghanya parItAsaMkhyAta, utkRSTa parItAsaMkhyAta aura ajaghanya-anutkRSTa parItAsaMkhyAta / yuktAsaMkhyAta tIna prakAra kA hai / jaghanya yuktAsaMkhyAta, utkRSTa yuktAsaMkhyAta aura ajaghanyAnutkRSTa yuktAsaMkhyAta | asaMkhyAtasaMkhyAta tIna prakAra kA hai / jaghanya, utkRSTa aura ajaghanyAnutkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta / bhagavan ! ananta kyA hai ? ananta ke tIna prakAra haiM / parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta / parItAnanta tIna prakAra kA hai / jaghanya, utkRSTa aura ajaghanya-anutkRSTa parItAnanta / AyuSman ! yuktAnanta ke tIna prakAra haiN| jaghanya, utkRSTa aura ajaghanya-anutkRSTa yuktAnanta / anantAnanta ke do prakAra kahe haiM / yathA-jaghanya anantAnanta aura ajaghanya-anutkRSTa anantAnanta / bhagavan ! jaghanya saMkhyAta kitane pramANa meM hotA hai ? do rUpa pramANa jaghanya saMkhyAta hai, usake pazcAt yAvat utkRSTa saMkhyAta kA sthAna prApta na hone taka madhyama saMkhyAta jAnanA / utkRSTa saMkhyAta kI prarUpaNA isa prakAra karU~gA-eka lAkha yojana lambA-caur3A aura 316227 yojana, tIna koza, 128 dhanuSa evaM 13|| aMgula se kucha adhika paridhi vAlA koI eka palya ho / palya ko sarSapoM ke dAnoM se bhara diyA jAe / una sarSapoM se dvIpa aura samudroM kA uddhAra-pramANa nikAlA jAtA hai / anukrama se eka dvIpa meM aura eka samudra meM isa taraha prakSepa karatekarate jitane dvIpa-samudra una sarasoM ke dAnoM se bhara jAe~, unake samApta hone para eka dAnA zalAkApalya meM DAla diyA jAe / isa prakAra ke zalAkA rupa palya meM bhare sarasoM ke dAnoM se akathanIya loka bhare hue hoM taba bhI utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta nahIM hotA hai / isake liye koI dRSTAnta jaise koI eka maMca ho aura vaha AMvaloM se pUrita ho, tadanantara eka AMvalA DAlA to vaha bhI samA gayA, dUsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, tIsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, isa prakAra prakSepa karate-karate aMta meM eka AMvalA aisA hogA ki jisake prakSepa se maMca paripUrNa bhara jAtA hai| usake bAda AMvalA DAlA jAe to vaha nahIM samAtA hai / isI prakAra bAraMbAra DAle gae sarSapoM se jaba asaMlapya-bahuta se palya aMta meM AmUlazikha pUrita ho jAe, unameM eka sarSapa jitanA bhI sthAna na rahe taba utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta hotA hai| isI prakAra utkRSTa saMkhyAta saMkhyA meM rUpa (eka) kA prakSepa karane se jaghanya parItAsaMkhyAta hotA hai / tadanantara (parItAsaMkhyAta ke) ajaghanya-anutkRSTa sthAna haiM, jahA~ taka utkRSTa parItAsaMkhyAta sthAna prApta nahIM hotA hai| jaghanya parItA-saMkhyAta rAzi ko jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa guNita karake rUpa (eka) nyUna karane para utkRSTa parItA-saMkhyAta kA pramANa hotA hai / athavA eka nyUna jaghanya yuktAsaMkhyAta utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hai| jaghanya yuktAsaMkhyAta kA kitanA pramANa hai ? jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi kA jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se anyonya abhyAsa karane para prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / athavA utkRSTa parItAsaMkhyAta ke pramANa meM eka kA prakSepa karane se jaghanya yuktAsaMkhyAta hotA hai / AvalikA bhI jaghanya yuktAsaMkhyAta tulya samaya-pramANa vAlI jAnanA / jaghanya yuktAsaMkhyAta se Age jahA~ taka utkRSTa yuktAsaMkhyAta prApta na ho, tatpramANa madhyama yuktAsaMkhyAta hai / jaghanya yuktA-saMkhyAta rAzi ko AvalikA se paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta