Prabuddha Jivan 2019 02

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

ઉપનિષદમાં ક્ષેમાદિવિધા
| ડૉ. નરેશ વેદ
આ વિદ્યા તૈતિરીય ઉપનિષદની ત્રીજી ભૃગુવલ્લી દસમાં તેની સ્પષ્ટતા કરતાં ઉપનિષદના ઋષિઓએ જણાવ્યું હતું કે અનુવાકમાં બીજાથી પાંચમા શ્લોકમાં આ રીતે આપવામાં આવેલી શરીરમાં રહેલ આત્મા કે ચૈતન્યતત્ત્વની શક્તિ કે વિભૂતિ વડે,
તેના હુકમ વડે આ ઈન્દ્રિયો પોતપોતાનું કામ કરે છે. - થર્વવેદ્દા ક્ષેષ તિવારા યોગક્ષેમ તિ પ્રાણાપાનયો: નૈતિક્તયોઃ હવે આ વિદ્યામાં એ જ્ઞાનેન્દ્રિય સિવાયની કર્મેન્દ્રિયો વિશે તિતિ પાડયો: વિમુક્તિદિતિ પાયૌ તિ માનુષી: સમાજ્ઞા:1 અથ રૈવી અને અંતરિક્ષમાં રહેલ ગ્રહો નક્ષત્રો વર્ષા-વીજળી વગેરેમાં આવી તૃપ્તિપિતિવૃષ્ટી વતિ વિદ્યુતિiાયશ તિ પશુપુજ્યોતિપિતિ નક્ષત્રેવું કઈ કઈ શક્તિ કે વિભૂતિ છે તે તેઓ સમજાવે છે.
નાપતિરસ્કૃતમાનન્દ્ર તિ ૩૫થ્થો સર્વમત્યશા તત્વતિષ્ઠત્યુપાસીતા ન મળેલા પદાર્થની પ્રાપ્તિ કરવી પડે છે અને મળેલા પદાર્થનું પ્રતિષ્ઠાવાન મતા તન્મદિ:રુત્યુપાસીતા મહાન ભવતા તન્મન રૂત્યુપાસીતા રક્ષણ કરવું પડે છે. એટલે કે યોગ અને ક્ષેમની પ્રવૃત્તિ કરવી પડે માનવીન ભવતિા તન્મન રૂત્યુપાસીતા નચત્તે તૈયા: તદ્દયેતુપાલીતા છે. ન મળેલી પદાર્થની પ્રાપ્તિરૂપ “યોગ' અને મળેલા પદાર્થના બ્રહમ પાન મવતિ તદુહાબ: પરિમર ફત્યુપાસીતા પૂર્વે વિન્ને દ્વિષત્ત: સ રક્ષણરૂપ “ક્ષેમ' શેને આધારિત છે, એનો ઉત્તર આપતાં તેઓ પના રિવેગકયા બ્રાતૃવ્યા: સાશા પુરુષે યથાસાહિત્ય સર્વ: સ જણાવે છે કે મળેલા પદાર્થનું રક્ષણરૂપ ક્ષેમ વાણીમાં સ્થિર છે અને ય વંવિતા અસ્માતોનૈયા તમન્નમયાત્માનમુપસંa Mા પત્ત ન મળેલા પદાર્થની પ્રાપ્તિરૂપ યોગ બેઉ પ્રાણ અને અપાન વાયુને પ્રાણમયમાત્માનમુપસંખ્યા પરં મનોમયમાત્માનમ્પસંખ્યા પર્ત આધારે સ્થિર રહેલા છે. આપણા શરીરમાં રહેલું ચૈતન્ય વાણીમાં વિજ્ઞાનમયમાત્માનમુપસંખ્યા ઉતમાનંમયમાત્માનમુપસંખ્યા રક્ષકશક્તિના રૂપમાં રહેલ છે તથા પ્રાણ અને અપાન વાયુમાં इमालोकान्कामानां कामरुप्यसंचरन्। एतत्साम गायन्वास्ते।।
પ્રદાતા અને રક્ષક એમ બંને સામર્થ્યયુક્ત છે. એ હાથોમાં કામ એટલે કે મળેલા પદાર્થના રક્ષણરૂપ ક્ષેમ વાણીમાં સ્થિર બન્યું કરવાની શક્તિરૂપે, પગમાં ચાલવાની ગતિના રૂપે અને ગુદામાં છે. ન મળેલા પદાર્થની પ્રાપ્તિરૂપ યોગ’ અને મળેલાના રક્ષણરૂપ મળવિસર્જનની ક્રિયાશક્તિના રૂપે કામ કરે છે. મનુષ્યમાં એના ક્ષેમ' પ્રાણ અને અપાનમાં સ્થિર બન્યા છે. કર્મ હાથમાં સ્થિર શરીરમાં રહેલી ચેતના શક્તિનું અથવા બીજી રીતે કહીએ તો બન્યું છે. ગતિ પગમાં સ્થિર બની છે. મળત્યાગની ક્રિયા ગુદામાં માનુષી