Book Title: Tirthankar Mahavira aur Unki Acharya Parampara Part 3
Author(s): Nemichandra Shastri
Publisher: Shantisagar Chhani Granthamala

View full book text
Previous | Next

Page 408
________________ יד इनमें भी उक्त गुणका लक्ष्ण अतिव्यास हो जायेगा । इस कारण इनकी निवृत्तिके हेतु 'निर्गुणाः' यह विशेषण दिया गया है। इसकी व्याख्या करते हुए श्रुतसागरसूरिने लिखा है " निर्गुणः इति विशेषणं द्वणूक त्र्यणुकादिस्कन्वनिषेधार्थम्, तेन स्कन्धाश्रया गुणा गुणा नोच्यन्ते । कस्मात् ? कारणभूतपरमाणुद्रव्याश्रयत्वात् तस्मात् कारणात् निर्गुणा इति विशेषणात्स्कन्ध गुणा गुणा न भवन्ति पर्यायाश्रयत्वात्। " अर्थात् 'निर्गुण' यह विशेषण ह्यणुक, व्यणुक आदि स्कम्बके निषेधके लिए है । इससे स्कन्धमें रहनेवाले गुण गुण नहीं कहे जा सकते, क्योंकि वे कारणभूत परमाणुद्रश्यमें रहते हैं । अतएव स्कन्धके गुण गुण नहीं हो सकते, क्यांकि वे पर्याय में रहते हैं । यह हेतुवाद बड़ा विचित्र है और है सिद्धान्तके प्रतिकूल | सिद्धान्त में रूपादि चाहे घटादि स्कन्धों में रहनेवाले हों, या परमाणुमें सभी गुण कहे जाते है । ये स्कन्धके गुणोंको गुण ही नहीं कहना चाहते, क्योंकि पाश्रित हैं। अलए 'निर्माण' पदकी सार्थकताका मेल नहीं बैठता है । इस असंगति के कारण आगे शंका-समाधानमें भी असंगति प्रतीत होती है । श्रुतसागरी वृत्तिके २८१ वें पृष्ठपर गुणस्थानोंका वर्णन करते समय लिखा है कि मिध्यादृष्टिगुणस्थान से सम्यग्दृष्टिगुणस्थान में पहुँचनेवाला जीव प्रथमो - पशमसम्यक्त्वमें ही दर्शनमोहन की तीन और अनन्तानुबन्धी चार इन सात प्रकृतियोंका उपशम करता है। यह सिद्धान्तविरुद्ध है, क्योंकि प्रथमोपशमसम्यक्त्वमें दर्शन मोहनीयकी केवल एक प्रकृति मिथ्यात्व और अनन्तानुबन्धी चार इस तरह ५ प्रकृतियोंके उपशमसे ही प्रथमोपशमसम्यक्त्व बताया गया है । सातका उपशम तो, जिनके एकबार सम्यक्त्व हो चुकता है, उन जीवोंके द्वारा प्रथमोपशम के समय होता है । ९२/४७ सूत्रकी वृत्ति में श्रुतसागरने द्रव्यलिंगकी व्याख्या करते हुए असमर्थ मुनियोंको अपवाद रूपसे वस्त्रादि ग्रहण करने पर सहमति प्रकट की है , "केचिदसमर्था महर्षयः शीतकालादौ कम्बलशब्दवाच्यं कौशेयादिकं गृह्णन्ति न तत् प्रक्षालयन्ति न तत् सोव्यन्ति न प्रयत्नादिकं कुर्वन्ति, अपरकाले परिहरन्ति । केचिच्छरीरे उत्पन्नदोषा लज्जितत्वात् तथा कुर्वन्तीति व्याख्यानमाराधनाभगवतोप्रोक्ताभिप्रायेण अपवादरूपं ज्ञातव्यम् । उत्सर्गापवादयोरपवादो विधिबलवान् इत्युत्सर्गेण तावद् यथोक्तमाचेलक्यं प्रोक्तमस्ति, आर्यासमर्थदोषवच्छरीराद्यपेक्षया अपवादव्यास्थाने न दोषः ।' अर्थात् असमर्थ - मुनि शीतकाल आदिमें कम्बल वगेरह ग्रहण कर लेते हैं, किन्तु न तो वे उसे धोते हैं, न सीते हैं और न कोई उसके लिये प्रयत्नादि ही करते हैं । शीतकाल ३९६ : तीर्थंकर माहवीर और उनकी माचार्य-परम्परा

Loading...

Page Navigation
1 ... 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466