pramANa meM se eka nyUna utkRSTa yuktAsaMkhyAta hai / athavA jaghanya asaMkhyAtasaMkhyAta rAzi pramANa meM se eka kama karane se utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA hai| jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kA kyA pramANa hai ? jaghanya yuktAsaMkhyAta ke sAtha AvalikA kI rAzi kA paraspara abhyAsa karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hai / athavA utkRSTa yuktasaMkhyAta meM eka kA prakSepa karane se jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai / tatpazcAt madhyama sthAna hote haiM aura ve sthAna utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta prApta hone se pUrva taka jAnanA / jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta mAtra rAzi kA usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se anyonya abhyAsa-guNA karane se prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane para prApta saMkhyA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hai / athavA eka nyUna jaghanya parItAnanta utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa hai| muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 60
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' jaghanya parItAnanta kA kitanA pramANa hai ? jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi ko usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi ke paraspara abhyAsa rUpa meM guNita karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya parItAnanta kA pramANa hai / athavA utkRSTa asaMkhyAtA saMkhyAta meM eka rUpa kA prakSepa karane se bhI jaghanya parItAnanta kA pramANa hotA hai / tatpazcAt ajaghanya- anutkRSTa parItAnanta ke sthAna hote haiM aura ve bhI utkRSTa parItAnanta kA sthAna prApta hone ke pUrva taka hote haiM / jaghanya parItAnanta kI rAzi ko usI jaghanya parItAnanta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa guNita karake usameM se eka rUpa (aMka) nyUna karane se utkRSTa parItAnanta kA pramANa hotA hai / athavA jaghanya yuktAnanta kI saMkhyA meM se eka nyUna karane se bhI utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA banatI hai| jaghanya yuktAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? jaghanya parItAnanta mAtra rAzi kA usI rAzi se abhyAsa karane se pratipUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai| arthAt jaghanya parItAnanta jitanI sarSapa saMkhyA kA paraspara abhyAsa rUpa guNA 'karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai / athavA utkRSTa parItAnanta meM eka rUpa (aMka) prakSipta karane se jaghanya yuktAnanta hotA hai| abhavasiddhika (abhavya) jIva bhI itane hI ( jaghanya yuktAnanta jitane) hote haiN| usake pazcAt ajaghanyotkRSTa (madhyama) yuktAnanta ke sthAna haiM aura ve utkRSTa yuktAnanta ke sthAna ke pUrva taka haiM / jaghanya yuktAnanta rAzi ke sAtha abhavasiddhika rAzi kA paraspara abhyAsa rUpa guNAkAra karake prApta saMkhyA meM se eka rUpa ko nyUna karane para prApta rAzi utkRSTa yuktAnanta kI saMkhyA hai / athavA eka rUpa nyUna jaghanya anantAnanta utkRSTa yuktAnanta hai / jaghanya yuktAnanta ke sAtha abhavasiddhika jIvoM ko paraspara abhyAsa rUpa se guNita karane para prApta pUrNa saMkhyA jaghanya anantAnanta kA pramANa hai / athavA utkRSTa yuktAnanta meM eka rUpa kA prakSepa karane se jaghanya anantAnanta hotA hai| tatpazcAt sabhI sthAna ajaghanyotkRSTa anantAnanta ke hote haiN| bhAvasaMkhyA kyA hai ? isa loka meM jo jIva zaMkhagatinAma gotra karmAdikoM kA vedana kara rahe haiM ve bhAvazaMkha haiN| yahI bhAva