શક્તિમત્તાનું આ વર્ણન છે. સ્થિર બની છે. આ બધા મનુષ્યમાં રહેલી શક્તિઓનું જ્ઞાન છે. ત્યારબાદ ઋષિ દૈવી સત્તાનું વર્ણન કરે છે. મનુષ્યો મર્યલોકમાં હવે દૈવીશક્તિઓનું જ્ઞાન આ પ્રમાણે છે - તૃપ્તિ વરસાદમાં સ્થિર વસે છે, એટલે પહેલા એનું વર્ણન કર્યું. જ્યારે અંતરિક્ષમાં દેવો બની છે. બળ વીજળીમાં સ્થિર બન્યું છે. યશ પશુઓમાં સ્થિર વસે છે. આ દેવો એટલે સર્વોચ્ય ચૈતન્ય (બ્રહ્મ)ની શક્તિઓ. દેવ બન્યો છે. તે જ નક્ષત્રોમાં સ્થિર બન્યું છે. પુત્રજન્મ, અમરપણું પર્જન્ય વર્ષાના દેવ છે. વર્ષા જલની થાય છે. જલમાં તૃપ્તિનો ગુણ (વંશની અખંડિતતા) અને આનંદ ગુલ્વેન્દ્રિયમાં સ્થિર બન્યાં છે. છે. જળમાં તૃપ્તિની શક્તિ આપનાર આ ચૈતન્ય જ છે. વર્ષાઋતુમાં અને બધું જગત આકાશમાં સ્થિર બન્યું છે જે આ સ્થિરતાની આકાશમાં વિજળી થાય છે. વીજળીમાં પ્રકાશ તો છે, પણ એ ઉપાસના કરે છે, તે સ્થિર બને છે. તેની “મહઃ' તરીકે જે ઉપાસના ઉપરાંત ઉષ્ણતા અને દાહકતાની શક્તિ છે, તે આ ચૈતન્ય કારણે કરે છે, તે મહાન થાય છે. તેની ‘મન’ તરીકે જે ઉપાસના કરે છે, છે. આ ચૈતન્યશક્તિ પશુઓમાં વજન વહોરવાની અને દૂધ તે માનવાળો થાય છે. તેની ‘નમ' તરીકે જે ઉપાસના કરે છે, તેને આપવાની શક્તિને કારણે એમને મળતા યશ પાછળ, ગ્રહો અને બધી કામનાઓ નમન કરે છે. તેની બહ્મ તરીકે જે ઉપાસના કરે નક્ષત્રોને જે જ્યોતિ મળી છે તેની પાછળ, અને ઉમસ્થ ઉર્ફે છે, તે બ્રહ્મવાન થાય છે. તેની ‘બહ્મના પરિમર' તરીકે જે ઉપાસના જનનેન્દ્રિયમાં વીર્ય આનંદ અને પ્રજનન સામર્થ્ય છે તેની પાછળ કરે છે, તેના દ્વેષ કરનારા તેની આસપાસ રહેલા શત્રુઓ તેમ જ આ શક્તિ જ કામ કરી રહી છે. તેના અણગમતા સગાઓ મરી જાય છે.
અંડજ, ઉભિજ, સ્વેદજ અને જરાયુજ યોનિના પશુપંખી, અગાઉ શરીર વિદ્યામાં આપણે જોઈ ગયા છીએ કે શરીરમાં વનસ્પતિઔષધિ, જીવજંતુ અને મનુષ્ય જેવી મર્યલોકમાં વસતી અને બ્રહ્માંડમાં જે જે અંગઉપાંગો છે તે જે કોઈ ક્રિયાઓ કરી શકે માનવવસાહત અને અંતરિક્ષમાં રહેલ ગ્રહો-નક્ષત્રો-વીજ-વર્ષા છે તે કોઈ શક્તિ, સંબલ કે વિભૂતિને કારણે કરે છે. જેમ કે, આંખ જેવી દૈવીવસાહત આખરે તો બંને સૃષ્ટિ અવકાશમાં સ્થિર રહેલા જોવાનું, કાન સાંભળવાનું, નાક સૂંઘવાનું, જીભ સ્વાદ દર્શાવવાનું છે. મતલબ કે ભૂર, ભૂવર લોકમાં સ્વઃ લોકમાં સ્થિર છે. એ અને ત્વચા સ્પર્શભાન કરાવવાનું કામ કરે છે. આ બધી ઈન્દ્રિયો લોકમાં રહેલ પરમાત્મા ઉર્ફે અક્ષય બહ્મ આ બધાં સત્ત્વો અને કોની શક્તિ કે વિભૂતિથી, સેના હુકમથી પોતપોતાનું કામ કરે છે અસ્તિત્વોની જીવંતતા અને સક્રિયતાના પ્રદાતા, સંચાલક અને
ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૯
પ્રવ્રુદ્ધ જીવન