Sammatitarka Maharnavatarika

Author(s): Vijaydarshansuri
Publisher: Jainmarg Prabhavaka Sabha Madras

Page 490

ર
सम्मति० का ३, गा० ४८
44
"
प्रकृतिकं साङ्ख्यदर्शनम्, सग्रहप्रकृतिकञ्च वेदान्तदर्शनमिति वेदान्त प्रकृतिभूतसहन येनैकतया विषयीकृतस्यात्मनो भेदकरणेन सङ्ग्रहविषय मेदकत्वलक्षणसमन्वयाद् व्यवहारप्रकृतिकत्वं साङ्ख्यदर्शनस्य विवक्षितमिति तात्पर्यम्, तेन सत्कार्याद्यंशे व्यवहारप्रकृतित्वाऽभावेऽपि न क्षतिः, आत्मन एव सकलशास्त्रप्रयोजनभागित्वेन मुख्यत्वात्, मुख्योद्देशेनैव च नयानां प्रकृतिविकृतिचिन्ताया युक्तत्वादिति भावः । निरीश्वरवादिसाङ्ख्यदर्शनस्यान्यनयान - पेक्षव्यवहारनयप्रवृत्तस्य मिध्यात्वे च जीवातिरिक्तं कर्मक्लेशाशयाऽपरामृष्टं पुरुषविशेषमीश्वरं कपिलाननुमतमभ्युपगच्छदपि पातञ्जलदर्शनमन्यांशे समानमेव, यतस्सेश्वरसाङ्ख्य मतप्रवर्तकपतञ्जलमुनेरपि प्रधानादीनि पञ्चविंशतितत्वानि प्राचीनान्येव सम्मतानीति व्यवहारनयसमुतं तदपि मिध्यात्वेन व्याख्यातम् । सुद्धो अणतणस्स उ शुद्धोदनतनयस्य तु शुद्धोदनतनयबुद्धप्रणीतस्य तु बौद्धदर्शनस्य ' परिसुद्धो पजत्रवियप्पो' परिशुद्धः पर्यायविकल्पः पर्यायविशेषः 4 वत्त 'मित्यस्यानुकर्षणीयस्य लिङ्गव्यत्यासाद् वक्तव्यः । अयः म्भावः - बौद्धदर्शनं निरपेक्षशुद्धपर्यायास्तिकनय विकल्पजनितम्, यतस्तस्य मूलनयः पर्यायाथिंकः, बौद्धदर्शनश्च सौत्रान्तिकवैभाषिकयोगाचार माध्यमिकभेदेन चतुर्विधम्- पर्यायार्थिकनयोऽप्यृजुसूत्र शब्दसममिरूदैवम्भूतभेदतश्चतुर्विध इत्यतः सौत्रान्तिकाख्यबौद्धदर्शनमृजुसूत्रनयप्रतम्, वैभाषिकाख्यबौद्धदर्शनं शब्दनयप्रसृतम्, योगाचाराख्यबौद्धदर्शनं समभिरूढनयप्रभवम्, माध्यमिकाख्यसुगत दर्शन मे वस्भूतनयोत्थमित्यतस्सौत्रान्ति कवै माषिकादिचतुर्विधशौद्धोदनिदर्शनस्यर्जुसूत्रादिनय चतुष्टयात्मकपर्यायार्थिकनय प्रकृतिकत्वमवसेयम् । अत एव खण्डखाद्ये वैभाषिकादिक्रमेण चतुर्विधस्यापि ताथागतमतस्यर्जुसूत्रादिन यचतुष्टयप्रकृतिकत्वस्य सम्मत्यादिसिद्धत्वादि युक्तं सङ्गच्छते । तथैवोक्तश्च नयोपदेशेऽपि -
" ऋजुसूत्रादितः सौत्रा - न्तिकवैभाषिकौ क्रमात् । अभुवन सौगता योगा-चारमाध्यमिकाविति ॥ १२० ॥ " सौत्रान्तिकादीनां स्वरूपमेतेन काव्येन ज्ञेयम्
" अर्थों ज्ञानसमन्वितो मतिमता वैभाषिकेणेष्यते । प्रत्यक्षो न हि बाह्यवस्तुविसरः सौत्रान्तिकैराश्रितः ॥ योगाचार मतानुगैरभिमता साकारबुद्धिः परा ।
मन्यन्ते यत मध्यमाः कृतधियः स्वच्छां परां संविदम् ॥ १ ॥ " इति । अयम्भावः - ज्ञेयज्ञानोमयं सर्वं सत्यं, किन्तु यत्सत्तत्क्षणिकमिति व्याप्तेः क्षणिकमेवेत्यास्थाशीलसौत्रान्तिकवैभाषिकयोः क्षणिकवाह्मार्थाभ्युपगमस्समान एव, परमाद्यस्य मते ग्राह्यग्राहकयोर्विभिन्नक्षणे निष्पत्तिः, ज्ञानज्ञेयस्वलक्षणयोर्विषयविषयिभावाभावेऽपि प्रतिकर्मव्यव स्था ज्ञानस्य प्रतिनियततत्तदर्था कारत्व लिङ्ग का नुमानाद्भवति यदाकारं यज्ज्ञानं तेन तत्सिद्धि
"Aho Shrutgyanam"