saMkhyA hai, yahI bhAvapramANa kA varNa hai| sUtra - 318 vaktavyatA kyA hai ? tIna prakAra kI hai, yathA- svasamayavaktavyatA, parasamayavaktavyatA aura svasamayaparasamayavaktavyatA / avirodhI rUpa se svasiddhAnta ke kathana, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana karane ko svasamayavaktavyatA kahate haiM / jisa vaktavyatA meM parasamaya kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use parasamayavaktavyatA kahate haiM / jisa vaktavyatA meM svasiddhAnta aura parasiddhAnta donoM kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use svasamaya-parasamayavaktavyatA kahate haiM / - (ina tInoM vaktavyatAoM meM se) kauna naya kisa vaktavyatA ko svIkAra karatA hai ? naigama, saMgraha aura vyavahAra naya tInoM prakAra kI vaktavyatA ko svIkAra karate haiM / RjusUtranaya svasamaya aura parasamaya ko hI mAnya karatA hai / kyoMki svasamaya vaktavyatA prathama bheda svasamayavaktavyatA meM aura parasamaya kI vaktavyatA dvitIya bheda parasamayavaktavyatA meM antarbhUta ho jAtI hai / isalie vaktavyatA ke do hI prakAra haiN| tInoM zabdanaya eka svasamayavaktavyatA ko hI mAnya karate haiM / unake matAnusAra parasamaya vaktavyatA nahIM hai / kyoMki parasamaya anartha, ahetu, asadbhAva, akriya, unmArga, anupadeza aura mithyAdarzana rUpa hai| isalie svasamaya kI vaktavyatA hI hai| sUtra - 319-321 bhagavan ! arthAdhikAra kyA hai ? (AvazyakasUtra ke) jisa adhyayana kA jo artha-varNya viSaya hai usakA kathana ardhA dhikAra kahalAtA hai| yathA sAvadyayogavirati utkIrtana stuti karanA hai| tRtIya adhyayana kA artha guNavAn puruSoM ko vandanA, namaskAra karanA hai| cauthe meM AcAra meM huI skhalanAoM kI nindA karane kA arthAdhikAra hai / kAyotsarga adhyayana meM vraNa - cikitsA karane rUpa arthAdhikAra hai / pratyAkhyAna adhyayana kA guNa dhAraNa karane rUpa arthAdhikAra hai / dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 61
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' sUtra-322 samavatAra kyA hai ? samavatAra ke chaha prakAra haiM, jaise-nAmasamavatAra, sthApanAsamavatAra, dravyasamavatAra, kSetrasamavatAra, kAlasamavatAra aura bhAvasamavatAra | nAma aura sthApanA (samavatAra) kA varNana pUrvavat jAnanA / dravyasamavatAra do prakAra kA kahA hai-AgamadravyasamavatAra, noAgamadravyasamavatAra / yAvat AgamadravyasamavatAra kA tathA noAgamadravyasamavatAra ke bheda jJAyakazarIra aura bhavyazarIra noAgamadravyasamavatAra kA svarUpa pUrvavat jAnanA jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA hai-AtmasamavatAra, parasamavatAra, tadubhavasamavatAra |AtmasamavatAra kI apekSA sabhI dravya AtmabhAva meM rahatI haiM, paramasamavatArApekSayA kuMDa meM bera kI taraha parabhAva meM rahate haiM tathA tadubhayasamavatAra se (sabhI dravya) ghara meM stambha athavA ghaTa meM grIvA kI taraha parabhAva tathA AtmabhAva-donoM meM rahate haiM / athavA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra do prakAra kA hai-AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra | jaise AtmasamavatAra se catuSSaSTikA AtmabhAva meM rahatI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dvAtriMzikA meM bhI aura apane nijarUpa meM bhI rahatI hai / dvAtriMzikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM aura ubhayasamavatAra kI apekSA SoDazikA meM bhI rahatI hai aura AtmabhAva meM bhI rahatI hai| SoDazikA AtmasamavatAra se AtmabhAva meM samavatIrNa hotI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA aSTa-bhAgikA meM bhI tathA apane nijarUpa meM bhI rahatI hai / aSTabhAgikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA meM bhI samavatarita hotI hai aura apane nija svarUpa meM bhI samavatarita hotI hai / AtmasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se ardhamAnikA meM samavatIrNa hotI hai evaM AtmabhAva meM bhI / AtmasamavatAra se ardhamAnikA AtmabhAva meM evaM tadubhayasamavatAra kI apekSA mAnikA meM tathA AtmabhAva meM bhI samavatIrNa hotI hai| yaha jJAyaka-zarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra kA varNana hai / isa taraha noAgamadravyasamavatAra aura dravyasamavatAra kI prarUpaNA pUrNa huii| kSetrasamavatAra kyA hai ? do prakAra se hai / AtmasamavatAra, tadubhayasamavatAra | AtmasamavatAra kI apekSA bharatakSetra AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai / AtmasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA tiryakloka meM bhI samavatarita hotA hai aura Atma-bhAva meM bhI / AtmasamavatAra se tiryakloka AtmabhAva meM samavatIrNa hotA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA loka meM samavatarita hotA hai aura AtmabhAva-nijarUpa meM bhii| kAlasamavatAra do prakAra kA hai yathA-AtmasamavatAra, tadubhayasamavatAra / jaise-AtmasamavatAra kI apekSA samaya AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA AvalikA meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| isI prakAra AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, yAvat palyopama, sAgaropama ye sabhI AtmasamavatAra meM AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se avasarpiNI-utsarpiNI meM bhI aura AtmasamabhAva meM bhI rahate haiN| avasarpiNI-utsarpiNI kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA pudgala parAvartana meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai / pudgalaparAvartanakAla AtmasamavatAra kI apekSA nijarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se atIta aura anAgata kAla meM bhI evaM AtmabhAva meM bhI rahatA hai| atIta-anAgata kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai, tadubhayasamavatAra kI apekSA sarvAddhAkAla meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| bhAvasamavatAra kyA hai ? do prakAra kA hai| AtmasamavatAra aura tabhayasamavatAra | AtmasamavatAra kI apekSA krodha nijasvarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se mAna meM aura nijasvarUpa meM bhI samavatIrNa hotA hai| isI prakAra mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIya aura aSTakarma prakRtiyA~ AtmasamavatAra se AtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra se chaha prakAra ke bhAvoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahatI haiM / isI prakAra chaha bhAva jIva, muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 62
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' jIvAstikAya, AtmasamavatAra kI apekSA nijasvarUpa meM rahate haiM aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dravyoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahate haiM / inakI saMgrahaNI gAthA isa prakAra haiMsatra-323 krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIyakarma, (karma) prakRti, bhAva, jIva, jIvAstikAya aura sarvadravya (AtmasamavatAra se apane-apane svarUpa meM aura tadubhayasamavatAra se pararUpa aura sva-svarUpa meM bhI rahate haiM / ) sUtra-324 yahI bhAvasamavatAra hai| sUtra- 325 nikSepa kise kahate haiM ? nikSepa tIna prakAra haiM / yathA-oghaniSpanna, nAmaniSpanna, sUtrAlApakaniSpanna / oghaniSpannanikSepa ke cAra bheda haiM / unake nAma haiM-adhyayana, akSINa, Aya, kSapaNA / adhyayana ke cAra prakAra haiM, yathA-nAma adhyayana, sthApanA adhyayana, dravya adhyayana, bhAva adhyayana / nAma aura sthApanA adhyayana kA svarUpa pUrvavat jaannaa| dravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? dravya-adhyayana ke do prakAra haiM, Agama se aura noAgama jisane 'adhyayana' isa pada ko sIkha liyA hai, sthira kara liyA hai / jita, mita aura parijita kara liyA hai yAvat jitane bhI upayoga se zUnya haiM, ve Agama se dravya-adhyayana haiM / naigamanaya jaisA hI vyavahAranaya kA mata hai, saMgrahanaya ke mata se eka yA aneka AtmAe~ eka Agama-dravya adhyayana haiM / ityAdi samagra varNana Agamadravya-Avazyaka jaisA hI jaannaa| noAgamadravya-adhyayana tIna prakAra kA hai / jJAyakazarIradravya-adhyayana, bhavyazarIradravya-adhyayana, jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravya-adhyayana / adhyayana pada ke arthAdhikAra ke jJAyaka-ke vyapagatacaitanya, cyuta, cyAvita tyaktadeha yAvat aho isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta ne 'adhyayana' isa pada kA vyAkhyAna kiyA thA, yAvat upadarzita kiyA thA, (vaisA yaha zarIra jJAyakazarIradravya adhyayana hai|) etadviSayaka koI dRSTAnta hai ? jaise ghar3e meM se ghI yA madhu ke nikAla liye jAne ke bAda bhI kahA jAtA haiyaha ghI kA ghar3A thA, yaha madhukuMbha thA / janmakAla prApta hone para jo jIva yonisthAna se bAhara nikalA aura isI prApta zarIrasamudAya ke dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra adhyayana' isa pada ko sIkhegA, lekina abhI-vartamAna meM nahIM sIkha rahA hai aisA usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyAdhyayana kahA jAtA hai / isakA koI dRSTAnta hai ? jaise kisI ghar3e meM abhI madhu yA ghI nahIM bharA gayA hai, to bhI usako yaha ghRtakuMbha hogA, madhukuMbha hogA kahanA / patra yA pustaka meM likhe hue adhyayana ko jJAyakazarIrabhavyazarIra-vyatiriktadravyAdhyayana kahate haiN| __ bhAva-adhyayana kyA hai ? do prakAra haiM-AgamabhAva-adhyayana, noAgamabhAva-adhyayana / jo adhyayana ke artha kA jJAyaka hone ke sAtha usameM upayogayukta bhI ho, use AgamabhAva-adhyayana kahate haiM / AyuSman ! noAgamabhAvaadhyayana kA svarUpa isa prakAra haisUtra- 326 adhyAtma meM Ane, upArjita karmoM kA kSaya karane aura navIna karmoM kA baMdha nahIM hone dene kA kAraNa hone se (mumukSu adhyayana kI abhilASA karate haiN|) sUtra- 327 yaha noAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa hai| akSINa kA kyA svarUpa hai ? akSINa ke cAra prakAra haiM / yathA-nAma-akSINa, sthApanA-akSINa, dravyaakSINa aura bhAva-akSINa / nAma aura sthApanA akSINa kA svarUpa pUrvavat jAnanA / dravya-akSINa kyA hai ? do prakAra haiM / yathA-Agama se, noAgama se / jisane akSINa isa pada ko sIkha liyA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai ityAdi jaisA dravya-adhyayana meM kahA vaisA hI yahA~ samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 63
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra -2, 'anuyogadvAra' no Agamadravya akSINa ke tIna prakAra haiN| yathA- jAyakazarIradravya-akSINa, bhavyazarIradravya-akSINa, jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa / akSINa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata cyuta, cyavita, tyaktadeha Adi jaisA dravya adhyayana ke saMdarbha meM varNana hai, vaise yahA~ bhI karanA / samaya pUrNa hone para jo jIva yoni se nikalakara utpanna huA Adi pUrvokta bhavyazarIradravya-adhyayana ke jaisA isa bhavya zarIradravya-akSINa kA varNana jAnanA / sarvAkAza zreNi jJAyakazarIra bhavya zarIravyatiriktadravya-akSINa rUpa haiM / bhAva akSINa kyA hai ? do prakAra kA hai, yathA-Agama se, noAgama se jJAyaka jo upayoga se yukta ho vaha Agama kI apekSA bhAva akSINa hai| no AgamabhAva akSINa kA kyA svarUpa hai ? sUtra - 328 jaise dIpaka dUsare saikar3oM dIpakoM ko prajvalita karake bhI pradIpta rahatA hai, usI prakAra AcArya svayaM dIpaka ke samAna dedIpyamAna hai aura dUsaroM ko dedIpyamAna karate haiN| sUtra - 329 isa prakAra se no AgamabhAva akSINa kA svarUpa jAnanA caahie| Aya kyA hai ? Aya ke cAra prakAra haiM / yathA - nAma-Aya, sthApanA-Aya, dravya-Aya, bhAva-Aya / nAmaAya aura sthApanA-Aya kA 'varNa' pUrvavat jAnanA | dravya Aya ke do bheda haiM-Agama se, noAgama se / jisane A yaha pada sIkha liyA hai, sthira kara liyA hai kintu upayoga rahita hone se dravya haiM yAvat jitane upayoga rahita haiM, utane hI Agama se dravya-Aya haiN| yaha Agama se dravya Aya kA svarUpa jAnanA / noAgamadravya-Aya ke tIna prakAra haiM / yathA-jJAyakazarIradravya-Aya, bhavyazarIra dravya-Aya, jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya / jAyakazarIradravya-Aya kise kahate haiM ? Aya pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyavita tyakta Adi zarIra dravyAdhyayana kI vaktavyatA jaisA hI jJAyakazarIranoAgamadravya Aya kA svarUpa jAnanA / samaya pUrNa hone para yoni se nikalakara jo janma ko prApta huA Adi bhavyazarIradravya-adhyayana ke varNana ke samAna bhavyazarIradravya Aya kA svarUpa jAnanA / jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya Aya ke tIna prakAra haiN| yathAlaukika, kupravAcanika, lokottara / laukikadravya-Aya ke tIna prakAra haiN| yathA- sacitta, acitta aura mizra / sacitta laukika Aya kyA hai ? tIna prakAra haiN| yathA dvipada-Aya, catuSpada-Aya, apada-Aya inameM se dAsa-dAsiyoM kI Aya dvipada-Aya rUpa hai / azvoM hAthiyoM kI prApti catuSpada-Aya rUpa aura Ama, AmalA ke vRkSoM Adi kI prApti apada-Aya rUpa haiN| sonA-cA~dI, maNi-motI, zaMkha, zilA, pravAla, raktaratna Adi kI prApti acitta Aya hai| alaMkArAdi se tathA vAdyoM se vibhUSita dAsa-dAsiyoM, ghor3oM, hAthiyoM Adi kI prApti ko mizra Aya kahate haiM / kupravAcanika Aya tIna prakAra kI hai / yathA- sacitta, acitta, mizra / ina tInoM kA varNana laukikaAya ke anurUpa jAnanA / I lokottarika Aya kyA hai ? tIna prakAra hai| sacitta, acitta aura mizra ziSya ziSyAoM kI prApti sacitta-lokottarika-Aya hai / acitta pAtra, vastra, pAdaproMcchana, Adi kI prApti acitta lokottarika Aya haiM / bhAMDopakaraNAdi sahita ziSya ziSyAoM kI prApti lAbha ko mizra Aya kahate haiN| bhAva-Aya kA kyA svarUpa hai ? do prakAra haiM / Agama se, noAgama se / Ayapada ke jJAtA aura sAtha hI usake upayoga se yukta jIva AgamabhAva-Aya haiN| noAgamabhAva-Aya ke do prakAra haiM, yathA- prazasta aura aprshst| prazasta noAgama bhAva-Aya ke tIna prakAra haiN| yathA-jJAna-Aya, darzana-Aya, cAritra Aya aprazastano AgamabhAva Aya ke cAra prakAra haiN| yathA-krodha-Aya, mAna-Aya, mAyA Aya aura lobha Aya / yahI aprazastabhAva - Aya hai kSapaNA kyA hai ? cAra prakAra jAnanA / nAmakSapaNA, sthApanAkSapaNA, dravyakSapaNA, bhAvakSapaNA / nAma aura sthApanAkSapaNA kA varNana pUrvavat / dravyakSapaNA do prakAra kI hai / Agama se aura noAgama se / jisane 'kSapaNA' yaha dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 64
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' pada sIkha liyA hai, sthira, jita, mita aura parijita kara liyA hai, ityAdi varNana dravyAdhyayana ke samAna hai / noAgamadravyakSapaNA ke tIna bheda haiM / yathA-jJAyakazarIradravyakSapaNA, bhavyazarIradravyakSapaNA, jnyaaykshriirbhvyshriirvytiriktdrvyksspnnaa| jJAyakazarIradravyakSapaNA kyA hai ? kSapaNA pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta zarIra ityAdi sarva varNana dravyAdhyayana ke samAna jAnanA / samaya pUrNa hone para jo jIva utpanna huA aura prApta zarIra se jinopadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM kSapaNA pada ko sIkhegA, kintu abhI nahIM sIkha rahA hai, aisA vaha zarIra bhavyazarIradravyakSapaNA hai / isake liye dRSTAnta kyA hai ? yaha ghI kA ghar3A hogA, yaha madhukalaza hogA, aisA kahanA / jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA kA svarUpa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya ke samAna jAnanA bhAvakSapaNA kyA hai ? do prakAra kI hai| yathA-Agama se, noAgama se / kSapaNA isa pada ke arthAdhikAra kA upayogayukta jJAtA Agama se bhAvakSapaNA rUpa hai| noAgamabhAvakSapaNA do prakAra kI hai / yathA-prazastabhAvakSapaNA, aprazastabhAvakSapaNA / noAgamaprazastabhAvakSapaNA cAra prakAra kI hai / yathA-krodhakSapaNA, mAnakSapaNA, mAyAkSapaNA aura lobhakSapaNA / aprazastabhAvakSapaNA tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA-jJAnakSapaNA, darzanakSapaNA, cAritrakSapaNA nAmaniSpanna nikSepa kyA hai ? nAmaniSpanna sAmAyika hai / vaha cAra prakAra kA hai / yathA-nAmasAmAyika, sthApanA-sAmAyika, dravyasAmAyika, bhAvasAmAyika / nAmasAmAyika aura sthApanAsAmAyika kA svarUpa pUrvavat / bhavyazarIradravyasAmAyika taka dravyasAmAyika kA varNana bhI tathaiva jAnanA / patra meM athavA pustaka meM likhita 'sAmAyika' pada jJazarIrabhavyazarIravyatirikta-dravya sAmAyika hai| bhAvasAmAyika kyA hai ? do prakAra haiM / yathA-AgamabhAvasAmAyika, noAgamabhAvasAmAyika | sAmAyika pada ke arthAdhikAra kA upayogayukta jJAyaka Agamase bhAvasAmAyika hai / bhagavan ! noAgamabhAvasAmAyika kyA sUtra-330-336 jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM saMnihita hai, usI ko sAmAyika hotI hai, usI ko sAmAyika hotI hai, jo sarva bhUtoM, sthAvara Adi prANiyoM ke prati samabhAva dhAraNa karatA hai, usI ko sAmAyika hotA hai, aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai| jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra sabhI jIvoM ko bhI priya nahIM hai, aisA jAnakara-anubhava kara jo na svayaM kisI prANI kA hanana karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na hanana kI anumodanA karatA hai, kintu sabhI jIvoM ko apane samAna mAnatA hai, vahI samaNa kahalAtA hai / jisako kisI jIva ke prati dveSa nahIM hai aura na rAga hai, isa kAraNa vaha sama manavAlA hotA hai| yaha prakArAntara se samaNa kA paryAyavAcI nAma hai / jo sarpa, giri, agni, sAgara, AkAza-tala, vRkSasamUha, bhramara, mRga, pRthvI, kamala, sUrya aura pavana ke samAna hai, vahI samaNa hai / yaha zramaNa tabhI saMbhavita hai jaba vaha sumana ho aura bhAva se bhI pApI mana vAlA na ho / jo mAtA-pitA Adi svajanoM meM evaM parajanoM meM tathA mAna-apamAna meM samabhAva kA dhAraka ho |suutraalaapknisspnnnikssep kyA hai ? isa samaya sUtrAlApakaniSpannanikSepa kI prarUpaNA karane kI icchA hai aura avasara bhI prApta hai / kintu Age anugama nAmaka tIsare anuyogadvAra meM isI kA varNana kiye jAne se lAghava kI dRSTi se abhI nikSepa nahIM karate haiN| sUtra - 337-339 bhagavan ! anugama kA kyA hai ? anugama ke do bheda haiN| sUtrAnugama aura niryuktyanugama / niryaktyanugama ke tIna prakAra haiM / yathA-nikSepaniryuktyanugama, upodghAtaniryuktyanugama aura sUtrasparzikaniyuktyanugama / (nAma sthApanA Adi rUpa) nikSepa kI niyukti kA anugama pUrvavat jAnanA / AyuSman ! upodghAtaniyukti anugama kA svarUpa gAthoktakrama se isa prakAra jAnanA-uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra, kAla, puruSa, kAraNa, pratyaya, lakSaNa, naya, samavatAra, muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 65
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra - 2, 'anuyogadvAra' anumata, kima-kyA, kitane prakAra kA, kisako, kahA~ para, kisameM, kisa prakAra kaise, kitane kAla taka, kitanI, aMtara, aviraha, bhava, AkarSa, sparzanA aura niryukti / arthAt ina praznoM kA uttara upodghAtaniryuktyanugama rUpa hai / sUtra - 340-342 sUtrasparzikaniryuktyanugama kyA hai ? (jisa sUtra kI vyAkhyA kI jA rahI hai usa sUtra ko sparza karane vAlI niryukti ke anugama ko sUtrasparzika-niryuktyanugama kahate haiM / ) isa anugama meM askhalita, amilita, avyatyAmreDita, pratipUrNa, pratipUrNaghoSa kaMThoSThavipramukta tathA guruvAcanopagata rUpa se sUtra kA uccAraNa karanA cAhie / isa prakAra se sUtra kA uccAraNa karane se jJAta hogA ki yaha svasamayapada hai, yaha parasamayapada hai, yaha baMdhapada hai, yaha mokSapada hai, athavA yaha sAmAyikapada hai, yaha nosAmAyikapada hai / sUtra kA nirdoSa vidhi se uccAraNa kiye jAne para kitane hI sAdhu bhagavantoM ko kitaneka arthAdhikAra adhigata ho jAte haiM aura kinhIM - kinhIM ko kitaneka arthAdhikAra anadhigata rahate haiM / ata eva una anadhigata arthoM kA adhigama karAne ke lie eka-eka pada kI prarUpaNA karU~gA / jisakI vidhI isa prakAra hai- saMhitA, padaccheda, padoM kA artha, padavigraha, cAlanA aura prasiddhi / yaha vyAkhyA karane kI vidhi ke chaha prakAra haiM / sUtra - 343-350 kyA hai ? mUla na sAta haiN| naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjusUtranaya, zabdanaya, samabhirUDhanaya aura evaMbhUta-naya / jo aneka prakAroM se vastu ke svarUpa ko jAnatA hai, aneka bhAvoM se vastu kA nirNaya karatA hai (vaha naigamanaya hai / ) zeSa nayoM ke lakSaNa kahU~gA - suno / samyak prakAra se gRhIta - yaha saMgrahanaya kA vacana hai / isa prakAra se saMkSepa meM kahA hai / vyavahAranaya sarva dravyoM ke viSaya meM vinizcaya karane ke nimitta pravRtta hotA hai / RjusUtranayavidhi pratyutpannagrAhI jAnanA / zabdanaya padArtha ko vizeSatara mAnatA hai / samabhirUDhanaya vastu kA anyatra saMkramaNa avastu mAnatA hai| evaMbhUtanaya vyaMjana artha evaM tadubhava ko vizeSa rUpa se sthApita karatA hai / -ina nayoM dvArA heya aura upAdeya artha kA jJAna prApta karake tadanukUla pravRtti karanI hI cAhie / isa prakAra kA jo upadeza hai vahI (jJAna) naya kahalAtA hai / ina sabhI nayoM kI paraspara viruddha vaktavyatA ko sunakara samasta nayoM se vizuddha samyaktva, cAritra guNa meM sthita hone vAlA sAdhu (mokSasAdhaka ho sakatA hai / isa prakAra nayaadhikAra kI prarUpaNA jAnanA / 45 anuyogadvAra - cUlikAsUtra 2 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra - hindI anuvAda* Page 66
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 45, cUlikAsUtra-2, 'anuyogadvAra' namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAd zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: 45 anuyogadvAra AgamasUtra hindI anuvAda ALL . . . IIIIIIIIIIIIIII. [anuvAdaka evaM saMpAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] vanasATa:- (1) (2) deepratnasagar.in bheTa Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhojA 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt " (anuyogadvAra) AgamasUtra-hindI anuvAda' Page 67